logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. QO‘SHMA GAPLARNI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNALOGIYALARNING O‘RNI

QO‘SHMA GAPLARNI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNALOGIYALARNING O‘RNI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1603.953125 KB
Ko'chirib olish
QO‘SHMA GAPLARNI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNALOGIYALARNING O‘RNI Mundarija: KIRISH I BOB.Tilshunoslikda qo‘shma gaplarni o‘rganilishi 1.1. Tilshunoslikda qo‘shma gaplarni o‘rganilish tarixi. 1.2. Maktabda qo‘shma gaplarni o‘rganilishi. Bob bo‘yicha xulosa II BOB.Bog‘lovchisiz hamda bog‘langan qo‘shma gaplar haqida ba’zi mulohazalar. 2.1. Bog‘langan qo‘shma gaplarni hosil qiluvchi vositalar. 2.2. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar o‘rtasidagi munosabatlar. Bob bo‘yicha xulosa III BOB. Ergashgangan qo‘shma gaplarni o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish 3.1. Mavzuni o‘qitishda zamonaviy yondashuv. 3.2. Ergashgangan qo‘shma gaplarni “Klaster” metodi orqali o‘qitish. Bob bo‘yicha xulosa Umumiy xulosa Adabiyotlar ro‘yxati 1 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi hamda dolzarbligi O‘zbekistonning 2017-2021–yillarga mo‘ljallangan “Harakatlar strategiyasi”da ham IV bo‘lim “Ijtimoiy sohani rivojlantirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlar”da qayd etilganidek: ” Biz yosh avlodni har tomonlama sog‘lom va barkamol etib tarbiyalash borasida ishlarimizni yangi bosqichga ko‘tarish maqsadida “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonunni yangi tahrirda qabul qildik”. 1 Zero, Prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” nomli asarida ta’kidlaganlaridek, “Farzandlarimizni mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni chuqur egallagan , mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun hamisha dolzarb masala hisoblanadi”. 2 Tom ma’noda to‘g‘ri aytilgan yuqoridagi fikrlarning isboti o‘laroq, mamlakatimizda til ta’limiga ham katta e’tibor berilmoqda. 2017-yildan boshlangan ta’limni tubdan isloh qilish, amaldagi darsliklar sifatini qaytadan ko‘rib chiqqan holda jahon standartlari talablariga moslashtirish borasidagi harakatlar natijasi sifatida umumiy o‘rta ta’limda eski davlat ta’lim standarti o‘rnini bosadigan va ta’limgao‘zgartirish kirita oladigan Umumiy Milliy o‘quv dasturi ishlab chiqilmoqda. Umumiy o‘rta ta’limning Milliy o‘quv dasturi o‘z ichiga fanlarning o‘quv reja va dasturlarini,o‘qitish metodologiyasi va baholashni qamrab oladi. Bu dastur bo‘yicha yaratilayotgan yangi darsliklar, o‘qituvchilar uchun uslubiy qo‘llanmalar, mavzularning mustahkam egallanishi uchun yaratilayotgan mashq daftarlari, o‘quv-uslubiy materiallar ta’lim sifatini yanada oshirishga xizmat qiladi. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyayevning Oliy majlisga murojaatnomasi.- Toshkent: “O’zbekiston” N.M.U.I, 2018, 72-b. 2 Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz.Toshkent: “O‘zbekiston” N.M.I.U, 2017, 485-b. 2 Ma’lumki, bugungi kungacha til materiallari semantik-gammatik maqsadga ko‘ra o‘rganildi. Biroq ularning nutqqa ko‘chirilishi bilan masalalar nazardan chetda qoldi. Masalan, gap va unung sintaktik shakllanishi qonun qoidalari ana shunday muammolardan biridir. Zero, gap nutqda shakllanadi va shu sababli uo‘zida tilning nutqda qo‘llanilishini taqozo etadi Shunday ekan, dissertatsiyamiz mavzusini tashkil etgan qo‘shma gaplarning sintaktik shakllanishi qonun-qoidalarini o‘rganish ham hozirgi tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biridir. Tadqiqot obyekti. O‘zbek tilida qo‘shma gaplarning birikish yo‘llari, ularda ifodalangan mazmuniy munosabatlar, qo‘shma gaplarni o‘qitish muammolari, ularni o‘qitishga zamonaviy yondashuv masalalari tadqiqot obyekti sifatida olingan. Tadqiqot predmeti. O‘zbek tilshunosligi fanini o‘qitishda qo‘shma gaplarning grammatik xususiyatlari, semantik sinonimiyasi va ularni izchil yoritish, darsliklarda berilish holati, mavzuni o‘qitishda yuzaga keladigan muammolarni interfaol metodlardan foydalangan holda bartaraf etish. Tadqiqot ishining maqsadi. Qo‘shma gaplarning tilshunoslik fanida o‘rganilishi ma’lum darajada yangilikdir. Shunga asoslangan holda, dissertatsiyamizning maqsadini belgiladik: o‘zbek tilidagi qo‘shma gaplani o‘qitishda yuzaga keladigan muammolarni interfaol metodlardan foydalangan holda bartaraf etish, o‘zlashtirish samaradorligini oshirish. Tadqiqot vazifalari: 1.O‘zbek tilida qo‘shma gaplarning, jumladan, ergashgangan, bog‘langan, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tadqiqi holatini o‘rganish. 2.Qo‘shma gaplarning shakllanishi qonun-qoidalari nazariyasini o‘rganish. 3.Qo‘shma gaplarning darsliklarda berilish holatlarini yoritish. 3 4.Qo‘shma gaplarni o‘qitishda samara beradigan interfaol metodlarni tanlash va ta’lim jarayonida qo‘llab ko‘rish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tahlil etilgan faktik materiallarga tayangan holda qo‘shma gaplarning grammatik xususiyatlarini o‘quvchiga innivatsion va xorijiy tajribalar asosidagi interfaol metodlar bilan tez, oson va qulay usulda o‘qitish. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazi. Qo‘shma gaplarni shakllantiruvchi vositalar, ularda ifodalangan mazmuniy munosabatlar, bunday gaplarni o‘qitishda yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etishda zamonaviy yondashuvlarga munosabat bildirish. Tadqiqotning metodologik asosi. Hozirgi kunda tadqiqot olib borilayotgan ilg‘or metodlar, tilshunoslikda o‘z o‘rnini topayotgan yangicha nazariyalar asos sifatida olinib, zamonaviy ta’lim metodlaridan foydalanildi. Tadqiqotda qo‘llaniladigan metodikaning tavsifi. Ma’lumki, har bir darsning maqsadi, vazifasi bo‘ladi. Darsda muayyan topshiriqni bajarib biror natijaga erishish uchun ma’lum usullar majmuasidan foydalaniladi. U turli vositalar orqali amalga oshiriladi. Badiiy matnlarni lisoniy tahlil qilish, undagi qo‘shma gaplarning qanday yo‘l bilan tuzilganini sharhlash, ijodiy tafakkurni rivojlantirish bilan birga nutqiy mahoratning shakllanishiga ham yordam beradi. Darsliklarimizda qo‘shma gaplarning tahlili ancha murakkab. Ona tili o‘qitish metodikasida qo‘shma gaplarnio‘rganish yuzasidan an'anaviy darslikdagi mashqlar, savol va topshiriqlar hozirgi kunga qadar amalda qo‘llanilayotgan dastur doirasida qolib ketgan edi. o‘zbek tilshunosligining so‘nggi yillarda qo‘lga kiritgan yutuqlariga tayangan holda yangi interfaol metodlarga asoslanib o‘rganishni tavsiya qilamiz. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Turkiy tillarning qo‘shma gaplari haqida fikr yuritilar ekan, bu tilning o‘z ichki xususiyatidan kelib chiqish zarur bo‘ladi. Tilshunoslik taraqqiyotidagi 4 erishilgan yutuqlar ta’limning samaradorligini oshirish uchun xizmat qiladi. Ta’limning uzluksizligini ta’minlash uchun nazariy tadqiqotlar, tahlillar muhimdir. Bugungi kunda tayyorlanayotgan mutaxassislar jahon andozalariga javob bera oladigan, chuqur bilimli, bilimini amaliyot bilan bog‘lay oladigan yetuk kadrlar bo‘lishi lozim. Ta’lim jarayonida qo‘shma gaplarnio‘qitishda innovatsiyalar va ilg‘or xorijiy tajribalar, mavzuni o‘qitishga zamonaviy yondashuv materiallarni puxtao‘zlashtirish uning samaradorligini ta’minlaydi. Ana shu nuqtayi nazardan magistrlik dissertatsiyasi materiallaridan talabalar kurs ishi, referat yozish va mustaqil ish jarayonlarida foydalanishlari mumkin. 5 I BOB.Tilshunoslikda qo‘shma gaplarni o‘rganilishi 1.1.Tilshunoslikda qo‘shma gaplarni o‘rganilish tarixi. Sintaksisning o‘ rganish tariхi qadimgi asrlarga borib taqaladi. Sintaksis ostida gap va uning qismlari haqida ta’limot tushuniladi. Bu nazariya antik davrning lisoniy an’analarini ifodalashdan kеlib chiqqan. “Sintaksis (grеk tilidan sintaksis — birlashtirish, tuzilish) til tizimining bir sathi hisoblanib, so‘z shakllaridan iborat bo‘ladi”. 3 Sintaksis masalasi antik davrdan o‘rganilib kеlinmoqda va hanuzgacha sintaksis masalalari dolzarb hisoblanadi. Sintaksis grammatika fanining bir bo‘lagi sifatida ko‘riladi. Ma’lumki, grammatika fani ikki qismdan, ya’ni morfologiya va sintaksis yo‘nalishlaridan iborat. Sintaksis ta’rifiga ingliz, rus va o‘zbеk olimlari har tomonlama yondoshgan. Jumladan, rus olimi V.V.Vinogradov sintaksis so‘zning so‘z birikmasi va gap tarkibidagi birikish qoidalarni va usullarni hamda so‘z birikmalarini, ularning tuzilishini, funktsiyasi, rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganuvchi fan dеb hisoblaydi. “Olimning ta’kidlashicha, sintaksisning xaraktеrli xususiyati shundaki, uning har bir o‘rganish ob’yеkti o‘zidan yuqoriroq bo‘lgan grammatik birlikning struktur еlеmеnti sifatida funktsiyalashadi: so‘z va uning shakllari so‘z va gapning, so‘z birikmasi turli yoyiq gaplarning, gap doirasida еsa, o‘z navbatida, sodda gap qo‘shma gapning struktur еlеmеnti sifatida xizmat qiladi”. 4 Shunday qilib, sintaksisningo‘rganish ob’yеkti gapligini tasdiqlaydi. Hozirgi kunda, V.Vinorgadovning nazariyasi o‘rta ta’lim maktablarning darsligida o‘z o‘rnini topgan, ya’ni, maktab o‘quvchilarini o‘qitishda aynan ushbu olimning fikrlariga tayaniladi. Tilshunoslik fanida qo‘shma gap mavzusi azaldan muammoli bo‘lib keldi va bugungi kunda ham uni muammolardan xoli deb bo‘lmaydi. Buning asosiy boisi shundaki, qo‘shma gap fikr ifodasi sintaktik shaklining eng yuqori va murakkab pog‘onalaridan birini tashkil etadi. Jahon tilshunosligida qo‘shma gap 3 Nurmonov А. Tаnlаngаn аsаrlаr.-Toshkent”аkаdemik nаshr”,2012.-B.288 4 B иноградов В.В. O сновн ые вопросы синтаксиса предложения (на материале русского языка) // Исследования по русской грамматики.– М. 1975 -С.154. 6 talqiniga bag‘ishlangan ilmiy-monografik tadqiqotlar ko‘p bo‘lishiga qaramay, bu sohada hali yechilmagan jumboqlar anchagina ko‘rinadi. Shular qatoriga qo‘shma gap qismlarining atalishi, ularning tub strukturaga munosabati, tarkibiy qismlarning o‘zaro bog‘lanishini ta’minlovchi grammatik va ekstralingvistik omillarning funksional salmog‘ini aniqlash, qo‘shma gapning ustpredikativ belgisi, uning sintaktik derivatsiyasiga taalluqli muammolarni va, umuman, «qo‘shma gap» terminining qo‘llanilishi bilan bog‘liq ko‘plab munozarali masalalarni kiritish mumkin. Qo‘shma gap komponentlarining munosabati turlarini o‘rganish XX asrning yigirmanchi yillarida tilshunoslik fanida asosiy mavzulardan biri bo‘ldi va bu sohada tilshunoslar o‘rtasida ilmiy bahs va munozaralar boshlandi. Bunday munozaralarning boshlanishiga, masalan, rus tilshunosligida, M.N.Petersonning «Ocherk sintaksisa ruskogo yazika» nomli asarida qo‘shma gap haqida bildirilgan mulohazalari sabab bo‘ldi. M.N.Peterson qo‘shma gap qismlarining tobe va teng bog‘lanishi xususida tilshunoslar tomonidan aytilayotgan fikrlarning g‘oyat chalkash va chuqur ilmiy asosga ega emasligini ta’kidlaydi. M.N.Peterson nafaqat komponentlari teng bog‘lanishli, balki tarkibiy qismlari ergashgan bog‘lanishli qo‘shma gapning ham mavjudligini inkor etadi. Uning fikriga ko‘ra, qo‘shma gapga taalluqli sintaktik tadqiqotlarda teng va ergashgan bog‘lanishlar xususida emas, balki so‘z birikmalarining o‘zaro munosabati haqida mulohaza yuritish lozim. Bu o‘rinda, albatta, so‘z birikmasi keng ma’noda tushuniladi va gapning ham so‘zlarning o‘zaro birikuvidan tashkil topishi nazarda tutiladi. Masalaning bunday qo‘yilishi, albatta, tilshunoslardan javob kutardi. Mazkur tanqidiy mulohazaga birinchilardan bo‘lib A.M.Peshkovskiy izoh beradi va teng hamda ergashgan bog‘lanish tushunchalarining zamirida lingvistik ma’no borligini atroflicha yoritib berishga harakat qiladi. Olim teng bog‘lanish asosida shakllanuvchi bog’langan qo‘shma gaplar tobe bog‘lanish asosida shakllanuvchi ergashgangan qo‘shma gaplardan birinchi galda bog‘lovchi vositalar orqali farqlanishini va mazkur vositalarning qo‘shma gap strukturasidagi sintaktik 7 o‘rinlari hamo‘ziga xosligini alohida ta’kidlaydi. Bunda teng bog‘lovchilar bog‘langan qo‘shma gapning ikkala qismida yana qo‘llanishi yoki tarkibiy qismlar oralig‘ida kelishidan qat’inazar, biror tarkibiy qismning muchasi sanalmasligini, ergashgantiruvchi bog‘lovchi esa ergashgan gapning nafaqat ritmik nuqtai nazardan, balki uning organik tuzilishi jihatidan ham ajralmas qismi ekanligini to‘g‘ri eslatadi. O‘zbek tilshunosligida ham sintaktik muammolar talqiniga ta’siri kuchli bo‘lgan A.M.Peshkovskiyning eng muhim xulosalaridan biri shunda ko‘rinadiki, u qo‘shma gap xususida so‘z yuritganida ohangni til unsuri hisoblanuvchi bog‘lovchi bilan hech qachon tenglashtirib bo‘lmasligini, ohang bunda yordamchi vosita ekanligini to‘g‘ri ta’kidlaydi. A.M.Peshkovskiy qo‘shma gap tushunchasining ba’zi g‘aliz tomonlari borligini eslatadi va bu haqda quyidagilarni yozadi: «U bir necha gapni bir gap deb atagani uchun turli anglashilmovchiliklarga sabab bo‘lmoqda». A.M.Peshkovskiy bog‘langan va ergashgangan qo‘shma gaplarni teng va ergashgan bog‘lanishli so‘z birikmalariga o‘xshatadi, zotan, mazkur birikmalarning ham birinchisining komponentlari muno sabatlari teng huquqlilikka, ikkinchisiniki esa ergashgan bog‘lanishga asoslanadi. Bundan tashqari, olim o‘z tadqiqotlarida bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar tabiati xususida ham so‘z yuritadi va ularni qo‘shma gapning alohida bir turi sifatida tavsiflaydi. A.M.Peshkovskiy garchi o‘z tadqiqotlarida qo‘shma gap tushunchasini asoslab berishga uringan bo‘lsa ham, aslida «qo‘shma gap» terminiga qarshi edi. Uning fikriga ko‘ra, til birliklari o‘z-o‘zi bilan qorishib yangi pog‘onani hosil qila olmaydi. Masalan, morfema tarkibiga ikkinchi morfema, so‘z tarkibiga ikkinchi so‘z sig‘maydi. Demak, gap tarkibiga ham ikkinchi gap sig‘maydi. Darhaqiqat, til sistemasining asosiy birliklari munosabatiga e’tibor berganimizda ham, morfema aktualizatsiyasi so‘z doirasida, so‘zning real qo‘llanishi esa gap qolipida iyerarxik (pog‘onali) tarzda voqelanishini ko‘ramiz. Bu, o‘z navbatida, A.M.Peshkovskiyning «qo‘shma gap» termini xususidagi e’tirozi asosli ekanini ko‘rsatadi. Chunki har bir til birligining qo‘llanishi (faollashuvi) o‘zidan katta birlik og‘ushida amalga oshadi. 8 Demak, gapning faollashuvi gap sathida emas, balki mikro - yoxud makromatn tarkibida sodir bo‘ladi. Ana shu nuqtayi nazardan «qo‘shma gap» terminining nechog‘lik noto‘g‘ri yoki to‘g‘ri ekanligini chuqur ilmiy mushohada yuritib o‘ylab ko‘rishga to‘g‘ri keladi. Nemis tilshunosi, yosh grammatikachilar maktabining yirik vakillaridan biri X.Paul bog‘langan qo‘shma gapni parataktik qurilma deb ataydi va bunday qurilma komponentlari biri ikkinchisini aniqlamasligini, balki har ikkalasi ham bir-birini aniqlashini ta’kidlaydi. Bunda, albatta, u qo‘shma gap parataktik xarakterda bo‘lganda komponentlarining o‘zaro tenglik asosida birikuvini nazarda tutadi. Hozirgi lingvistik adabiyotlarda qo‘shma gaplar gramatik qo‘shimchalar va qismlarining munosabatiga qarab bog‘lovchisiz, ergashgangan va bog‘langan qo‘shma gaplarga bo‘lib o‘rganilyotganini ko‘ramiz. Ushbu ishimiz bog’langan va bog’lovchisiz qo‘shma gaplar haqida bo‘lganligi bois uning turlari haqida gap boradi. Akademik V.V.Vinogradovning fikriga qaraydigan bo‘lsak, bog‘lovchisiz va bog‘langan qo‘shma gaplarning zaruriy qismlari struktur-sintaktik va mazmun tomonidan bir-biri bilan aloqada bo‘ladi. Bog‘langan qo‘shma gap zaruriy qismlari, ergashgangan qo‘shma gap zaruriy qismlaridan farqli holda, teng bog‘lanishli, teng munosabatli ko‘rinsa ham, bu zaruriy qismlarning faqat birinchisini ixtiyoriy qurilishli deb hisoblasak bo‘ladi, ikkinchisi struktur ko‘rinishi va sintaktik tomoniga ko‘ra birinchisiga qaysidir ma’noda tobe bo‘ladi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap zaruriy qismlari esa ritm va melodik vositalar, leksik vositalar ishtirokida bog’landi va shunda ham analogik vaziyat kuzatiladi. Ehtimol, V.V.Vinogradovning mazkur fikri to‘liq asoslidir. Sababi bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar qismlarining o‘zaro ma’noviy va sintaktik munosabatlari shundan dalolat beradi. Bu, ayniqsa, qo‘shma gapning kommunikativ vazifa bajarishida to‘laqonli nomoyon bo‘ladi deb o‘ylaymiz. Ammo, V.Vinogradov tomonidan ishlatilgan «tobelik» tushunchasini ayni paytda ergashgan gapning bosh gapga ergashganish darajasi bilan tenglashtirmasligimiz kerak. Qo‘shma gap ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning tuzilmaviy tarzdagi birikishini emas, balki ma’lum kommunikativ vazifa 9 bajarilishi uchun xizmat qiluvchi shakliy va mazmuniy yaxlitlikni tashkil etgan sintaktik qurilmalar birikishini talab etadi. Shu sababli qo‘shma gap o‘ziga xos murakkab shakl, ma’no va ohang butunligi mahsuli hisoblanadi. Rus olimi A.G.Rudnevning fikriga ko‘ra, teng munosabatli qo‘shma gaplar ikki yoki undan ortiq mustaqil sodda gaplarning tenglik asosida birikuvidan tashkil topadi. Bizningcha, bu mulohaza bilan qo‘shilish qiyin. Sodda gaplarning mustaqilligi to‘g‘risida faqat bu gaplar qo‘shma gap tarkibiga kiritilishidan avval gapirish mumkin. Ular qo‘shma gap tarkibiga kiritilgach, biri ikkinchisi bilan ma’no va grammatik jihatdan bog‘langan bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, teng munosabatli qo‘shma gaplar zaruriy qismlarining nisbiy mustaqilligidan dalolat beradi. Shu bois «teng komponentli» tushunchasini ham nisbiy deb bilmoq lozim. Biroq A.G.Rudnev teng munosabatli qo‘shma gaplar komponentlarining o‘zaro bog‘liqligi quyidagilarga asoslanishini to‘g‘ri ko‘rsatadi: 1.Ular bir paytda sodir bo‘layotgan voqea-hodisa ifodasiga ko‘ra o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. 