logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ’BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHISINING FOSILATORLIK IMKONIYATLARINI YUZAGA CHIQARISH METODLARI’’

’BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHISINING FOSILATORLIK IMKONIYATLARINI YUZAGA CHIQARISH METODLARI’’

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

196.5 KB
Ko'chirib olish
’BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHISINING FOSILATORLIK IMKONIYATLARINI YUZAGA CHIQARISH METODLARI’’ MUNDARIJA KIRISH............................................................................................ I BOB. BO’LAJAK BOSHLANG‘ICH SINF O‘Q ITUVCHI LARIDA FASILATORLIK NI TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI . §1.1. Boshlang‘ich ta’limda fasilatorlik ni shakllantirish omillari……. § 1.2. Z amonaviy maktabda ta’lim jarayonini takomillashtirishning muhim asoslari ....................................................... .................................................. 1 bob bo‘yicha xulosalar.................................................................... II BOB. Bo’lajak BOSHLANG‘ICH SINF O‘Q it UVCHILARI da FASILATORLIKNI TAKOMILLASHTIRISH USULLARI ....... § 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fasilatorlikni shakllantirish ning zamonaviy usullari…………………………. ................... .. § 2.2 . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik ni shakllantirish ning ilmiy-metodik asoslari……………………. § 2 . 3 . T ajriba-sinov ishlari tahlili va natijalari…………........................ XULOSA............................................................................................ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI..................... .. ILOVALAR....................................................................................... KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining fasilatorlikni rivojlantirish metodikasini takomillashtirishga ehtiyoj kuchaymoqda. Shu bois rivojlangan davlatlarda bo‘lajak pedagoglarning shaxsiy va fasilatorlikni rivojlantirish bo‘yicha ilmiy- tadqiqotlar olib borish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, Janubiy Koreya, Germaniya, Rossiya, Angliyada fan va ta’lim yutuqlarini o‘quv materiallari mazmuniga singdirib borish, ona tili o‘qitish sifatini oshirish, ta’limning uzluksizligini va samaradorligini oshirishga oid ilg‘or tajribalarni amaliyotga tatbiq etishga alohida e’tibor berilgan. B oshlang‘ich sinf o‘quvchilari fasilatorlikni shakllantirish didaktik ta’minotining bosqichlarini takomillashtirish, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasini shakllantirishning integrativ modelini takomillashtirish, 1–2- sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish metodikasini takomillashtirish metodik ta’minotini yaratish bo‘yicha ilmiy-tadqiqotlar olib borilmoqda. Hozirda b oshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fasilatorlikni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modeli, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fasilatorlik darajalarni shakllantirish va takomillashtirishning metodik ta’minoti, b oshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik takomillashganligi d inamikasi bo‘yicha ilmiy-tadqiqotlar alohida ahamiyat kasb etmoqda. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish metodikasini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat . Bitiruv malakaviy ishi ning vazifalari: boshlang‘ich ta’limda fosilatorlik darajasini shakllantirishga kompetentli yondashuv metodlarini tahlil qilish ; boshlang‘ich sinf o‘quvchilari f o silatorlikni shakllantirish didaktik ta’minotining bosqichlarini takomillashtirish; 2 boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik daraja si ni shakllantirishning integrativ modelini takomillashtirish; 1-2-sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish metodikasi modellashtirish orqali takomillashtirish; boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining f o silatorlikni shakllantirish metodikasini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish . Bitiruv malakaviy ishining obyekti sifatida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining f a silatorlikni shakllantirish metodikasini takomillashtirish jarayoni belgilandi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti b oshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish metodikasini takomillashtirish ning mazmuni, shakl , metod va vositalari. Bitiruv malakaviy ishi ning usullari. Tadqiqotda tahliliy, qiyosiy- taqqoslash, so‘rovlar, test o‘tkazish, kuzatish, loyihalash, ekspert baholash, mustaqil baholarni umumlashtirish, eksperiment va matematik-statistik qayta ishlash, grafik tasvirlash kabi usullardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uchta bob, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat bo‘lib, asosiy matn 51 sahifani tashkil etadi. 3 I BOB. BO’LAJAK BOSHLANG‘ICH SINF O‘Q ITUVCHI LARIDA FASILATRORLIK NI TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI § 1.1. Boshlang‘ich ta’limda fasilatorlik ni shakllantirish omillari O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim tizimini takomillashtirish, ta’lim sifatini yaxshilash va samaradorligini ta’minlashda moddiy omillar bilan bir qatorda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish metodikasi takomillashtirish darajasi, salohiyati ham muhim ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish va takomillashtirish davr talablariga muvofiq faoliyat yurita olishlari uchun zarur shart-sharoit yaratishda boshlang‘ich ta’lim tizimi alohida o‘rin tutadi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi boshlang‘ich ta’limning Davlat ta’lim standarti bo‘yicha o‘quvchilarning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, fasilatorlik va aqliy rivojlanishi, dunyoqarashini kommunikativ savodxonligi va o‘zini-o‘zi anglash salohiyatini shakllantirish, moddiy borliq go‘zalliklarini his eta olishga o‘rgatish, kompetensiyaviy faoliyatini kengaytirish, o‘quvchilarning erkin fikrlay olish, o‘zgalar fikrini anglash, o‘z fikrini og‘zaki va yozma ravishda bayon qila olish ko‘nikmalarini egallashlariga erishishi lozim. Boshlang‘ich sinflarda ona tilini o‘qitish jarayonida tilni amaliy o‘zlashtirishda o‘quvchilar bir qancha qiyinchiliklarga duch kelayotganining guvohi bo‘ldik. O‘quvchilarning badiiy matnni qayta yaratish, nutqini yozma savodli ifodalashi talab darajasida emas. Vaholanki, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunda “ Davlat ta’lim standartlari umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, professional hamda oliy ta’lim mazmuni va sifatiga oid talablarni belgilaydi. Davlat ta’lim standartlarini va (yoki) davlat ta’lim talablarini bajarish barcha ta’lim tashkilotlari uchun majburiydir” , – deb belgilab qo‘yilgan [1]. Savodli va nutqiy kompetentlik ustida ishlash jarayonida boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining o‘quv-metodik faoliyatining asosiy yo‘nalishi fasilatorlikni shakllantirishdir. Bu ona tilini amaliy o‘rgatish, muntazam va izchil o‘rgatish, 4 namunalar va maxsus mashqlar asosida o‘rgatish, nutqiy xatolarning oldini olish va ularni to‘g‘rilash, adabiy-badiiy nutq shaklini o‘rgatish orqali amalga oshiriladi. O‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, “Ona tili” o‘quv fani dasturidagi mavzularni puxta o‘zlashtirilishiga yordam beradigan, mustaqil fikr yuritish, fikrini erkin ifodalash, boshqalar fikrini tinglash, mulohaza yuritish, ulardan eng muhimlarini ajrata olish, o‘z fikrini ilgari surish, uni dalillash, umumlashtirish va xulosalashga o‘rgatadigan, o‘quvchilarda til materialidan foydalanishga qiziqish uyg‘otadigan, unda tildan amalda foydalanish ehtiyojini yuzaga keltiradigan, ona tili ta’limi samaradorligini oshirishning omili sifatida e’tirof etilayotgan ilg‘or o‘qitish usullari va mashqlar tizimini ishlab chiqish davr talabidir. Bu talabdan kelib chiqib, ona tili ta’limiga quyidagi vazifalar yuklatiladi: 1) ta’lim jarayonini tashkil etuvchi o‘quvchi va o‘qituvchi shaxsiga o‘quv faoliyati sub’ektlari sifatida yondashuv; 2) o‘qituvchi va o‘quvchining ta’lim jarayoniga ijodiy yondashuvini ta’minlash; 3) o‘qituvchilarning ona tili o‘qitishning takomillashtirilgan an’anaviy va noan’anaviy shakl, metod va vositalaridan foydalanish ko‘nikmasi va malakasini o‘stirib borish; 4) “Ona tili” darslari loyihasining har bir bosqichiga til birliklari ustida ishlashni singdirish; 5) o‘quvchilarning tilni amaliy o‘zlashtirishlari uchun leksik-grammatik mashq topshiriqlarini bajarish usullarini takomillashtira borish; 6) o‘quvchilar faoliyatini, o‘zlashtirish darajasini doimiy o‘rganib borish, natijalarini tahlil qilish, yuzaga kelgan muammolarni bartaraf etish choralarini belgilay olish. Takomillashtirilgan va kompetensiyaviy yondashuvga tayanilgan DTSning maqsadi – umumiy o‘rta ta’lim tizimini mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-kommunikasiya texnologiyalariga 5 asoslangan holda tashkil etish, ma’naviy barkamol va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, “O na tili” fani quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) o‘quvchi shaxsini fikrlashga; 2) o‘zgalar fikrini anglashga, o‘z fikrini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy kompetensiyani rivojlantirish; 3) o‘quvchilarda grammatikaga oid bilimlarni (fonetika, leksikologiya, so‘zning tarkibi, so‘z yasalishi, morfologiya, sintaksis, yozuv va imlo, tinish belgilari, nutq uslublariga oid tushunchalarni) shakllantirish va rivojlantirish; 4) ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda fikrini to‘g‘ri va ravon bayon eta olish ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan lingvistik kompetensiyalarni shakllantirish. Boshlang‘ich ta’limda – o‘quvchilarning savodxonligini ta’minlash, ularni og‘zaki va yozma nutqida adabiy nutq me’yorlariga rioya qilishga o‘ rgatish dan iborat. Mazkur ona tili o‘quv dasturi quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi: 1. Savod o‘ rgatish va nutq o‘ stirish. 2. F onetika , grammatika, imlo va nutq o‘ stirish. Boshlang‘ich ta’limning ilk savodga o‘rgatish davridanoq, o‘quvchilar nutqini yangi so‘zlar hisobiga boyitishga, fasilatorlikni shakllantirishga alohida e’tibor qaratiladi. Yuqoridagi rasmiy manbaalardan kelib chiqib, fosilatorlik darajasi, kompetentlik, uning rivojlanish bosqichlari, tamoyillari va qonuniyatlari haqida pedagog-olimlarning nazariyalari tahlil qilindi. Asosiy nazariy manbalarga tayanib, xususiy fikrlar, takliflar va tavsiyalar ishlab chiqildi. Bugungi kunda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining “Ona tili” darslarida fasilatorlikni shakllantirishning asosiy maqsadi – yosh avlodni har tomonlama etuk, jamiyatimiz taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan barkamol insonlar etib shakllantirishdan iborat. Barkamol inson o‘zida ma’naviy va jismoniy yetuklikni 6 mujassam etadi. O‘quvchilarning fasilatorlikni shakllantirish uchun xalq og‘zaki ijodi, xalq ertaklari, hikoyalar, afsonalar, bolalar ensiklopediyasi hamda tasviriy ifodani aks ettiruvchi bolalar kitoblari asosiy o‘rin tutadi. Bundan tashqari Sharq mutafakkirlarining merosi, she’r va g‘azallari, badiiy ijod namunalari dasturi amal bo‘lib xizmat qiladi. Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshbandiy, Al-Buxoriy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muhammad al-Xorazmiy, Abulqosim Firdavsiy, Amur Temur, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur singari allomalarning ijtimoiy-siyosiy, falsafiy-ta’limiy qarashlariga tayanib ish ko‘rilsa, o‘quvchilarning fasilatorlikni shakllantirish ishlari yanada mukammallik kasb etadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida kasbiy kompensiyalarni shakllantirish metodikasini takomillashtirish ta’lim jarayonining asosi bo‘lgan, doim iy diqqat va e’tiborni talab qiladigan , o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydigan pedagogik muammodir. Markaziy Osiyoda ta’lim metodlarining rivojlanish tarixi o‘rganilganda, ta’limda turli usullarning amaliyotda qo‘llanilganini ko‘rish mumkin. Jumladan, Abu Ali ibn Sino “Tadbir al-ma’nozil” asarida yosh bolalarni tug‘ilganidan boshlab voyaga yetgunigacha ma’lum tartibda tarbiyalab borish lozimligini aytadi. U bolalarni yakka tartibda o‘qitishdan ko‘ra jamoa tartibida o‘qitishni afzal deb biladi va bu uslubning ustunligi haqida shunday deb yozadi: “O‘quvchilar o‘qish va tarbiya davomida ilmga chanqoqlik sezadilar. O‘quvchilar birga bo‘lganlarida doim bir-birlari bilan gaplashadilar va bu bilan o‘z tasavvuri va nutqlarini rivojlantiradilar” [ 14 ]. Mustaqillik bizning mamlakatimizda ta’lim sohasida ta’lim mazmunini o‘zgartirish, maktabni ixtisoslashtirish, majburiy to‘rt yillik boshlang‘ich ta’limga yo‘naltirilgan islohotlar bilan boshlandi. Ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy darajalardagi mamlakatdagi sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar insondan ta’lim sifatiga, ta’lim xizmatlari darajasiga, butun hayot davomida o‘z-o‘zini baholash va mustaqil ta’limga boshqacha yondashuvni talab etdi. Hayotning o‘zi maktab ta’limini o‘zgartirishni talab etadi: “bilim berish” prinsipidan “zarur bilim va ko‘nikmalarni 7 egallashga o‘rgatish” prinsipiga o‘tish kerak. Bugungi kunda maktab o‘z oldiga bu maqsadlarni qo‘ymaydi va eski an’anaga ko‘ra “bilim beradi”, o‘zi uni tekshiradi va nazorat qiladi. Maqsadni belgilashning o‘zgarishi – XXI asrning asosiy talabi bo‘lib, ta’lim tizimidagi kompetentli yondashuv bilan bog‘liq [ 13 ]. Bunda nisbatan mahalliy pedagogik nazariyadan u ta’lim sohasida o‘tkazilayotgan siyosatning konseptual asosi roliga da’vogar bo‘lgan asta-sekin ijtimoiy ahamiyatli hodisaga aylanadi. Ta’lim falsafasi va tarixi nuqtai nazaridan kompetentli yondashuv pedagogika fani doirasida mustahkamlangan bilim, ko‘nikma, malaka tushunchalariga izohlashga xizmat qiladi. Bilimlilikning kompetentli modeli hayot vazifalari butun ko‘lamini bajarishga ijtimoiylashuv, ta’lim, umumiy va kasbiy tayyorgarligi mahsuli bo‘lib, erkin insonparvar yo‘nalgan tanlovni amalga oshirishga tayyor, mas’uliyatli individ bo‘lishi kerak bo‘lgan, o‘zgaruvchan “ochiq” jamiyat bilan bog‘liq [13]. Ta’limdagi maxsus yo‘nalish sifatida kompetentli yondashuv XX asr 60- yillari oxirlarida yuzaga kelgan. Ta’lim maqsadlari va mazmunini aniqlashda ko‘rsatib o‘tilgan yondashuv umumta’lim maktablari uchun yangi va begona hisoblanmaydi. G‘arb olimlarining fikriga ko‘ra, kompetentli yondashuv, ta’lim mazmuni, uning metodlari va texnologiyalarini yangicha ko‘rishga olib keladi [ 12 ]. Kompetentli yondashuv tarafdorlari uning muhim natijasi bitiruvchining ma’lumoti sifatini oshirish deb hisoblaydilar. Kompetentli yondashuvning asosiy tushunchalari «kompetentlik» va «kompetensiya» hisoblanadi. Kompetensiyaning turlarini tasniflashga doir xilma xil yondashuvlar mavjud. Jumladan, N.A.Muslimov va M.B.Urazovalar kasbiy ta’lim nuqtai nazaridan kompetensiyalarni quyidagi turlarga ajratadi: maxsus kompetensiya – yetarli yuqori darajada o‘z kasbiy faoliyatini egallash, keyingi kasbiy rivojlanishini loyihalashtira olish; 8 ijtimoiy kompetensiya – birgalikdagi kasbiy faoliyat, hamkorlikni egallash, o‘z mehnati natijalariga ijtimoiy javobgarlik: shaxsiy kompetensiya – shaxsiy mustaqil aks etish va mustaqil rivojlanish usullari, shaxsning kasbiy deformatsiyalarga qarshi turish vositalarini egallashi; individual kompetensiya – kasb doirasida individuallikni mustaqil qo‘llash va rivojlantirish usullarini egallash, kasbiy-shaxsiy o‘sish, mustaqil tashkil qilish va mustaqil reabilitatsiya qilishga tayyorgarlik; fosilatorlik darajasi – moslashish va maxsuldor faoliyat uchun zarur bo‘lgan shaxsning madaniyatlararo va sohalararo bilim, qobiliyat va ko‘nikmalari [14]. Kompetensiyani muayyan sinf muhiti obyektlari va jarayonlarida ma’lum mahsulotni olish bilan sub’ektning xabardorligi, ko‘nikmalari, mazmunli yo‘nalganlik, moslashuv imkoniyatlari, faoliyat tajribasi va usullarining tizimli majmui sifatida ta’riflaymiz. Kompetensiya umumiy holatda jarayon sifati va uning natijalariga muayyan faoliyatli bosqichning mazmunli qismi doirasidagi ma’lum me’yor, talablar majmui sifatida tushuniladi. U shaxssiz va ko‘p omilli. Bir tomondan, u bajarilgan ishning sifati belgilanadigan omillarning muayyan majmuini ifodalaydi, boshqa tomondan esa, har bir omil uchun miqdoriy shkalani belgilashi mumkin. Kompetentlik ma’lum insonning ma’lum kompetensi yani egallashi darajasini ifodalaydi. Kompetentlik ostida mos kompetensiyalarning mavjudligi va faol holatini tushunamiz, ularga ko‘ra inson ma’lum muammolarni amaliy hal etadi va buni kelajakda amalga oshira oladi. Ta’lim tizimi ishining mahsuli belgilangan xususiyatlari va sifatlarga ega shaxs hisoblanadi, tizimni oldindan loyihalash esa faqatgina shakllantiriladigan shaxsning xususiyatlari va sifatlari diagnostik belgilanganida mumkindir. Bu ta’lim maqsadlarini yetarlicha aniq belgilashga va o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etish hamda uni bajarish sifatini nazorat qilishda unga rioya etishga imkon beradi. Umumiy maqsadni belgilash uchun shaxs strukturasini ifodalashdan foydalaniladi, uni belgilangan ta’lim muddati orqali tizimning yakunida ega bo‘lish nazarda 9 tutiladi. Umumiy o‘rta ta’lim uchun shaxsni asta-sekin va bosqichma-bosqich shakllantirish jarayonini ifodalaydigan bir necha shaxs modellari yaratilmoqda: boshlang‘ich, to‘liq bo‘lmagan o‘rta va to‘liq o‘rta ta’lim modellari. S h axs modellari shaxsning barcha xususiyat va sifatlariga talablardan ko‘ra to‘liqroq ifodalanadi hamda ularning minimal mumkin bo‘lgan darajalari ko‘rsatiladi. Tadqiqotchilar shaxsiy asosiy xususiyatlariga quyidagilarni kiritgan: ijtimoiy, ekzistensial (tajriba), psixik (intellektual), biologik (irsiy) [9]. Minimallik talabi ixtiyoriy maktab va ixtiyoriy o‘quvchi uchun ta’lim jarayonini amalga oshira olishni ta’minlaydi. Shu bilan birga, mazkur talab sharoitlar mavjud bo‘lgan joyda (qobiliyatli o‘quvchilar va mahoratli o‘qituvchilar) ixtiyoriy yuqori yutuqlarga yo‘lni to‘sib qo‘ymaydi. Tadqiqotchilar shaxsning asosiy xususiyatlariga qisqa (annotatsiyali) ta’rifni va ularni shaxs sifatlari tushunchasi orqali talqinini keltiradi. Shaxsning ijtimoiy xususiyatlari tuzilmasiga insonning dunyoqarashi, axloqi, estetik va mehnat sifatlari kabi sifatlar kiradi. Aynan, shaxsning ijtimoiy xususiyatlari bilan insonning insonlar orasidagi, tabiatdagi eng umumiy xulqi, uning u yerdagi sodir bo‘layotgan jarayonlarga munosabati va ulardagi ishtiroki darajasi belgilanadi. Shaxsning ekzistensial xususiyatlari bilan insonning hayotga tayyorligi darajasi, uning insonlar jamiyatiga foydasi, rivojlanayotgan ijtimoiy- ishlab chiqarish jarayonlaridagi uning o‘rni va qadr-qimmati darajasi belgilanadi. Bu sifatlar bilan ko‘p jihatdan insonning farovonligi va uning hayotdagi muvaffaqiyati bilan belgilanadi. Shaxsning ekzistensial xususiyatlari tuzilishiga uning egallangan faol tajribasi, mahorati, onglilik, shaxs madaniyati, uning kundalik odatlari – ijtimoiy tan olishda insondagi qadrlanadigan va ommaviy taqdirlanadigan kabi sifatlari kiradi. Ijtimoiy hamda ekzistensial xususiyatlar shaxs tomonidan faqatgina tashkil etilgan o‘qish va insonlar bilan barcha mumkin bo‘lgan aloqalar natijasida egallanadi. Ular sharoitlar va ta’limga ko‘ra hayot davomida o‘zgarishi mumkin. Shaxsning ijtimoiy va ekzistensial sifatlarini egallash va qayta o‘zgartirish jarayonlari ahamiyatli darajada psixik (intellektual) xususiyatlar bilan belgilanadi. 10 Intellektual xususiyatlar idrok, xotira, diqqat, tasavvur, tafakkur kabi sifatlar, irsiylar esa – layoqatlar, nerv tizimi turi, retseptorlar, effektorlar bilan tavsiflanadi. Har bir alohida insonda keltirilgan xususiyatlar va sifatlar turli darajada ifodalanadi va barcha o‘zaro aloqalarda shaxs sifatida ifodalanadigan noyob biologik-ijtimoiy mavjudot(inson)ni shakllantiradi. Ta’lim jarayonining maqsadlarining o‘z talqinlarini tadqiqotchi pedagog olimlar guruhi ifodalagan [5]. Ularning fikrlariga ko‘ra, ta’limni rivojlantirishda eng istiqbolli bo‘lib, insonning butun hayoti davomidagi ta’lim konsepsiyasi hisoblanadi. Bunday ta’lim, kasbiy faoliyatdagi o‘zgarishlarga moslashish zaruratidan tashqari, shaxsning, bilim va malakalarning, shuningdek, mulohazalarni ifodalash va turli xatti-harakatlarni amalga oshirish qobiliyatining uzluksiz rivojlanishi jarayoniga aylanishi kerak. Mazkur konsepsiyaga binoan zamonaviy ta’limning maqsadi o‘quvchilarga quyidagilarda yordam beradigan sharoitlarni yaratish hisoblanadi: yangi bilimlarni egallash, birgalikda yashashga o‘rganish, ishlashga o‘rganish, o‘z-o‘zi bilan hamjihatlikda yashashga o‘rganish. Kengaytirilgan shaklda fosilatorlik darajasilar to‘plami variantlaridan birini ifodalash asosiga olish mumkin. O‘quvchilarga atrofdagi olamni bilishga yordam berish intellektual, axborot, tadqiqotchilik madaniyatlari va o‘z-o‘zini tashkil etish madaniyatining shakllanganligini anglatadi. O‘quvchilarning ish (xatti-harakat) usullarini o‘zlashtirishlarida qo‘llab- quvvatlash kasbiy faoliyat sohasida takomillashtirishni nazarda tutadi, ya’ni turli vaziyatlarni (jumladan, kutilmagan) hal etish imkonini beruvchi kompetentlikni egallash, bilimlardan amaliyotda foydalanish va nazariy muammolarni hal etish maqsadida o‘quvchilarda tizimli, tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga ko‘maklashish, faol mobillikni tarbiyalash, ya’ni, o‘quvchilarda doimiy bilishga, o‘z kuch bilan takomillashishni bilishga, turli xil muammolarni hal etish ko‘nikmasi va turli ijtimoiy hamda ishlab chiqarish sharoitlarida ishlash qobiliyati bilan bog‘liq keng kompetentlikka intilish ehtiyojini shakllantirish. O‘quvchilarga birgalikda yashashga o‘rganishlarida ko‘maklashish – bu ularda boshqa insonni 11 qabul qilish va tushunishni, unga qadriyat sifatida munosabatni tarbiyalash hamda o‘quvchilarda guruhda, sinfda, oilada, jamiyatda, olamda birgalikda yashash intilish va ko‘nikmalarini tarbiyalashga ko‘maklashish. O‘quvchilarda o‘z-o‘zi bilan uyg‘unlikda yashashda yordam ko‘rinishida belgilanadigan maqsad ehtiyojlar, maqsadga muvofiqlik va imkoniyatlar o‘rtasidagi muvozanatni topish, ichki nizolarni to‘g‘ri hal etish, o‘z shaxsini ko‘p qirrali namoyon etish, maktabda bilishga oid motivatsiyani, ma’naviy ehtiyojlarni, o‘z individualligini: xotira tafakkuri, estetik xislarni, jismoniy imkoniyatlarni o‘z- o‘zi rivojlantirishi uchun sharoitlar yaratish qobiliyatlarini rivojlantirish sifatida tushuniladi. Ta’limda kompetentli yondashuvni amalga oshirishda kompetentli yondashuv nuqtai nazaridan ta’lim faoliyatining bevosita natijasi fosilatorlik darajalarni shakllantirish ishlari ahamiyatli hisoblanadi. Shunga ko‘ra, maktab ta’limining asosiy maqsadi, fosilatorlik darajalari ko‘rinishida ijtimoiy talab etilgan natijaga erishish hisoblanadi. Pedagogika sohasidagi mahalliy va xorijiy olimlar tomonidan taklif etilgan fosilatorlik darajalar majmui tahlili, maktab ta’limiga zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy talablar mazmunida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik mualliflik to‘plamini ishlab chiqishga undadi. Fosilatorlik darajasini tanlashning nazariy asosi bo‘lib, pedagog olimlar va psixolog olimlarning inson tabiati, uning sub’ektli vazifasi va mohiyatli xususiyatlari masalalaridagi tadqiqotlari, shuningdek, ta’limda kompetentli yondashuvning konseptual qoidalari xizmat qildi. Umumiy ta’lim jadal o‘sib borayotgan yangi bilimlar hajmini egallash yolg‘on tasavvurlaridan voz kechib ulgurgan bo‘lsada, biroq, hodisalarning bunday rivoji bitiruvchilarning funksional savodxoliklariga to‘g‘ri talablarni ta’minlash bilan maktabning o‘n bir yillik ta’limida qamrab olish mumkin bo‘lgan o‘quv axborot minimumini aniqlash to‘g‘risidagi masalani izohlaydi. Fosilatorlik darajasi ro‘yxatini belgilovchi tasnifiy belgining asosini insonning olamda mavjudligi va ular o‘rtasidagi munosabatlar tizimi tashkil etishi 12 kerak. Boshqacha aytganda, kompetensi yalarning metadarajasini, jumladan, ta’limiy kompetensiyalarni “Olam va inson” substansional maydonida joylashtirish taklif etiladi. Mazkur metotizimda uchta kasbiy komponentlar mavjud: olam, inson va ularning o‘zaro aloqalari usullari. Inson tizimning faol bo‘g‘ini sifatida uning barqaror holatini ta’minlaydi va mavjud bo‘lgan muvozanatlarni qo‘llab- quvvatlaydi, agar u: -atrofdagi olam to‘g‘risida obyektiv tasavvurga ega bo‘lsa (noosfera, jonli va jonsiz tabiatning tashqi obyektlari, insonlar, jamiyat); - tashqi olam qonuniyatlarini va unda sodir bo‘layotgan jarayonlarni bilgan bo‘lsa; - olamdagi foydali qayta ifodalash faoliyati malakalariga ega bo‘lsa; - biologik-ruhiy-ijtimoiy-mavjudot sifatida o‘zining va o‘z ichki olamining mohiyatini tushungan bo‘lsa; - o‘zi to‘g‘risidagi tasavvurlar tizimi sifatida “Men” konsepsiyasini hosil qilgan va anglagan bo‘lsa; -o‘z-o‘zini rivojlantirish ichki ehtiyoji asosida intellektual, ma’naviy va jismoniy o‘z-o‘zini takomillashtirish usullarini o‘zlashtirgan bo‘lsa; - boshqa insonlar bilan muvaffaqiyatli o‘zaro aloqalar tajribasini o‘zlashtirgan bo‘lsa. Insoniyat sivilizatsiyasining izchil, progressiv rivojlanishiga, olamdagi kelgusi integratsion jarayonlarni, o‘zaro tushunish va o‘zaro yordamni qo‘llab- quvvatlashga ko‘maklashuvchi ifodalangan sharoitlarni yaratish agar insonlarga muayyan sifatlar guruhi – kompetensiyalar xos bo‘lganida haqiqatga aylanishi mumkin. Bu kompetensiyalarni quyidagicha nomlaymiz: - yo‘nalishli -stati k ( inson va olamning tuzilishi sohasidagi bilimlar ); - yo‘nalishli -dinami k ( jonli va jonsiz olam. Insondagi jarayonlar sohasidagi bilimlar); -tashkiliy-faoliyatli (tashqi olam va jamiyatning odatiy obyektlarida); - shaxsiy - rivojlantiruvchi ; 13 - moslashuvchan ; - axborot -kommunikatsion; - ijtimoiy - barqarorlashtiruvchi . Dastlabki ikki kompetensiyalar insonning intellektual darajasini, uning olam (jumladan, o‘zining) tuzilishi, ya’ni olamning statik modellari va undagi sodir bo‘layotgan jarayonlar, ya’ni uning dinamik modellari to‘g‘risidagi bilimlarini ifodalaydi. Qolganlari faoliyatli xususiyatga ega. Fosilatorlik darajaining mazmuni 1-ilovada keltirilgan. Bizning taklifimizda biz, avvalo, aniq va tushunarli metodologik asosni (olam va inson: alohida va birgalikda) ajratdik va o‘zi hamda atrofdagi voqelik bilan uyg‘unlikka qobiliyatlilik inson va jamiyatga o‘zaro qoniqishni keltiruvchi samarali ijtimoiy mavjudlikning garovi hisoblanadi. Fosilatorlik darajasini shakllantirish va metodikasini takomillashtirish ta’lim natijalarining asosiy iste’molchilari bilan belgilanadi va hozirgi vaqtda mazkur jamiyatda qaysi qobiliyatlar va sifatlar qadrli hisoblanishiga bog‘liq. Ammo kompetentli yondashuv mantiqida jamiyat rivojining har bir yangi bosqichida u yoki bu kompetensiyalarni aktuallashtirish to‘g‘risida gap boradi. Ta’lim muassasasi sharoitlarida taklif etilgan asosiy kompetensiyalar butun hayot tarzi, uning ta’lim muhiti ruhi, o‘quv dasturlarining mazmuni va o‘qituvchilar tarkibining shaxsiy ta’siri bilan shakllanadi. Fasilatorlik darajasi metodologik funksiyani bajaradi. Mazkur fanga oid talablarning keyingi batafsil tushuntirishlari umumfan va fanga oid kompetensiyalarda amalga oshiriladi va ular alohida fanlar yoki fanlararo o‘quv dasturlarini qurishning ma’lum metodik bazasi bo‘lib xizmat qiladi. § 1.2. Zamonaviy maktabda ta’lim jarayonini takomillashtirishning muhim asoslari Zamonaviy ta’limning rivojlanishi yangi ijtimoiy-madaniy muhitning yuzaga kelishi xususiyatlarini oldindan ko‘ra olishni talab etadi. Uning asosida inson hayotida uchraydigan inqirozli holatlari yotadi. Aynan ularning 14 ifodalanishida innovatsiyalar uchun, individlar va jamiyatning rivojlanishi uchun turtkilar yuzaga keladi. Ularda ta’limni tashkil etish shakli, mazmuni, vazifalari, natijalaridagi o‘zgarishlarning zaruratini aks ettiruvchi ta’limning yangi hodisalarining sabablarini ko‘rish mumkin. Ta’lim muassasalarining yangi turlari va ta’lim xizmatlarining yangi turlari va shakllari yuzaga keladi. Ta’limning tijoratlashishi uning maqsadlarining o‘zgarishiga olib keladi. Mehnat jarayonida ijodiy o‘z-o‘zini aktuallashtirishni amalga oshira oladigan yuqori ma’lumotli mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyoj va ularni jamiyatning ko‘p qirrali hayotiga kiritishning haqiqiy holati o‘rtasidagi uzilishning kuchayishi. Maktab bitiruvchisi bitirganidan keyin ta’lim tizimidan ijtimoiy tizimga, ya’ni ijtimoiy etuklik, shaxsiy mas’uliyat va mustaqillik talab etiladigan hayot darajasiga o‘tishdagi to‘siqlarni yengishiga to‘g‘ri keladi, deb ta’kidlash mumkin. Jamiyatning yangi maqsadlari va qadriyatlari ta’lim turlarini anglash zaruratini ko‘rsatadi. Tadqiqotchilar ta’limning faqatgina o‘rgatuvchi konsepsiyasi intellektni dalillar, nazariyalar, tushunchalar, qonunlar to‘g‘risidagi bilimlar bilan to‘ldirishdan iborat va bu asosiy rol o‘ynashi, ustun bo‘lishi va iste’molchini emas, balki ijodkor shaxsini shakllantirishga yo‘naltirilgan qadriyatli yo‘nalganlikni shakllantirishi kerak bo‘lgan tarbiyaviy tashkil etuvchini ikkinchi o‘ringa surib qo‘yishini ta’kidlagan [11]. Ammo umumiy o‘rta ta’lim maktablari bitiruvchilarining darajalari, bitiruv imtihonlari natijalari ko‘rsatganidek, yuqori emas, bu esa, keyingi ta’lim olishda ham va texnik jihozlanishining jadal o‘zgarishlari bilan ishlab chiqarish sohasidagi ishlarda ham qiyinchiliklar tug‘diradi. Shu tariqa, maktab oldida bilimlarni egallash va to‘plash hamda shaxsning yuzaga kelishi, shakllanishi va ijodini ta’minlay oladigan faoliyat sharoitlari, uning mazmuni, texnologiyalarini yaratish zarurati to‘g‘risidagi masala yuzaga keladi. Maktab hayoti – bu yaxlit inson hayotining hodisasidir. Ta’limga fenomenologik yondashuvning mohiyatini aniq tushunish uchun ta’lim oluvchining ichki olami 15 bilan bog‘liq bo‘lgan bilish jarayonlarining asoslari va usullarini aniqlash zarurdir. Ta’lim muassasasida u alohida vaziyatga – o‘z