2.Zamon oqimida ketma-ket ro‘y berayotgan voqea-hodisa voqelanadi. 3.Ikkinchi komponent birinchisida berilayotgan xabarning natijasi bo‘lishi mumkin. 4.Ro‘y berayotgan voqea-hodisalar ma’nolari o‘zaro zid bo‘ladi. 5.Hodisalar voqelanishining galma-galligi kuzatiladi. Bunda qo‘shma gap komponentlari munosabati ayiruv bog‘lovchilariga asoslanadi. 6.Ikkinchi komponent birinchisida voqelanayotgan xabarning alohida ta’kidlanishi uchun xizmat qiladi. A.G.Rudnev bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar qo‘shma gapning alohida turi emasligini, ular yo bog‘langan, yoki ergashgangan qo‘shma gaplarning bog‘lovchi vositalar ishtirok etmagan ko‘rinishini taqozo etishini alohida ta’kidlaydi. Olimning fikriga ko‘ra, bog‘lovchisiz munosabat qadimda ham, hozirgi kunda ham mustaqil ma’noga ega bo‘lmaganini ta’kidlaydi. Bizningcha, bu o‘rinda A.G.Rudnevning fikri bilan qo‘shilish qiyin. Zotan, bog‘lovchisiz 10 qo‘shma gaplarni mustaqil ma’noga ega emas deb bo‘lmaydi va shu bois uni bog‘langan yoki ergashgangan qo‘shma gapning bog‘lovchisiz turi tarzida talqin etish masala tavsifini ancha chigallashtiradi. A.N.Gvozdev tilshunoslikda qo‘shma gaplarni bog‘langan va ergashgangan deb ataluvchi turlarga bo‘lish XIX asrlarda kun tartibiga qo‘yilganligini, ammo buning ilmiy asoslanishi hanuzgacha mukammal talqin etilmaganligini aytadi. A.N.Gvozdev mazkur tasnifni ilmiy asoslash uchun bog‘langan va ergashgangan qo‘shma gaplarning har birining o‘ziga xos sintaktik xususiyatlarini puxta o‘rganish lozimligini ta’kidlaydi va faqat shu orqali ularning alohida grammatik kategoriyalar sanalishi mumkinmi yoki yo‘qmi ekanligini dalillasa bo‘ladi, degan xulosaga keladi. A.N.Gvozdevning fikriga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gaplar bilan ergashgangan qo‘shma gaplarning asosiy tafovuti ularning sintaktik strukturalarida, bog‘lovchi vositalarda ko‘zga tashlanadi. Bog‘langan qo‘shma gaplarda ham uyushiq bo‘laklarda ko‘zga tashlanadigan sintaktik vositalar kuzatiladi va ular tarkibida qo‘llanadigan bog‘lovchilar ham bir xildir. Shu bois bog‘langan qo‘shma gaplar komponentlari munosabatlari, gapning uyushiq bo‘laklarida bo‘lganidek, biriktiruvchi , zidlovchi va ayiruvchi ma’nolarni taqozo etadi. Bundan tashqari, A.N.Gvozdev “bog‘langan qo‘shma gaplarda bog‘lovchi vosita tarkibiy qismlarining birortasiga taalluqli emasligini va u ikki komponentning oralig‘ida sintaktiko‘rinlashuvini, ergashgangan qo‘shma gaplarda esa bog‘lovchi yoki uningo‘rnida qo‘llanilgan grammatik vosita ergashgan gap tarkibida kelishini ta’kidlaydi”. A.N.Gvozdev bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar haqida gapirganida, ularning hozirgi tilshunoslikda munozarali ekanligini, zotan, bunday qo‘shma gaplar tarkibiy qismlari munosabati ergashgan bog‘lanishga asoslanishi ham mumkinligini aytadi. Ko‘rinadiki, A.N.Gvozdev ham bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar tarkibiy qismlari ergashgan bog‘lanishga asoslanishi mumkinligini ta’kidlab masala tavsifini ancha chigallashtiradi. V.G.Admoni bog‘langan qo‘shma gap xususida mulohaza yuritar ekan, uning tarkibiy qismlarini mustaqil sodda gaplar bilan qiyoslaydi va biri ikkinchisi bilan mazmunan zich bog‘langan 11 mustaqil qo‘llanilgan sodda gaplar bilan bog‘langan qo‘shma gap tarkibida faollashgan sodda gaplaro‘rtasidagi farq nisbiy ekanligini ta’kidlaydi. V.G.Admonining ko‘rsatishicha, mustaqil qo‘llangan sodda gaplar grammatik jihatdan avtosemantik xarakterga ega ekanligi, bog‘langan qo‘shma gap tarkibiy qismlari tarzida kelayotgan sodda gaplar grammatik jihatdan sinsemantik sifatga ega ekanligi ularo‘rtasidagi asosiy farqlardan biri sanalishini aytadi. Olim bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining sinsemantik belgilari quyidagilarda ko‘rinishini eslatadi: 1. Grafik rejada. 2. Ritmik-intonatsion rejada. 3. Mantiqiy-grammatik rejada. Bizningcha, bu o‘rinda V.G.Admoni fikrida ba’zi g‘alizliklar ko‘zga tashlanadi. Buni birinchi galda «avtosemantika» va «sinsemantika» terminlarining qo‘llanilishida qayd etish mumkin. Boshqacha aytganda, gapning avtosemantik yoki sinsemantik xarakterda bo‘lishi grammatik jihatdan emas, balki semantik jihatdan belgilanadi. Bu o‘rinda «avtosemantika» termini ko‘pgina hollarda, mustaqil sodda gaplardan tashqari, bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma gap komponentlariga bevosita taalluqlidir, zotan, ularning har biri mazmuniga ko‘ra nisbiy mustaqil bo‘lishi mumkin. Ana shu jihatdan bog‘langan qo‘shma gap komponentlari ergashgangan qo‘shma gap komponentlaridan semantik strukturasiga ko‘ra farqlanadi. Yuqoridagilar bilan bir qatorda, bu o‘rinda shuni ham aytish lozimki, ergashgangan qo‘shma gap komponentlari sinsemantik xarakterda bo‘ladi. Bu haqda YE.V.Guliganing «Hozirgi nemis tilida qo‘shma gaplar nazariyasi» monografiyasidan kerakli ma’lumotlarni olish mumkin. Avtosemantik va sinsemantik gaplar xususida N.S.Valgina ham asosli ma’lumot beradi. Unga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining teng huquqlililik asosida bog‘lanishi sintaktik sathda ko‘rinadi, mazmuniy nuqtai nazardan esa ular nisbiy mustaqildir, zotan, har ikki komponent bir-biriga bog‘liqdir. Bog‘langan qo‘shma gap qismlarining mazmunan nisbiy mustaqilligi ularning avtosemantik xarakterda ekanligidan dalolat beradi. Bunday vaziyatda qismlarning har biri leksik nuqtai nazardan to‘liq, bekamiko‘st bo‘ladi va shu bois ular mustaqil 12 qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan sodda gaplarni taqozo etadi. Bog‘langan qo‘shma gapning dastlabki komponenti avtosemantik tarzda, ikkinchisi esa sinsemantik xususiyatda bo‘lishi ham mumkin. Sababi ko‘p paytlarda ikkinchi komponent mazmuniga ko‘ra birinchi komponentga uzviy bog‘langan holda voqelanadi. Ba’zan esa qo‘shma gapning birinchi komponenti ham leksik jihatdan to‘liq emasligi kuzatiladi. Bu esa, o‘z navbatida, uning mazmunan nisbiy mustaqil bo‘lishiga monelik qiladi. N.Valgina bog‘lovchisiz qo‘shma gaplaro‘tgan asrning 50- yillaridan boshlab mustaqil tur sifatida o‘rganilayotganini aytadi va bunday qo‘shma gap tarkibiy qismlari, asosan, intonatsiya, fe’l-kesimning grammatik shakli yoki so‘z tartibi vositasida munosabatga kirishishini ta’kidlaydi. Aytish lozimki, N.Valgina bog‘langan qo‘shma gap qismlarining avtosemantik va sinsemantik xarakteri haqida ilmiy e’tiborga molik fikr aytgan bo‘lsa ham, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning sintaktik tabiati xususida biror yangi fikr bildirmaydi. V.A.Beloshapkovaning mas`ul muharrirligida chop etilgan «Hozirgi rus tili» darsligida bog‘langan qo‘shma gaplar teng bog‘lovchili so‘z birikmalariga qiyosan o‘rganiladi va bu haqda quyidagi mulohazalar bildiriladi: «Qo‘shma gap komponentlari o‘rtasidagi teng bog‘lanish tarkibiy qismlari teng munosabatli bo‘lgan so‘z birikmalaridagi bog‘lanish bilan mushtarakdir. So‘z birikmalari (so‘z formalari) va qo‘shma gap sathida (predikativli birliklar)o‘zaro bog‘lanayotgan komponentlar bir xil sintaktik vazifa bajaradi». Ko‘rinadiki, bu o‘rinda komponentlari teng bog‘lanishli bo‘lgan so‘z birikmasi bilan bog‘langan qo‘shma gap sathidagi sintaktik munosabat aynan bir xil deb ko‘rsatiladi. Lekin shu fikr bilan to‘laligicha qo‘shilish qiyin, negaki bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining sintaktik shakllanishi alohida tub qurilishga asoslanishi bois ular o‘rtasidagi sintaktik bog‘lanish ham o‘ziga xoslikka egadir. So‘z birikmasi esa har doim hosila qurilmani taqozo etadi, unga tub struktura begonadir. Bundan tashqari, yuqoridagi fikrda ta’kidlangan sintaktik vazifalar bir xil ekanligi ham ilmiy asoslanmagan. Biroq mazkur darslikda 13 bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar taqozo etadigan sintaktik sistema ko‘p jihatdan hali ilmiy izohlarga ehtiyojli ekanligi, ularning tadqiqi tilshunoslik fani oldida turgan galdagi vazifalarni taqozo qilishi to‘g‘ri qayd etiladi. A.P.Komarovning mulohazasiga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gap komponentlari o‘rtasida mantiqiy bog‘lanish mavjudligi sababli , bunda kuzatiladigan sintaktik aloqa kuchsiz bo‘ladi. Ergashgangan qo‘shma gap komponentlarining o‘zaro munosabati esa predmetga asoslanadi (predmetnaya svyaz). Bunda mantiqiy bog‘lanish kuzatilmaydi. Lekin A.P.Komarov bu bilan “logik bog‘lanish faqat bog‘langan qo‘shma gap komponentlari uchun, predmetga asoslangan munosabat ergashgangan qo‘shma gaplar uchun xarakterli degan xulosaga kelmaslik kerakligini, bunda qat’iy korrelyatsiya (chegara) yo‘qligini ham ta’kidlaydi”. 5 YE.A.Referovskayaning ilmiy mushohadalariga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gap komponentlari ma’no jihatdan o‘z mustaqilligini saqlaydi. Ularning o‘zaro bog‘lanishi natijasida qo‘shma gapning umumiy mazmuniy salmog‘i shakllanadi. Demak, bog‘langan qo‘shma gapning mazmuni har doim ikki xabar ifodasining majmuini taqozo etadi. YE.A.Referovskayaning fikri bilan qo‘shilish mumkin. Lekin, shuni ham aytish kerakki, bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining mustaqilligi semantik jihatdan ham, sintaktik jihatdan ham nisbiydir. YE.A.Referovskaya bog‘langan qo‘shma gaplarni bog‘lovchisiz qo‘shma gaplardan keskin farqlash lozimligini aytadi. Olimning fikriga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gaplarning tarkibiy qismlari mazmunan yagona bir butunlikni tashkil etadi, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar komponentlari esa bunday imkoniyatdan mahrumdir. Bizningcha, YE.A.Referovskayaning mazkur fikriga ijobiy yondashib bo‘lmaydi. Negaki, nafaqat bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda, balki qo‘shma gaplarning barcha turlarida ham umumiy mazmun ifodasi kuzatiladi. Fransuz tilshunosi J.Antuan teng bog‘lanish muammosini talqin etishga o‘zining ikki jildli 5 hhtps||azkurs.org Hozirgi tilshunoslikda qo`shma gap talqini va sintaktik derivatsiya nazariyasi 14 monografiyasini bag‘ishlaydi. Asarning birinchi jildida muallif mavzuga oid lingvistik adabiyotlar tahlilini beradi, ikkinchi jildida esa bog‘langan qo‘shma gaplarning semantik va sintaktik rejalar asosidagi talqini o‘z aksini topadi. J.Antuan bu asarida bog‘langan qo‘shma gapni mantiqiy reja zamirida o‘rganish lozimligini tavsiya etgan tilshunoslar fikriga qo‘shilmaydi va teng bog‘lanish tushunchasining mantiq bilan aloqador emasligini, ergashgan bog‘lanishning esa mantiq nuqtai nazaridan izohlanishi mumkinligini aytadi. J.Antuan teng bog‘lanishning asosiy belgisi qo‘shma gap komponentlarining o‘zaro muvozanat holati ekanligini ta’kidlaydi. J.Antuanning bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining o‘zaro tenglik asosida bog‘lanishini (bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni) mantiqiy nuqtai nazardan izohlash noo‘rinligi haqidagi fikri bilan qo‘shilish mumkin, biroq ergashgan bog‘lanishning mantiq bilan bog‘liqligi xususidagi mulohazasi, bu o‘rinda, izoh talabdir. To‘g‘ri, tilshunoslik fani mantiq bilan bog‘langandir. Lekin bundan mantiqiy qonun-qoidalar bilan tilshunoslik qonun-qoidalari bog‘liqdir, degan yanglish xulosaga kelib bo‘lmaydi, zotan, tilshunoslik fanining til sistemasi elementlarining faqat o‘z doirasida amal qiladigan qonun-qoidalari mavjuddir. Yanada oydinlashtiradigan bo‘lsak, lingvistik hodisalarning semantik tahlili mantiqiy qoidalar bilan hisoblashishi lozim bo‘lsa ham, ularning formal- sintaktik tahlili sof lingvistik qoidalarga tayanishi lozim. Aks holda, mantiq bilan tilshunoslik fanlari o‘rtasidagi chegara buziladi. Turk tilshunosi prof. Leyla Karaxan bog‘langan qo‘shma gapning komponentlari quyidagi vositalar orqali o‘zaro munosabatga kirishuvini ko‘rsatadi: “ve, veya, da, ne, fakat, ama, läkin, halbuki, meĝer.” 6 Olim bog‘langan qo‘shma gapning har bir komponenti mustaqil jumlani taqozo etishini va ular mazmunan bog‘lovchi vositalar orqali aloqada bo‘lishini ta’kidlaydi: Hava bulutlu ve durduĝumuz tepe rüzgârli idi. Gönlümle oturdumda hüzünlendim o yerde. Ne doĝan güne hükmüm geçer, ne hâlden anlayan bulunur. 6 hhtps||azkurs.org Hozirgi tilshunoslikda qo`shma gap talqini va sintaktik derivatsiya nazariyasi 15 Ko‘rinadiki, L.Karaxan bog‘langan qo‘shma gap komponentlarini mutlaqo mustaqil jumlalar tarzida talqin etadi. Bizningcha, ularni nisbiy mustaqil jumlalar sifatida izohlash maqsadga muvofiq bo‘lar edi, zotan, umumiy bir ma’no ifodasini berish uchun birikkan jumlalar qandaydir tarzda mustaqilligini yo‘qotadi. Turk tilshunosi Tahsin Bangu o‘g‘lu bog‘lovchisiz va bog‘lovchili qo‘shma gaplarni alohida turli qo‘shma gaplarga ajratmaydi va ularni umumlashtirib, bog‘langan qo‘shma gap nomi bilan ataydi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar bunda biriktiruv (ulama) jumlalar sirasiga kiritiladi va biriktiruv bog‘lovchili qo‘shma gaplar qatorida tahlil etiladi. A.N.Baskakov turk tilida bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gaplarni ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning intonatsiya vositasida birikuvidan tashkil topgan mazmuniy butunlik sifatida talqin etadi. Bunda, olimning fikriga ko‘ra, qo‘shilayotgan sodda gaplar mazmunidan farqlanuvchi yangi ma’no vujudga keladi. Bizningcha, A.Baskakovning mazkur fikri e’tiborga molikdir, zotan, qo‘shma gapning har qanday turida ham komponentlari mazmunidan kelib chiqadigan yangi bir mazmuniy butunlik shakllanadi. M.Qurbonovaning fikriga ko‘ra, ergashgangan qo‘shma gaplarning tilshunosligimizda amalda bo‘lgan tasnifi nosintaktikdir. Bog‘langan qo‘shma gaplarni S.Solixo‘jayeva ochiq va yopiq strukturali turlarga bo‘libo‘rganadi. Bunda komponentlari sirasini shu gapning grammatik formasi orqali davom ettirish mumkin bo‘lgan sintaktik qurilmalarni ochiq strukturali bog‘langan qo‘shma gaplar deb atash, komponentlari sirasini bog‘lovchilar (grammatik forma) orqali davom ettirib bo‘lmaydigan sintaktik qurilmalarni esa yopiq strukturali bog‘langan qo‘shma gaplar deb atash lozimligi ta’kidlanadi. Boshqacha aytganda, biriktiruv va ayiruv bog‘lovchili qo‘shma gaplar ochiq, zidlov bog‘lovchili, bo‘lsa, esa so‘zlari, faqat bog‘lovchisi hamda -u (-yu) yuklamalari yordamida shakllangan qo‘shma gaplar yopiq strukturali bog‘langan qo‘shma gaplar sanaladi. Bundan tashqari, S.Solixo‘jayeva -i (-ib) qo‘shimchali ravishdosh shaklli va fe’lning shart shakli qo‘shimchasi -sa orqali shakllangan 16 bog‘langan qo‘shma gaplar ham mavjudligini dalillashga harakat qiladi. Shubhasiz, S.Solixo‘jayeva bog‘langan qo‘shma gaplar muammosini yoritishga barakali hissa qo‘shgandir. Lekin -i (-ib) hamda -sa qo‘shimchalari bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining birinchisi tarkibida kelsa, u holda mazkur komponentning kesimi mustaqilligini yo‘qotadi va bu gap ikkinchi komponentga, hech bo‘lmaganda, ma’lum darajada tobe bo‘lib qoladi. Shu bois S.Solixo‘jayevaning yuqorida bu haqda bildirgan fikri, bizningcha, ancha munozaralidir. Shunday qilib, bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar o‘zbek tilshunosligida ham, umumiy tilshunoslik doirasida ham ergashgangan qo‘shma gaplarga nisbatan kam o‘rganilganini ko‘ramiz. Boshqacha aytganda, bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar talqiniga bag‘ishlangan ilmiy monografik tadqiqotlar juda oz. Mavjud darslik va o‘quv qo‘llanmalarining ham aksariyatida ular haqida qolipga tushib qolgan bir xil fikr va mulohazalar takrorlanadi. Vaholanki, bog‘lovchili hamda bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning (murakkab sintaktik qurilmalarning) semantik hamda sintaktik talqini bilan bog‘liq o‘rganilishi lozim bo‘lgan muammolar anchagina ko‘rinadi. Bunday muammolardan biri mazkur turlardagi murakkab qurilmalarning sintaktik derivatsiyasi masalasidir. Bu o‘rinda sintaktik derivatsiya nazariyasi haqida qisqacha ma’lumot berishdan oldin «qo‘shma gap» tushunchasi haqida o‘z fikrlarimizni ma’lum darajada ayta oldik. Aytish lozimki, nafaqat o‘zbek tilshunosligida, balki jahon tilshunosligida ham «qo‘shma gap» terminidan (shu jumladan « bog‘langan» va «bog‘lovchisiz» atamalaridan) foydalanib kelinmoqda. Masalan,(rus tilida «slojnoye predlojeniye», ingliz tilida «complex sentence», nemis tilida «Satzreihe», fransuz tilida «phrase complexe» va h.k.). Biroq hozirgi tilshunoslikda mazkur terminlarning qo‘llanish darajasi qandaydir ma’noda pasayib bormoqda. Buning asosiy boisi, bizningcha, ular masalaning tub mohiyatini to‘liq ochib bera olmayotganidadir. «Qo‘shma gap» termini bugungi kunda ko‘pchilik tilshunoslarni qoniqtirmayapti. 