imkoniyatlarini anglash va boshdan kechirishga jalb etiladi. Tadqiqot ishimiz doirasida biz ta’limni – bu ijtimoiy tashkil etiladigan va tartibga solinadigan, ontogenetik jihatdan shaxsning irsiy dasturi hamda shaxsning ijtimoiylashuviga muvofiq uning shakllanishini ifodalovchi avvalgi ajdodlarning keyingi avlodlarga ijtimoiy ahamiyatli tajribani doimiy yetkazishlari jarayoni, deb tushunamiz. U madaniyatni keyingi avlodlarga har bir fuqaro shaxsini shakllantirish orqali doimiy yetkazishning ijtimoiy-irsiy mexanizmi bo‘lib xizmat qiladi va har qanday kasbiy shakllanishning asosi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda bilimlarni to‘plash bilan bir qatorda bilimlarni izlashga qobiliyatlarni va intilishlarni rivojlantirishga katta e’tibor berilmoqda. Bu rivojlantiruvchi ta’lim to‘g‘risida so‘z yuritish imkonini beradi. Mantiqiy yakunlangan bilimlar tizimi ko‘rinishidagi madaniy tajribani yetkazish asosiy hisoblangan ta’limdagi yondashuv asta-sekin o‘tmishda qolmoqda. Zamonaviy umumta’lim maktabi ta’lim sifatini boshqarishda yangi tizimli metodlarni joriy etishni talab etuvchi sharoitlarda turibdi. Yangi sharoitlardagi rivojlanish davlat ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan va ta’lim sohasidagi qonunchilikdagi o‘zgarishlar, milliy ta’lim siyosatida yangi ustuvorliklarni ishlab chiqish, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy sohalardagi paydo bo‘lgan yangi voqelik bilan yuzaga kelgan institutsional o‘zgarishlar bilan belgilanadi. Mohiyati bolalar jamoasidagi hamkorlikdagi ishlarda ifodalanadigan o‘quvchining aqliy faoliyati va ijtimoiy munosabatlari xususiyatlariga ko‘ra o‘quv guruhlarini tashkil etish hisoblangan ta’limdagi samarali-umumlashtiruvchi yondashuv konsepsiyasi o‘quv vazifalarini hal etish hamda o‘quvchilarning munosabatlarini takomillashtirish uchun bolalarning muloqotlari xususiyatlaridan foydalanish imkonini beradi. Jamiyatdagi zamonaviy vaziyat, shuningdek, maktabni boshqarish tajribasi ta’lim tizimining rivojlanishi va mustahkamligining asosiy yo‘li – bu har bir ta’lim 16 muassasasi bitiruvchisining raqobatbardoshliligini ta’minlash ekanligini ko‘rsatadi. Raqobatbardoshlikning asosi ta’lim sifati hisoblanadi. Jamiyatimizning murakkab va ziddiyatli yangilanishi, hayot faoliyatining barcha sohalarining bebarqarorlik sharoitlarida rivojlanmay turib saqlana olmaydigan ta’lim tizimining omon qolishi masalasi yuzaga keladi. Ta’lim sohasidagi islohotlarning zarurati to‘g‘risida so‘nggi yillardagi innovatsion jarayonlarning jadal rivojlanishidan guvohlik beradi. Ta’lim doimo novatorlik, pedagogik izlanish. Tajriba-sinov ishlari, innovatsion jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan. Hozirgi ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan innovatsion jarayonlarni tushunish uchun metodologik asos bo‘lib tizimli yondashuv hisoblanadi. U tizimlarning o‘zaro aloqasi va o‘zaro ta’siri mexanizmini ochib beradi, asosiy vazifani – ta’lim sifatini boshqarishga radikal ta’sir etishning ijobiy omili sifatidagi tizimli sifatlardan foydalanishni amalga oshirish maqsadida tizimlarning manbalari va cheklovchilarining rivojlanishini ko‘rsatadi. Tizimli yondashuv kirish bilan – maqsadlar, vazifalar; chiqish bilan – ish natijalari, shuningdek, jamoa, ota-onalar, o‘quvchilar, tashqi muhit bilan qayta aloqalar bilan tizimni nazarda tutadi. Innovatsion jarayonning mohiyatini, ta’lim tizimini sifatli yangilashga uning ta’sirini keyingi ochib berilishi uchun uning chegaralarini, “pedagogik tizim” tushunchasi bilan bog‘liqligini aniq tasavvur qilish kerak. Pedagogik tizim eng yuqori tartibdagi tizim sifatida ta’lim tizimiga kirishi umumtan olingan. Zamonaviy maktabning pedagogik tizimi va innovatsion jarayonini o‘zaro bog‘liq ko‘rib chiqish nuqtai nazaridan, tizimli yondashuv, avvalo, tizimning integrativ xususiyatlarini, ya’ni umumiyligi uning sifatini belgilaydigan sifatlarni ko‘rib chiqishga yo‘naltirishini hisobga olish muhimdir. Tadqiqotchilar bizning tadqiqot ishimiz uchun juda muhim bo‘lgan fikrni keltiradilar, unga asosan, ixtiyoriy obyekt, jarayonni ko‘rib chiqishning tizimliligi uni yangi sifatli holatga ko‘chirish bo‘yicha xatti-harakatlarning maqsadga yo‘nalganligini ta’minlaydi [5]. 17 Mazkur qoida innovatsion jarayonga to‘liq taalluqli bo‘lib, uning maktabdagi ta’lim sifatiga ta’siri borasidagi samaradorligi ko‘p jihatdan uning maqsadlarining tizimli xususiyatiga bog‘liqdir. Bizning maqsad maktabda ta’limning innovatsion pedagogik tizimi sifatini yaxshilashni optimallashtirish maqsadi bo‘lishi kerak, deb hisoblaymiz. Sifatni optimallashtirish ostida biz, ma’lum ta’lim muhiti sharoitlarida ta’limning maksimal mumkin bo‘lgan sifatiga erishishni tushunamiz. “ Pedagogik tizim ” va «innovatsion tizim» tushunchalarining bog‘liqligini tushunishda muayyan qiyinchiliklar mavjuddir. Tadqiqotchilar barqaror va innovatsion jarayonlarning xususiyatlarini o‘nta ko‘rsatkichlar bo‘yicha tahlil qiladilar: yakuniy maqsad; maqsadga erishish yo‘llari; maqsadga erishishdagi xatar; jarayon turi; yaxlit sifatida boshqarilishi; rejalashtirish imkoniyati; rejalar; uning doirasida jarayon amalga oshirilayotgan tizimni rivojlantirish ; jarayon ishtirokchilari manfaatlarining mos tushishi darajasi; mas’uliyat sohalarining taqsimlanishi ; tashkil etish shakllari [7]. Keltirilgan ko‘rsatkichlar, bir tomondan, boshqarish toifalari, boshqa tomondan esa, innovatsion tizimning komponentlari hisoblanadi. Biz barqaror va innovatsion jarayonlarning taqqoslanishining mazkur sxemasini ayrim aniqlashtirishlar bilan qabul qilish mumkin deb hisoblaymiz. Mualliflar ko‘rsatib o‘tganlaridek, barqaror jarayonda qisqa muddatli rejalashtirish, innovatsion jarayonda esa – tuzatishlar kiritish imkoniyati bilan uzoq muddatli rejalashtirish mumkin. Biz barqaror jarayon, shuningdek, uzoq muddatli 18 istiqbol uchun rejalashtiriladi, deb hisoblaymiz. Jarayon ishtirokchilarining manfaatlarining mos tushishishi darajasi, bizning fikrimizcha, jarayon turiga bog‘liq bo‘lmaydi. Bizning tadqiqot ishimizda jarayon ishtirokchilari qiziqishlarining mos tushishi darajasiga bog‘liqlik o‘zgaruvchan kattalik ekanligini aniqladik. Uning barqaror yoki an’anaviy jarayonda namoyon bo‘lish darajasi muayyan vaqt chegaralariga ega, mazkur davr hamda ichki va tashqi muhitning o‘zgaruvchi omillariga ko‘ra istiqboldagi aniq maqsadlarga bog‘liq. Tadqiqot ishimiz doirasida biz innovatsion jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishda ta’lim muhitining xususiyatlari inobatga olinmasligi mumkin emasligi to‘g‘risidagi xulosaga keldik. Turli, jumladan, falsafiy jihatlardan ta’lim muhiti tushunchasini tadqiq etish, shuningdek, ta’lim muhitida kechadigan jarayonlarni modellashtirish, loyihalash, ekspertizadan o‘tkazish va kompleks tahlil qilinishi tadqiqotchilar ning ishlarida ifodalangan. Inson muhiti sifatida ta’lim muhiti to‘g‘risidagi zamonaviy tasavvurlar ijtimoiy ekologik va psixologiyadagi qabul qilingan tushunchalarning sintezi asosida shakllangan. So‘nggi o‘n yillikda rivojlangan ijtimoiy ekologiya “inson va uning muhiti o‘rtasidagi o‘ziga xos aloqalar”ni o‘rganadi [ 7 ]. Tadqiqotchilar ta’lim muhitini “muayyan namuna bo‘yicha shaxsni maxsus tashkil etilgan maqsadga yo‘naltirilgan jarayon bilan” aloqadorlikda o‘rganadi va ta’lim muhitiga “belgilangan namuna bo‘yicha shaxsni shakllantirishga ta’sirlar va sharoitlar, shuningdek, uning rivojlanishi uchun ijtimoiy hamda fazo-predmetli muhitdagi mavjud imkoniyatlar tizimi” sifatida ta’rif beradi. Tadqiqot ishimiz uchun “ijtimoiy-madaniy muhit ta’lim jarayoni sub’ektlari o‘zaro munosabatlari va faoliyatlarining moddiy, psixologik va mazmunli imkoniyatlariga ega bo‘lib, ta’lim sifatining asosiy omili bo‘lib xizmat qilishi”, “boshqaruv esa, ta’lim tizimining har bir elementida sifatni tashkil etishni (menedjment) ifodalaydi” bunda “tizimning har bir elementi ijtimoiy-madaniy muhitning xususiyati, uning sifatining aktual holati sifatida belgilanadi, mazkur 19 “holatlarning” o‘zaro bog‘liqligi esa ta’limning tizimli xususiyatini ifodalashi” to‘g‘risidagi xulosalarni muhim deb hisoblaymiz [ 5 ]. Tadqiqotchilar tomonidan ishlab chiqilgan “Ta’lim sifati tizimi” sxemasida ta’limning ijtimoiy-madaniy muhitidagi tizimli xususiyatlari ta’kidlanadi, ular quyidagi o‘zaro bog‘liq belgilangan elementlar ko‘rinishida ifodalanadi: ta’limning hujjatlashtirilgan modeli, pedagoglar, ota-onalar munosabatlari tizimi, motivatsiya tizimi, pedagoglarning uzluksiz kasbiy rivojlanishi tizimi. Biz, ko‘pchilik tadqiqotchilar kabi ta’lim muhitini kengroq ma’noda ta’lim tizimlari, ularning elementlari, ta’lim materiali va ta’lim jarayonlari sub’ektlarining o‘zaro aloqasi sohasi sifatida tushunish mumkin, deb hisoblaymiz. Tadqiqot ishimizda ta’lim sifatini boshqarishda innovatsion o‘zgarishlar muvaffaqiyatli strategiyalarini loyihalash faqatgina muayyan ijtimoiy-madaniy muhit – hudud, shahar, qishloq, tuman ta’lim muhitining o‘ziga xos xususiyatlarini batafsil tahlilidan so‘ng mumkinligi to‘g‘risidagi xulosaga keldik. Ta’lim muhiti xususiyatlari tahlilining zarurati hozirgi vaqtda, milliy ta’limiy muhitda ahamiyatli o‘zgarishlar sodir bo‘lganligi, barqarorlikning ustun xususiyati noaniqlik xususiyatiga almashganligiga asoslanadi. Ta’lim muhitining noaniqligiga boshqa o‘zaro bog‘liq muhitlardagi rivojlanish omillari ta’sir ko‘rsatadi: iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ilmiy, madaniy va boshqalar. O‘zbekiston ta’lim muhiti noaniqligining ta’sir etuvchi omili ta’lim sifatida va darajasiga o‘zgaruvchan ijtimoiy va davlat ehtiyojlari hamda ta’lim tizimini isloh qilish va modernizatsiyalashning uzoq muddatli jarayoni hisoblanadi. Tadqiqotchilar ta’kidlaganidek, «har bir maktab ko‘pgina aloqalari bilan atrof-muhit bilan bog‘liq va shuning uchun tashqi sharoitlardagi o‘zgarishlar uning hayotiga ta’sir etmasligi mumkin emas» [ 4 ]. Tadqiqotchilar fikricha: «Asosiysi – bu ta’limni barcha savollarga oldindan javoblari bo‘lgan namunaviy masalalarni echishga yo‘naltirish emas, balki “ta’lim noaniqlik olamida yashashi kerak” deb aniq aytish kerak» [4]. O‘zgarishlarning sifatli tavsiflari ko‘p jihatdan ta’lim muhitida amalga oshiriladigan innovatsion 20 jarayonlarning tizimli xususiyatiga hamda o‘zgarishlarning ijtimoiy ehtiyojlarga muvofiqligiga bog‘liq. S h u sababli barcha darajalarda adaptiv ta’lim muhitini va mos boshqaruv tizimini yaratish talab etiladi. Ayrim tadqiqotchilar ta’kidlaganlaridek, ta’lim muassasalari sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni turlicha qabul qiladilar va shunga asosan moslashadilar. Moslashish xususiyatida muhim tavsif ta’lim muhitidagi o‘zgarishlar boshlanishidan ta’lim muassasasidagi o‘zgarishlarning boshlanishigacha vaqt ko‘rsatkichi sifatidagi reaktivlik hisoblanadi. Tadqiqot ishimizda biz ta’lim muhitidagi o‘zgarishlar va rivojlanish jarayonlari bir tomondan innovatsion faoliyatni faollashtirish imkoniyatlarini, boshqa tomondan esa boshqaruv faoliyatidagi yangi yondashuvlarni, B.C.Lazarev belgilaganidek – “faol moslashish strategiyalari”ni amalga oshirishni talab etadi [ 4]. Xususiyatlarni yo‘naltirilgan o‘zgartirish orqali faol moslashish strategiyasi “muhit-sub’ekt” tizimida innovatsion ta’sirni kuchaytiradi. Aksincha, yangilik – ta’lim muhiti tizimidagi nomuvofiqlik vaziyatida ko‘pincha “to‘siq” holati kuzatiladi. Ko‘pgina tadqiqotchilar innovatsiyalarning maktab ta’lim muhitiga ta’siri darajasini tahlil qilib, yangiliklarning maktab hayot tarzini, unda amalga oshiriladigan ta’lim jarayoni sifatida tubdan qayta o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan rolini ta’kidlaydilar. Bizning fikrimizcha, innovatsion jarayonlarning ta’sirini baholashda inobatga olinishi zarur bo‘lgan jihatlardan biri DTS bilan bog‘lash hisoblanadi. DTS yagona ta’lim muhitini saqlashning kafolati sifatida ta’lim darajasiga minimal talablarga ega bo‘lib, bunda innovatsiyalar ta’lim faoliyatining sifatini optimallashtirish va oshirish xususiyatiga egadir. Tahliliy mulohazalar va nazariy fikrlar, tamoyillar va qonuniyatlar o‘rganilib, tadqiqot ishimizning b oshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi talabalarining innovatsion jarayonda fasilatorlikni rivojlantirish mexanizmi ishlab chiqildi. Amaldagi innovatsiyalar vaqt o‘tishi bilan o‘z dolzarbligini yo‘qotadi, ammo samarali xususiyatlarini saqlab, an’anaviy jarayonning bir qismiga aylanadi. Innovatsiyalarning mazkur sifati ta’lim standartining minimal talablarini oshirishga 21 va oqibatda vaqt davomida ta’lim sifati darajasini jadal o‘zgartirishga imkon beradi. Bizning tadqiqot ishimizda innovatsion faoliyat optimal samaradorlikka ta’limiy faoliyatning barcha tomonlarini qamrab oluvchi yangiliklarni joriy etishning tizimli xarakterida erishishini aniqladik. Birinchi bob bo‘yicha xulosalar Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasilarni shakllantirish muammosining nazariy tadqiq etish natijasida biz tomonimizdan vazifalar hal etildi va quyidagi natijalar olindi: 1. O‘rganilayotgan muammo bo‘yicha psixologik, pedagogik, metodologik adabiyotlar tahlili, zamonaviy ta’lim amaliyoti holatini o‘rganish asosida innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasini shakllantirishning nazariy asoslari aniqlandi. O‘tkazilgan tadqiqot o‘rganilayotgan muammoning ahamiyatini tasdiqladi, uning zamonaviy ta’lim nazariyasi va amaliyotida etarlicha o‘rganilmaganligini ko‘rsatdi. 2. Ilmiy adabiyotlar tahlili «boshlang‘ich sinf o‘quvchilari fasilatorlik» tushunchasining mazmunini ochib berishga imkon berdi, u biz tomonimizdan o‘quvchining umumlashgan xatti-harakatlari majmui, ular bilan bog‘liq, sub’ektlarning yangi bilim, ko‘nikma, kompetentliklarni mustaqil o‘zlashtirishlari, yangi ijtimoiy tajribani ongli, faol egallash, o‘z-o‘zini rivojlantirish, takomillashtirish qobiliyatini ta’minlovchi o‘quv ishlari ko‘nikma va malakalari sifatida tushuniladi. 3. Fosilatorlik daraja si ni me’yor chegaralaridan chiquvchi, cheklanmagan, kasbiy faoliyatni tubdan yangi sifat darajasiga olib chiquvchi prinsipial yangi faoliyat namunalari asosida shakllantirish zarur. 4. Pedagoglar innovatsion faoliyati maktab ishi amaliyotiga ta’lim muassasalari rivojlanishining ajralmas tashkil etuvchisi hisoblanadi va pedagoglarni innovatsion faoliyatga jalb etish hamda ta’lim muassasasining faoliyati va rivojlanishi monitoringi muammolarini hal etishga yo‘naltirilgan rahbar xatti-harakatlarining algoritmini ifodalovchi boshqaruv dasturidan iborat 22 bo‘lgan, pedagoglar innovatsion faoliyatini boshqarish texnologiyalarini belgilash sharti bilan muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mumkin. 23 II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING FASILATORLIKNI TAKOMILLASHTIRISH USULLARI § 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fasilatorlikni shakllantirish ning zamonaviy usullari Zamonaviy sharoitlarda iinnovatsion faoliyat sifat jihatidan yangi mazmun bilan boyitilmoqda. Ammo, amaliyotning ko‘rsatishicha, barcha ta’lim muassasalari ham o‘zgargan sharoitlarda pedagogik faoliyatni samarali amalga oshira olmaydilar. Yuzaga kelgan o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabatlar strategiyalari, hamkorlik, o‘zaro hurmat tamoyillari asosidagi yangi munosabatlarni qurishni bilmaslik va ba’zan istamaslik, ta’lim sifatini oshirish vositasi sifatida innovatsion yondashuv imkoniyatlarini anglamaslik halal bermoqda. Bularning barchasi, innovatsion pedagogik faoliyatning ahamiyati to‘g‘risidagi tasavvurlarni tubdan o‘zgartirish zaruratini yuzaga keltiradi. Maktabda innovatsion faoliyatni faollashtirish vazifasini amaliy hal etishning muvaffaqiyati innovatsion tashkiliy-pedagogik faoliyatning ko‘rsatkichlari qanchalik aniq ifodalanishiga bog‘liq. Mazkur vazifani hal etish uchun biz maktabda o‘quv-tarbiya jarayonini modellashtirish masalasiga murojaat etishni zarur deb hisobladik. Model tushunchasini aniqlashda biz model asl nusxa tizimining ayrim ahamiyatli xususiyatlarini ifodalaydigan obyektlar tizimi ekanligi to‘g‘risidagi qoidadan kelib chiqdik. Ixtiyoriy model asl nusxani soddalashtiradi va o‘rganilayotgan tizimning aksi bo‘lib xizmat qiladi. O‘quvchilarning motivatsiyalarini rag‘batlantirish uchun darslarni loyihalashtirishga, o‘quvchilarni baholashga innovatsion yondashuv ahamiyatli imkoniyatga egadir. Mazkur yangilikda baholashning rag‘batlantiruvchi vazifasi kuchayishi e’tiborga loyiq bo‘lib, u ta’lim olishga motivatsiyaning o‘sishiga ko‘maklashadi, o‘z-o‘ziga bahoni oshiradi, o‘quv materialini samarali o‘zlashtirishga ko‘maklashadi, o‘quvchiga o‘zining bilimlardagi ilgarilashi 24 dinamikasini kuzatishiga imkon beradi (2.1-jadvalga qarang): 2.1-jadval. O‘quvchilarning motivatsiyalarini rag‘batlantirish uchun darslarni loyihalashtirishga tavsiyalar Y o ndashuvlar: - shaxsiy-faoliyatli ; - tizimli ; - kompetent li , - tushunchali -sinergeti k Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi larni shakllantirishning p edagogik sharoitlari : - o‘quvchilarning o‘quv muvaffaqiyatlariga erishishlarining uzluksiz motivatsiya si; - boshlang‘ich sinf o‘quvchilari fasilatorlik ni shakllantirish jarayonini mazmunli-metodik ta’minlashni amalga oshirish ; - boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining innovatsion faoliyat da sub’ekt li qarashlari shakllanishi va o‘zaro munosabatlarini pedagogik qo‘llab- quvvatlash Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik bu o‘quvchining umumlashgan xatti-harakatlari maj-mui hamda ular bilan bog‘liq, sub’ektlarning yangi bilim, ko‘nima va kompetentliklarni mustaqil o‘zlashtirishlari, yangi ijtimoiy tajribani ongli va faol egallash, o‘z-o‘zini rivojlantirish va o‘z-o‘zini takomillashtirish qobiliyatini ta’minlovchi o‘quv ishlari ko‘nikma va malakalari Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining innovatsion faoliyatlari – atrofdagi voqelikni faol bilishga, sabab-oqibatli aloqalarni anglash va topishga, mantiq, tafakkurni, kommunikativ qobiliyatlarni rivojlantirishga undovchi integratsiyalangan darslar, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining loyihali- tadqiqotchilik faoliyatlari, taqqoslash, umumlashtirish, xulosalar chiqarish ko‘nikmalarini shakllantirish Yo‘naltiruvchi bosqich Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish metodlari va usullari: - bilishga oid faoliyatni tashkil etish va amalga oshirish; - ta’lim olishga intilishi va motivatsii - nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish . S h akllantiruvchi bosqich Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish shakllari: integratsiyalangan darslar, individual konsul tatsiyalar, mustaqil ish, juftliklarda va guruhlarda ishlash, o‘yin, trening shaklidagi darslar va b.q. Refleksiv bosqich Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish vositalari: - o‘quv yutuqlarini baholashning innovatsion tizimi; - « Y u tuqlar darajasi » innovatsion dasturi, shaxsiy kundaliklar , o‘quv qo‘llanmalari, ishchi daftarlar, tarqatma material va b.q.; - murakkablik darajalari bo‘yicha tabaqalashgan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘z-o‘zini tekshirish va o‘z-o‘zini baholashga, fasilatorlik ni shakllantirishga yo‘naltirilgan mashqlar va topshiriqlar Fosilatorlik darajasil shakllanganligi mezonlari shaxsiy; tartibga soluvchi; bilishga oid; kommunikativ Fosilatorlik darajasi shakllanganligi darajalari yuqori ; o‘rta ; past 25 Bundan tashqari, darslarni noan’anaviy shaklda tashkil etish va o‘tkazishga innovatsion yondashuv, o‘quvchilarni baholash faoliyatiga undash bilimlar sifatini baholashning faqat ijobiy mezonni qo‘llash asosini bilish yo‘li bo‘yicha borishni ko‘rsatish orqali amalga oshirilib, bu bolalarga o‘zlarini muvaffaqiyatli his qilishlariga imkon beradi. Ularga yuqori o‘z-o‘zlariga bahoni shakllantiradi, mustaqilliklari, o‘quv faoliyatiga qiziqishlari, tashabbuskorliklari, ta’lim olish motivatsiyalari oshiradi va o‘quvchilarni ular erisha oladigan ma’lum natijaga yo‘naltiradi. O‘quvchilarning o‘quv-bilishga oid faoliyatlarini rag‘batlantirishning muhim omili, pedagog tomonidan mumkin bo‘lgan baholash mulohazalarining butun ko‘p qirraliligidan foydalanish hisoblanadi. Ta’lim oluvchilarda fosilatorlik darajasi ni, shuningdek, shaxsiy, tartibga soluvchi, bilishga oid va kommunikativ o‘quv xatti-harakatlarini mustaqil o‘zlashtirishga qobiliyatlarini shakllantirish vazifasini hal etish boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ta’lim olishga munosabatlari muammosi bilan bevosita bog‘liqdir. Mazkur yo‘nalishdagi ishlarning etakchi prinsipi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida uni faol faoliyatga undovchi ko‘nikma, malaka va qobiliyatlarni shakllantirish hisoblanadi. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatlarini samarali tashkil etish uchun eng optimal sharoitlar, avvalo, ratsional loyihalashtirilgan darsda yaratilishi ma’lum bo‘lib, unda boshidan oxirigacha barchasi o‘quvchilarning bilishga oid xatti- harakatlarini faollashtirish va oqilona tartibga solishga ko‘maklashadi, barchasi ularni mustaqillikni namoyon etishga undaydi. O‘quvchilarda o‘z xatti-harakatlarini mustaqil loyihalashtirish mazkur jarayonga innovatsion yondashuv orqali erishilishi mumkin, ya’ni ularda umumlashgan xatti-harakatlar usullarini ishlab chiqish (shaxsiy, tartibga soluvchi, bilishga oid, kommunikativ o‘quv xatti-harakatlari). Bunda hal qiluvchi jihat boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida rejalashtirish, nazorat, baholash ko‘nikma va malakalarini shakllantirish bo‘lishi kerak, chunki aynan ular o‘quv jarayonida 26 uning mustaqilligini kuchaytirish uchun asosni yaratadi, o‘quv faoliyatini mustaqil tashkil etish, bolaning o‘z o‘quv-xatti-harakatlarini tartibga solish uchun tayyorgarlikni shakllantiradi. O‘quvchi o‘z xatti-harakatlarini rejalashtirish, baholash, nazorat qilishga faol yondashuvni faqatgina o‘quv faoliyatining sub’ekti vaziyatida egallashi mumkin. Bu o‘quvchi tomonidan nazorat va baholashning mazmuni uning o‘quv fani doirasidagi mustaqil faoliyati usullari va natijalari tashkil etishi bilan bog‘liq. Mazkur yo‘nalishda maqsadga muvofiq ishlash sharti bilan, boshlang‘ich sinflardan boshlab o‘quvchilarda fosilatorlik darajasi ni, yangi bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga qobiliyatni, shuningdek, shaxsiy, tartibga soluvchi, bilishga oid va kommunikativ o‘quv xatti-harakatlarini shakllantirish vazifasi o‘quv jarayonida to‘liq hal etiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘quv hamkorligi va o‘quv jarayoni sub’ektlari o‘rtasida hamkorlikdagi samarali baholash faoliyatini rivojlantirishni nazarda tutuvchi uchinchi vazifani to‘g‘ri hal etishga o‘quvchining (o‘quvchilarning) o‘qituvchi bilan baholashga oid o‘zaro aloqalarini tashkil etish ko‘maklashadi. Baholashga oid hamkorlik – bu bolalarni sinfdoshlari va o‘qituvchi bilan baholashga oid o‘zaro aloqalariga asoslangan o‘quv faoliyatining alohida shakli, munosabatlarning ma’lum darajasi bo‘lib, bunda o‘quvchilarning shaxsiy tashabbuskorliklari maksimal darajada namoyon bo‘lida, o‘zaro axborot almashish yuzaga keladi. Ya’ni, baholashga oid hamkorlik o‘ziga xos psixologik xususiyatlarni tavsiflaydi, ular ikkita asosiy jihatlarda: o‘quvchilarning bir-birlari va o‘qituvchi bilan baholashga oid hamkorliklarida namoyon bo‘ladi. O‘quvchilarning bir-birlari va o‘qituvchi bilan intellektual va ijtimoiy dialoglari shakli sifatidagi baholashga oid hamkorlikni rivojlantirish ahamiyatli shaxsiy ehtiyoj va bolaning shaxsiy tashabbusi, hamkorlikdagi xatti-harakatlarning maksimal kelishilganligi, refleksiv-mazmunli tahlil malakalarini erkin egallaganlik, bir necha qarashlarni muvofiqlashtirishning rivojlangan qobiliyati, hamkorlikdagi faoliyat samaradorlining yuqori darajasi (“o‘quvchi-o‘quvchi 27 sohasida”) va teng muloqot, o‘zaro aloqa mazmunining faoliyatning umumiy vazifasiga to‘liq mosligi, tanqidiy fikrlashning rivojlangan ko‘nikmasi, hamkorlikdagi baholash faoliyatidan individualga osonlik bilan o‘tish (“o‘quvchi- o‘qituvchi”) bilan tavsiflanadi. Mazkur daraja o‘quvchilarda o‘z-o‘zini rivojlantirishga intellektual va shaxsiy ehtiyojning yuzaga kelishi uchun asos bo‘lib hisoblanadi. Shu tariqa, o‘quv hamkorligi va hamkorlikdagi samarali baholash faoliyati g‘oyasi ta’lim oluvchilarni muvaffaqiyatga yo‘naltiradi, bu esa o‘quv materialini tizimda o‘rganish, o‘quvchilarni o‘quv faoliyati maqsadiga yo‘naltirish, o‘quvchilarning o‘z-o‘zini nazorat qilish va o‘z-o‘zini baholash tizimini belgilash imkonini beradi hamda eng muhimi, o‘quv o‘zaro hamkorlikka ko‘ra o‘quvchilar ta’lim olishni o‘rganadilar. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mustaqillik, mas’uliyat, mehnatsevarlik va boshqa sifatlarni tarbiyalashni ta’minlovchi asosiy jihat pedagog tomonidan ta’lim oluvchilar o‘quv mehnatlarining barcha xususiyatlarini aniq va tizimli hisobga olishi hisoblanadi. Bu jihatdan pedagog o‘quvchining bilishga oid faoliyatining turli sohalari muvaffaqiyatlaridagi o‘zgarishlar va dinamikasini kuzatishi, har bir o‘quvchilar javoblarida biror-bir o‘ziga xoslikni topishi muhim hisoblanadi. Mazkur maqsadda zamonaviy ta’lim amaliyotiga o‘quvchilarning o‘quv maqsadlarini baholashning o‘zgacha tizimini joriy etish zarur bo‘lib, u 5-ballik shkalaga nisbatan, yanada mazmunli, obyektiv, invariant, integral va tabaqalashgan hisoblanadi. Yangi shkala turli darajali (asosiy, orttirilgan va chuqurlashtirilgan) ta’lim sharoitlarida bolalarning individual sifatlari va shaxsiy xususiyatlari, miqdor, sifat ko‘rsatkichlari, o‘quv faoliyatining barcha turlari samaradorligini hisobga oladi. Bundan tashqari, biz darslarda har bir o‘quv fani bo‘yicha talablar jadvalidan (o‘qituvchi jurnalida, o‘quvchi kundaligida ilova) foydalanishda ko‘ramiz, unda o‘qituvchi o‘quvchi tomonidan ma’lum o‘quv vazifasi (topshirig‘i)ni y echishida namoyon etgan dasturiy ko‘nikmasi uchun baholar (yoki «+») qo‘yiladi. 28 Talablar jadvali o‘qituvchiga va ota-onalarga har bir o‘quvchining haqiqiy muvaffaqiyat va yutuqlarini, ya’ni o‘quvchi qaysi dasturiy talablarni egallaganligi, qaysi ko‘nikmalarni namoyon eta olmaganligini – u ishlashi kerak bo‘lgan sohani kuzatish imkonini beradi. Talablar jadvalida qo‘yilgan baholarga umumiy qarash ish dinamikasi va har bir o‘quvchining ta’lim olishi to‘g‘risida xulosaga kelish imkonini beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modelining nazariy-metodologik komponenti o‘z ichiga boshlang‘ich nazariy qoidalar, innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirishga metodologik yondashuvlar va prinsiplarni qamrab oladi. Shuningdek, mazkur bo‘lim innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik daraj asi majmuini shakllantirish samaradorligini ta’minlovchi hamda tadqiq etilayotgan jarayonning mazmuni, tashkil etilishi va samaradorligini belgilovchi pedagogik sharoitlar majmuini hisobga oladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik daraja s i ni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modeli quyidagi qoidalarni inobatga olib tavsiya etilgan: shaxsiy-faoliyatli yondashuvni, unda ta’lim jarayonini o‘quvchining “... hayot faoliyatining umumiy mazmunida – shaxsning ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirish uchun qiziqishlar, hayotiy rejalar, qadriyatli yo‘nalganlik, ta’lim mazmunini tushunishga yo‘nalganlik”dagi maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati sifatida tushuniladi; o‘quvchining haqiqiy hayot faoliyatida ilmiy tushunchalarni o‘zlashtirishi asosida yuzaga kelgan o‘ziga xos va betakror sub’ektiv tajribasining integratsiyasiga alohida e’tibor qaratadigan; o‘quvchining olamni bilish, ta’lim olish, hamkorlik, mustaqil ta’lim va o‘z-o‘zini rivojlantirish qobiliyati va tayyorgarligini rivojlantirish uchun bilim, ko‘nikma, malakalarni egallash uchun keng imkoniyatlarni ta’minlovchi shaxsning barkamol rivojlanishi ko‘rsatkichi sifatida fosilatorlik darajasi lar atamalarida ifodalangan ta’lim va tarbiyaning asosiy 29 natijalarini ajratishga imkon beradi. Shaxsiy-faoliyatli yondashuv doirasida biz tomonimizdan, shuningdek, ta’lim jarayonida har bir o‘quvchining uning individual xususiyatlari va haqiqiy o‘quv imkoniyatlari (bilishga oid ehtiyojlari)ga mos ravishda ta’limning majburiy natijalariga erishishni eng yaxshi tarzda amalga oshiruvchi tabaqalashgan yondashuv qoidalari; hamda o‘quvchining o‘z xatti- harakatlari mazmunini anglashini, unda o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini rivojlantirishni ko‘zda tutuvchi refleksiv yondashuv qoidalari inobatga olindi; 2) tizimli yondashuv qoidalari innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirishni ta’lim jarayonining umumiy tuzilmasida alohida jarayon emas, balki boshqa tuzilmalar bilan munosabatlar tizimida mavjud bo‘lgan va amal qiladigan jarayon sifatida qarash imkonini beradi; 3) kompetentli yondashuv qoidalari o‘quvchining ta’lim jarayonida, haqiqiy hayotiy vaziyatlarda o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va xatti-harakatlarning umumlashgan usullaridan foydalanish qobiliyati va tayyorgarligi aks etadi; 4) tushunchali-sinergetik yondashuv qoidalari innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish jarayonini nazariy- metodologik strategiya sifatida qarash imkoni mavjud bo‘lib, uning tizim hosil qiluvchi asosi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ilmiy tushunchalarni shakllantirish va rivojlantirish g‘oyasi hisoblanadi [17]. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish jarayoni o‘qitishning didaktik prinsiplari bilan belgilanadi. Ma’lumki, o‘qitish prinsiplari – bu eng umumiy qoidalar bo‘lib, ularda o‘quvchilarni o‘qitish mazmuni, tashkil etilishi va metodikasiga talablar ifodalangan [ 19 ]. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirishning belgilovchi prinsiplari sifatida quyidagilarni sanash mumkin: ilmiylik, tizimlilik, izchillik, ta’limning hayot bilan aloqadorligi, insonparvarlik, psixologik qulaylik, faollik va mustaqillik, sub’ektiv, tabaqalashgan o‘qitish, refleksiv qarashlar; nazorat, o‘z-o‘zini nazorat qilish va o‘zaro baholash, komplekslilik, fanlararo aloqadorlik, ko‘p funksionallik, kontekstlilik, talablarning umumiyligi; tizimlilik, 30 yaxlitlilik; dialogiklik, obyektivlik, dinamiklik; o‘z-o‘zini tashkil etish, o‘z-o‘zini amalga oshirish, o‘z-o‘zini tartibga solish, o‘z-o‘zini aniqlash, o‘z-o‘zini rivojlantirish, hamkorlik prinsiplari. Biz sanab o‘tilgan prinsiplarning mohiyatini ko‘rib chiqish maqsadini ko‘zlamaymiz, chunki ularning xususiyatlari ilmiy adabiyotlarda yaxshi ochib berilgan. Innovatsion yondashuvni amalga oshirishda mazkur prinsiplar talablarini bajarish o‘quvchilarning fosilatorlik darajasi larni ongli va mustahkam egallashlarini ta’minlaydi. Ko‘rib chiqilayotgan modelning ustun komponenti pedagogik sharoitlar majmui bo‘lib, innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish ularni amalga oshirishga bog‘liqdir. Uning mohiyatini ko‘rib chiqamiz. Pedagogik sharoitlarni ajratishda biz innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish jarayonining samaradorligi faqatgina sharoitlar majmui bajarilganida erishilishi mumkinligidan kelib chiqdik. Tasodifiy, tarqoq sharoitlar belgilangan vazifani samarali y echa olmaydi. Bu innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish jarayonining murakkabligi, y echiladigan vazifalarning murakkabligi, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘quv xatti-harakatlarini har tomonlama (shaxsiy, tartibga soluvchi, bilishga oid, kommunikativ) shakllantirish zarurati bilan tushuntiriladi. Biz, agar ta’lim jarayonida quyidagilardan iborat bo‘lgan, pedagogik sharoitlar majmui to‘laqonli amalga oshirilsa, innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirishning samaradorligi oshadi deb hisoblaymiz: boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘quv muvaffaqiyatlariga erishishning uzluksiz motivatsiyasi; boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish jarayonining mazmunli-metodik ta’minotini amalga oshirish; boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘quv faoliyatida sub’ektli qarashlari va 31 o‘zaro munosabatlarining shakllanishida pedagogik qo‘llab-quvvatlash. Biz tomonimizdan belgilangan sharoitlarning har birini asoslaymiz va batafsil ko‘rib chiqamiz. Birinchi sharoit boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘quv muvaffaqiyatlariga erishishning uzluksiz motivatsiyasi. Mazkur sharoitni ajratish, boshlang‘ich sinf o‘quvchisi shaxsining ta’limda, ixtiyoriy boshqa faoliyatga muvaffaqiyatga intilishi hamda uning shaxsiy yutuqlarining sifatli o‘sishi nafaqat uning qobiliyatlari, malaka va bilimlariga, balki o‘quvchi shaxsining rivojlanishiga maqsadga yo‘nalganlikni bag‘ishlaydigan uning erishish motivatsiyasiga bog‘liqligi bilan aloqador. Aynan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘quv muvaffaqiyatlariga erishishning uzluksiz motivatsiyasi uni qo‘yilgan maqsadlarga erishish va o‘quvchilarning fasilatorlik ni shakllantirishda ahamiyatli natijalarni olish uchun ishlashga unday oladi. Maktabda o‘quv jarayonini tashkil etishda pedagog o‘quvchilarning ta’lim olish faoliyatlarini rivojlantirish yangi fanga oid bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishda eng yaxshi natijalarga samarali erishish uchun imkoniyatlarni egallash bilangina emas, balki u shuningdek, qobiliyatlarni rivojlantirishga ta’sir etuvchi yangi maqsadlarni belgilash va amalga oshirish, asosiysi esa, o‘z-o‘zini o‘zgartirish va o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘quvchilarning o‘z-o‘zini rivojlantirish qobiliyatlarini egallashlari uchun sharoitlar yaratish bilan bog‘liqligini inobatga olishi kerak [18]. Ammo o‘quvchilarda yutuqqa uzluksiz erishish motivatsiyasining mavjud emasligi (o‘z-o‘zini o‘zgartirish va o‘z-o‘zini rivojlantirishga ehtiyojning mavjud emasligi) sub’ektlarning o‘quv faoliyatlari samaradorligi va turli hayotiy vaziyatlarda ularning muvaffaqiyatliliklariga to‘sqinlik qiluvchi sezilarli omil bo‘lib hisoblanadi. Shunday qilib, shaxsning integrativ psixologik sifati kabi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida erishish motivatsiyasini rivojlantirish ishni yuqori darajada 32 bajarishga intilish, o‘zining ko‘nikma, malaka, individual qobiliyatlarini namoyon etishga intilishi bilan tavsiflanadi, o‘quv faoliyatining samaradorligini, turli hayotiy vaziyatlarda muvaffaqiyatga erishishga, ta’lim olishga qiziqishni oshirishga ko‘maklashadi. Innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish jarayonining mazmunli-metodik ta’minotini amalga oshirish sifatida ifodalangan ikkinchi sharoitni ko‘rib chiqamiz. Mazkur pedagogik sharoitni ajratishda, biz yangi ta’lim paradigmasini e’lon qilishga qaramay, zamonaviy maktabning ta’lim tizimi o‘quvchilarning bilimlarni mustaqil topishlari va to‘ldirishlariga to‘sqinlik qiluvchi, avvalgidek, o‘quvchilar ta’limining an’anaviy “bilimli” paradigmasiga yo‘naltirilganligidan kelib chiqdik. Mazkur holatning sababi o‘quvchilarda ta’lim olish ko‘nikmasini shakllantirish muammosining etarlicha nazariy-metodologik va mazmunli-metodik ishlab chiqilmaganligida yashiringan. O‘quvchilarda ta’lim olish ko‘nikmasini shakllantirish mazmuni va metodikasini ishlab chiqish va amalga oshirish biz tomonimizdan uchta yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirildi: 1) boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining baholash ko‘nikmalarini rivojlantirish va fosilatorlik darajasi ni shakllantirishga yo‘naltirilgan noan’anaviy darslar hamda muvaffaqiyat darajalari bo‘yicha tabaqalashtirilgan va o‘n ballik shkala bo‘yicha o‘z-o‘zini tekshirish va o‘z-o‘zini baholashga yo‘naltirilgan maxsus mashqlar va topshiriqlar ishlab chiqildi; 2) boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga 10 ballik tizim tartibida amalga oshiriladigan, innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish bo‘yicha metodik tavsiflar taklif etildi; 3) pedagogik innovatsiyalarning boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi shakllanganligi darajasiga ta’siri kuzatib borildi. Bizni qiziqtirgan jarayonni mazmunli-metodik to‘ldirishni amalga oshirishning sanab o‘tilgan shakllarining mohiyatini ko‘rib chiqishga murojaat 33 etamiz. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida baholash ko‘nikmalarini rivojlantirish va universal o‘quv xatti-harakatlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan rivojlantiruvchi topshiriqlarni hamda muvafaqqiyat darajalari bo‘yicha tabaqalashtirilgan va 10 ballik shkala bo‘yicha o‘z-o‘zini tekshirish va o‘z-o‘zini baholashga yo‘naltirilgan maxsus mashqlar, topshiriqlarni ishlab chiqish o‘quvchilarning ta’lim natijalarini belgilashda maqsadlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq. Y a ngi sharoitlarda o‘quvchi o‘zining o‘quv faoliyatining tashabbuskori, ta’lim jarayonini faol sub’ektiga aylanadi. Ta’lim jarayonida o‘quvchining sub’ektli vaziyati uning baholash mustaqilligini nazarda tutadi. Tadqiqot davomida biz tomonimizdan, shuningdek, maxsus fanga oid, umummantiqiy va psixologik turlardan tashkil topgan maxsus mashqlar – masalalar tizimi qo‘llanildi, ularni y echish o‘quvchilarning belgilangan shaxsiy, tartibga soluvchi, bilishga oid va kommunikativ o‘quv xatti-harakatlari xususiyatlarini shakllantirishni ta’minlaydi. Ko‘rsatib o‘tilgan mashqlar va baholash topshiriqlari tizimi biz tomonimizdan ishlab chiqilgan va sinovdan o‘tkazilgan 1-4 sinf o‘quvchilari uchun noan’anaviy darslarni o‘tkazish uchun “Yutuqlar darajasi” dasturining asosini tashkil etdi. Bundan tashqari, tajriba-sinov ta’limida biz tomonimizdan muvafaqqiyat darajalari bo‘yicha tabaqalashtirilgan va 10 ballik shkala bo‘yicha o‘z-o‘zini tekshirish va o‘z-o‘zini baholashga yo‘naltirilgan maxsus mashqlar, topshiriqlar sinovdan o‘tkazildi. Mazkur sharoitni amalga oshirishning muhim jihati, shuningdek, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish bo‘yicha metodik tavsiyalarni qo‘llash hisoblandi. Biz o‘qituvchilar uchun tavsiflarni quyidagicha tarzda ifodaladik: 1. O‘quv hamkorligini ijobiy o‘rnatishni amalga oshirish. Ijobiy o‘quv hamkorligi muhitini tashkil etish va ta’lim jarayoni sub’ektlari o‘rtasida baholash o‘zaro aloqalarini o‘rnatish (o‘qituvchi va o‘quvchilar tomonidan) lozim. Bunda 34 pedagog va o‘quvchilarning baholash faoliyatlarini amalga oshirish quyidagi ijobiy ehtiyojlardan kelib chiqishi kerak: qo‘llab-quvvatlashga ehtiyoj o‘quvchiga dalda berish va tinchlantirishga xizmat qiluvchi xatti-harakatlar va so‘zlar orqali amalga oshiriladi. O‘quvchi ishining muhokamasini qo‘llab-quvvatlash, unga o‘z kuchiga ishonchni uyg‘otishdan boshlanishi zarur. O‘quvchiga o‘quv topshirig‘ining yomon bajarilganligi to‘g‘risida aytish kerak emas, balki o‘quvchini ma’lum harakatlari yoki xulqi uchun samimiy maqtash va o‘quvchi ishidagi mumkin bo‘lgan yaxshilanishlarga e’tibor qaratish kerak. Bunda pedagog boshlang‘ich sinf o‘quvchisining o‘quv muvaffaqiyatlarini baholash jarayonida uning shaxsiyatiga o‘tmaslik kerakligini unutmasligi muhim. Faqatgina bajarilgan o‘quv ishi baholanishi kerak; tushuntirishga ehtiyoj boshlang‘ich sinf o‘quvchisiga u ishda nimani to‘g‘ri bajarganligi yoki qanday xatolarga yo‘l qo‘yganligini tushunishiga imkon beruvchi ijobiy qayta aloqani amalga oshirish yordamida ro‘yobga chiqariladi. Bu holatda o‘qituvchiga dasturning belgilangan talablariga ishda yoki natijalarda aniq nima javob bermasligini va ular natijaga – balli baholashga qanday ta’sir ko‘rsatganligini ko‘rsatishi kerak. Baholovchi shaxs tomonidan keltirilgan ma’lumot o‘quvchiga tushunarsiz bo‘lsa, pedagog savollar berishi kerak. Mazkur savollarning maqsadi – o‘quvchiga yoki o‘quv yutuqlariga munosabatni ifodalash emas, balki ma’lumot olishdan iborat. Tushuntirishga ehtiyoj – bu o‘quvchiga o‘qituvchi uning fikri bilan qiziqishini ko‘rsatuvchi ijobiy ehtiyojdir. Biroq, agar o‘qituvchi ovozining ohangi yoki savollarni ifodalashi samimiy va mehrli qiziqish o‘rniga baholashga intilishni yoki o‘zining salbiy munosabatini ifodalasa savollar himoyalanish reaksiyasini uyg‘otishi ham mumkin; hamdardlikka ehtiyoj o‘qituvchiga baholanuvchining holatini yaxshiroq tushunishga va u taqdim etilayotgan ma’lumotning ratsional hamda emotsional mazmunini tushunayotganligiga ishonch hosil qilishi imkonini beradi. 2. Baholash jarayonida faol tinglash usulidan foydalanish . Baholash 35 faoliyatini amalga oshirish jarayonida o‘qituvchining roli nafaqat bilimlarning haqiqiy daraja si yoki o‘quv xatti-harakatlari majmui shakllanganligi holatini belgilashga, balki o‘quv ishining muvaffaqiyatiga salbiy ta’sir qiluvchi omillarni aniqlashga ham xizmat qiladi. S h uning uchun, tinglashni bilish hatto ahamiyatsiz belgilar, alohida holatlar bo‘yicha boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirishga ta’sir ko‘rsatuvchi jiddiy muammolarni aniqlash qobiliyatini nazarda tutadi. 3. Baholash o‘zaro munosabatlari amalga oshirilgan o‘quv mashg‘ulotini ijobiy nuqtada yakunlash kerak . Bartaraf etilishi o‘quvchining shaxsidan alohida e’tiborni talab etadigan muammolarni yana bir bor ta’kidlash va o‘quvchiga uning ta’limning yuqori natijalariga erisha olishiga ishonchni bag‘ishlash kerak. Ko‘rib chiqilgan metodik tavsiyalar asosida biz boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirishda foydalangan ta’lim oluvchilarning baholash faoliyatlariga yo‘naltirilgan tavsiyalarni ta’kidlaymiz. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish jarayonining mazmunli-metodik to‘ldirilishi, shuningdek, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi shakllanganligi darajasiga pedagogik innovatsiyalarning ta’sirini kuzatish diagnostika vositalari bilan ta’minlandi. Mazkur maqsadda fosilatorlik darajasi shakllanganligini baholash uchun namunaviy masalalar tizimi ishlab chiqildi, ulardan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar ifodalandi; shaxsiy, tartibga soluvchi, bilishga oid va kommunikativ o‘quv xatti-harakatlari shakllanganligini baholashning mezonlari ajratildi, ular diagnostik vazifalardan foydalanishni y engillashtirish uchun jadvallarda ifodalandi. Ajratilgan mezonlar o‘quvchilarni fosilatorlik darajasi shakllanganligi bo‘yicha tabaqalashtirishga va rivojlantiruvchi ishlarning strategiyasini belgilashga imkon beradi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan mazmunli-metodik ta’minotni amaliyotda joriy etish innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish samaradorligini oshiradi. Uchinchi sharoit boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘quv faoliyatida 36 sub’ektli qarashlari va o‘zaro munosabatlarining shakllanishida pedagogik qo‘llab- quvvatlashdir. Mazkur sharoitni ilgari surishda biz, boshlang‘ich sinf o‘quvchisini an’anaviy baholash jarayonida ko‘pincha baholash vaziyatining unga psixologik- jarohatlovchi ta’siri bilan bog‘liq qiyinchiliklar yuzaga kelishi, shuning uchun o‘quvchining faoliyatini baholashga pedagogning ijobiy munosabati hamda uni samarali amalga oshirishda ko‘maklashishga tayyorligi muhim hisoblanishidan kelib chiqdik. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatida sub’ektiv qarashlari va o‘zaro aloqalarining shakllanishida pedagogik qo‘llab-quvvatlash baholash jarayonini izchil, ongli va asoslangan, o‘z-o‘zini bilishga, haqiqiy imkoniyat va ehtiyojlarni aniqlashga yo‘naltirilgan bo‘lishiga imkon beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish pedagogik sharoitlari majmui o‘zaro to‘ldirish prinsipi bo‘yicha qurilgan majmua hisoblanib, unda har bir element alohida xususiy vazifalarni hal etishga yo‘naltirilgan va faqatgina ularning integratsiyasi innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni tizimli shakllantirish imkonini beradi. Tadqiqotchilarning zarur va yetarli sharoitlarni aniqlash bo‘yicha tavsiflaridan foydalanib [ 21 ], biz tomonimizdan taklif etilgan pedagogik sharoitlar har birining turini aniqlaymiz. Birinchi va uchinchi sharoitda uzluksizlik ta’minlangan, chunki boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘quv muvaffaqiyatlariga erishish uzluksiz motivatsiyasi muammosi hamda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘quv faoliyatida sub’ektiv qarashlari va o‘zaro aloqalarining shakllanishida pedagogik qo‘llab-quvvatlash pedagogik tadqiqotlarda o‘rganilgan. S h unga ko‘ra, mazkur sharoitlarni etarli deb hisoblash mumkin. Ikkinchi sharoit boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni samarali shakllantirish muammosini to‘liqroq hal etish imkonini beradi va shu bilan birga, tadqiqotning yangiligini ta’minlaydi, chunki avval qo‘yilgan muammo jihatidan o‘rganilmagan. Yangilik elementlari biz tomonimizdan ishlab chiqilgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining baholash ko‘nikmalarini rivojlantirish va fosilatorlik darajasi ni shakllantirishga yo‘naltirilgan “Yutuqlar darajasi» dasturidan 37 foydalanishda; muvaffaqiyat darajalari bo‘yicha tabaqalashtirilgan va o‘n ballik shkala bo‘yicha o‘z-o‘zini tekshirish va o‘z-o‘zini baholashga yo‘naltirilgan maxsus mashqlar va topshiriqlar; boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish bo‘yicha metodik tavsiyalarni qo‘llashda ifodalanadi. S h uning uchun ikkinchi sharoit y etarli hisoblanadi. Keltirilgan y etarli va zarur pedagogik sharoitlar majmui innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish muammosini yanada to‘liq hal etishni ta’minlaydi. Modelni ishlab chiqishda yuqorida keltirilgan metodologik yondashuvlar, prinsiplar va pedagogik sharoitlar majmuini inobatga olib, biz model innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish jarayoniga yo‘naltiriladigan metodika namunasining me’yoriy xususiyatiga ega bo‘lishi kerakligidan kelib chiqdik. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modelini joriy etish biz tomonimizdan uch bosqichda amalga oshirildi. Birinchi – yo‘naltiruvchi bosqich (1-sinf) baholashning mohiyati, predmeti, maqsadlari va usullari, baholash turlari to‘g‘risidagi elementar bilimlarni shakllantirish va ta’lim jarayonida baholashning turli usullarini qo‘llash sodda ko‘nikmalaridan iborat bo‘lgan, o‘quvchilarni baholash faoliyatining asoslari bilan tanishtirishga yo‘naltirilgan. Mazkur bosqich o‘quvchilarda ustuvor tartibga soluvchi universal o‘quv xatti-harakatlarini shakllantirishga qaratilgan bo‘lib, ularsiz boshqa barcha umumbilishga oid o‘quv xatti-harakatlarini o‘zlashtirish deyarli mumkin emas, chunki ularning asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yoshga oid yangi hosilalaridan biri – o‘zgaruvchi sharoitlarga mos ravishda harakatlarni ongli, vositali tartibga solinadi. Tartibga soluvchi komponent o‘quvchilarning o‘z xatti-harakatari maqsadini belgilash, rejalashtirish, nazorat, tuzatish va o‘zlashtirish muvaffaqiyatini baholash orqali bilishga oid va o‘quv faoliyatlarini tashkil etishni ta’minlaydi. 38 Ikkinchi – shakllantiruvchi bosqichda (2-4 sinflar) bilishga oid, kommunikativ va shaxsiy mezonlarni shakllantirishga alohida e’tibor qaratiladi. Mazkur bosqichda o‘quvchilarning o‘z o‘quv yutuqlarini o‘z-o‘zlari baholashlarini amalga oshirish orqali baholash faoliyatiga jalb etishga ahamiyatli e’tibor qaratilgan. Uchinchi – refleksiv bosqich (4-sinf ikkinchi yarim yilligi ) . Refleksi yaning yuzaga kelishi va rivojlanishi boshlang‘ich sinf o‘quvchisi shaxsining asosiy yoshga oid yangi hosilasi, fosilatorlik darajasi ni shakllantirish ning harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Faoliyatda refleksiya o‘quvchining o‘z xatti- harakatlarining mazmunini anglashini nazarda tutadi, shuning uchun mazkur bosqich dastlabki egallangan kompetensiyalarni takomillashtirishga va o‘zlashtirilgan umumlashgan xatti-harakatlar usullarini o‘quvchilarning hayoti muammolarini y echish uchun o‘quv faoliyatida hamda haqiqiy turli vaziyatlarda qo‘llashga bag‘ishlangan edi. S h uningdek, mazkur bosqichda haqiqiy olingan natijalarni solishtirish refleksiv ko‘nikmalarini shakllantirishga, o‘quv faoliyatida muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarning sabablarini tahlil qilish, qiyinchiliklarni bartaraf etish yo‘llarini izlash, faoliyat natijalarini mustaqil baholashga alohida e’tibor qaratildi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish va takomillashtirish jarayonining mohiyati boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining baholash faoliyatlarida umumlashgan xatti-harakatlar usullarini shaklantirishning har bir bosqichida maqsadga erishishga yo‘naltirilgan ma’lum metodlar, usullar va tashkiliy shakllar yordamida ifodalandi va amalga oshirildi. Shu tariqa, modelning mazmunli-protsessual bo‘limi biz tomonimizdan o‘qituvchi va o‘quvchilarning faol o‘zaro aloqalari tashkil etilgan yaxlit pedagogik jarayon doirasida amalga oshiriladigan innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish jarayoni sifatida ifodalandi. Samaradorlik komponenti o‘z ichiga o‘quv jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi shakllanganligining mezonlari, darajalarini 39 (yuqori, o‘rta, past) birlashtiradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish modeli komponentlarining amal qilishi va rivojlantirishi mezonlar va uning samaradorligi ko‘rsatkichlarini aniq belgilash bilan ta’minlanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi shakllanganligining mezonlari bo‘lib, ularni tashkil etuvchi komponentlarning darajalari (past, o‘rta, yuqori) hisoblanadi. Ko‘rsatib o‘tilgan mezonlarni baholash biz tomonimizdan ularning shakllanganligi ko‘rsatkichlarini aniqlash metodikalari bo‘yicha o‘tkazildi. O‘quvchilar ta’lim va tarbiyalarining samaradorligi ta’limning quyidagi komponentlaridan tuziladi: bilim, ko‘nikma va malakalarning asosiy umumta’lim komponenti, u ta’limning fanga oid natijalarini shakllantiradi; tartibga soluvchi, bilishga oid, kommunikativ mezonlar majmui , u ta’limning metapredmet li natijalarini ifodalaydi ; dunyoqarashga oid bilimlar , kompetensi yalarning asosiy turlari , ular ta’limning shaxsiy natijalarini tashkil etadi. Ta’limning sanab o‘tilgan komponent larini biz o‘quvchilarning ta’lim va tarbiyalarining samaradorligini tavsiflovchi mezonlar sifatida qabul qilamiz. Ya’ni o‘quvchilar ta’limi komponentlari tavsiflovchi umumiy baho o‘quv xatti- harakatlarining shaxsiy, tartibga soluvchi, bilishga oid va kommunikativ mezonlarning shakllanganligi natijalaridan tashkil topadi. 2.2 . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fasilatorlikni shakllantirishning ilmiy-metodik asoslari Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fasilatorlik ni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modelining boshlang‘ich ta’lim amaliyotiga joriy 40 etilishi metodika yordamida amalga oshiriladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fasilatorlik ni shakllantirish muammosini hal etishning nazariy va amaliy tajribasiga tayanib, biz tomonimizdan innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fasilatorlik ni shakllantirish metodikasini ishlab chiqish ishlari amalga oshirildi. Bu bizga modelni amalga oshirish bo‘yicha boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari faoliyatlari tahlilini to‘liqroq ifodalashga imkon berib, buning oqibatida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi shakllanganligi darajasini oshirish maqsadida umumta’lim maktablarining amaliyotida loyihalangan modelni va uni amalga oshirish pedagogik sharoitlarini samarali joriy etishni ta’minlaydi. Tajriba-sinov ishlarini o‘tkazish uchun boshlang‘ich ta’lim o‘quv jarayonining asosiy komponenti sifatida kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar tanlandi. Tajriba-sinovning 2017-2020 yillardagi shakllantiruvchi bosqichida 1-4 sinf o‘quvchilarining tajriba guruhlari o‘quv jarayoniga ishlab chiqilgan innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish metodikasini joriy etish amalga oshirildi. Nazorat guruhlarida (NG) mashg‘ulotlar an’anaviy o‘qitish doirasida amalga oshirildi va boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirishga yo‘naltirilmagan edi. Har bir tajriba guruhlarida ma’lum pedagogik sharoitlar amalga oshirildi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirishning quyidagi tayyorlov, operatsion, umumlashtiruvchi bosqichlarni qamrab oladi. Birinchi – tayyorlov bosqichi boshlang‘ich ta’limning birinchi yilidagi ta’limga mos edi. Mazkur bosqich boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini amalga oshiriladigan faoliyatga tayyorlik holatiga keltirishga qaratilgan edi. Mazkur bosqichda ikkita yo‘nalish amalga oshirildi: motivatsion va yo‘naltiruvchi. Motivatsion ish yo‘nalishi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida amalga oshiriladigan faoliyat hamda uning mazmuniga ijobiy munosabatni shakllantirish bilan bog‘liq edi. Yo‘naltiruvchi ish yo‘nalishi yo‘nalganlik va ko‘rsatmalar tizimini yaratish orqali amalga oshirilib, ularni inobatga olish egallanadigan xatti-harakatlarni 41 bajarish uchun zarur edi (shaxsiy, tartibga soluvchi, bilishga oid, kommunikativ). Yo‘naltiruvchi asos sifatida quyidagilar xizmat qildi: xatti-harakatning yakuniy mahsuli namunasi, xatti-harakat predmetlari, qurollari, operatsiyalari. Mazkur bosqich boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining qo‘yilgan masalalarni y echishda o‘qituvchi va sinfdoshlari bilan hamkorlikda-individual o‘zaro aloqalarining ustunligi bilan ifodalandi. Birinchi bosqich davomida turli predmetlarni o‘rganishda tartibga soluvchi, bilishga oid va kommunikativ o‘quv xatti-harakatlarini bajarishning dastlabki tajribasi hamda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘z xulqlari va faoliyatlarini taklif etilgan namuna va qoidalarga mos ravishda qurish, bajariladigan xatti-harakatlarni rejalashtirish, nazorat qilish va tuzatish ko‘nikmalari shakllantirildi. Ikkinchi – operatsion bosqich boshlang‘ich ta’limdagi keyingi bir yarim yilga mos keldi va boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qituvchi yoki sinfdoshlar bilan hamkorlikdagi tartibga solishda moddiy vositalarga tayanish bilan xatti- harakatlarning yangi usullarini qurish va to‘g‘ri bajarishlarini ko‘zda tutdi. Mazkur bosqichda hamkorlikdagi y echish uchun taklif etiladigan predmetli-tartibga soluvchi, predmetli-bilishga oid, predmetli-kommunikativ masalalarni asta-sekin murakkablashtirish, shuningdek, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qituvchi va sinfdoshlari bilan hamkorlikdagi ish shakllarining asta-sekin almashishi sodir bo‘ldi. Topshiriqlarni bajarishda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida bir-birlarini murojaat etish ehtiyoji yuzaga keldi, bu esa, o‘quv vaziyati xususiyatining o‘zgarganligi to‘g‘risida guvohlik berdi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari mustaqil harakat qiladi va o‘qituvchiga savol berib, fikrlar almashadigan, bu bilan o‘quv xatti-harakatlarining predmetli (masalani echishni tashkil etuvchi operatsiyalar) va psixik (shakli, ixchamligi, vaqti bo‘yicha harakatni o‘zgartirish) tomonlarini takomillashtira boshladilar. Ikkinchi bosqich yakunida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari predmetli-tartibga soluvchi, predmetli-bilishga oid, predmetli- kommunikativ masalalarni izchil hamkorlikda echishga tayyor edilar. 42 Uchinchi – umumlashtiruvchi bosqich tartibga soluvchi, bilishga oid va kommunikativ o‘quv xatti-harakatlarini hamkorlikda y echish jarayonida predmetli- tartibga soluvchi, predmetli-bilishga oid, predmetli-kommunikativ masalalarni takomillashtirishni ko‘zda tutdi va bir yil davom etdi. Mazkur bosqichda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘quv faoliyatining funksional bo‘g‘inlarini amalga oshirishda o‘quv hamkorliklaridagi mustaqillik darajalarining o‘sishi kuzatildi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari qiyinchiliksiz hamkorlikdagi ishning predmetli sharoiti bilan belgilangan boshlang‘ich xatti-harakatlar va operatsiyalarni taqsimladilar, xatti-harakat usullari bilan almashdilar, umumiy faoliyat usullarini rejalashtirdilar, bu esa qo‘yilgan vazifalarda hamkorlik – o‘zaro aloqadorligini belgiladi. Bu boshlang‘ich sinf o‘quvchilari masalani y echishning butun jarayonini tashqi namoyon bo‘lishisiz ayta boshlaganliklarini anglatadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish metodikasining har bir bosqichida barcha pedagogik sharoitlar amalga oshirildi. Birinchi pedagogik sharoit sinfda umumiy an’analarni shakllantirish, ahamiyatli hodisalarni jamoaviy boshdan kechirish vaziyatlarini yaratish, har bir o‘quvchining sinf hayotiga emotsional kirishishga intilishi, shuningdek, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining faoliyatning innovatsion turlarida: tanlovlar, bellashuvlar, festivallar, ijodiy loyihalar va boshqalarda ishtirok etishlari bilan amalga oshirildi. Ikkinchi pedagogik sharoitni amalga oshirish predmetli-tartibga soluvchi, predmetli-bilishga oid, predmetli-kommunikativ masalalarni maqsadga muvofiq tanlash, ma’lum izchilligi va aniq ta’lim sohalari bilan bog‘liqligini ko‘zda tutdi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga taklif etilgan masalalarni y echishlari shartlar bilan tanishish, y echish va nazorat kabi uchta ketma-ket bosqichlarda amalga oshirildi. Masalani o‘quv hamkorligi sharoitlarida hamkorlikda y echishning barcha bosqichlari individual y echimga nisbatan ma’lum o‘ziga xoslikka ega edi, biroq individual y echimlarning o‘z vaqtidagi va samarali nazorati alohida ahamiyatga 43 ega edi. Taklif etiladigan predmetli-tartibga soluvchi, predmetli-bilishga oid, predmetli-kommunikativ masalalar, shuningdek, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi shakllanganligi darajasining tashxis qilish vositasi sifatida ham foydalanilganligini ta’kidlash lozim. O‘qituvchi topshiriqlarni tanlashni mustaqil yoki boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan hamkorlikda amalga oshiradi. Bunda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirishga yo‘naltirilgan amaliy va ijodiy topshiriqlar hamda mashqlar talablariga rioya etildi. Mashg‘ulotlarda foydalaniladigan topshiriqlar: 1) qiziqarli bo‘lishi kerak (shakli, mazmuni, syujet va boshqalar bo‘yicha; echish usuli bo‘yicha yoki natijaning kutilmaganligi); 2) murakkablik darajasi bilan farqlanishi, bir necha bajarish usullariga (va javoblar) ega bo‘lishi kerak; 3) qiziqarli, tarbiyaviy, amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan va fanlararo aloqador mazmunni tanlash kerak; 4) ularni bajarish ma’lum bilishga oid bilimlarni egallashsiz amalga oshirib bo‘lmaydigan tarzda ifodalanishi kerak; 5) sodda, tushunarli va boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ko‘pchiligi tomonidan oson amalga oshiriladigan bo‘lishi kerak. G.I.Shukina ta’kidlaganidek, o‘quvchini faoliyatga undash doimo o‘qituvchidan kelib chiqqunga qadar, uning o‘z faoliyati esa “ichki muhit”ga tayanmasa, vaziyatli rivojlanish to‘g‘risida aytish mumkin bo‘lib, tashqaridan undashlarsiz u umuman so‘nishi ham mumkindir [230]. S h uning uchun mazkur pedagogik sharoitni amalga oshirish boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘yinlarni tashkil etish va o‘tkazishda ishtirok etishlarini nazarda tutdi. O‘qituvchi yordamchi, konsultant rolida namoyon bo‘ldi. S h u tariqa, o‘qituvchi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini mustaqil izlanishga undadi, o‘quvchilarni tadqiq etilayotgan kompetensiyalarni shakllantirish jarayonining to‘laqonli ishtirokchilariga aylantirdi. 