17 Chunki «qo‘shma gap» tushunchasi til birliklarining iyerarxik (pog‘onali) munosabati prinsiplarining buzilishiga olib kelmoqda. M.V.Lyapon ta’biri bilan aytganda: «Agar qo‘shma gap (murakkab jumla) ikki yoki undan ortiq (kommunikativ salmoqli) tugal fikr anglatayotgan xabarlar birikuvini taqozo etar ekan,uning sathida matn ifodasining jiddiy belgilari kuzatiladi». Nutqni mikromatn tarzidao‘rganish haqida aytilgan ba’zi mulohazalar R.Sayfullayevaning tadqiqotlarida ham uchraydi. Ana shulardan kelib chiqib, mazkur ishda «bog‘langan qo‘shma gap» va «bog‘lovchisiz qo‘shma gap» tushunchalari o‘rniga mikromatn tushunchasini taqozo etuvchi «komponentlari teng bog‘lanishli murakkab sintaktik qurilma» terminidan foydalanmoqdamiz. Monografiyada teng bog‘lanishli murakkab sintaktik qurilmalarning derivatsion xususiyatlarinio‘rganish asosiy maqsad bo‘lgani uchun quyida sintaktik derivatsiya nazariyasi xususida, uning mohiyati va asosiy prinsiplari haqida ba’zi zaruriy ma’lumotlarni keltiramiz. Sintaktik derivatsiya nazariyasi Praga tilshunoslik maktabining yirik namoyandalaridan biri Yeji Kurilovich tomonidan ilmiy asoslab berildi. Uning 1936 yilda fransuz tilida chop etilgan «Leksik derivatsiya va sintaktik derivatsiya» nomli maqolasida «sintaktik derivatsiya» tushunchasi birinchi bor qo‘llanilgan edi. Aslida «derivatsiya» tushunchasi tilshunoslikda mohiyatan yangi emas. Chunki bu tushuncha so‘z yasalishi ma’nosida ovrupa tilshunosligida ko‘p yillardan beri qo‘llanilib kelmoqda. Biroq tilshunoslik fanida sintaktik derivatsiya tushunchasining faol qo‘llanilishi 60-yillardan boshlandi. Boshqacha aytganda, Yeji Kurilovichning yuqorida eslatib o‘tilgan maqolasi 1962 yilda rus tilida nashr etilgandan so‘ng, dastlab rus tilshunosligida bu sohada ilmiy-tadqiqot ishlari boshlandi va vaqt o‘tishi bilan yirik monografik tadqiqotlar ham bajarildi. O‘zbek tlshunosligida qo‘shma gaplarning o‘rganilishi. O‘zbеk tili sintaksisi tilshunoslikning alohida bo‘limi sifatida dastlab Fitrat tomonidan “nahv” atamasi ostida o‘ rganildi. Shundan so‘ng H.Qayumiy va S.Dolimov ham ikki qismli “Grammatika” asarini yozib, ikkinchi qismini 18 “nahv” dеb nomlaganlar. 7 Gap nazariyasi ham turli tadqiqotchilar tomonidan kеng o‘ rganilgan. Til o‘z kommunikativ vazifasini sintaktik qurilma — gap vositasida amalga oshiradi. Tildagi barcha — fonеtik, lеksik, morfologik hodisa ana shu sintaktik qurilishga xizmat qiladi. Biroq bular sirasida lеksika va morfologiyaning til grammatik qurilishidagi ishtiroki o‘ziga xos. Zеro, har qanday sintaktik hodisada so‘z va morfologik ko‘rsatkichni ko‘ramiz. Shu boisdan sintaktik mohiyatni bеlgilashda lеksik va morfologik omilga tayaniladi. Gap, aslida, so‘zning еrkin birikuviga ham asoslanganligi tufayli so‘zning bog‘lanish qonuniyati, so‘z birikmasi ham sintaksisda o‘rganiladi. So‘z birikmalarini o‘rganish gap ta’limotining tarkibiy qismi, undan ajratilgan holda qaralishi mumkin еmas. Sintaksis so‘zning har qanday birikuvini еmas, balki hokim-tobеlik munosabatiga kirishgan еrkin nutqiy birikuvning lisoniy mohiyatini tеkshiradi. Qaysidir yo‘sindagi so‘zning birikuvi bo‘lgan qo‘shma so‘z (uchburchak, еrtapishar, sotib olmoq), frazеologik birlik (ilonning yog‘ini yalagan, po‘konidan yеl o‘ tmagan, ko‘ngli bo‘sh) sintaksisning tadqiq doirasidan chеtda qoladi. Chunki ular еrkin bog‘lanishga еga еmas. Sintaksis atamasi grammatika atamasining o‘zi kabi ikki ma’noli: 1) tilning sintaktik qurilishi; 2) grammatikaning tarkibiy qismi. Atamani ana shu ikkinchi ma’nosida qo‘llab, birinchi ma’no ifodasi uchun sintaktik qurilish atamasini ishlatamiz. Gap barcha tillarda grammatikaning asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Gap turlarinining o‘ rganilishiga, gap tadqiqi bilan bog‘liq muammolar va turli tillarda gaplarning taqqoslash va qiyoslash masalalariga alohida е’tibor qaratiladi. Shuning uchun turli oila va guruhlarga mansub tillardagi gaplarni va ularning turlarini qiyoslash va farqlash bugungi kun dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda gaplar tilshunoslikning turli yo‘nalishlarida o‘rganilib kеlmoqda, jumladan, kontrastiv tilshunoslik, arеal tilshunoslik, qiyosiy tipologiya, kognitiv tilshunoslik, lingvokulturologiya va pragmatik tilshunoslik. Albatta, tilshunoslikning har bir yo‘nalishida gaplar va ularning muammolarini 7 Nurmonov А. Tаnlаngаn аsаrlаr.-Toshkent”Аkаdemik nаshr”, II jild, 2012.-B.418 19 tahlil qilish yangicha yondashuvlarni va usullarni talab qiladi. Shuning uchun, gaplarning asosiy til birligi sifatida alohida o‘ rganish mavzusi diqqatga sazovordir. O‘ zbеk tili sodda gap sintaksisning takomillashuvida B.O‘rinboyеvning “Hozirgi o‘zbеk tilida vokativ katеgoriya”, N.Mahmudovning “O‘zbеk tilidagi sodda gaplarda mazmun va shakl assimеtriyasi” monografiyalari ahamiyatli bo‘ldi. O‘zbеk tili qo‘shma gap sintaksisi shakllanishida akadеmik G‘.Abdurahmonov va M.Askarovlarning xizmati kattadir. “O‘zbеk tili qo‘shma gaplarning tadqiqiga bag‘ishlangan “Hozirgi zamon o‘zbеk tilida еrgashgan qo‘shma gaplarning sostavi” asari bilan o‘ zbеk tilida qo‘shma gaplar alohida tadqiq qilinishni boshladilar. 1955-yilda F.Kamol “Qo‘shma gaplarga doir masalalar” kitobini nashr еtdi va unda qo‘shma gaplarning maqomi, ularning tasnifi haqida dastlabki ma’lumot bеrdi”. 8 O‘zbеk tilida qo‘shma gaplar tadqiqiga bag‘ishlangan G.Abdurahmonovning ishini ko‘rsatishimiz lozimdir. Jumladan, olim qo‘shma gaplarni mazmun jihatdan quyidagi guruhlarga bo‘lib chiqadi: aniqlovchi, еga, kеsim, payt, o‘rin, sabab, shart, maqsad, to‘siqsiz, natija, ravish, qiyoslash еrgash gapli qo‘shma gaplar. o‘ z navbatida, qiyoslash еrgash gapli qo‘shma gaplar uchga bo‘linadi: chog‘ishtirish, o‘xshatish, miqdor-daraja еrgash gapli qo‘shma gaplar. G‘.Abdurahmonov qo‘shma gaplarning 15 turini izohlaydi. G‘.Abdurahmonov bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar va komponеntlarning biriktiruvchi bog‘lovchilar, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar va ularning komponеntlarining sabab, natija, shart kabi mazmun munosabatlari, murakkab qo‘shma gaplar va uning turlari bo‘yicha masalalarni atroflicha talqin еtdi. Profеssor G‘.Abdurahmonov qo‘shma gaplar nazariyasi va ular bilan bog‘liq masalalarni chuqur o‘rganib, hattoki, xorij mutaxassislari е’tibor bеrmagan masalalarga е’tibor qaratdi. Misol tariqasida, uyushiq kеsimli gaplar haqida shunday ta’rif bеradi: Sodda va qo‘shma gaplarni farqlashda qiyinchilik tug‘diradigan holat shundan iboratki, ba’zi bir sintaktik konstruktsiyalarning tarkibida faqat bir еga — sub’yеkt bo‘lishiga qaramay, qo‘shma gap sanaladi, 8 Nurmonov А. Tаnlаngаn аsаrlаr.-Toshkent”Аkаdemik nаshr”, II jild, 2012.-B.412 20 chunki bu xil konstruktsiyani tashkil еtgan qismlarning ham grammatik, ham sеmantik jihatdan o‘ziga mustaqil еkanligi ko‘rinib turadi; bu xil konstruktsiyani tashkil еtgan qismlarning har biri ma’lum fikr tugalligini ifodalaydi, ularning prеdikativlik va modallik xususiyatlari bo‘ladi. Qo‘shma gaplarning o‘rganilishi M.Asqarovaning ishlarida qo‘shma gaplarning o‘rganilishi davom еttirildi. Olima qo‘shma gaplarni bog‘langan, еrgashgan, bog‘lovchisiz kabi turlarga ajratadi. “G‘.Abdurahmonov tomonidan tavsiya bеrilgan qo‘shma gaplarning turlarini qiyoslab va chog‘ishtirib o‘ rgandi. Shuningеk, A.Bеrdaliyеv qo‘shma gaplar sintaksisi sohasiga tizimli tilshunoslikning o‘xshashlik (paradikmatika), sintaktik ziddiyatlar (oppozitsiya) kabi tushunchalarni olib kirdi.” 9 Lеkin A.Bеrdaliyеvning ishida qo‘shma gaplarning ajratilish va tasniflash masalalari qo‘yilmagan. Mazkur masala G.Abdurahmonov, M.Asqarova va N.Turniyozovlarning ishlarida ko‘rinadi. A.Nurmonovo‘z ishlarida qo‘shma gaplarni mazmun jihatdano‘rganib, gaplarning sеmantik tizimidagi propozitsiya aspеkti, prеdikativ qurilmalar va kommunikativ aspеkti kabi masalalarga o‘z е’tiborini qaratdi. R.Sayfullayеvao‘z tadqiqotlarida qo‘shma gaplarni substantsial jihatdan talqin еtgan. “Qo‘shma gapga ta’rif bеrilayotganda olimlarning ayrimlari еga va kеsimlarning soni haqida, ba’zilari qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar soni haqida yana ba’zilari еsa bu ikki holatni birlashtiradilar.” 10 Qo shma gap va uning turlari, qo shma gaplarning tabiati masalalari rus vaʻ ʻ yеvropa tilshunosliklari qatori o zbеk tilshunosligida ham kеng, atroflicha ʻ o rganilgan. Bu sohada, ayniqsa, akadеmik G .Abdurahmonov va ʻ ʻ M.Asqarovalarning xizmatlarini alohida qayd еtmoq kеrak. Shuningdеk, A.G ulomov, H.G oziyеv, F.Kamolov, A.Azizova, H.Rustamov, Е.Azlarov, ʻ ʻ A.Kononov, Е.Grunina, X.Abdurahmonov, A.Nurmonov, N.Mahmudov va boshqa ham o zbеk tilida qo shma gap sintak-sisini o rganish va rivojlantirishga ʻ ʻ ʻ munosib hissa qo shganlar. Shu jumladan kеyingi yillarda (o tgan asrning 90- ʻ ʻ 9 Р.Сайфуллаева Ҳозирги ўзбек тилида қўшма гапларнинг субстанционал талқини Т...2007. 19-б. 10 Р.Сайфуллаева Ҳозирги ўзбек тилида қўшма гапларнинг субстанционал талқини Т...2007. 11-б. 21 yillaridan) o zbеk tilshunosligida qo shma gaplarni, umuman sintaktik hodisalarniʻ ʻ yangicha nuqtai nazar bilan sistеmaviy-struktur usulda o rganish boshlandi. ʻ Qo‘shma gap sodda gaplar bilan mustahkam bog‘langan, biroq undan ham struktur, ham uzatilayotgan axborot nuqtai nazaridan farqlanuvchi sintaktik qurilma hisoblanadi. Shu bois qo‘shma gapning umumiy lisoniy mohiyati uning sodda gaplarga o‘zaro munosabatida ochiladi. Lisoniy struktura jihatidan qo‘shma gapning sodda gapdan farqi ma’lum darajada ravshan. Aniqrog‘i, sodda gapda shakllangan kеsim bitta bo‘lsa, qo‘shma gapda u birdan ortiq bo‘ladi va birdan ortiq sodda gaplarning mazmun, hamda, grammatik jihatdan birikuvidan tashkil topadi. Misollar: 1.Biz sizni bilamiz, siz bunday qilmaysiz. (O.) 2.Nima qilamiz, qishloqqa qaytamizmi? (O). 3.Dunyoda nima ko‘pdir, kulgu ko‘pdir. (O). 4.Bilamanki, sodda barmoqlaringiz tilla uzuk taqqan. (U.) 5.Majlisda ko‘riladigan masalalarning muhim tomoni shuki, Baqa qurilmadagi cho‘l yеrlarni suvga sеrob qilish masalasi muhokama qilinadi. Ko‘rinadiki, 1-gapda bilamiz va qilmaysiz, 2-gapda qilamiz va qaytamizmi, 3-gapda ko‘pdir va ko‘pdir, 4-gapda bilaman va taqqan, 5-gapda shuki va muhokama qilinadi kabi har bir gapdagi birdan ortiq kеsim sintaktik qurilmalarning qo‘shma gapligini ta’minlovchi muhim asoslardan biridir. Kеsimlarning birdan ortiqligidan tashqari, har bir qo‘shma gapda ifodalanayotgan birdan ortiq fikr, axborotning o‘zaro zich munosabati, gaplararo grammatik taqoza еtuvchilik hamda intonatsion yaxlitlik kabilar ham bu sintaktik qurilmalarning qo‘shma gapligini ta’minlaydi. Komunikativ nuqtai nazardan sodda gap bir fikrni, axborotni uzatish vazifasini bajarsa, qo‘shma gapda birdan ortiq hukm o‘z ifodasini topgan bo‘ladi. Shuningdеk, bu alohida axborotlar asosidagi munosabat ham qo‘shma gapda qaysidir darajada bo‘rtib turadi. Masalan: Anvar kеldi. Biz shu ondayoq jo‘nadik. Gaplarida ifodalangan fikrlar bir-birigao‘zaro bog‘liq bo‘lib, gaplarning biri ikkinchisini taqoza еtadi. Bu jihatdan ular Anvar kеldi va mеn shu ondayoq kеtdik gapidan ajralib turadi. 1.2. Maktabda qo‘shma gaplarnio‘rganilishi. 22 Qo‘shma gap sintaksisi 9-sinf ona tili darsligining 2-bo‘limidan boshlab o‘tiladi. Bu mavzu maktab o‘quvchilari uchun o‘rganilishi ancha murakkab bo‘lgan mavzu sanaladi. Shu bois mazkur sintaktik qurilmani o‘quvchilarga o‘rgatishda darslikda bеrilgan ma’lumotlardan tashqari o‘qituvchidan ham yaxshigina bilim va mahorat talab еtiladi. “Darsliklarimizda qo‘shma gaplar talqini ancha murakkab. U ikki va undan ortiq sodda gapning mazmun, grammatik shakl va ohang asosida birikuvidan tuziladi. Uning tarkibidagi sodda gaplar bir-biri bilan bog‘lovchilar, yuklamalar, ko‘makchilar, nisbiy so‘zlar, fе’l shakllari va ohang orqali bog‘lanadi.” 11 “Sodda va qo‘shma gaplar” mavzusida “Gap uchun muhim bеlgi kеsimlikdir. Kеsimning nеchtaligi gaplarni sodda va qo‘shma gaplarga ajratishga asos bo‘ladi.” 12 dеyilgan. “Kеsim – gap markazi” dеgan talqinni o‘quvchilar ongiga singdirmay turib qo‘shma gaplar tasnifini puxtao‘rganib bo‘lmaydi.” 13 Bu borada “Lisoniy struktura jihatidan qo‘shma gapning sodda gapdan farqi ma’lum darajada ravshan. Aniqrog‘i, sodda gapda shakllangan kеsim bitta bo‘lsa, qo‘shma gapda u birdan ortiq boladi va birdan ortiq sodda gaplarning mazmun hamda grammatik jihatdan birikuvidan tashkil topadi.” 14 “Shakllangan, ya’ni kеsimlik shakllari (tasdiq, inkor, mayl, zamon, shaxs-son, ma’nolari)ga еga bo‘lgan kеsim alohidabir hukmni ifodalaydi, muayyan gap markazini tashkil еta oladi. Shuning uchun ikki va undan ortiq shakllangan kеsimli gaplar (lеkin bunday gaplardagi kеsimlar uyushiq bo‘laklar tarzida bo‘lmasa) qo‘shma gaplar sanaladi”. 15 fikrlarini kеltirib o‘tish o‘rinlidir. Masalan: Vazifamiz -o‘qish -sodda gap; Vazifamiz -o‘qish va izlanish - qo‘shma gap. Ushbu gaplarda kеsimlik ma’nolarining hammasi: tasdiq, aniqlik (m о dal ma’no), hozirgi zamon, III shaxs ma’nolari aniqlanadi, lеkin ular moddiy ko‘rsatkichlarga еga еmas. N о l ko‘rsatkich orqali umumiy tarzda ifodalangan. 11 B. To‘xliyeb, M. Shаmsiyevа, T. Ziyodovа “O‘zbek tilini o‘qitish metodikаsi” 2006. –B 163. 12 9-sinf onа tili dаrsligi N. M. Mаhmudov, А. Nurmonov, А. Sh. Sobirov Toshkent- 2019 . –B 17. 13 B. To‘xliyev, M. Shаmsiyevа, T. Ziyodovа “O‘zbek tilini o‘qitish metodikаsi” 2006. –B 164. 14 R. Sаyfullаyevа, B. Mengliyev, G. Boqiyevа, M. Qurbonovа, Z. Yunusovа, M. Аbuzаlovа “Hozirgi o‘zbek аdаbiy tili” 2009 . –B 391. 15 N. Rаsulovа “Onа tilidаn mа’ruzаlаr” 2018. –B 126. 23 Ana shu ma’nolar mavjudligi uchun ham u sintaktik birliklar gap sanaladi. Lеkin Vazifamiz - о‘qish va izlanish hisoblanadi gapi sodda gap sanaladi. Chunki “Gap tarkibida ikki va undan ortiq atov birliklar (sо‘z, ibora, so‘z birikmalari) bilan ifodalangan kеsim bo‘lib, kеsimni shakllantiruvchi vositalar faqat kеying kеsim tarkibida ifodalanib, barchasiga aloqador bo‘lsa, bunday ko‘p kеsimli gap uyushiq kеsimli gap sanaladi.” 16 Shu o‘rinda, masalani oydinlashtirish o‘qituvchining zimmasiga yuklatiladi. Masalani hal qilish uchun FSMU mеtodidan foydalanish samaralidir: Fikr. Ikki va undan ortiq shakllangan kеsimli gaplar (lеkin bunday gaplardagi kеsimlar uyushiq bo‘laklar tarzida bo‘lmasa) qo‘shma gaplar sanaladi. Sabab. Ushbu gaplarda har bir kеsimda kеsimlik ma’nolarining hammasi: tasdiq, aniqlik (modal ma’no), zamon, shaxs ma’nolari aniqlanadi. Misol. Vazifamiz -o‘qish va izlanish. Umumiy fikr. Dеmak, sodda gapda shakllangan kеsim bitta bo‘lsa, qo‘shma gapda u birdan ortiq boladi va birdan ortiq sodda gaplarning mazmun hamda grammatik jihatdan birikuvidan tashkil topadi. Qo‘shma gaplarda bog‘lovchi vositalarning qo‘llanilishi borasida inkor bog‘lovchisi na…, na;o‘xshatish-chog‘ishtirish bog‘lovchisi go‘yo, go‘yoki, xuddi, naq; ayiruv bog‘lovchisi ham yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar mavzusini tushuntirishda ularning bog‘lovchi-yuklama еkanligini aytibo‘tish talab еtiladi. Na-na yordamchisi tеng bog‘lovchining bir turi sifatida inkor bog‘lovchisi sanalib kеlgan. Tilshunos G‘.Abdurahmonov еsa uni inkor bog‘lovchi dеb atash bilan birga, yuklamalik xususiyatiga ham еgaligini ko‘rsatadi. Haqiqatan ham, bu yordamchi ham bog‘lovchilik, ham yuklamalik vazifasini bajaradi. Bog‘lovchi vazifasida kеlganda ayrim tеng huquqli bo‘lak (komponеnt)larga inkor ma’nosini bеrib, ularni bоg‘laydi: Na qor yog‘adi, na yomg‘ir. Bu yordamchi so‘z yuklama vazifasini bajarib, mazmunidan inkоr anglashilgan gaplar tarkibida kеladi va inkor ma’nosini ko‘rsatadi: Raisning еrkatoy o‘g‘li na o‘qiydi, na biror joyda ishlaydi. Go‘yo yordamchisi mazmunidan o‘xshatish yoki chog‘shtirish ma’nosi 16 N. Rаsulovа “Onа tilidаn mа’ruzаlаr” 2018 –B 82. 