44 Uchinchi pedagogik sharoitni amalga oshirish o‘qituvchining boshlang‘ich sinf o‘quvchisi bilan uning shaxsiy xususiyatlari va imkoniyatlari, o‘quv faoliyati jarayonida aniqlangan yutuqlari va qiyinchiliklari, sinfdoshlari va ota-onalari bilan munosabatlarini muhokama qilish orqali amalga oshirildi. Sanab o‘tilgan tavsiflarning hamkorlikdagi tahlili boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘z xulqlari ko‘rsatkichlarini o‘zgartirishlariga yordam berdi. Mazkur pedagogik sharoitni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun «Shaxsiy yutuqlar kundaligi»dan foydalanildi, u to‘rt yil davomida har bir boshlang‘ich sinf o‘quvchisining individual o‘sishini kuzatish imkonini berdi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirishda innovatsion-metodlardan foydalanilganligini ta’kidlash muhim bo‘lib, biz quyidagilardan foydalandik: 1) intellektual jarayonlar, ular fikrlash, mulohaza yuritish, asoslash, isbotlash holatlarini uyg‘otadi (analiz, sintez, umumlashtirish, taqqoslash); 2) emotsional jarayonlar (muvaffaqiyat, xursandchilik, o‘z yutuqlaridan faxrlanish, faoliyatdan qoniqishni boshdan kechirish); 3) tartibga soluvchi jarayonlar (kuchlarni jamlash sifatida irodaviy intilishlar, maqsadga yo‘nalganlik, qaror qabul qilish, tirishqoqlik, qat’iyatlilik, diqqat); 4) ijodiy jarayonlar, ular tasavvur, xayolot, yangi obrazlarni, modellarni yaratish va b.q. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish metodikasi va uni amalga oshirish pedagogik sharoitlarini joriy etish ma’lum fanlarni o‘zlashtirish doirasida hamda maxsus ishlab chiqilgan «Y u tuqlar darajasi» dasturi bo‘yicha darsdan tashqari vaqtda sodir bo‘lib, ular tartibga soluvchi, bilishga oid va kommunikativ kompetensiyalarni rivojlantirish uchun ma’lum imkoniyatlarni ochib berdi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining birinchi va ikkinchi o‘quv yillaridan so‘ng taklif etilgan metodika bo‘yicha fasilatorlik shakllanganligi darajasining tashxisi davomida, innovatsion faoliyatda fosilatorlik darajasi ni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modeli va uni amalga oshirishning pedagogik 45 sharoitlarining joriy etilishi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘z faoliyatlarining maqsadini mustaqil belgilashlari, amalga oshirilgan xatti-harakatlarni tahlil qilishlari, muayyan xatti-harakatning oqibatlarini aniq belgilaganliklari, o‘zlari va atrofdagilarga to‘g‘ri baho berishlari, hamkorlikdagi faoliyatni rejalashtirish va kelishilgan holda bajarishlari, o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifodalashlariga yordam berganligi tasdiqlandi. Tajriba va nazorat guruhlaridagi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini birinchi va ikkinchi o‘quv yillaridan keyin o‘quv va darsdan tashqari faoliyatda kuzatishlar natijalarida biz tomonimizdan tajriba-sinov ishlarining ta’kidlovchi bosqichida ajratilgan mezonlar (shaxsiy, tartibga soluvchi, bilishga oid, kommunikativ) bo‘yicha tashxis ma’lumotlari bilan tasdiqlandi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modeli va uni amalga oshirishning pedagogik sharoitlari joriy etilgan guruhda biz, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi shakllanganligi darajalari ijobiy dinamikasi bilan bir qatorda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida xavotirlanuvchanlikning pasayganligini, o‘quv motivatsiyasi oshganligi va boshlang‘ich sinf o‘quvchilari orasidagi munosabatlar yaxshilanganligini kuzatdik. Olingan ma’lumotlar asosida innovatsion faoliyat asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirishda tizimli, shaxsiy-yo‘naltirilgan va kompetentli yondashuvlarga hamda ilmiylik, tizimlilik va izchillik, ta’limning hayot bilan bog‘liqligi, integratsiyasiga tayanish mazmun, shakllar, metodlar va vositalarni tanlashga yaxlit va ongli yondashishga imkon berib, ularning o‘zaro bog‘liqligini, mantiqiyligini, rivojlanish jarayoni sub’ektining faol faoliyatli vaziyatlarini ta’minlashi to‘g‘risidagi oraliq xulosalarga keldik. Tashxis ma’lumotlari, boshlang‘ich ta’lim amaliyotida innovatsion faoliyat asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modeli va uni amalga oshirish pedagogik sharoitlaridan foydalanish boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi shakllanganligi darajasini sezilarli oshirishga imkon berishi, bu esa, o‘z navbatida, 46 boshlang‘ich ta’limda o‘qitish sifatini oshirishga imkon berishini tasdiqlaydi. § 2 . 3 . T ajriba-sinov ishlari tahlili va natijalari Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish va takomillashtirish muammosiga oid falsafiy, psixologik-pedagogik va metodik adabiyotlar tahlili natijasida, zamonaviy boshlang‘ich ta’lim amaliyotida fosilatorlik darajasi ni shakllantirishga oid masala kam o‘rganilganligi aniqlandi. Biroq, xorijiy va milliy psixologik-pedagogik adabiyotlarda fosilatorlik darajasi muvaffaqiyatli ta’lim olishning garovi hisoblanishi to‘g‘risidagi shubhasiz isbotlar mavjuddir. O‘tkazilgan tahlil bizga muammoning asosiy tushunchasini ishlab chiqish, tadqiqot davomida tajriba-sinovda tekshirishni talab etuvchi farazning asosiy qoidalarini ifodalashga imkon berdi. Mazkur qoidalarga muvofiq, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish quyidagilar amalga oshirilganida yanada samarali amalga oshiriladi: 1) o‘zaro bog‘liq maqsadli, nazariy-metodologik, mazmunli-protsessual va natijaviy komponentlar majmuidan tashkil topgan innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish modeli ishlab chiqilsa va joriy etilsa; 2) loyihalangan modelni samarali amalga oshirishning pedagogik sharoitlari majmui aniqlansa. Shu tariqa ifodalangan faraz qoidalari ularni tekshirish bo‘yicha tajriba- sinov ishlari uning barcha tashkil etuvchilarini amalga oshirishga imkon berishi tufayli haqli hisoblanadi: tizimli, shaxsiy-yo‘naltirilgan va kompetentli, tushunchali-sinergetik yondashuvlarga asosan innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modelini va uni amalga oshirish pedagogik sharoitlarini loyihalash hamda boshlang‘ich ta’lim amaliyotiga joriy etish; boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi shakllanganligi ko‘rsatkichlarining darajali dinamikasini tashxis qilish va baholash, olingan ma’lumotlarni matematik 47 statistika metodlari bilan tasdiqlash. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modelining asosiy komponentlari izchilligining nazariy asoslanganligi ularni loyihalashda va joriy etishda tizimli, shaxsiy- yo‘naltirilgan va kompetentli, tushunchali-sinergetik yondashuvlarga tayanish bilan, shuningdek, ilmiylik, tizimlilik va izchillik, ta’limning hayot bilan bog‘liqligi, integratsiyasi prinsiplariga tayanish bilan ta’minlandi. Mazkur nazariy-metodologik strategiyadan foydalanish bizga modelning va uni amalga oshirish pedagogik sharoitlarining yaxlit umumiyligini, ularning boshlang‘ich sinf o‘quvchisining xususiyatlari va imkoniyatlariga mosligini shakllantirishga imkon berdi. Tajriba-sinov ishlari jarayonida farazning asosiy qoidalari innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modeli va uni amalga oshirish pedagogik sharoitlardan foydalanish bilan ta’lim olayotgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining darajalarida ijobiy dinamikaning mavjudligi bilan tasdiqlandi, bu haqda quyidagicha batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Ilgari surilgan faraz qoidalarini tekshirish uchun mezonlar ishlab chiqilib, ularga asosan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi lar shakllanganligi darajasining tashxisi o‘tkazildi. O‘tkazilgan tashxisning natijalari o‘rtacha 78% boshlang‘ich sinf o‘quvchilari fosilatorlik darajasi shakllanganligi darajasining past darajasida ekanliklarini ko‘rsatdi. Bizningcha, bu asosan past ko‘rsatkichlar boshlang‘ich ta’lim amaliyotida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish bo‘yicha maqsadga yo‘naltirilgan ishlarning yo‘qligi bilan bog‘liqdir. Umumlashtiruvchi bosqichda tajriba-sinov ishlari samaradorligini baholash kuzatish metodlaridan hamda matematik statistika metodlaridan foydalanish bilan amalga oshirildi. 48 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘quv va amaliy faoliyatlarini kuzatish natijalari, mashg‘ulotlar seriyadan so‘ng o‘quvchilar o‘z bilishga oid va ijodiy faoliyatlarini mustaqil rejalashtira olganliklari, prognozlay boshlaganliklari, faollik namoyon eta boshlaganliklarini ko‘rsatdi. Fosilatorlik darajasi shakllanganligining yuqori darajasini ko‘rsatgan tajriba guruhlari o‘quvchilari nazorat ishlarida eng yaxshi natijalarga erishdilar, chunki ular o‘z faoliyatlarida “ishlashning to‘g‘ri vositalari”dan foydalandilar, o‘z xulqlarini yaxshi boshqardilar, u yoki bu muammo qanchalik qoniqarli echilganligini to‘g‘ri baholay oldilar, ustuvor hayotiy vazifalarni to‘g‘ri aniqladilar. Fosilatorlik darajasi shakllanganligining past darajasiga ega o‘quvchilar biror-bir parchani o‘qishni yakunlab ko‘pincha nimani o‘qiganliklarini anglamadilar ham, shuningdek, o‘z faoliyatlarini rejalashtirish va maqsadlarni belgilashda qiyinlik his qildilar, ular tushunmagan ish qismini ifodalay olmaydilar, muhim bo‘lganda diqqatlarini qiyinchilik bilan jamladilar, o‘zlarini va o‘z xulqlarini to‘g‘ri baholay olmadilar. Fosilatorlik darajasi larni shakllantirish bo‘yicha ishning yakunlovchi bosqichida tajriba guruhi o‘quvchilari yanada tashkiliy, mustaqil, muvaffaqiyatli, ijtimoiy moslashgan bo‘lganliklari aniqlandi. Loyihalangan modelning samaradorligini tekshirish davomida uchta kesim o‘tkazildi – boshlang‘ich kesim (tajriba-sinov ishlarining ta’kidlovchi bosqichida); oraliq kesim (tajriba-sinov ishlarining shakllantiruvchi bosqichida) va yakuniy kesim (tajriba-sinov ishlarining yakuniy bosqichida). Bu bizga loyihalangan model va uni amalga oshirishning pedagogik sharoitlari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish uchun an’anaviy ta’lim tizimidan ko‘ra katta imkoniyatlarga ega ekanligi to‘g‘risidagi oraliq xulosaga kelish imkonini berdi. Mazkur modeldan foydalanish bilan ishlashda biz, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi lar shakllanganligi darajasining oshishiga erishdik, bu esa, ularga o‘qishda hamda hayotda muvaffaqiyatli bo‘lishlariga, axborot jamiyati sharoitlariga qulay moslashishlariga imkon berishi to‘g‘risidagi oraliq xulosaga keldik. 49 Bunday natijalarni olish bizga boshlang‘ich ta’lim amaliyotida innovatsion faoliyat asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modeli va uni amalga oshirish pedagogik sharoitlaridan majmuaviy foydalanish boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi larni shakllantirish bo‘yicha boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari bilan ishlarni samarali tashkil etish, yanada sifatli natijalarga erishish imkonini berishi to‘g‘risidagi oraliq xulosaga kelish imkonini berdi. Model va uni amalga oshirish pedagogik sharoitlarining samaradorligi darajasi to‘g‘risidagi yakuniy xulosalarni ifodalash uchun tajriba-sinov ishlarining yakuniy bosqichida model va uni amalga oshirish pedagogik sharoitlari qo‘llanilgan tajriba guruhida fosilatorlik darajasi shakllanganligi darajasining nazorat tashhisi o‘tkazildi. S h u tariqa, model va uni amalga oshirish pedagogik sharoitlaridan foydalanish boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi larning tartibga soluvchi, bilishga oid va kommunikativ mezonlari rivojlanishining yuqori darajasiga erishishning samarali vositasi hisoblanishi to‘g‘risidagi taxminni qisman isbotlaydi. Tajriba-sinovning shakllantiruvchi bosqichida ishlab chiqilgan metodikadan boshlang‘ich ta’lim amaliyotida foydalanish, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining hozirgi holati va boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi lar shakllanganligi darajasiga jamiyatning zamonaviy talablari o‘rtasidagi ziddiyatlarni innovatsion faoliyatning pedagogik imkoniyatlarini amalga oshirish hisobiga qisman bartaraf etishga imkon beradi, bu esa, ta’lim sifatida ahamiyatli darajada oshirishga yordam beradi. O‘tkazilgan tadqiqot natijalari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modeli nafaqat o‘quvchilarda fosilatorlik darajasi ni shakllantirishi, shuningdek, ularning axborot jamiyatida yanada muvaffaqiyatli moslashishlariga ko‘maklashishi sababli samarali hisoblanadi. Model asosida ishlab chiqilgan metodika o‘qituvchiga modelni amalga oshirish jarayonini mantiqan va izchil qurishga, o‘quvchilarning imkoniyatlari, 50 materialning xususiyatlari va shakl, metodlarning xarakteri o‘rtasidagi muvofiqlikni o‘rnatishiga imkon beradi va bu mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazishni nafaqat o‘qituvchi uchun, balki o‘quvchilar uchun ham engillashtiradi. S h u bilan birga, metodikadan foydalanish o‘qituvchining ijodiy faoliyati uchun keng sharoit yaratib, unga o‘quv mashg‘ulotlarini qurish va mazmunli to‘ldirishga individual yondashishga imkon beradi, bilish va o‘z-o‘zini bilishga ijobiy motivatsiya va qiziqishni qo‘zg‘atadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish takomillashtirishning integrativ modelining isbotlangan samaradorligi tajriba-sinov ishlarining shakllantiruvchi bosqichi davomida, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi larni shakllantirish jarayonida innovatsion faoliyatning imkoniyatidan qanday foydalanish mumkin, savoliga javob izlashdan iborat bo‘lgan muammo hal etilganligi to‘g‘risida xulosaga kelish imkonini beradi. Olingan natijalar boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun tavsiyalarda ifodalandi, ularda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi larni shakllantirish jarayonini pedagogik ta’minlash batafsil yoritilgan. Umumlashtiruvchi bosqich innovatsion faoliyat asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish bo‘yicha tajriba-sinov ishlarini mantiqiy yakunlash imkonini berdi. Umumlashtiruvchi bosqichda innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish modeli va uni amalga oshirish pedagogik sharoitlarini tekshirish vazifasi muvaffaqiyatli hal etildi. Biz tomonimizdan, tadqiqotning ta’kidlovchi bosqichida ajratilgan mezonlar (tartibga soluvchi, bilishga oid va kommunikativ) bo‘yicha boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida kompetensiyalar shakllanganligi darajalari tashxisi o‘tkazildi. Bu boshlang‘ich, oraliq va nazorat kesimlaridagi ma’lumotlarni taqqoslash va tajriba- sinov ishlarining shakllantiruvchi bosqichida loyihalangan model va uni amalga oshirishning pedagogik sharoitlari tadqiqot ishimizning muammosini hal etish uchun samarali hisoblanishi to‘g‘risidagi xulosaga kelish imkonini berdi. 51 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar 1.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish metodikasi uch bosqichlarda amalga oshiriladi (tayyorlov, operatsion va umumlashtiruvchi) va o‘quv hamkorligi jarayonida yaxlit tizim sifatida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida shaxsiy, tartibga soluvchi, bilishga oid va kommunikativ mezonlarning shakllanganligini ta’minlaydi. 2. Ishlab chiqilgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirish takomillashtirishning integrativ modeli o‘z ichiga o‘zaro bog‘liq komponentlarni qamrab oladi: maqsadli (maqsad, ijtimoiy buyurtma), nazariy-metodologik (metodologik yondashuvlar, prinsiplar, pedagogik sharoitlar), mazmunli- protsessual (amalga oshirish bosqichlari, metodlari, usullari, vositalari) va mahsuldor (maqsad bilan bog‘liq natija, shakllanganlik mezonlari va darajalari) komponentlar va innovatsion faoliyatda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik ni shakllantirishni maqsadga muvofiq tuzatish mumkin bo‘lgan jarayon sifatida ifodalash va demak, tadqiq etilayotgan kompetensiyalarni shakllantirishni boshqarish imkonini beradi. 3. Ta’lim jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasi ni shakllantirish ma’lum fanlarni o‘zlashtirish doirasida hamda maxsus ishlab chiqilgan «Yutuqlar darajasi» dasturi bo‘yicha darsdan tashqari vaqtda sodir bo‘lib, ular kompetensiyalarni rivojlantirish uchun ma’lum imkoniyatlarni ochib beradi. XULOSA 1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlik darajasi ni shakllantirish metodikasini takomillashtirish muammosini o‘rganish va ishlab chiqilganligi darajasini aniqlash mazkur muammo boshlang‘ich ta’limning pedagogikasi nazariyasi va amaliyotida dolzarb muammolardan biri ekanligini ko‘rsatdi. Bu boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ta’limda natijalarga erishishlariga yo‘naltirilgan, shuningdek ta’lim jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining 52 o‘qituvchi va sinfdoshlari bilan dialog, hamkorliklariga asoslangan innovatsion yondashuvlarni qo‘llashni ko‘zda tutuvchi boshlang‘ich ta’limdagi o‘qitish strategiyalarining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Innovatsion faoliyatning pedagogik imkoniyatlari boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarida fasilatorlik darajasi ni shakllantirishga samarali ta’sirni ta’minlaydi va o‘rganilayotgan jarayonning pedagogik ta’minoti hisobiga amalga oshirilishi mumkin. 2. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining fasilatorlik darajasi ni shakllantirish metodikasini takomillashtirish predmetli-shaxsiy, predmetli-tartibga soluvchi, predmetli-bilishga oid va predmetli-kommunikativ masalalarni hamkorlikda echishda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida shaxsiy, tartibga soluvchi, bilishga oid va kommunikativ mezonlarini oshirishga yo‘naltirilgan jarayon sifatida xizmat qiladi 3. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining fasilatorlik daraja larni shakllantirish metodikasini takomillashtirish mexanizmi ta’limning o‘sib boruvchi talablari va boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining mazkur talablarni qondirish va murakkab masalalarni hal etish imkoniyatlari o‘rtasidagi dialektik ziddiyatlarni yechishga asoslanadi. 4. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining fasilatorlik darajasi ni shakllantirish metodikasini takomillashtirish jarayonini loyihalangan model asosida amalga oshirish maqsadga muvofiq. Model boshlang‘ich ta’lim o‘quv jarayonida fasilatorlik darajasi ni shakllantirishga yo‘naltirilgan va o‘zaro bog‘liq komponentlardan (maqsadli, nazariy-metodologik, mazmunli-protsessual va mahsuldor) tashkil topgan murakkab, ko‘p darajali, dinamik tizimni ifodalaydi. 5. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarida fasilatorlik darajasi ni shakllantirish metodikasini takomillashtirish uch bosqichlarda oshirildi (tayyorlov, operatsion va umumlashtiruvchi) va o‘quv hamkorligi jarayonida yaxlit tizim sifatida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fasilatorlik darajasi shakllanganligini ta’minlaydi. 53 Mazkur xulosalarga tayangan holda, boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining fasilatorlikni shakllantirish metodikasini takomillashtirish samaradorligi yuzasidan quyidagi tavsiyalarni berish mumkin: boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish metodikasini ommalashtirish; boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish metodikasi maqsadida yaratilayotgan yangi avlod o‘quv adabiyotlarini yaratish; boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni takomillashtirishning integrati modelidan foydalanish 54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 592 b. 2. Abduquddusov O.A. Integrativ yondoshuv – chuqur bilim, yaxshi fazilatlarni shakllantirish omili // Xalq ta’limi. – Toshkent, 2000. – № 3. – B. 121-123. 3. Abdullaeva Q. Birinchi sinfda nutq o‘stirish. – T.: O‘qituvchi, 1968. – 114 b. 4. Abdullaeva Q., SHodmonova SH., Yo‘ldosheva SH. Savod o‘rgatish metodikasi. –T.: O‘zbekiston, 1996. – 80 b. 5. Abduqodirov A.A. Ta’limda innovasion texnologiyalar. – Toshkent: Iste’dod, 2008. 6. Adizov B.R. Boshlang‘ich ta’limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. Dis. .. ped. fan. nom. – T.: Buxoro davlat universiteti, 2002. – 27 6 b. 7. Alovuddinova N.G. Ona tili darslarida ijodiy fikrlash ko‘nikmasini shakllantirish metodikasi: Dis. ... ped. fan. nom. – T., 2007. 8. Ashrapova T., Odilova M. Ona tili o‘qitish metodikasi. – T.:O‘qituvchi, 1984. – 184 b. 9. Axmedova G.M. O‘zbek tili darslarida o‘quvchilar nutqini yasama so‘zlar bilan boyitishning metodik asoslari: Dis. ... ped. fan. nom. – T.: O‘zPFITI, 2007. – 162 b. 10. Bobomurodova A.YA. Ona tili ta’limi jarayonida o‘yin-topshiriqlaridan foydalanish: Dis. ... ped. fan. nom. – Buxoro, 1996. 11. Boymurodova G. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari kasbiy-shaxsiy tayyorgarligini ta’minlashning texnologik tizimi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2007. 12. Ibragimov R. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarni bilish faoliyatini shakllantirishning didaktik asoslari.: Avtoref. dis. ... ped. fan. nom. – Toshkent: TDPU, 2005. 55 13. Ismailova Z.K. Talabalarning kasbiy pedagogik malakalarini shakllantirish: Diss. ... ped. fan. nom. – T.: 2000. – 186 b. 14. Nazarova B.A. Bo‘lajak o‘qituvchilarda kreativ yondashuv asosida tadqiqotchilik layoqatini tarbiyalash: Dis. … ped. fan. dok. – T.: 2018. – 225 b. 15. Nazarqulova G‘. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish (ertaklar misolida) // Global ta’lim va milliy metodika taraqqiyoti: Resp. ilmiy-amaliy anjumani material. – T., 2019. – 308 b. 16. Namazov B. va b. Media va axborot savodxonligi. O‘quv qo‘llanma. – T.: Baktriya press, 2018. – 140 b. Elek t ron t a’lim resurslari 17. www. tdpu. uz 18. www. pedagog. uz 19. www. Ziyonet. uz 20. www. edu. uz 21. tdpu-INTRANET. Ped 56

’BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHISINING FOSILATORLIK IMKONIYATLARINI YUZAGA CHIQARISH METODLARI’’ MUNDARIJA KIRISH............................................................................................ I BOB. BO’LAJAK BOSHLANG‘ICH SINF O‘Q ITUVCHI LARIDA FASILATORLIK NI TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI . §1.1. Boshlang‘ich ta’limda fasilatorlik ni shakllantirish omillari……. § 1.2. Z amonaviy maktabda ta’lim jarayonini takomillashtirishning muhim asoslari ....................................................... .................................................. 1 bob bo‘yicha xulosalar.................................................................... II BOB. Bo’lajak BOSHLANG‘ICH SINF O‘Q it UVCHILARI da FASILATORLIKNI TAKOMILLASHTIRISH USULLARI ....... § 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fasilatorlikni shakllantirish ning zamonaviy usullari…………………………. ................... .. § 2.2 . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik ni shakllantirish ning ilmiy-metodik asoslari……………………. § 2 . 3 . T ajriba-sinov ishlari tahlili va natijalari…………........................ XULOSA............................................................................................ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI..................... .. ILOVALAR.......................................................................................

KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining fasilatorlikni rivojlantirish metodikasini takomillashtirishga ehtiyoj kuchaymoqda. Shu bois rivojlangan davlatlarda bo‘lajak pedagoglarning shaxsiy va fasilatorlikni rivojlantirish bo‘yicha ilmiy- tadqiqotlar olib borish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, Janubiy Koreya, Germaniya, Rossiya, Angliyada fan va ta’lim yutuqlarini o‘quv materiallari mazmuniga singdirib borish, ona tili o‘qitish sifatini oshirish, ta’limning uzluksizligini va samaradorligini oshirishga oid ilg‘or tajribalarni amaliyotga tatbiq etishga alohida e’tibor berilgan. B oshlang‘ich sinf o‘quvchilari fasilatorlikni shakllantirish didaktik ta’minotining bosqichlarini takomillashtirish, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik darajasini shakllantirishning integrativ modelini takomillashtirish, 1–2- sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish metodikasini takomillashtirish metodik ta’minotini yaratish bo‘yicha ilmiy-tadqiqotlar olib borilmoqda. Hozirda b oshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fasilatorlikni shakllantirish va takomillashtirishning integrativ modeli, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fasilatorlik darajalarni shakllantirish va takomillashtirishning metodik ta’minoti, b oshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik takomillashganligi d inamikasi bo‘yicha ilmiy-tadqiqotlar alohida ahamiyat kasb etmoqda. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish metodikasini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat . Bitiruv malakaviy ishi ning vazifalari: boshlang‘ich ta’limda fosilatorlik darajasini shakllantirishga kompetentli yondashuv metodlarini tahlil qilish ; boshlang‘ich sinf o‘quvchilari f o silatorlikni shakllantirish didaktik ta’minotining bosqichlarini takomillashtirish; 2

boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fosilatorlik daraja si ni shakllantirishning integrativ modelini takomillashtirish; 1-2-sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish metodikasi modellashtirish orqali takomillashtirish; boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining f o silatorlikni shakllantirish metodikasini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish . Bitiruv malakaviy ishining obyekti sifatida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining f a silatorlikni shakllantirish metodikasini takomillashtirish jarayoni belgilandi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti b oshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish metodikasini takomillashtirish ning mazmuni, shakl , metod va vositalari. Bitiruv malakaviy ishi ning usullari. Tadqiqotda tahliliy, qiyosiy- taqqoslash, so‘rovlar, test o‘tkazish, kuzatish, loyihalash, ekspert baholash, mustaqil baholarni umumlashtirish, eksperiment va matematik-statistik qayta ishlash, grafik tasvirlash kabi usullardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uchta bob, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat bo‘lib, asosiy matn 51 sahifani tashkil etadi. 3

I BOB. BO’LAJAK BOSHLANG‘ICH SINF O‘Q ITUVCHI LARIDA FASILATRORLIK NI TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI § 1.1. Boshlang‘ich ta’limda fasilatorlik ni shakllantirish omillari O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim tizimini takomillashtirish, ta’lim sifatini yaxshilash va samaradorligini ta’minlashda moddiy omillar bilan bir qatorda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish metodikasi takomillashtirish darajasi, salohiyati ham muhim ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fasilatorlikni shakllantirish va takomillashtirish davr talablariga muvofiq faoliyat yurita olishlari uchun zarur shart-sharoit yaratishda boshlang‘ich ta’lim tizimi alohida o‘rin tutadi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi boshlang‘ich ta’limning Davlat ta’lim standarti bo‘yicha o‘quvchilarning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, fasilatorlik va aqliy rivojlanishi, dunyoqarashini kommunikativ savodxonligi va o‘zini-o‘zi anglash salohiyatini shakllantirish, moddiy borliq go‘zalliklarini his eta olishga o‘rgatish, kompetensiyaviy faoliyatini kengaytirish, o‘quvchilarning erkin fikrlay olish, o‘zgalar fikrini anglash, o‘z fikrini og‘zaki va yozma ravishda bayon qila olish ko‘nikmalarini egallashlariga erishishi lozim. Boshlang‘ich sinflarda ona tilini o‘qitish jarayonida tilni amaliy o‘zlashtirishda o‘quvchilar bir qancha qiyinchiliklarga duch kelayotganining guvohi bo‘ldik. O‘quvchilarning badiiy matnni qayta yaratish, nutqini yozma savodli ifodalashi talab darajasida emas. Vaholanki, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunda “ Davlat ta’lim standartlari umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, professional hamda oliy ta’lim mazmuni va sifatiga oid talablarni belgilaydi. Davlat ta’lim standartlarini va (yoki) davlat ta’lim talablarini bajarish barcha ta’lim tashkilotlari uchun majburiydir” , – deb belgilab qo‘yilgan [1]. Savodli va nutqiy kompetentlik ustida ishlash jarayonida boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining o‘quv-metodik faoliyatining asosiy yo‘nalishi fasilatorlikni shakllantirishdir. Bu ona tilini amaliy o‘rgatish, muntazam va izchil o‘rgatish, 4

namunalar va maxsus mashqlar asosida o‘rgatish, nutqiy xatolarning oldini olish va ularni to‘g‘rilash, adabiy-badiiy nutq shaklini o‘rgatish orqali amalga oshiriladi. O‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, “Ona tili” o‘quv fani dasturidagi mavzularni puxta o‘zlashtirilishiga yordam beradigan, mustaqil fikr yuritish, fikrini erkin ifodalash, boshqalar fikrini tinglash, mulohaza yuritish, ulardan eng muhimlarini ajrata olish, o‘z fikrini ilgari surish, uni dalillash, umumlashtirish va xulosalashga o‘rgatadigan, o‘quvchilarda til materialidan foydalanishga qiziqish uyg‘otadigan, unda tildan amalda foydalanish ehtiyojini yuzaga keltiradigan, ona tili ta’limi samaradorligini oshirishning omili sifatida e’tirof etilayotgan ilg‘or o‘qitish usullari va mashqlar tizimini ishlab chiqish davr talabidir. Bu talabdan kelib chiqib, ona tili ta’limiga quyidagi vazifalar yuklatiladi: 1) ta’lim jarayonini tashkil etuvchi o‘quvchi va o‘qituvchi shaxsiga o‘quv faoliyati sub’ektlari sifatida yondashuv; 2) o‘qituvchi va o‘quvchining ta’lim jarayoniga ijodiy yondashuvini ta’minlash; 3) o‘qituvchilarning ona tili o‘qitishning takomillashtirilgan an’anaviy va noan’anaviy shakl, metod va vositalaridan foydalanish ko‘nikmasi va malakasini o‘stirib borish; 4) “Ona tili” darslari loyihasining har bir bosqichiga til birliklari ustida ishlashni singdirish; 5) o‘quvchilarning tilni amaliy o‘zlashtirishlari uchun leksik-grammatik mashq topshiriqlarini bajarish usullarini takomillashtira borish; 6) o‘quvchilar faoliyatini, o‘zlashtirish darajasini doimiy o‘rganib borish, natijalarini tahlil qilish, yuzaga kelgan muammolarni bartaraf etish choralarini belgilay olish. Takomillashtirilgan va kompetensiyaviy yondashuvga tayanilgan DTSning maqsadi – umumiy o‘rta ta’lim tizimini mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-kommunikasiya texnologiyalariga 5

O'xshashlar

BOSHLANG`ICH TA`LIMDA O`QITISH METODLARI
BOSHLANG`ICH SINF O`QITUVCHISIGA QO`YILADIGAN DIDAKTIK TALABLAR
BOSHLANG`ICH SINFLARDA ERTAK VA HIKOYA YOZISHGA O`RGATISH USULLARI
PEDAGOGIK JARAYONNI SHAKLLANTIRISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING O`RNI
Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni o`qitish metodlari