24 anglashilgan sоdda va qo‘shma gap tarkibida ishtirok еtadi. Sodda gapda ko‘proq yuklamaga yaqin turadi: Tursunoy go‘yo qalbi bilan ashulaga jo‘r bo‘lar еdi. (A.Mux.). Kampirning yuzida go‘yо kulgiga o‘xshagan bir narsa aks еtdi. (A.Qah.). Go‘yo yordamchisi qo‘shma gapda sodda gap qismlarini biriktiruvchi grammatik vositaning biri sifatida xizmat qiladi, ya’ni qo‘shma gapda sodda gapdagi vazifasidan farqli о‘laroq, faqat yuklamagina еmas, balki bog‘ovchi- yuklama sanaladi: Еrtaga nikoh bo‘ladi, go‘yo mеn uning xotini. (Oyb.) Shunday baqirdiki, go‘yo butun xоna larzaga kеlgandеk bo‘ldi. (A.Qah.) Bundan tashqari,o‘quvchilarga bog‘langan qo‘shma gap qismlarini bog‘lashda xizmat qiladigan bo‘lsa so‘zi yordamida gap tuzish vazifasi bеrilganda aksariyat o‘quvchilar, taxminan, Maktabimizda tadbir bo‘lsa, mеn ham qatnashaman ko‘rinishidagi gaplarni tuzadilar. Bunday gaplar qismlari shart mayli vositasida bog‘langan еrgash gapli qo‘shma gap sanalishini tushuntirish lozim bo‘ladi. Ushbu holatda, agar bo‘lsa so‘zi birinchi qismning oxirida kеlsa, еrgash gapli qo‘shma gap, agar bo‘lsa so‘zi ikkinchi gapning tarkibida qiyoslanayotgan bo‘lakdan so‘ng kеlsa, bunday gap bog‘langan qo‘shma gap hisoblanishini aytibo‘tish lozim bo‘ladi. Bu mavzu yanada tushunarli bo‘lishi uchun “Idrok xaritasi”dan foydalanilsa yaxshi samara berishi mumkin. Xaritaning yakuniy “idrok” qismi o‘quvchilar tomonidan to‘ldirilib, xulosaviy qaror qilinadi va o‘qituvchiga taqdim еtiladi. Еgallangan bilimni yana ham mustahkamlash uchun o‘quvchilarga o‘qituvchi tomonidan audiomatn еshittiriladi.o‘quvchilar tomonidan еsa bo‘lsa vositasida bog‘langan qo‘shma gap va еrgash gapining kеsimi bo‘lsa so‘zi bilan ifodalangan еrgash gapli qo‘shma gaplar ajratib bеriladi. Bundan tashqari, o‘quvchilar bilan topqirlik mashqlarini bajarish ham samarali natija bеradi. Bunday mashqlaro‘quvchilarda nafaqat grammatik bilimlarni, balki ulardagi kognitivlikni ham oshiradi. Masalan, mantiqiy tеst topshirig‘ining savoli qo‘shma gap turining qaysi turiga mansubligini topish o‘quvchida grammatik bilimni shakllantirsa, to‘g‘ri variantni bеlgilash orqali ulardagi krеativlik namoyon bo‘ladi. 25 Formal sintaksis qo‘shma gap tasnifida ko‘p hollarda ularning nutqiy bеlgi xususiyati, zohiriy alomatiga tayanadi. Substansial sintaksis tasnifi еsa qo‘shma gapning lisoniy mohiyatidan kеlib chiqqan holda amalga oshiriladi. Shu bois qo‘shma gaplar haqidagi mavzularnio‘qitishda kommunikativ nutqiy jarayonda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan barcha sintaktik qurilmalar haqida imkon qadar kеngroq ma’lumot bеrilishi lozim. Masalan, nutqda ravishdoshlar: -b(-ib), - guncha (-kuncha, -quncha), -gach (-kach, -qach); -sa ham, -sa-da birliklari vositasidagi qo‘shma gaplardan juda ko‘p foydalaniladi. Bahor kеlib, kunlar iliy boshladi – sabab, payt munosabati; Oyim kеlgunicha, mеn hamma ishlarni bitirishim kеrak – payt munosabati; Quyosh chiqsa ham, kun sovuq - to‘siqsizlik munosabati kabi ma’lumotlar ham darslikda bеrilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ta’limning sifat va samaradorligini oshirish, o‘quvchini mustaqil va mukammal bilim olishi uchun imkoniyat yaratish, uning dunyoqarashi va tasavvurini kеngaytirish, fikrlash qobiliyatini o‘stirish o‘qituvchining intеlеktual salohiyatiga, dars jarayonida ilg‘or pеdagogik tеxnologiyalardan o‘rinli va unumli foydalanishiga bog‘liq. Shunday еkan, ta’lim-tarbiyaning muvaffaqiyatli kеchishi uchun pеdagog o‘z kasbining ustasi, fidoyisi bo‘lishi kеrak. Shu ma’noda bugungi o‘qituvchidan yurtimiz kеlajagi uchun yangicha fikrlaydigan, еrtangi kunga yangicha nigoh bilan qaraydigan, zamon bilan hamnafas komil insonni shakllantirish talab еtiladi. Bunday mas’uliyatli vazifani bajarish uchun, avvalo, o‘qituvchining o‘zi kеng va yuksak mahoratga еga bo‘lmog‘i lozim. Bob bo‘yicha xulosa. Xulosa qilib aytganda, qo‘shma gap haqidagi ma’lumotlarga, nazariy tushunchalarga, yaxshi ega bo‘lmagan o‘qivchilar dars jarayonlarida ko‘plab qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Bundan tashqari 8-sinfda o‘tilgan kesim mavzusini mukammal egallashi zarur hisoblanadi. Qo‘shma gapni organishda uyushiq kesim va qo‘shma gapni ajrata olishi lozim. O‘qituvchi o‘quvchilarga faqat qoida yodlatish еmas, balki shu yodlagan qoidalarini kundalik hayotda duch 26 kеlgan masalalarni hal qilishda qo‘llay olish qobiliyatini shakllantirish hozirgi zamon ona tili o‘qituvchisining asosiy vazifasi hisoblanadi. O‘quvchining sof ona tilida ma’noli so‘zlash odobini shakllantirish uning oldiga qo‘ygan maqsadlaridan biri bo‘lmogi lozim. Qo‘shma gap turlari haqida darslikda bеrilgan topshiriq va mashqlarni bajarishda har qanday grammatik birlikning sеmantik xususiyatlariga ham е’tibor bеrish kеrak. Agar o‘quvchi o‘z nutqida qo‘llagan lisoniy birlikning sеmantik xususiyatini bilsa, har qanday nutqiy jarayon uning uchun samarali kichadi. Zеro, til ta’limining asosiy vazifasi o‘quvchilarga faqat bilim bеrish еmas, balki bu bilimlar orqali ularning til malakasini oshirish hamdir. Til bo‘yicha еgallangan bilim malakaga aylanmas еkan, u kеraksiz bo‘lib qolavеradi. 27 II BOB. Bog‘lovchisiz hamda bog‘langan qo‘shma gaplar haqida ba’zi mulohazalar. 2.1. Teng bog‘lovchilar yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar. Bog‘langan qo‘shma gapni boshqa qo‘shma gap turlarlaridan farqlab turuvchi asosiy grammatik shakl ularni tashkil etgan bo‘laklarni bir-biriga bog‘lavchi teng bog‘lavchilar hamda yuklamalar hisoblanadi. Bog‘langan qo‘shma gapni tashkil etgan komponentlar orasida ham, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar kabi, payt, sabab- natija, izohlash, qiyoslash, va ayirish mazmuniy munosabatlar ifodalanadi. Bu xil qo‘shma gap tuzilishi orasidagi tafovud faqat bog‘langan qo‘shma gaplarda teng bog‘lovchilarning qo‘llanilishi emas, bu farq ayirish mazmun munosabatining keng qamrovda qishlatilishi, sabab va natija mazmun munosabatini ifodalavchi qismlarning mustaqilligida va har bir semantik munosabat ichida o‘ziga xos mazmun ma’nolarining ifodalanishida kuzatiladi. Bog‘langan qo‘shma gap qismlari orasida turli mazmun munosabatlarning namoyon bo‘lishida shu vositalar tarkibidagi gap bo‘laklarining ma’nosi va almashinivi, ularning semantik va grammatik o‘zaro aloqaga kishishi, ayrim leksik elementlarning ishlatilishi gaplarning intonatsiyasi singari omillar asosiy hisoblanadi. Misol uchun, qo‘shma gap qismlarida ma’nosi bir-biriga qarama- qarshi so‘zlar va vositalarning ishlatilishi ayirish hamda zidlash-qiyoslash mazmuniy munosabatini yuzaga chiqaradi: Barcha erishgan zafarlari va muvaffaqiyarlari bilan ulug‘lanadigan dunyo fanlari shu bois ham sizning qo‘shiningizga ta’zim qiladi! Shubhasiz, teng bog‘lovchilar bog’langan qo‘shma gapni shaklantiruvchi asosiy vosita bo‘lib qoladi. Teng bog‘lovchining har bir turi ma’lum bir ma’no mazmunni yuzaga keltirishda ishlatiladi. (Misol uchun, va bog‘lovchisi biriktiruv munosabatini, lekin bog‘lovchisi qiyoslash munosabatini yuzaga keltirgan qo‘shma gaplarda ishlatiladi va boshqalar). Lekin teng bog‘lovchilar biror mazmun munosabati bilan doimo bog’lanib qolmaydi (biriktiruv bog‘ovchilari 28 izohlash va sabab-natija munosabatlari ifodalangan qo‘shma gaplarda ifodalanishi mumkin va h.k.). Ushbu qo‘shma gap qismlarining o‘zaro birikuvi orqali quyidagi qiyoslash, ayiruv, sabab-natija, biriktiruv va izohlash mazmun munosabatlari ifodalanadi. Ushbu qo‘shma gaplarni shakllantirgan qismlar orasida doima bir xil simantik munosabat ifodalana olmaydi. Biriktiruv bog’lovchili bog’langan qo‘shma gaplar hamda, va bog‘lovchilari, shuningdek, biriktiruv bog‘lovchilari o‘rnida keluvchi – da, -u (-yu) yuklamalari bog‘langan qo‘shma gap elementlatini biriktiruvchi vositalardir. Va bog‘lovchisi ikki yoki undan ortiq qismlarni bir- biriga biriktirganda payt, chog‘ishtirish ba’zida sabab ma’nosini ifodalaydi. Bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining qanday ma’no munosabatini ifodalashi qaysi bog‘lovchining qo‘llanishigigina emas, balki qo‘shma gapdagi predikativ qismlarning o‘rniga, tuzilishidagi ayrim holatlarga, fe’l kesimlarning zamoniga ham bog‘liq: a) “Va bog‘lovchisi orqali tuzilgan qo‘shma gapda bir vaqtda yuzaga kelgan voqea, hodisa yoki harakat ifodalanishi, ya’ni komponentlardan anglashilgan voqea, hodisa yoki harakatning bajarilish, yuzaga kelish payti bir- biri bilan asosan duch kelishi mumkin” 17 . Bunday qo‘shma gap komponentlarining kesimi ko‘pincha fe’l bilan ifodalanadi: Yanayam narida tuproq va tosh orasida dengiz chig‘anog‘ini ko‘rasiz. (I.Sulton. “Ozod”, 137 ). b) va bog‘lovchisi orqali tuzilgan qo‘shma gapda turli vaqtda yuzaga kelgan voqea, hodisa yoki harakat ifodalanishi mumkin, ya’ni komponentlardan anglashilgan voqea, hodisa yoki harakatning yuzaga kelish payti bir-biri bilan duch kelmaydi; predikativ qismlarning kesimlari fe’l bilan ifodalansa, ba’zan bir xil ba’zan har xil zamon formasida qo‘llaniladi. Qo‘shma gap komponentlarining joylashish tartibi predikativ qismlar anglatgan voqea va hodisalarning yuzaga kelishidagi izchillikka bog‘liq. Masalan: Aravaga qo ‘shilgan ikki ot va bir qulun ana shu tarz tomon ketib borar edilar. (I. Sulton.,,Ozod”, 131 -b). Shamol qahru- 17 збек тили грамматикаси. II томлик. 2-том . -Тошкент: Фан , 1976.-Б. 333Ӯ 29 g‘azabga mingan edi,u quyun hosil qildi va atrofga xazon sochib, pirillab aylana ketdi. (I.Sulton. “Ozod”, 92-bet). Ma’lumki, va bog‘lovchisi orqali tuzilgan qo‘shma gap qismlari anglatgan voqea hodisalar bir vaqtda yoki turli vaqtda yuzaga kelgan bo‘lishiga qaramay, ko‘pincha komponentlarning fe’l bilan boshqa: Qayishlar yozning jaziramasida- yu kuzning yomg‘irlarida qoraygan, ammo hanuz pishiq va mustahkam,” ajobo, qaysi hayvonning terisidan oshlangan ekan “, degan o‘y kelardi hayolga. (I.Sulton). Ham bog‘lovchisi ba’zan bog‘langan qo‘shma gap komponentlarini bir- biriga bog‘lab keladi. Bunda va bog‘lavchisi yordamida bog‘langan qo‘shma gaplarga o‘xshash voqea-hodisalar bir vaqtda yoki turli vaqtda yuzaga keladi. Lekin bog‘langan qo‘shma gapda ham bog‘lavchisi va bog‘lovchisiga nisbatan juda kam ishlatiladi. Uyushiq bulaklarning bog‘lanishida esa ham bog‘lovchisi yakka holda yoki takrorlangan holda juda ko‘p qo‘llanadi. Bunday xususiyatga va bog‘lovchisi ega emas. Demak, ham bog‘lovchisi qo‘shma gapdan ko‘ra sodda gapda ko‘proq ishlatiladi: Polga ham gilam singari o‘t tashlangan, ham, deraza tokchasida ham o‘lar yotardi. Bu qo‘shma gapda ishlatilgan ham bog‘lovchisi ikki sodda gapning bir-biriga bog‘lash uchun emas, shu qo‘shma gapning tarkibidagi uyushiq bo‘lakni (o‘rin holini) ta’kidlash uchun xizmat qiladi. Ikki sodda gap esa bog‘lovchisiz-intonatsiya vositasida bog‘langan. Ayiruv munosabatini ifodalovchi bog‘langan qo‘shma gaplar. Bog‘langan qo‘shma gaplar ayrim turlarida qismlaridan anglashilgan mazmun voqea, hodisa, holatlarning biri ro‘y berib, ikkinchisi ro‘y bermaydi yoki ularning har qaysisi ro‘y beradi, lekin ro‘y berish galma gal bo‘ladi. Shu kabi qo‘shma gap qismlaridan anglashilgan ma’nolar odatda, bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmaydi, biri ikkinchisini izohlamaydi. Lekin shunga qaramay, qo‘shma gap qismlari ma’noviy bir-biriga aloqador bo‘lgan, yoki bir turdagi mazmunni anglatadi. Qo‘shma gap qismlari umumiy bir mohiyatni, tushunchani, niyatni yuzaga keltirishga ko‘maklashadi, shu bir tushunchaning, mohiyatning qismlari hisoblanadi. 30 Bog‘langan qo‘shma gaplardagi shu kabi ma’noviy aloqa shartli ravishda ayiruv munosabati deb yuritiladi. Ayiruv mazmunini anglatgan bog‘langan qo‘shma gap qismlari o‘zaro ayiruv bog‘lovchisi va ayrim leksik vositalar (ba’zan, hali, bir ) yordami bilan bog‘lanadi. Ayiruv munosabatini ifodalagan qo‘shma gap qismlarining o‘zaro semantik munosabati uch xil bo‘ladi. 1. Qo‘shma gap qismlaridan anglashilgan harakat-holatlarning biri ro‘y beradi. 2. Qo‘shma gap qismlaridan anglashilgan harakat-holatlar galma-gal sodir bo‘ladi. 3. Qo‘shma gap qismlaridan anglashilgan harakat-holatlarning har ikkisi ro‘y beradi. Qo‘shma gap qismlarida ifodalangan harakat-holatning biri ro‘y berish mazmuni ifodalanganda, qo‘shma gap qismlari o‘zaro, yoki, yo bog‘lovchilari bilan birikadi. Bu xil qo‘shma gaplardagi bir qismdan anglashilgan mazmun ikkinchisini inkor etadi: Qo‘shma gap qismlarida anglashilgan harakat-holatning biri ro‘y berishi mumkin ekanligini yanada ta’kidlash uchun yo bog‘lovchisi bilan barobar bo‘lmasa fe’l shakli qo‘llaniladi: Balki, hozir Dildorni osayotgandirlar, yo bo‘lmasa uni qiynamoqdalar, yo bo‘lmasa azamat sheriklari zindonga bosqin yasashga majbur bo‘lib, bari qirildimi(Oybek.,,Navoiy”,79 ). Yoki bog‘lovchisi yordami bilan tuzilgan bog‘langan qo‘shma gap qismlaridagi mazmun so‘zlovchi uchun aniq ma’lum bo‘lmaydi, shuning uchun ham ikki xil harakat–holat, taxminni o‘rtaga tashlaydi. Bog‘langan qo‘shma gapdagi bu mazmun qo‘shma gap strukturasiga ham tasir qiladi: ko‘pincha, bir xil bog‘langan qo‘shma gaplar so‘roq gaplardan iborat bo‘ladi; bunday so‘roq gaplardan anglashilgan mazmun bir-biriga qiyoslanadi ham: Ayrim hollarda so‘zlovchining taxmini, gumoni ifodalagan bu turdagi bog‘langan qo‘shma gapning mazmunini izohlash uchun ulardan so‘ng yana bir 31 gap kertiriladi: Kolxozga Dildora boradimi yoki Jamol boradimi-bu narsa ma’lum emas menga. So‘roq gaplardan tarkib topgan bu xil bog‘langan qo‘shma gaplar qo‘shma gapning so‘nggi qismidan anglashilgan mazmunni izohlashi mumkin Bu qo‘shma gapning ikkinchi qismidan anglashilgan holat (pillaning yaxshi bo‘lganligi)ning izohini qo‘shma gapning birinchi qismi (yo bog‘lovchisi bilan tuzilgan, bog‘langan qo‘shma gap) izohlaydi (pillaning yaxshisi bo‘lganligi ikki xil taxmin ko‘rsatiladi: yoki odamning kelganligi, yoki qurt tutishni sog‘inib qolishgani). Tarkibida qismlaridan anglashilgan harakat-holatning birigina ro‘y berishi mumkin bo‘lgan bog‘langan qo‘shma gaplarning kesimlarida ifodalangan zamon tushunchasida va shu zamon munosabatida hamo‘ziga xoslik bor: bu xil qo‘shma gap qismlarining kesimlari hozirgi va hozirgi-kelasi zamon shaklida bo‘ladi, kesimlarning o‘tgan zamon shaklida qo‘llanilishi kam uchraydi. Buning sababi- so‘zlovchining taxmini, farazi ko‘proq hozirgi yoki hozirgi-kelasi zamonga taalluqli bo‘lgan harakat-holatlarga oid bo‘lishidir. Bog‘langan qo‘shma gap qismlarining kesimlari asosan bir xil shakilda bo‘ladi, voqea-hodisalarning bir xil zamonda ro‘y berishi taxmin etiladi, kesimlaridan anglashilgan harakat-holatning ro‘y berishiga bu moslik bu xil bog‘langan qo‘shma gaplarningo‘ziga xos xususiyatlaridir: Yo sen borasan bu to‘yga ,yo men boraman. Bog‘langan qo‘shma gaplardagi hozirgi zamon tushunchasi ot, sifat, sifatdosh, son, olmosh, ravish kabi so‘zlar bilan ifodalangan ot kesimlar orqali ham anglashiladi: Yoki bog‘lovchisi bilan tuzilgan bog‘langan qo‘shma gap qismlari boshqa ayiruvchi big‘lovchi yordami bilan tuzilgan qo‘shma gapning qismlariga qaraganda, mazmunan, grammatik va intonatsiya jihatdan ancha mustaqildir, bu xil gaplardan biri ro‘y berishi mumkin bo‘lgan alohida harakat- holatlar ifodalanadi, goh kabi bog‘lovchilar yordami bilan tuzilgan qo‘shma gapning har ikki qismida harakat ro‘y bergani uchun, qismlari ifodalangan harakat-holatlar bir-biriga bog‘liq bo‘ladi, ayrim hollarda biri ikkinchisini keltirib chiqaradi. Yoki bog‘lovchisi yordami bilan tuzilgan qo‘shma gap qismlari 32 intonatsiya jihatdan ham bir qismi alohida ohang bilan aytiladi: hatto ular mustaqil tugallangan intonatsiya bilan talaffuz etilishi mumkin. Ayiruv munosabatini ifodalagan qo‘shma gap qismlaridan anglashilgan voqea, hodisalarning har ikkisi vujudga keladi. Ammo qo‘shma gapning bir qismidan anglashilgan harakat- holat yoki belgi-xususiyat bir vaqtda emas, vaqtda ro‘y beradi. Bunda qo‘shma gap qismlario‘zaro goh, dam bog‘lovchilari, va bog‘lovchi vazifasiga ba’zan bir, hali so‘zlari yordami bilan bog‘lanadi: Dam jahlim chiqadi, dam kulgim qistaydi (Oybek.,,Bolalik”,69). Bog‘langan qo‘shma gapning bu turi qismlari ayrim o‘rinlarda mazmunan ancha mustaqillikka ega bo‘lishi, sitrukturasi murakkablashishi mumkin. Masalan: Bu xil qo‘shma gapning qismlari alohida tugallangan intonatsiya bilan aytiladi va orada sezilarli pauza beriladi, shuning uchun ham ular orasiga yozuvda nuqta ishorasi qo‘yiladi. Galma-gal ro‘y beruvchi voqea, hodisa yoki belgi-xususiyatni ifodalagan qo‘shma gap qismlarining kesimlari o‘tgan zamon yoki hozirgi kelasi zamon shakli va mazmunida bo‘lishi mumkin. Bu jihatdan yoki bog‘lovchisi yordami bilan tuzilgan konstruksiyalardan farqlanadi (ma’lumki, yoki bog‘lovchisi yordami bilan tuzilgan konstruksiyalar kesimlarning zamon shakli chegaralangan: kesimlarning o‘tgan zamonda kelishi juda ham kam qo‘llaniladi). Qo‘shma gaplarni bog‘lovchi vositalar. 1. Qismlari teng bog‘lovchilar yoki teng bog‘lovchi vazifasidagi vositalar yordamida birikgan qo‘shma gaplar bog‘langan qo‘shma gaplar deyiladi. 2. Bog‘langan qo‘shma gap qismlari o‘zaro quyidagi vositalar bilan bog‘lanadi: -teng bog‘lovchilar -teng bog‘lovchi vazifasidagi yuklamalar -teng bog‘lovchi vazifasidagi bo‘lsa, esa so‘zlari yordamida 3. Bog‘langan qo‘shma gapga xos xususiyatlar: a) qismlari yani tarkibidagi sodda gaplar o‘zaro teng aloqada bo‘ladi b) ular orasida tobe hokimlik bo‘lmaydi c) bosh gap, ergashgan gap atamalari 33 ishlatilmaydi d) tarkibidagi sodda gaplar biri ikkinchisini aniqlab, izohlab kelmaydi e) bir gapdan boshqasiga savol berilmaydi. 4. Bog‘langan qo‘shma gaplarning qolipi quyidagicha bo‘ladi. 5. Qismlarning qanday bog‘lovchi vositalar yordamida bog‘lanishiga ko‘ra bog‘langan qo‘shma gaplaro‘z ichida 4 guruhga bo‘linadi. a) Biriktiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gap b) Zidlov bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gap c) Ayiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gap d) bo‘lsa, esa so‘zlari yordamida bog‘langan qo‘shma gap 1. Biriktiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gap 1.Bunday qo‘shma gap qismlari o‘zaro quyidagi vositalar yordamida bog‘lanadi: a) va, hamda biriktiruv bog‘lovchilari yordamida – Novdalarni bezab g‘unchalar, Tongda aytdi hayot otini -va shabada qurg‘ur ilk sahar, Olib ketdi gulning totini b) biriktiruv bog‘lovchisi vazifasidagi -u, -yu, -da yuklamalari orqali bog‘lanadi – Gulchehra piq etib kuldi- da , cho‘zilib tugunini oldi. 2. Bunday qo‘shma gaplar orasida quyidagicha ma’no munosabati bo‘ladi: a) qismlari orasida payt munosabati bo‘ladi ya’ni bir paytda yoki ketma- ket sodir bo‘lgan voqealar ifodalanadi – To‘satdan eshik sharaqlab ochildi va ostonada Ertoyev paydo bo‘ldi. (O.Yoqubov) b)q ismlar orasida sabab natija munosabati ham ifodalanishi mumkin. Bunday holda qo‘shma gapning 2-qismi oldidan natija so‘zini qo‘llash mumkin. - Anor so‘zlar va (natijada) Zaynab qalbi Tol bargiday dir-dir qaltirardi.(H.Olimjon) c) -u, -yu, -da yuklamalari ham biriktiruv bog‘lovchilari bajargan vazifani bajaradi. Bu yuklamalar bilan bog‘langanda asosiy mazmundan tashqari tezlik va kutilmaganlik uzluksiz yuz berayotgan voqea hodisalar, sabab kabi mazmun ham ifodalanadi. 2.Zidlov bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gap 34 1. Bunday qo‘shma gap qismlari o‘zaro quyidagi vositalar yordamida bog‘lanadi: a) ammo, lekin, biroq, balki zidlov bog‘lovchilari bilan bog‘lanadi – Insonni tabiat vujudga keltiradi, ammo jamiyat uni kamol toptiradi b) Zidlov bog‘lovchisi vazifasidagi -u, -yu, -da yuklamalari yordamida bog‘lanadi-Termometr hamshiraning qo‘lidan tushib ketdi-yu, bir tomchi simob yaltirab polga dumaladi. (Said Ahmad) 2.Bunday qo‘shma gaplar orasida quyidagicha ma’no munosabati bo‘ladi: a) zidlik manosi b) -u, -yu, -da yuklamalari zidlash, ketma-ketlik munosabati borligini bildiradi. Bazan zidlikni kuchaytirish uchun 2 ta zidlov bog‘lovchisi yoki, zidlov bog‘lovchisi vazifasidagi -u, -yu, -da yuklamalari bilan birga qo‘llanishi mumkin –Mahalla hali obod bo‘lganich yo‘g‘-u, lekin odam ruhi bor. Bu yerda mano kuchaygan 3. Bunday qo‘shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi: a) Zidlov bog‘lovchilari qo‘shma gapning 2- qismi boshida keladi bulardan oldin vergul qo‘yiladi. b) Zidlov bog‘lovchisi vazifasidagi -u, -yu, -da yuklamalari esa qo‘shma gap 1- qismining oxirida keladi va ulardan keyin vergul qo‘yiladi. O‘ yin: ”Davom ettiring.” 1 -guruh gap boshini aytadi, 2 -guruh bugapni zidlov bog‘lovchisi yordamida davom ettirib, zidlov bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap hosil qilishi joiz. Mana maktab damlari ham oxirlab bormoqda, lekin beg‘ubor onlar bilan also xayrlashgim yo‘q. 3.Ayiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gap 1. Bunday qo‘shma gap qismlari o‘zaro quyidagi vositalar yordamida bog‘lanadi: a) yakka holda ham, takror holda ham qo‘llanishi mumkin bo‘lgan yo, yoki ayiruv bog‘lovchilari yordamida. – Mashinaning nuqsoni bo‘lsa, tuzatiladi yo yana yaxshirog‘i yasaladi. (Abdulla Qahhor) 35 b) faqat takror qo‘llanuvchi goh..-goh, bazan..-bazan, dam..-dam, bir..-bir.. ayiruv bog‘lovchilari yordamida – Tansiq goh shap-shup suv kechib yuradi, goh uning oyoqlari loyga botadi.(Oybek) 2. Bunday qo‘shma gaplar orasida quyidagicha ma’no munosabati bo‘ladi: a) Agar qismlari yo, yoki, yohud, yoinki, ayiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘lansa voqea hodisalarning faqat biri sodir bo‘lishi ifodalanadi ya’ni voqea hodisaning biri tasdiqlanadi 2-si inkor etiladi. Yo urug‘ aynigan, yoki agrotexnika qoidalari buzulgan. (“Xalq so‘zi”) b) Agar qismlari faqat takror qo‘llanuvchi goh..-goh, bazan..-bazan, dam..-dam, bir..-bir.. kabi bog‘lovchilar yordamida bog‘lansa voqealarning galma-gal, navbatma-navbat sodir bo‘lishi ifodalanadi. Men kuyladim goh dilda kadar, Goh sevinib she’r to‘qiyman men. (A.Oripov) 3. Bunday qo‘shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi: a) Agar qismlari yakka qo‘llanadigan ayiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘lansa qismlari orasida hech qanday tinish belgisi qo‘yilmaydi. b) Agar qismlari takror qo‘llanuvchi ayiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘lansa 2- qismida oldin vergul qo‘yiladi . Eslatma: 1. Teng bog‘lovchilarning barchasi bog‘langan qo‘shma gap qismlarini bog‘lashdan tashqari sodda gap tarkibidagi uyushiq bo‘laklarni bog‘lash uchun xizmat qiladi. Bu 2 holatni farqlay olish kerak . Akam va men qishloqda yer haydadik,bug‘doy ekdik. -uyushiq bo‘laklarni bog‘lagan Akam yer haydadi va men bug‘doy ekdim - sodda gaplarni bog‘lagan 4.Bo‘lsa, esa so‘zlari yordamida bog‘langan qo‘shma gap 1. Bo‘lsa, esa bog‘lovchi vazifasidagi so‘zlari bog‘langan qo‘shma gap qismlarini bog‘lash bilan birga ular o‘rtasida qiyoslash zidlash munosabatlari mavjudligini ifodalaydi. 2.Bo‘lsa, esa bog‘lovchi vazifasidagi so‘zlari qo‘shma gapning 2-qismida qiyoslanuvchi bo‘lakdan keyin keladi. – Siz uni tartibga chaqirib qo‘ying, 36 bo‘lmasa ustidan arz qilaman.(A.Qahhor) Bu yerda qiyoslash va zidlash muosabati mavjud - Aql eskirmas kiyim, bilim bo‘lsa tuganmas buloqdir. Bu yerda faqat qiyoslash munosabati ifodalanyapti. 3.Bunday qo‘shma gaplarda orasiga vergul qo‘yiladi. Eslatma: 1.Maktab darsliklarida bog‘langan qo‘shma gapning 4-turi sifatida inkor munosabatli bog‘langan qo‘shma gaplar ham ko‘rsatiladi. Bunday qo‘shma gap qismlario‘zaro takror qo‘llanuvchi na…na…vositasi yordamida bog‘lanadi. Na ko‘nglimni to‘ka olaman, Nao‘nglimni so‘ka olaman. (Iqbol Mirzo) Quyidagi bog‘langan qo‘shma gaplar orasida qanday munosabat ifodalayotganini aniqlang va mosini joylashtiring. 1.Anor so‘zlar va Zaynab qalbi tol bargiday dir-dir qaltirar 2.Kishini tabiat vujudga keltiradi, ammo uni jamiyat kamol topdiradi. 3.Goh osmonni tutib ashulla yangraydi, dam kulgim qumsaydi. 4.Na so‘zlarda ma’no bor, na ishlarda hayo bor. 5.Tovus o‘zining chiroyli patlarini ehtiyot qiladi, vijdonli odam esa o‘zining sharaf-u shanini saqlaydi. 6.Shu onda chiroq o‘chdi va birdaniga o‘q uzildi. 7.Ro‘paradagi g‘orning bag‘ridan qora tutun ko‘tarildi va u yerdan yo‘tal tovushi eshitildi. 2.2. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar o‘rtasidagi munosabatlar. Qo‘shma gap qismlari bog‘lovchi yoki bog‘lovchi vazifasidagi grammatik vositalar va nisbiy so‘zlarsiz intonatsiya orqali bir-biri bilan aloqaga kirishib sintaktik butunlikni - bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etadi. Ikki va undan ortiq sodda gaplarning grammatik bog‘lovchilar yordamisiz birikuvidan tuzilgan qo‘shma gaplar bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar hisoblanadi: Yuragida qanday dard bor - mana bu menga sir (Oybek). Yaxshi otga bir qamchi, yomon otga ming qamchi (Maqol). 37 Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplar mazmunan va ohangda bir-biri bilan munosabatga kirishib ketadi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar mazmun va intonatsion tugallikka ega bo‘lmaydi. Ular ma’lum bir fikrni ifodalaydi, intonatsion tugallik bunday gaplarning oxirida bo‘ladi. Shu sababli bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar, bog‘langan va ergashgangan qo‘shma gaplardagidek, o‘zaro teng aloqaga ham, tobe aloqaga ham kirisha olmaydi. Bog‘lovchisiz va bog‘langan qo‘shma gap mazmunan va intonatsiya jihatidan bir-biriga teng bo‘lmaydi. Qiyoslang: Sen kelasan - ish boshlaymiz. Sen kelasan va ish boshlaymiz. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap ayiruv bog‘lovchili bog‘langan qo‘shma gap ma’no munosabatini ifodalaydi. Nisbiy olmoshlar yordami bilan bosh gapga bog‘langan ergashgan gapdagi ma’no munosabatlarini bog‘lovchisiz qo‘shma gap ifodalamaydi. Izoh ma’nosidagi bog‘lovchisiz qo‘shma gapgao‘xshash qurilmalar bog‘langan yoki ergashgangan qo‘shma gaplarda qo‘llanmaydi. Ba’zi bir bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni ergashgan gaplar bilan almashtirish mumkin bo‘lsa-da, ularni ergashgan gapning biror aniq turiga kiritish mumkin emas: Yurt tinch – sen tinch (Maqol). “Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning ayrim turlari ko‘p ma’noli bo‘lib, bog‘langan qo‘shma gapning ham, ergashgangan qo‘shma gapning ham xususiyatlarini o‘zida ifodalashi mumkin: Kanal qazigan edik, suv chiqmadi (A. Qahhor). Kanal qazigan edik, lekin suv chiqmadi (bog‘lovchili qo‘shma gap). Ko‘zdan kechirilgan o‘ziga xos xususiyatlar bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni alohida o‘rganishni taqazo etadi”. 18 Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan gaplarningo‘zaro bog‘lanishi. 18 Abdurahmonov G‘. Qo ‘ shma gap sintaksisi asoslari . Toshkent, 1958. 236-bet. 38 Har qanday bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplar o‘zaro ma’lum bir vositalar yordami bilan birlashadi va qo‘shma gapni hosil qiladi. Bu vositalar quyidagilardai iborat: 1. Leksik elementlar: shundan buyon, shundan keyin, unda, shunda, shu paytda, olmoshlar, sinonim va antonim so‘zlar, kirish so‘zlar, yuklamalar. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibida keluvchi bu leksik elementlar sodda gaplarning birikib, qo‘shma gap hosil qilishlarida muhim rol o‘ynaydi: Avji ketish payti, birozdan keyin tong otadi (Oybek). Atrofga gullar sochildi, shunda uning baxti ochildi (H. Olimjon). Shunday ayollar bo‘ladi: ular ishqni e’tiqod kabi muqaddas tutadi (Oybek). Bor boricha, yo‘q holicha (Maqol). 2. Ayrim gap bo‘laklarining. takrorlanishi Bir xil so‘zning ikki gapda takrorlanishi har ikki gapni bir-biriga yaqinlashtiradi, qo‘shma gapni hosil qiladi. Umumiy gap bo‘laklari har ikki gapda bir xil vazifada bo‘lishi yoki turli vazifada bo‘lishi mumkin: Mening domlam yo‘q, domlam - ikki ko‘zim (A. Qahhor). O‘tdi kunlar, O‘tdi zamonlar, O‘tdi g‘amga g‘arq bo‘lgan onlar (H. Olimjon). Shu odamlar ham o‘yin-kulgini bilar ekan, shu odamlarga ham o‘yin-kulgi yarashar ekan-ku (A.Qahhor). 3. Umumiy ikkinchi darajali bo‘laklar. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tarkibidagi ikkinchi darajali bo‘lak qo‘shma gap tarkibidagi gaplar uchun umumiy bo‘ladi. Umumiy ikkinchi darajali bo‘lak faqat birinchi gap tarkibida qo‘llanib, ikkinchi gapda ifodalanmaydi. Ammo umumiy kontekstdan sezilib turadi: Boyvachchaning rangi biroz oqardi, ko‘zlari asabiy ravishda qisildi (Oybek). Xotinimni ham kambag‘allik yiqitdi, bu yerdagi og‘ir ish nobud qildi (Oybek). U yerda muhabbat bo‘lardi mehmon, oromda o‘tardi oq-oydin tunlar (H. G‘ulom). 4. Struktura. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplarning biri struktura jihatidan shunday tuziladiki, uning qo‘shma gapning boshqa gapidan tashqari tushunish mumkin emas. Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar struktura jihatidan bir-birlariga bog‘liq bo‘lib qoladilar: Qaysi Ikromjon bo‘lar edi, tog‘angizning o‘g‘li! (A. Qahhor). 39 Yaxshining sharofati tegar, yomonning kasofati (Maqol). Odam tilidan topadi, hayvon mugizidan (Maqol). Misoldagi ikkinchi gapning kesimi tushib qolgan. 5. Intonatsiya vao‘rin . Intonatsiya sodda gaplarni biriktirib, bog‘lovchisiz qo‘shma gap hosil qilishda muhim rol o‘ynaydi: Qor yog‘di - don yog‘di (Maqol). Jodi yo‘q - sigirlarga poya butun tashlanadi (A. Qahhor). Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplarning o‘z o‘rni bor, shu o‘ringa ko‘ra boshqa sodda gap bilan birikadi, ma’lum maqsadni, fikrni ifodalaydi. Gap o‘rinlarining o‘zgarishi bilan mazmun buziladi va kuzatilgan fikrni bildirmaydi: Sen kelding - yasandi dunyo (Uyg‘un). Yasandi dunyo - sen kelding. 6. Zamon munosabati. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi bir sodda gap kesimining bir xil zamon shakli va mazmunida bo‘lishi shu qo‘shma gap tarkibidagi ikkinchi gap kesimining unga muvofiq bo‘lishini talab etadi: Tabiat o‘zgarar ming yillardan so‘ng, balki biz bilmagan giyohlar o‘sar (Uyg‘un). Va’daga vafo mardning ishi, va’dasiz - subutsiz kishi (Maqol). Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning turlari. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplarning o‘zaro ma’no munosabati va ularning intonatsiyasi ham turlicha bo‘ladi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplarning o‘zaro ma’no munosabatlariga ko‘ra, qo‘shma gapning ifodalagan umumiy mazmuniga ko‘ra, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar ikki turga bo‘linadi: 1. Bir ko‘rinishli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. 2. Turli ko‘rinishli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. Bir tipli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. Bir tipli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tarkibidagi sodda gaplarning tipi ham, ularning ohangi ham bir xil bo‘ladi. Ularda ma’lum bir vaqtda yoki ketma-ket ro‘y beradigan voqea, hodisalar ifodalanadi yoki voqea, hodisalar bir-biriga qiyoslanadi. Bir turdagi gaplardan tashkil topib, umumiy bir fikrni ifodalovchi qo‘shma gaplar bir tipli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar 40 hisoblanadi: Jismimiz yo‘qolur, o‘chmas nomimiz (H. Olimjon). Nihoyat Pavel o‘rnidan turdi, hamma yoqni jimjitlik bosdi (“Yoshlik”). Bir ko‘rinishli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplarningo‘zaro semantik, grammatik munosabatiga ko‘ra, ikki guruhga ajratish mumkin: 1. Sanab ko‘rsatuvchi gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. 2. Qiyoslab ko‘rsatuvchi gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. Ma’lum voqea, hodisa, belgi xususiyatlarini sanab ko‘rsatuvchi gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar, ish-harakatning bajarilishi yoki belgi xususiyatining ro‘y berishiga qarab, ikki xil bo‘lishlari mumkin: a) harakat, holat, belgi-xususiyatning bir paytda yoki birgalikda bajarilishini ko‘rsatgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar: Kuy berar yurakka hordiq va darmon, kuy aytib uchadi bevatan yellar (H. Olimjon). Gulnorning yuragi kuchli to‘lqinlandi, butun gavdasini totli bir titroq bosdi (Oybek). b) harakat, holat, belgi-xususiyatning ketma-ket ro‘y berishini ko‘rsatuvchi gaplardan tuzilgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar: Bulutlar tarqalib ketgan, iliq quyosh chiqib, atrofga nur sochardi (M. Ibragimov). Jinoyatchilarning qo‘llaridan pichoq va oshpichoqlar yerga tushdi, qo‘llari havoga ko‘tarildi (S. Ayniy). Bir tipli bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar faqat ikki sodda gapning birikuvidan tarkib topmay, bu xil qo‘shma gaplar ikkidan ortiq sodda gaplarning qo‘shiluvidan ham tuzilishi mumkin: Issiq tobora ortar, g‘ir etgan shamol yo‘q, ot-arava ko‘targan chang havoda uzoq vaqt qimirlamay turib qolar, yuzlarga qizg‘in temir uchquni kabi yopishar, nafasni bo‘g‘ar edi (Oybek). Ma’lum voqea, hodisalarni qiyoslab ko‘rsatuvchi gaplardan tarkib topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar mazmuniga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: a) harakat, holat, belgi-xususiyatlarni bir-biriga qiyoslab ko‘rsatuvchi sodda gaplardan tuzilgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar: Bular rohatda, men hasratda 41 yashabman (Oybek). O‘yinini ko‘rib, esingiz og‘adi, yana yomonlaysiz (Oybek). Yaxshi otga bir qamchi, yomon otga ming qamchi (Maqol). b) harakat, holat, belgi-xususiyat va uning natijasini ko‘rsatuvchi gaplardan tarkib topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar: Havo borgan sari isitmoqda, mevalar yetilmoqda (Oybek). Yigitlik kuchimning qaymog‘ini boy oldi, men uni boy qildim (H. H. Niyoziy). Turli tipli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. Turli tipli gaplardan tarkib topgan qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplar mazmunan bir-biriga bog‘liq bo‘ladi, ularda semantik aloqa zich bo‘ladi. Bu xil bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar turli-tuman ma’nolarni ifodalaydi, shunga ko‘ra qo‘shma gap tarkibidagi har bir sodda gapo‘ziga xos intonatsiya bilan talaffo‘z etiladi. Turli tipli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda tartib ham qat’iy bo‘ladi. Qo‘shma gap tarkibidagi har bir gap ma’lum o‘ringa ega bo‘ladi. Bu tartibningo‘zgarishi ma’no va intonatsiyani o‘zgartiradi, ifodalanmoqchi bo‘lgan fikr anglashilmay qoladi: Yurt betinch - sen betinch (Yashin). Bu gapda - yurt betinch bo‘lsa, sen ham betinch bo‘lasan - deyilmoqchi. Ammo tartibning o‘zgarishi (sen betinch - yurt betinch) bilan aks ma’no kelib chiqardiki, bu fikrni muallif aytmoqchi emas. Turli tipli gaplardan tarkib topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar ikki xil vazifani bajarishga xizmat qiladi: 1. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning ikkinchi qismidan anglashilgan voqea- hodisaning ro‘y berish sharti, payti, sababi, holatini qo‘shma gapning birinchi qismi ko‘rsatadi. 2. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning ikkinchi qismi birinchi qismini yoki uning tarkibidagi ayrim bo‘laklarni izohlab keladi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan qismlarningo‘zaro semantik munosabatiga ko‘ra, turli tipli bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar quyidagi ma’no guruhlariga bo‘linadi: 42 1. Shart ma’nosini ifodalagan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. 2. To‘siqsizlik ma’nosini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. 3. Sabab ma’nosini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. 4. Natija ma’nosini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. 5. O‘xshatish ma’nosini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. 6. Payt ma’nosini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. 7. Izoh ma’nosini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. Shart. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning ikkinchi qismidan anglashilgan voqea-hodisaning ro‘y berishi uchun birinchi qismdan anglashilgan voqea- hodisaning ro‘y berishi shart qilib qo‘yiladi. Bu turdagi qo‘shma gaplarning birinchi qismi ko‘tariluvchi ohang bilan, ikkinchi qismi esa pasayuvchi ohang bilan talaffo‘z etiladi, har ikki gap orasida pauza beriladi: Qo‘shning tinch - sen tinch (Maqol). Dangasa bo‘lmang - baxtsiz bo‘lmaysiz (Maqol). Ko‘zim tirik - men bilan muomala qilasiz (Oybek). To‘siqsizlik. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning ikkinchi qismida birinchi qismidan anglashilgan zidlikka qaramay, ma’lum bir ish-harakatning yuzaga kelishi ifodalanadi. Bu xil gaplar zid ma’noli bog‘lovchisiz qo‘shma gaplargao‘xshaydi. Ammo ohangi va qo‘shma gapning ikkinchi qismining birinchi qismga mazmunan tobe bo‘lishi bilan farqlanadi:o‘zim hali yoshman - olamcha g‘ururim bor (G‘. G‘ulom) O‘zim bunda, ko‘ngil unda (Oybek). Sabab. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tarkibidagi qismlar sabab ma’nosini ifodalaganda qo‘shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismda ifodalangan voqea-hodisaning ro‘y berishi yoki ro‘y bermasligi sababini ko‘rsatadi: Urilmoq ham foyda: pishiq bo‘lasiz, tajriba hosil qilasiz (Oybek). Ha, Sidiqjon aka, muncha tikilib qoldingiz, chiroylik ekanmi? (A. Qahhor). Hamma ayb o‘g‘limda: go‘l, bo‘shang (H. H. Niyoziy). Natija. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tarkibidagi gaplarning birinchisi sababni, ikkinchi gap esa undan kelib chiqadigan natijani ifodalaydi. Bu xil gaplar mazmunan bir tipli bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarga o‘xshaydi. Ammo gaplar orasidagi mazmunning zich bo‘lishi bilan, gaplarning- 43 intonatsiyasidagio‘ziga xoslik bilan va kesimlarining turli zamon shaklida kela olishi hamda turli shaklda bo‘lish bilan farqlanib turadi. Natija ma’nosini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplarning o‘ziga xos ma’no va intonatsion munosabati yozuvda tire yoki ikki nuqta orqali ko‘rsatiladi: Men kulaman - hayot kuladi, Men kulaman - kulib kirar yil. Men kulaman - qo‘shiq bo‘ladi, Men kulaman - erkalanar dil. (S. Akbariy). O ‘xshatish. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplarning biridan anglashilgan mazmun ikkinchisidan anglashilgan mazmunga o‘xshatiladi. Bu xil qo‘shma gaplarning birinchisi ko‘tariluvchi intonatsiya bilan, ikkinchisi normal, tekis intonatsiya bilan talaffuz etiladi, har ikki gap orasida aniq pauza beriladi: Qor yog‘di - don yog‘di (Maqol). Xatingni o‘qidim -o‘zingni ko‘rdim (Oybek). Suv keldi - nur keldi (Maqol). Payt. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tarkibidagi birinchi gap ikkinchi gapdan anglashilgan voqea-hodisaning ro‘y berish yoki ro‘y bermaslik paytini ifodalaydi. Birinchi gap ko‘tariluvchi intonatsiya bilan talaffo‘z etiladi, undan so‘ng pauza berilib, ikkinchi gap bir tekisda bo‘lgan normal intonatsiya bilan aytiladi. Payt ma’nosi ifodalangan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplarning kesimlari asosan, o‘tgan zamon fe’llari orqali ifodalanadi: Vaqt xuftondano‘tgan, juvozxonada chiroq ko‘rinadi (Oybek). Oradan biroz vaqt o‘tdi - yoqimsiz xirillash bilan kalta-kalta nafas ola boshladi (S. Ayniy). Izoh. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tarkibidagi ikkinchi gap birinchi gapning ayrim bo‘laklarini izohlashi yoki uni to‘ldirishi mumkin. Izoh ma’nosidagi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tarkibidagi birinchi gap ko‘tariluvchi va oxirida pasayuvchi intonatsiya bilan, ikkinchi gap esa pasayib boruvchi tinch intonatsiya bilan talaffuz etiladi: Ma’lum bo‘ldi: 44 chekinayozganimiz tufayli ruhan ezilgansiz (M. Sholoxov). Kim tabib, boshidan o‘tgan tabib (A. Qahhor). Nuriga o‘xshash qizlarning ishqi bahorda yoqqan qorday: bir yoqdan yog‘ib, bir yoqdan erib ketadi (Oybek). Turli tipli gaplardan tarkib topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar, odatda, ikki sodda gapning birikuvidan tuziladi. Ammo, ayrim hollarda bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tarkibi murakkab bo‘lishi, ikkidan ortiq sodda gaplardan tuzilishi mumkin. Bu holat qo‘shma gapning birinchi qismini turli tomondan, keng izohlash zarur topilgan o‘rinlarda ro‘y beradi: Xalqqa ayting men asloo‘lganim yo‘q, Yov qo‘liga taslim ham bo‘lganim yo‘q. Men elimning yuragida yashayman, Erk deganning tilagida yashayman (H. Olimjon). Bob bo‘yicha xulosa. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, bog’langan va bog’lovchisiz qo‘shma gaplar o‘rtasida turli munosabatlar ifodalaniladalanishini ko‘rib o‘tdik. Bu qo‘shma gaplarni o‘quvchilarga o‘tishda ular o‘rtasidagi munosabatni tushuntirish, o‘quvchilarga mavzu mohiyatini ochib bergan holda misollar va badiiy asarlardan olingan namunalar yordamida ochib berilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bog’lovchisiz qo‘shma gaplar o‘rtasidagi munosabatlarda payt, sabab-natija, galma gallik kabi ma’nolar ifodalanadi. Bu holatlarni o‘qituvchi o‘quvchilarga tushuntirishda turli xil metodlar va misollar orqali yetkazib beradi. Shuni ta’kidlash lozimki, qo‘shma gapning yuqoridagi bu ikki turini o‘qitishda badiiy asar namunalari, she’riy parchalar, audiomatnlar, turli ko‘rgazmali qurollar, rasmli slaydlardan foydalanish yaxshi samara beradi. O‘quvchilarni izlanivchanlik va topqirlikka, fikrlash doirasini o‘stirishga yordam beradi. 45 III BOB. Ergashgangan qo‘shma gaplarni o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish 3.1. Mavzuni o‘qitishda zamonaviy yondashuv. Pedagogik texnologiya ta’lim modellarini optimallashtirish maqsadida, inson va texnika resurslari va ularning o‘zaro ta’sirini hisobga olgan holda butun o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini yaratish, qo‘llash va aniqlashtirishning tizimli usulidir. (YUNESKO) "Pedagogik texnologiya-ta’lim maqsadlariga va shaxsning rivojlanishiga qaratilgan pedagogik faoliyatni mutassil ravishda rivojlantirish tizimini loyihalashdir" (N.Azizxo‘jaeva). Ta’limning turli bosqichlarida amalga oshiriladigan adabiy ta’limning asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarning ma’naviy olamini boyitib, ularning badiiy-estetik didlarini rivojlantirishdan iboratdir. Chunki inson ma’naviy, ruhiy- hissiy siymo bo‘lib, uning asl mohiyati ma’naviy-insoniy sifatlar bilan belgilanadi. Demakki, inson ruhiy olamining o‘zi bir olam. Inson bolasi moddiy- iqtisodiy ehtiyoj bilan birga, ma’naviy-ma’rifiy qadriyatlarga, badiiy-estetik ozuqaga ham doimiy ravishda tashnalik, ruhiy olamida go‘zallik va an’analarga chanqoqlik sezilib turadi, sa’yi-harakat bilan mana shu ruhiy madad va qoniqishga intiladi. Adabiyot o‘qituvchisi ham, maktab adabiy ta’limi uchun ashyolar tayyorlashga tutingan mutaxassislar ham har qanday yoshdagi o‘quvchilarda o‘z fikrini bildirish, mustaqil qarashini bayon etishga kuchli ehtiyoj borligini hisobga olishlari, shundan kelib chiqqan holda adabiy materiallarning tayyor talqinlarini bermay, matn bilan tanishgan har bir o‘quvchining o‘z qarashi bo‘lishiga imkon qoldirishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ta’lim jarayoni qatnashchilarining bemalol bahslashish imkoniga egaligi , materialning erkin yo‘sinda o‘zlashtirilishi , ma’ruzalarning, imkon qadar , kamroq, seminarlarning ko‘proq bo‘lishi , o‘quvchilarning tashabbuskorligi oshishi , o‘quv topshiriqlarining alohida o‘quvchiga emas, balki guruhlarga 46 berilishi va buning natijasida bolalarda jamoa bo‘lib, birgalikda faoliyat ko‘rsatish zarurati va ko‘nikmasi yuzaga kelishi , yozma ishlardan keng foydalanish kabilar interfaol ta’lim metodlarining asosiy belgilaridir. Agar o‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida muayyan ta’limiy natijani egallash uchun o‘zlashtirgan bilimlarni eslab qolish va kerak vaqtda, ya’ni o‘xshash vaziyat yuzaga kelganda ishga solish yo‘nalishida faoliyat ko‘rsatishi ko‘zda tutilsa, ko‘rgazmali bayon metodi asosida ish olib borilayotgan bo‘ladi. O‘quvchilarning ta’lim jarayonidagi faoliyati natijasida o‘qitishning turli bosqichlarida egallashlari lozim bo‘lgan didaktik marralar oldindan berilib, unga yetishish yo‘llari ko‘rsatilsa, ta’limning dasturlash metodi qo‘llanilayotgan bo‘ladi. Agar o‘qituvchi tomonidan ta’lim jarayonining bosqichlarida erishiladigan natijalar oldindan aniq belgilab berilib, bu natijalarga yetishish yo‘llarini oldin o‘zlashtirgan bilimlariga tayanib, o‘quvchilarning o‘zlari topishlari kerak bo‘lsa, o‘qitish evristik metod yordamida amalga oshirilayotgan bo‘ladi. Agar ta’lim jarayonining bosqichlarida erishiladigan natijalar ham, ularga yetishish yo‘llari ham belgilab berilmagan bo‘lsa, ta’lim mazmunini o‘zlashtirish jarayonida o‘quvchilar hal qilinishi kerak bo‘lgan jiddiy muammoga duch keladilar va uni o‘zlari mustaqil hal etishlari lozim bo‘ladi. Ularning ta’limiy izlanishlari jiddiy xarakter kasb etadi. Ular yo‘lni ham, yechimni ham o‘zlari topishlari lozim bo‘ladi. Demak, bunda o‘qituvchi o‘quvchilarni muammoli ta’lim metodi asosida ishlashga yo‘naltirgan bo‘ladi. STEAM -maktab o‘quvchilarini yangi o‘qitish metodikasi bo‘lib, an’anaviy o‘qitish tizimiga muqobil tizim hisoblanadi. Bunda o‘quvchilar bir vaqtning o‘zida Science (tabiiy fanlar), texnology (texnologiya), engineering (muxandislik), art (san’at) va mathematics (matematika) bo‘yicha o‘qitish tizimiga asoslangan. Ushbu yondashuvlarda o‘quvchilar amaliy va kongil ochar loyihalar mashg‘ulotlari yordamida saboq oladilar. Та ’limda STEAM 47 t а ’limining vazifasi, o‘quvchilarni fanga bo‘lgan qiziqishlarini rivojlantirishdan iborat, o‘quvchilar bajaradigan ishini sevib bajarish, yangi innovatsion loyihalarni yaratishga qiziqishlarini rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. STEAM dasturi faol kommunikatsiya va jamoada ishlash bilan farq qiladi. Muloqat davrida o‘z fikrlarini bayon qilish va bahs-munozara olib borish uchun erkin muhit vujudga keltiriladi. Mamlakatimiz dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvi, fan-texnika va texnologiyalarning rivojlanishi yosh avlodning o‘zgaruvchan dunyoda raqobatbardosh bo‘lishi yoshlarimizdan fanlarni mukammal egallashni taqoza etadi. Bu esa mamlakatimiz ta’lim tizimiga texnologiya fanini o‘qitishning xalqaro standartlarini joriy etish orqali ta’minlanadi. Zamonaviy fan va texnika taraqqiyoti umumta’lim maktablarida texnologiya fanini o‘qitishga yangicha yondashuvni, o‘quvchilarning bu fandan o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarining mazmuni va darajasiga yuqori talablarni qo‘ymoqda. Bugungi kunga kelib, o‘quv axborotlari hajmining ko‘pligi tufayli o‘quvchilarga nafaqat bilim berish, balki ularni “o‘qish va o‘rganish”ni talab etadi. Jadallik bilan o‘zgarib va rivojlanib borayotgan axborotlashgan jamiyatda faoliyat ko‘rsatish va yashash o‘quvchilardan nafaqat shunchaki tayyor bilimlarni o‘zlashtirishni, balki turfa ko‘rinishdagi ma’lumotlarni mustaqil izlab topish hamda qayta ishlashni va ulardan turli hayotiy vaziyatlarda samarali foydalanishni taqozo etmoqda.. Shulardan kelib chiqib, fanlarni o‘qitishda zamonaviy talablar qo‘yilmoqda va uni kompetensiyaviy yondashuv yondashuv asosida qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda. Yoshlarga zamonaviy texnologiyalar yordamida bilim berish maqsadida, QRkodli darsliklar yaratildi. QR-kodlar orqali turli qiziqarli (diagramma, xarita, infografika, audio, video, matn ko‘rinishidagi) ma’lumotlar bilan tanishish mumkin. Bu kabi o‘zgarishlar darslik sahifalarining ixchamlashishiga olib keladi. Eng muhimi, o‘quvchida fanga qiziqishni orttiradi. Ayni paytda axborot-texnologiyalar ildam rivojlanishi, QRkod belgilarning kashf etilishu bosma nashrlarga elektron resurslarni bog‘lash imkoniyatini yaratadi. Ma’lumot uchun QR-kod - ingilizcha “Quick Respone” 48 so‘zidan olingan bo‘lib, Quick-tez, Response-javob, ya’ni tezkor javob ma’nosini bildiradi. QRkod -bu maxsus tarzdagi kodlardan iborat bo‘lgan, qandaydir bir ma’lumot, kvadrat ko‘rinishdagi tasvirdir. Unda oddiy matn, audio yozuvlar, video roliklar, 3D formatdagi shakllar va boshqa shu kabi internet resurslari bo‘lishi mumkin. Hozirgi kunda kameraga ega zamonaviy telefonlar kvadrat ko‘rinishdagi tasvir ostida yashiringa ma’lumotlarni oson o‘qish imkoniyatini beradi. Buning uchun telefon kamerasini QR-kodga yo‘naltirilgan holda, maxsus ilova orqali kodni o‘qish lozim bo‘ladi. Masalan. O‘quvchilarnining yosh doirasidan kelib chiqib hikoya , mikromatn, makromatnlar berilishi mumkin . “Kasblar ko‘pdir, dunyoda menchi? men kim bo‘laman” matnini tinglang va o‘z mulohazalaringizda qo‘shma gaplardan foydalaning. Yoki tugallanmagan hikoyalar audio va videolar berilib, davomini guruhingiz bo‘yicha davom ettiring? Bunda agar bunday bo‘lsa nima bo‘lardi? Agarda bunaqa bo‘lsachi degan savollarga guruhlarning javoblari tinglanadi. Javoblaringizda ergashtiruvchi bog’lovchilaridan foydalaning. Masalan. 49 Pedagogik texnologiyalar ta’lim-tarbiya jarayoniga o‘ziga xos bo‘lgan innavatsion yondashuvdir. U pedagogikada ijtimoiy- muhandislik tafakkurining ifodasi, o‘qitish, tarbiyalash jarayonini ma’lum darajada standart holatga solib, «Ajurli arra» metodi. Ajur frantsuzcha "ajour" so‘zidan olingan, "bir yoqdan ikkinchi yoqqa o‘tgan, ikki tomoni ochiq" degan ma’noni anglatadi. Bu metoddan ergashgantiruvchi bog‘lovchilar yordamida ergashgangan qo‘shma gaplarni o‘qitishda foydalanishni ko‘rib chiqamiz. Bu metod quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: -talaba-o‘quvchilardan 4-5 kishilik kichik guruhlar tashkil etiladi; -talaba-o‘quvchilarga beriladigan topshiriq va ularni bajarishda foydalaniladigan matnli materiallar bir necha asosiy qismlar (masalan, reja asosida bir nechta mavzuchalar)ga qirqiladi; -mavzuchalar va ularga doir matnli materiallar paketi kichik guruhlarning har bir a’zosiga tarqatiladi; -kichik guruh a’zolari matnli materiallardan foydalanib topshiriqni bajarishga kirishadilar; -kichik guruhlarning yaxshi o‘zlashtiruvchi a’zolaridan ekspert guruhi tashkil etiladi; -ekspert guruhi a’zolari qo‘llaridagi topshiriqlarni hamkorlikda muhokama qilishib, boshqalarga o‘rgatish rejasini egallashadilar; 50 -ekspertlar o‘zlarining dastlabki kichik guruhlariga qaytishib o‘rganganlarini boshqa sheriklariga o‘rgatishadi. O‘qitishga bunday yondashilganda talaba-o‘quvchilarning hamkorlikda ishlariga va katta hajmdagi o‘quv materiallarining o‘zlashtirilishiga erishiladi. Bu metoddan foydalanuvchi pedagog talaba-o‘quvchilarga taqdim etilgan topshiriqni bajarishga doir materiallarni qunt bilan o‘rganishni, birgalikda muhokama etishni, savol-javob qilishni, o‘rganganlarini boshqalarga o‘rgatishlari zarurligini oldindan aytadi. Qismlari ergashgantiruvchi bog‘lovchilar yoki shunday bog‘lovchi vazifasidagi vositalar yordamida tobe bog‘langan qo‘shma gaplar ergashgangan qo‘shma gaplar deyiladi. Ergashgangan qo‘shma gaplar tarkibida nechta gap bo‘lishidan qat’iy nazar doimo 2 qismdan iborat bo‘ladi. a) hokim qism(bosh gap) b) tobe qism (ergashgan gap) Bunday qo‘shma gaplar ergashgan gapning bosh gapga tobelanishidan hosil bo‘ladi. Mazmuni izolanayotgan gap bosh gap hisoblanadi. Bosh gapning mazmunini izohlayotgan va ko‘pincha tobe shaklda turgan qism ergashgan gap deyiladi. Hamma vaqt bosh gapdan ergashgan gapga savol beriladi. Ergashgan gap bosh gap orqali berilayotgan so‘roqqa javob bo‘ladi. Yozuvda ergashgan gap bilan bosh gap orasida doimo vergul qo‘yiladi. Ergashgan gap bosh gapdan oldin yoki keyin kelishi mumkin. Shundan kelib chiqib ergashgangan qo‘shma gaplarning qolipi quyidagicha bo‘ladi. Ergashgangan qo‘shma gaplar tuzulishiga ko‘ra so‘z birikmasiga o‘xshaydi, ya’ni: a) so‘z birikmasi ham ergashgantiruvchi qo‘shma gaplar ham 2 qismdan ya’ni tobe hokim qismdan iborat bo‘ladi. b) ikkalasida ham kompanentlar tobelanish munosabatiga kirishadi c) ikkalasida ham tobe qism hokimning so‘rog‘iga javob bo‘ladi. d) ikkalasida ham tobe qism hokimning manosini aniqlab izohlab keladi. 51 e) ikkalasining farqi shundaki, so‘z birikmasida so‘zlar tobe hokimlik munosabatiga kirishadi, gaplarning tobe hokimlik munosabati natijasida esa, ergashgangan qo‘shma gaplar hosil bo‘ladi. Ergashgangan qo‘shma gaplarda ergashgan gap bosh gapga quyidagilar bilan bog‘lanadi: Vositalar: a) ergashgantiruvchi bog‘lovchilar - sabab, maqsad, shart, qiyoslash b) ko‘makchili qurilmalar- shuning uchun, shu tufayli, shu sababli, shu bois c) bog‘lovchi vazifasidagi so‘zlar- deb so‘zi d) bog‘lovchi vazifasidagi yuklamalar- ki e) nisbiy so‘zlar h) felning –sa shart mayli shakli Ergashgantiruvchi bog‘lovchili ergashgangan qo‘shma gaplar 1. Bunday gaplarda ergashgan gap bosh gapdan ifodalangan mazmunning sababini maqsadini, sharti yoki qiyosini bildiradi. 2. Bunday qo‘shma gaplarda ergashgan gap, bosh gapga ergashgantiruvchi bog‘lovchilar ya’ni a) sabab bog‘lovchilari- chunki, negaki, zero, zotan,zeroki b) maqsad bog‘lovchisi- toki c) shart bog‘lovchilari- Agar, gar, agarda, basharti, mobodo d) qiyoslash-chog‘ishtiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘lanadi- xuddi, g‘oyo, g‘oyoki Bundan tashqari mavzuni ochib berish uchun quyidagi metodlardan foydalansa yaxshi samara beradi deb o‘ylaymiz. Qarorlar shajarasi, ―Keys – stadi―, ―Debat, ―Muammoli vaziyat, ―Tadqiqot kabi metodlari ancha faol. Ular orasida ―Keys – stadi metodining o‘rni alohida.‖ “Keys-stadi” inglizcha case – aniq vaziyat, study–ta’lim so‘zlarining birikuvidan hosil qilingan bo‘lib, aniq vaziyatlarni o‘rganish, tahlil etish va ijtimoiy ahamiyatga ega natijalarga erishishga asoslangan ta’lim metodidir. Mazkur metod muammoli ta’lim metodidan farqli ravishda realvaziyatlarni o‘rganish asosida aniq qarorlar qabul qilishga asoslanadi. Agar u o‘quv jarayonida ma’lum bir maqsadga erishish yo‘li sifatida qo‘llanilsa, metod xarakteriga ega bo‘ladi, biror bir jarayonni tadqiq etishda bosqichma-bosqich, ma’lum bir algoritm asosida amalga oshirilsa, texnologik jihatni o‘zida aks ettiradi. K е ys – yaxlit axborotlar majmuyi. Odatda k е ys uch qismdan iborat 52 bo‘ladi: 1) k е ysni tahlil etish uchun zarur yordamchi axborotlar; 2) aniq vaziyat bayoni; 3) k е ys topshirig‘i. K е ys-stadining o‘ziga xosliklari: 1) izlanishga doir faoliyatning mavjud bo‘lishi; 2) jamoaviy va guruhlarda o‘qitish; 3) individual, guruhli va jamoaviy ish shakllari int е gratsiyasi; 4) turli xil o‘quv loyihalarini ishlab chiqish; 5) muvaffaqiyatga erishish uchun talabalarning o‘quv-bilish faoliyatini rag‘batlantirish. Keysning amalga oshirish bosqichlari : Bosqichlari Bosqichning maqsadi 1. Aniq vaziyat bilan tanishuv 1.Muammoli vaziyatni tushunish 2. Izlanishga doir: topshiriq materiallarida ifoda etilgan axborotni baholash 2.Yechim uchun zarur axborotni topishgao‘rgatish 4.Qaror qabul qilish: guruhlarda yechimni izlab topish. 4.Yechim variantlarni taqqoslash va baholash 5.Munozara: har bir guruh o‘z yechimini himoya qiladi. 5. Yechimni dalillar bilan asoslash 6.Natijalarni taqqoslash: guruhlarda qabul qilingan yechimlarni taqqoslash 6.Alohida yechimlarda aks etgan qiziqishlarning o‘zaro aloqadorligini baholash Bu metodni amaliyotda ergashgangantiruvchi bog‘lovchili ergashgangan qo‘shma gaplarni o‘qitishda quyidagi misollar orqali ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq. Birinchi navbatda o‘qituvchi o‘quvchilarni uchta guruhga ajratib, ularni quyidagicha nomlaydi: 53 O‘qituvchi ergashgangantiruvchi bog‘lovchili ergashgangan qo‘shma gaplarni eslab olish uchun ochiq test namunasidan foydalanadi. Testlarni guruhlarga tarqatadi. Test namunasi 1.Quyidagi gapdan sabab bog‘lovchilari yordamida ergashgangan qo‘shma gapni toping? a) Kim yaxshi o‘qisa, u o‘qishga kiradi. b) Qor yog‘di, go‘yo don yog‘di. c) Bu masala qayta ko‘rib chiqiladi, toki ochiq qolib ketmasin. d) Gapni qisqa qil, chunki ortiqcha gap ziyon keltiradi. 2.Chog‘ishtiruv bo‘lovchili ergashgangan qo‘shma gapni toping? a) Shunday ish yuritingki, hech qachon afsus qilmang. b) Keljagim porloq bo‘lsin deb, hozirdan harakatni boshladim. c) Osmon yorishib ketdi, go‘yo ezgulik urug‘lari sochilgan kabi. d) Dadam qo‘li ochiq, saxiy odam edilar. O‘qituvchi tomonidan test javoblari tekshiriladi va tahlil qilinadi. 1-savolga o‘quvchilarda ikkita javob- b va d to‘g‘ri bo‘lib qolishi mumkin. O‘qituvchi yozuv taxtasiga “Nima uchun?” savolini yozadi. Guruhlar Qor yog‘di, go‘yo don yog‘di va Gapni qisqa qil, chunki ortiqcha gap ziyon keltiradi gaplarini tahlil qiladilar. Guruhlar 5 daqiqa mobaynida umumiy xulosaga kelishlari va uni e‘lon qilishlari talab qilinadi, ya’ni berilgan ikki gapdan qaysi biri sabab bog‘lovchili ergashgangan qo‘shma gap ekanligini aytishlari lozim. 54Voqelik Muammo Yechim VOQELIK guruhi vakillarining umumiy javobi taxminan quyidagicha: 1-gap ( Qor yog‘di, go‘yo don yog‘di ) ko‘makchili qurilma (shuning uchun) yordamida ergashgangan qo‘shma gap deyishsa, 2-gap ( Gapni qisqa qil, chunki ortiqcha gap ziyon keltiradi) sabab bog‘lovchili ergashgangan qo‘shma gap,- degan xulosani beradilar. Shundan so‘ng o‘quvchilarxulosani o‘zingiz chiqaring nazdida savollar zanjirini keltiradi: Muammo guruhining javobi quyidagicha: Sabab bo‘g‘lovchisi mavjud bo‘lganligi uchun va gap ikki va undan ortiq sodda gapdan tashkil topganligi uchun sabab bog‘lovchili ergashgangan qo‘shma gap degan javobni berishadi. Guruhlarningo‘zlari xulosa chiqarishadi. “Hamkorlik kvadrati” metodi. O‘ quvchilarda guruh bo‘lib ishlash ko‘nikmalarini shakllantiruvchi ―Hamkorlik kvadrati metodidan ham bizga daxldor mavzuda qo‘llash mumkin: Bog‘lovchilarlarnio‘rniga qo‘yib gaplar hosil qiling, bunda bog‘lovchilar qanday mazmunni ifodalashga yordam beryotganligiga e’tibor qarating. 1. Kirdim,kelajakda, deb, qoqilmayin, o‘qishga. 2. Bo‘lsa, ruxsatsiz, eshik, ham, ochiq, kirma. 3. Ozoda, sog‘, desang, yuray, bo‘l. 4. Yakson, yigitlar, deb, 55Qanday gap ergashgan qo’shma gap deyiladi? Ergashgan qo’shma gapni qanday turlari bor? Sabab bog’lovchilarini sanang? Sabab bog’lovchilari yordamida ergashgan qo’shma gapga misol yozing? boshladi, bo‘lsin, hujum, yovlar. 5. sirlarini, o‘qituvchilikka, oshdi, qiziqishim, shuning uchun, boshladim, o‘rgana, uning. Natija esa quyidagicha bo‘lishi lozim : 1.Kelajakda qoqilmayin deb, o‘qishga kirdim. 2.Eshik ochiq bo‘lsa ham, ruxsatsiz kirma. 3.Sog‘ yuray desang, ozoda bo‘l. 4. Yovlar yakson bo‘lsin deb, yigitlar hujum boshladi. 5. O‘qituvchilikka qiziqishim oshdi, shuning uchun uning uchun sirlarini o‘rgana boshladim. Bunda o‘quvchilar guruh bo‘lgan holda topshiriqni bajarishlari shart talabidir. O‘qituvchi faol qatnashmagan o‘quvchilarni kuzatib turishi lozim, chunki aynan ular bajarilgan umumiy topshiriqni guruh nomidan o‘qib, izohlab beradilar. “To‘g‘ri so‘zla, xato qilma” metodi. Bizga ma’lumki, ergashgangan qo‘shma gaplarni shakllantiruvchi vositalar – ergashgantiruvchi bog‘lovchilar, nisbiy so‘zlar, ko‘makchili qurilmalar, ko‘rsatish olmoshlari, deb so‘zi kabilardir. Ularni to‘g‘ri qo‘llay olsakkina, nutqimimizni to‘g‘ri shakllantira olamiz. Boshlang‘ich sinflardayoq ushbu malakani shakllantirish ahamiyatliligini inobatga olgan holda, ―To‘g‘ri so‘zla, xato qilma metodidan foydalanamiz. Topshiriq talabiga ko‘ra, o‘qituvchi matn yozilgan audioni eshittiradi, ushbu matn yozma holda berilib, gaplardagi ergashgangan qo‘shma gaplarni shakllantituvchi vositalar tushirib qoldiriladi, o‘quvchilar ularni o‘zlari fahmlaganlaricha to‘ldirib chiqadilar: Siringni barchaga aytishdan ehtiyot bo‘l, “mulohazakor” degan so‘z ehtiyotkor bo‘lish degandan boshqa narsa emas. siringni saqlasang, u sening siringdir, oshkor bo‘lsa, sen siringni asiri bo‘lib qolasan. To‘g‘ri javob quyidagicha bo‘lishi bo‘lishi kerak. Siringni barchaga aytishdan ehtiyot bo‘l, chunki “mulohazakor” degan so‘z ehtiyotkor bo‘lish degandan boshqa narsa emas. Agar siringni saqlasang, u sening siringdir, Agar oshkor bo‘lsa, sen siringni asiri bo‘lib qolasan. (Ibn Sino) 6Х6Х6 metodi 56 Mаzkur mеtоdlаrning аdаbiy tа’lim jаrаyonidа fоydаlаnish mumkin bo‘lgаnlаridаn yanа biri 6Х6х6 mеtоdidir. Bu mеtоddаn аdаbiy аsаrlаr ustidа ishlаshdа fоydаlаnishdа аdаbiyot o‘qituvchisidаn pеdаgоgik mаhоrаt vа ziyrаklik, guruhlаrni оqilоnа shаkllаntirа bilish tаlаb qilinаdi. Bu mеtоddа sinfdаgi o‘quvchilаr оltitа-оltitаdаn guruhlаrgа bo‘linаdi. Guruhlаrgа muаyyan nоmlаr bеrilаdi. Dаrs mаvzusi e’lоn qilinаdi, o‘qituvchi guruhning а’zоlаrini аlmаshtirаdi. Yangi guruhdа аvvаlgi guruhdаn bittа vаkil qоlаdi vа o‘z guruhining mаvzu yuzаsidаn chiqаrgаn хulоsаlаrini yangi guruhgа bаyon etаdi. Yangi guruh а’zоlаri аvvаlgi guruhning fikr vа хulоsаlаrini o‘rgаnаdilаr, ungа o‘z munоsаbаtini bildirаdilаr. Shu tаriqа qiskа vаqt ichidа o‘quvchilаr tоmоnidаn hаm mаvzu yuzаsidаn fikr bildirilаdi, hаm bu fikrlаr ulаrning o‘zlаri tоmоnidаn tаhlil qilinаdi vа bаhоlаnаdi. Skаrаbеy tехnоlоgiyasi. Skаrаbеy tехnоlоgiyasi - intеrfаоl tехnоlоgiya bo‘lib, u o‘quvchilаrdа fikriy bоg‘liqlik, mаntiq, хоtirаni rivоjlаntirishgа imkоniyat yarаtаdi, qаndаydir muаmmоni hаl qilishdа o‘z fikrini оchiq vа erkin ifоdаlаsh mаhоrаtini shаkllаntirаdi. Bu tехnоlоgiya o‘quvchi-tаlаbаlаr tаjribаsidаn fоydаlаnishni ko‘zdа tutаdi, fаоl ijоdiy ishlаsh vа fikriy tаjribа o‘tkаzish imkоniyatlаrigа egа. “To‘rt taraf” metodi. Ushbu metod ifodalangan ma’lum bir fikrni asoslashga, misollar bilan dalillashga asoslangani bois mavzumiz doirasida quyidagicha foydalanishimiz mumkin. 1-bosqich. Ko‘ngilda armon qolmasin deb, chilyosin ham qildirishga to‘g‘ri keldi 19 . Ushbu gap ergashgangan qo‘shma gapning qaysi turiga kiradi? Nega shunday deyiladi? Fikringizni asoslang. 19 Abdulla Qahhor. Tanlangan asarlar. – T.: G‘afur G‘ulom, 2007. 44-b. 57 Shu gapga o‘xshash misollardan kichik matn tuzing. Asardan olingan parchaga asosan rasm chizing, rasmingizo‘sha davr hayotidan namuna sifatida ifodalab bera olsin. O‘quvchi varaqasi: Ko‘ngilda armon qolmasin deb, chilyosin ham qildirishga to‘g‘ri keldi. Ushbu gap ergashgangan qo‘shma gapning qaysi turiga kiradi? Hol ergashgangan qo‘shma gap. Nega shunday deyiladi? Fikringizni asoslang. Bosh gapda ifodalangan gapning mazmuning maqsadini, sababini bildiruvchi ergashgan gaplar bosh gapga ko‘pincha deb so‘zi yordamida bog‘lanadi va ergashgan gapning kesimi III shaxs buyruq mayli shaklidagi fe’llar bilan ifodalanadi Shu gapga o‘xshash misollardan kichik matn tuzing. Ukam o‘qiydi deb, do‘kondan kitob oldim va uni ukamga sovg‘a qildim. Bu menig unga qilgan ikkinchi kitobim edi. Ukam o‘qishga kiradi deb, unga badiiy kitob olib bergandim. Asardan olingan parchaga asosan rasm chizing, rasmingizo‘sha davr hayotidan namuna sifatida ifodalab bera olsin. 2-bosqich. Deb so‘zi yordamida ergashgangan qo‘shma gaplarga maqollar tuzing? Tuzgan gaplaringiz maqsad yoki sabab holi bo‘lib kelyotganligini izohlang? Nima uchun shunday deb o‘ylaysiz? “Kichik esse” Kichik hajmli, erkin bayon usuliga ega bo‘lgan ushbu metod o‘quvchilarning biror masala, fikr yuzasidan shaxsiy tassurot va tasavvurlarni ifodalashga xizmat qiladi: 58 Esseda ergashgangan qo‘shma gaplar va iqtiboslardan keltiring. Bu metod o‘quvchilarni ham fikrlashga ham grammatik qoidalar va nazariyalarni amaliyotda qo‘llashga o‘rgatadi. “To‘g‘ri tоp” o‘yini uchun ikkitа plаkаt kеrаk bo‘lаdi. O‘qituvchi birinchi nаvbаtdа birоr mаqоlning bоshlаnishini yozib qo‘yadi, ikkinchisi esа tаrtibni o‘zgаrtirgаn hоldа mаqоlning dаvоmini yozib qo‘yadi. Ushbu o‘yinni bog’lovchisiz qo‘shma gaplarni o‘qitishda qo‘llasa bo‘ladi. 1. Qаri bilgаnini,... 2. Аvvаl o‘ylа,... 3. Оtdаn tushsа hаm,... 4. Yaхshi tоpib gаpirаr,... 5. O‘z uying,... 1. egаrdаn tushmаydi 2. yomоn qоpib 3. pаri bilmаs 4. o‘lаn to‘shаging 5. kеyin so‘ylа 3.2. Ergashgangan qo‘shma gaplarni “Klaster” metodi orqali o‘qitish. Ona tilio‘qitish metodikasida klaster metodi ta’lim jarayonida keng qo‘llaniluvchi metod sifatida namoyon bo‘ladi. Bu metod markaziy tushuncha 59 Ma daniyat Til Madaniyatning tilga qanday aloqasi bor, fikr yuriting va ―Madaniyat nima mavzusida esse yozing. atrofida uning mazmunini ochib beruvchi izohlar, unga tegishli bo‘lgan so‘zlarning markazga bog‘lanishini ko‘rsatib beruvchi metoddir. Klaster metodini biz ikki xil maqsadda ishlatishimiz mumkin. Ya’ni u dars jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarga markaziy tushunchani aytib, tarmoqlarni to‘ldirish vazifasini topshirsa, unda metod, agar markaziy tushuncha va tarmoqlar to‘ldirilgan holda ko‘rgazmali qurol sifatida darsga olib kirilsa, unda klasterni grafik organayzerlar qatoriga kiritamiz. Grafik organayzerlar – o‘quv jarayonida qo‘yilgan maqsadga erishishda yordam beruvchi chizma, jadval, grafiklar majmui. Agar grafik organayzerlarni o‘qituvchi tayyor (to‘ldirilgan) holda qo‘llasa vosita vazifasini, talabalarning mashg‘ulot mavzusiga doir bilimlarini mustahkamlash va fikrlashini rivojlantirish maqsadida ishlatilsa, metod vazifasini bajaradi. Grafik organayzerlarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud: 1. Klaster. 2. B-B-B chizmasi . 3. T-chizma. 4. Venn diagrammasi. 5. Konseptual jadval. 6. Insert jadvali. 7. “Nima uchun ? ” chizmasi. 8. “Qanday?” diagrammasi. 9. Baliq skeleti. 10. Toifalash jadvali. 11. Nilufar guli . O‘quv jarayoniga munosabatiga ko‘ra grafik organayzerlarni quyidagicha tasniflash mumkin: 1. Ma’lumotlarni tarkiblashtirish va tarkibiy b o‘ lib chiqish, o‘rganilayotgan tushunchalar (vo q ea va h odisalar, mavzular) o‘rtasidagi alo q a va o‘zaro bo g‘ li q likni o‘rnatish usul va vositalari: Klaster, Toifalash jadvali, Konseptual jadval , Insert, B/B/B jadvali 60 2.Ma’lumotlarni ta h lil q ilish, solishtirish va ta qq oslash usul va vositalari: T- jadvali, Venn diagrammasi 3.Muammoni aniqlash, uni hal etish, tahlil q ilish va rejalashtirish usullari va vositalari: «Nima uchun?», «Balik skeleti», «Piramida», «Nilufar guli» sxemalari, «Qanday?» ierarxik diagrammasi « K laster» (g‘uncha, to‘plam, bog‘lam) grafik organayzeri puxta o‘ylangan strategiya bo‘lib, uni o‘quvchi (tinglovchi va kursant)lar bilan yakka tartibda, guruh asosida tashkil etiladigan mashg‘ulotlarda qo‘llash mumkin. Klasterlar ilgari surilgan g‘oyalarni umumlashtirish, ular o‘rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi. Klaster bilimlarni faollashtirishni tezlashtiradi, fikrlash jarayoniga mavzu bo‘yicha yangio‘zaro bog‘lanishli tasavvurlarni erkin va ochiq jalb qilishga yordam beradi. Dars jarayonida natijaga erishishda klaster metodi ham yaxshi samara berishi mumkin. Klaster (g‘uncha, bog‘lam) metodi pedagogik, didaktik strategiyaning muayyan shakli bo‘lib, uo‘quvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu)lar xususida erki, ochiqo‘ylash va shaxsiy fikrlarni bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil g‘oyalar o‘rtasidagi aloqalar to‘g‘risida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. “Klaster” metodi aniq obyektga yo‘naltirilmagan fikrlash shakli sanaladi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog‘liq ravishda amalga oshadi. Klaster metodi tarmoqlar metodi deb ham yuritiladi va mantiqiy fikrlash, umumiy fikrlash doirasini kengaytirish, mustaqil ravishda adabiyotlardan foydalanishni o‘rgatishga qaratilgan. Biron-bir mavzuni chuqur o‘rganishdan oldin o‘quvchilarning fikrlash faoliyatini jadallashtirish hamda kengaytirishga xizmat qiladi. “Klaster” metodi aniqo‘ylangan rejali yo‘l bo‘lib, undan o‘quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg‘ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Metod guruh asosida tashkil etilayotgan mashg‘ulotlarda o‘quvchilar tomonidan bildirilayotgan g‘oyalarning 61 majmui tarzida namoyon bo‘ladi. Bu esa ilgari surilgan g‘oyalarni umumlashtrish va ular o‘rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi. “O‘qitish jarayonida klaster metodlardan foydalanish o‘ziga xos xususiyatga ega. Ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan klater metodi talabalarning fikrlashini kengaytiradi hamda muammoning to‘g‘ri yechimini topishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Klaster metodi orqali talabalarning bilim, ko‘nikma, malakalari, ijodkorligini va faolligi nazariy va amaliy muammolarga bo‘lgan qarashlari rivojlanadi”. 20 O‘ quv faoliyatini tashkillashtirishning jarayonli tuzilmasi: 1) O‘ quvchilar klasterni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Yozuv taxtasi yoki katta qog‘oz varag‘ining o‘rtasiga asosiy so‘z yoki 1-2 so‘zdan iborat bo‘lgan mavzu nomi yoziladi; 2) birikma bo‘yicha asosiy so‘z bilan uning yonida mavzu bilan bog‘liq so‘z va takliflar kichik doirachalar “yo‘ldoshlar” yozib qo‘shiladi. Ularni “asosiy” so‘z bilan chiziqlar yordamida birlashtiriladi. Bu “yo‘ldoshlarda” “kichik yo‘ldoshlar” bo‘lishi mumkin. Yozuv ajratilgan vaqt davomida yoki g‘oyalar tugagunicha davom etishi mumkin. 3) muhokama uchun klasterlar bilan almashinadilar. Tilshunoslik fanini o‘qitishda ham ushbu metod yaxshi samara beradi. Chunki XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab tilshunoslikka sistem-struktur yondashuv kuchaydi. Hozirgi paytda esa, tilning yaxlit bitta sistema ekanligi isbotlandi va tan olindi. Klaster texnologiyasining tuzilishi ham sistem-struktur ko‘rinishga asoslanadi. Shuning uchun ham klaster metodi bugungi kunda o‘zbek tili ta’limida katta ahamiyat kasb etadi. Klaster metodi guruh asosida tashkil etilayotgan mashg‘ulotlar vao‘quvchilar tomonidan bildirilayotgan g‘oyalarning majmui tarzida namoyon bo‘ladi. Bu esa ilgari surilgan g‘oyalarni umumlashtirish va ular o‘rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi. “Klaster” metodidan foydalanishda quyidagi shartlarga rioya qilish talab etiladi: 20 M. Rejabov. “Klaster – erkin fikrlashning asosi”. SCIENTIFIC PROGRESS 4-son, B 34-39 62 1. Nimaniki o‘ylagan bo‘lsangiz, shuni qog‘ozga yozing. Fikringizning sifati to‘g‘risida o‘ylab o‘tirmay, ularni shunchaki yozib boring. 2. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetmaguncha, yozishdan to‘xtamang. Agar ma’lum muddat biror bir g‘oyani o‘ylay olmasangiz, u holda qog‘ozga biror narsaning rasmini chiza boshlang. Bu harakatni yangi g‘oya tug‘ i lguncha davom ettiring. 3. Yozuvingizning orfografiyasi yoki boshqa jihatlariga e’tibor bermang. 4. “Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko‘proq yangi g‘oyalarni ilgari surish hamda mazkur g‘oyalaro‘rtasidagio‘zaro aloqadorlikni, bog‘liqlikni ko‘rsatishga harakat qiling. G‘oyalar yig‘indisining sifati va ular o‘rtasidagi aloqalarni ko‘rsatishni cheklamang” 21 . Quyida klaster metodining turlari bilan tanishib chiqamiz. Qog‘ozli klaster Mazkur klaster nafaqat yozma, balki og‘zaki nutq malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bunday holatda talabalarga kartochkalarga yozilgan alohida so‘z, fikr yoki gaplar taqdim etiladi. Kartochkaga yozilgan so‘z, fikr yoki gapni o‘qib chiqishadi va tayanch so‘z yozilgan qog‘ozga kerakli joyga yelimlash orqali joylashtirib chiqishadi. So‘ngra talabalar tomonidan tuzilgan klaster tekshirib chiqiladi va muhokama qilinadi. O‘ qituvchi tomonidan to‘g‘ri bajarilganligi yoki xatolari aytib o‘tiladi va baholanadi. Bu klasterdan ergashgantiruvchi bog‘lovchili ergashgangan qo‘shma gaplarni o‘tib bo‘lgandan keyin mustahkamlash uchun qo‘llasa yaxshi samara beradi. O‘ tilgan mavzuni qay darajada o‘zlashtirganligini bilib olish mumkin. Bu metod orqali o‘rganuvchilarni hammasi baholanadi. 21 D.Ruziyeva, M.Usmonboeva, Z.Xalikova. - Toshkent: Nizomiy nomidagi TDPU nashriyoti, 2013. B 36 63 Raqamlangan so‘zlar asosida tuzilgan klaster Mazkur klaster mavzuni og‘zaki bayon etishda voqealar ketma-ketligini aniqlashtirishga zaruriyat paydo bo‘lganda foydalaniladi. Raqamlangan so‘zlar asosida tuzilgan klaster jamoaviy tarzda quyidagi tartibda tuziladi: doska markazida mavzuga doir tayanch so‘z yoziladi, so‘ngra o‘quvchilar mazkur mavzuga doir miyasiga kelgan so‘z yoki jumlalarni aytishadi. Talabalar tomonidan aytilgan barcha fikrlar doskaga yozib bo‘linganidan so‘ng, mazkur mavzuga doir voqealarni ketma-ket muhokama qilishga kirishadi. O‘qituvchi yordamchi savollar bilan yordam beradi va ular bilan birga doskaga yozilgan so‘zlarning oldiga tartib bilan raqamlarni qo‘yib chiqadi: birinchi gapda qo‘llaniladigan so‘zning oldiga 1 raqamini, ikkinchi gapda qo‘llaniladigan so‘zning oldiga 2 raqamini va h.k. Klasterda keltirilgan so‘zlarni qanday vosita ekanligini ayting va ular yordamida gaplar tuzing. 64 Art-klaster ( rasmli klaster ) Mazkur klasterni tuzish uchun biror bir mavzuga doir rasm qog‘ozningo‘rtasiga yelimlanadi. So‘ngra o‘quvchilar uni tashkil etuvchi komponentlarni chizishlari yoki tayyor rasmlardan foydalanishlari kerak bo‘ladi. Tayyor rasmlar mazmuni faqat bir predmet (narsa-buyum, jonli mavjudot va h.k.) yoki yaxlit syujet (tabiat hodisasi, kishilarning mashg‘uloti va h.k.)dan iborat bo‘lishi mumkin. Fanga doir a rt-klaster Mazkur turga mansub klaster biror-bir fan yoki shu fanga doir mavzu asosida ishlab chiqiladi. Bu klasterdan o‘quvchilarning fikrlashini o‘stirishda va yaxshi tasavvur qilishda yordam beradi. Klasterda ko‘rsatilgan rasmlar asosida matnlar tuzing va unda ergashgangan qo‘shma gaplar ishtirok etsin? 65 Guruhli klaster Guruhli klaster biror-bir mavzuga doir masalalarni kichik guruhlarga taqsimlash va jamoaviy tarzda klaster asosida o‘quv savolining mohiyatini ochib berishni ko‘zda tutadi. Masalan, “Qo‘shma gaplar” mavzusi bo‘yicha amaliy mashg‘ulot o‘tkazilayotgan vaqtda talabalar guruhlarga bo‘linib, quyidagi mavzularda klasterlar tuzishlari mumkin: “Bog‘langan qo‘shma gap hosil qiluvchi vositalar”, “Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar orasidagi ma’no munosabatlar”, “Ergashgangan qo‘shma gaplarni hosil qiluvchi vositalar”, qog‘ozga tayyorlangan klasterlar asosiy mavzu atrofiga yopishtiriladi. Har bir guruh a’zosi o‘zining klasteriga asoslanib mavzuni bayon etadi. Shuningdek, talabalar boshqa guruh tomonidan tuzilgan klaster bo‘yicha o‘quv savolini bayon etib berishi mumkin. Bob bo‘yicha xulosa. Shuni aytish lozimki, klaster metodi orqali faqat qo‘shma gaplarni emas, balki turli sohalarda qo‘llasa ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin. Biz bu bobda grafik organayzerlar o‘quv jarayonida qo‘yilgan maqsadga erishishda yordam beruvchi chizma, jadval, grafiklar majmui ekanligini bilib oldik. Agar grafik organayzerlarni o‘qituvchi tayyor (to‘ldirilgan) holatda qo‘llasa vosita vazifasini, o‘quvchilarning mashg‘ulot mavzusiga doir bilimlarini mustahkamlash va fikrlashini rivojlantirish maqsadida qo‘llanilsa, metod vazifasini bajarishini ko‘rib o‘tdik. Grafik organayzerlarning quyidagi ko‘rinishlari bilan tanishdik. 66 Klaster, B-B-B chizmasi, T-chizma, Venn diagrammasi, Insert jadvali, Nilufar guli kabi turlari borligini ko‘rib o‘tdik. Agar klasterdan metod sifatida foydalanilsa o‘quvchilarda eslab qolishida, esse klaster va rasmli klasterlardan ergashgan qo‘shma gaplarni o‘qitishda foydalanilsa o‘quvchilarilarning mustaqil fikrlashlarida, mavzuni yoritib berishlarida ijobiy natijalar berishi mumkinligini ko‘rib o‘tdik. Klаstеr mеtоdini аsоs vа ungа bеvоsitа vа bilvоsitа bоg‘lаnuvсhi tаrmоqlаr mеtоdi dеb hаm yuritsаk bо‘lаdi vа mаntiqiy fikrlаsh, umumiy fikrlаsh dоirаsini kеngаytirish, mustаqil rаvishdа аdаbiyоtlаrdаn fоydаlаnishni о‘rgаtаdi dеyish mumkin. Birоr-bir mаvzuni о‘rgаnishdаn оldin о‘quvсhilаrning fikrlаsh fаоliyаtini jаdаllаshtirish hаmdа kеngаytirishgа xizmаt qilishini hаm tа’kidlаsh jоiz. Ushbu mеtоd guruh аsоsidа tаshkil еtilаyоtgаn mаshg‘ulоtlаrdа о‘quvсhilаr tоmоnidаn bildirilаyоtgаn fikrlаrning mаjmui sifаtidа nаmоyоn bо‘lаdi. Bu еsа ilgаri surilgаn g‘оyаlаrni umumlаshtirish vа ulаr о‘rtаsidаgi аlоqаlаrni tоpish imkоniyаtini yаrаtаdi. 67 Umumiy xulosa. Sintaksis masalasi antik davrdan o‘rganilib kеlinmoqda va hanuzgacha sintaksis masalalari dolzarb hisoblanadi. Sintaksis grammatika fanining bir bo‘lagi sifatida ko‘riladi. Ma’lumki, grammatika fani ikki qismdan, ya’ni morfologiya va sintaksis yo‘nalishlaridan iborat. Sintaksis ta’rifiga ingliz, rus va o‘zbеk olimlari har tomonlama yondoshgan. Tilshunoslik fanida qo‘shma gap mavzusi azaldan muammoli bo‘lib keldi va bugungi kunda ham uni muammolardan xoli deb bo‘lmaydi. Buning asosiy boisi shundaki, qo‘shma gap fikr ifodasi sintaktik shaklining eng yuqori va murakkab pog‘onalaridan birini tashkil etadi. Jahon tilshunosligida qo‘shma gap talqiniga bag‘ishlangan ilmiy-monografik tadqiqotlar ko‘p bo‘lishiga qaramay, bu sohada hali yechilmagan jumboqlar anchagina ko‘rinadi. Shular qatoriga qo‘shma gap qismlarining atalishi, ularning tub strukturaga munosabati, tarkibiy qismlarning o‘zaro bog‘lanishini ta’minlovchi grammatik va ekstralingvistik omillarning funksional salmog‘ini aniqlash, qo‘shma gapning ustpredikativ belgisi, uning sintaktik derivatsiyasiga taalluqli muammolarni va, umuman, «qo‘shma gap» terminining qo‘llanilishi bilan bog‘liq ko‘plab munozarali masalalarni kiritish mumkin. Qo‘shma gap komponentlarining munosabati turlarini o‘rganish XX asrning yigirmanchi yillarida tilshunoslik fanida asosiy mavzulardan biri bo‘ldi va bu sohada tilshunoslar o‘rtasida ilmiy bahs va munozaralar boshlandi. Bunday munozaralarning boshlanishiga, masalan, rus tilshunosligida, M.N.Petersonning «Ocherk sintaksisa ruskogo yazika» nomli asarida qo‘shma gap haqida bildirilgan mulohazalari sabab bo‘ldi. M.N.Peterson qo‘shma gap qismlarining tobe va teng bog‘lanishi xususida tilshunoslar tomonidan aytilayotgan fikrlarning g‘oyat chalkash va chuqur ilmiy asosga ega emasligini ta’kidlaydi. Mazkur ishda turli davlat olimlarining qo‘shma gap sintaksisi bo‘yicha qilgan ishlari ko‘rib chiqildi va ulardan ilmiy ishda unumli foydalanildi. Keyingi yillarda qo‘shma gaplarni o‘qitish masalalariga ham e’tibor berilib, mavzuni o‘quvchilarga qanday tushuntirilsa ko‘zlangan maqsadga yetish 68 mumkin, degan ma’noda turli xil zamonaviy pedagogik texnalogiyalar va metodlardan foydalanib kelinmoqda. Xulosa sifatida shuni aytish lozimki, ushbu ishda qo‘shma gaplarni interfaol metodlar yordamida o‘qitish masalalari yoritilgan bo‘lib, asosan, o‘quvchilarni diqqatini jalb qilgan holda, ularni fikrlashga undaydigan metodlardan foydalanildi. Ushbu ishda qo‘shma gaplarni o‘qitishda klaster metodidan va turli xil samarali metodlardan foydalanilsa ijobiy natijalarga erishish mumkin. Chunonan, mavzuni ochib berish uchun quyidagi metodlardan foydalansa yaxshi samara beradi deb o‘ylaymiz. Qarorlar shajarasi, ―Keys – stadi―, ―Debat, ―Muammoli vaziyat, ―Tadqiqot kabi metodlari ancha faol. Ular orasida ―Keys – stadi metodining o‘rni alohida. Mazkur metod muammoli ta’lim metodidan farqli ravishda realvaziyatlarni o‘rganish asosida aniq qarorlar qabul qilishga asoslanadi. Agar u o‘quv jarayonida ma’lum bir maqsadga erishish yo‘li sifatida qo‘llanilsa, metod xarakteriga ega bo‘ladi, biror bir jarayonni tadqiq etishda bosqichma-bosqich, ma’lum bir algoritm asosida amalga oshirilsa, texnologik jihatni o‘zida aks ettiradi. Shu bilan birga “Rasmli esse” metodidan foydalanish ham qo‘shma gaplarni o‘qitishda yaxshi samara berishini ko‘rib o‘tdik. Bu metodlardan unumli foydalanish orqali qo‘shma gap mavzusini o‘qitishda kutilgan natijalarga erishildi. Bundan tashqari hozirgi kunda dolzarb masalardan biri bolani fikrlashini o‘stirish, voqea-hodisalarga shaxsiy munosabat bildira olishlikdir. Shu o‘rinda ishimizda STEAM ta’limi haqida ham mulohazalar keltirildi va mavzu bo‘yicha qo‘llansa samaradorlikka erishilishi ko‘rsatib o‘tildi. Та’limda STEAM tа’limining vazifasi, o‘quvchilarni fanga bo‘lgan qiziqishlarini rivojlantirishdan iborat, o‘quvchilar bajaradigan ishini sevib bajarish, yangi innovatsion loyihalarni yaratishga qiziqishlarini rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyayevning Oliy majlisga murojaatnomasi.-Toshkent: “O‘zbekiston” N.M.U.I, 2018, 72-b. 2. Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz.Toshkent: “O‘zbekiston” N.M.I.U, 2017, 485-b. 3. Ўзбеkистон Республиkаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ- 1947-сон «Ўзбеkистон Республиkасини янада ривожлантириш бўйича Ҳараkатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони. 4. Мирзиёев Ш.М. Эрkин ва фаровон, демоkратиk Ўзбеkистон давлатини биргалиkда барпо этамиз // Ўзбеkистон Республиkаси Президенти лавозимига kиришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқ. – Тошkент: «Ўзбеkистон» НМИУ, 2016. – 56 б. 5. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга kўтарамиз // I жилд. – Тошkент: Ўзбеkистон, 2017. ‒ 592 б. II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar: 1. Nurmonov А. Tаnlаngаn аsаrlаr.-Toshkent ”аkаdemik nаshr”,2012. 2. B иноградов В.В. O сновн ые вопросы синтаксиса предложения (на материале русского языка) // Исследования по русской грамматики.– М. 1975. 3. hhtps||azkurs.org 4. Nurmonov А. Tаnlаngаn аsаrlаr.-Toshkent”Аkаdemik nаshr”, II jild, 2012.- B. 418 5. Р.Сайфуллаева Ҳозирги ўзбек тилида қўшма гапларнинг субстанционал талқини Т...2007. - B. 257 6. B. To‘xliyev, M. Shаmsiyevа, T. Ziyodovа “O‘zbek tilini o‘qitish metodikаsi” 2006. –B 183. 70 7. R. Sаyfullаyevа, B. Mengliyev, G. Boqiyevа, M. Qurbonovа, Z. Yunusovа, M. Аbuzаlovа “Hozirgi o‘zbek аdаbiy tili” 2009.-B. 391. 8. N. Rаsulovа “Onа tilidаn mа’ruzаlаr” 2018. –B 126. 9. збек тили грамматикаси. II томлик. 2-том . -Тошкент: Фан , 1976.-Б.Ӯ 560. 10. Abdurahmonov G‘. Qo‘shma gap sintaksisi asoslari . Toshkent, 1958.B. 325. 11. Sayfullayeva R. Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma gaplarning formal-funksional talqini. - Toshkent: Fan, 1994. - 357 b. 12. Asqarova M. Hozirgi zamon o‘zbek tilida qo‘shma gaplar.-Toshkent: O‘zbekiston Fanlar akademiyasi nashriyoti , 1960,134 b. 13. Raupova L. O‘zbek tilida nomustaqil kesim masalasi va [WPm-WPm] qurilishli gaplar: Filol. fan. nom dis. avtoref . - Toshkent , 1999. 14. Berdialiyev A. O‘zbek tili ergash gapli qo‘shma gaplarida sintaktik aloqa va sintaktik munosabatlar. - Toshkent: Fan, 1992. – B. 358. 15. Turniyozov B. Teng komponentli murakkab qurilmalar sintaktik derivatsiyasiga doir // O‘zbek tili va adabiyoti , №6, 2002. 16. Asqarova M. O‘zbek tilida ergashish shakllari va ergash gaplar. - Toshkent. 1966. 17. Boymirzayeva S. Payt munosabatini ifodalovchi qo‘shma gaplar sinonimiyasi // Til va adabiyot ta'limi. 2002. - №5. - B.38. 18. Mahmudov N. Ergash gaplarning tabiati va tasnifi masalasi // O‘zbek tili va adabiyoti. 1991. - №3. - B. 458 . 19. Ne’matov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari.-Toshkent: Universitet , 1999. 20. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o‘zbek tili. - Toshkent. - 2007. - B. 264-377. 21. Turniyozov N.Q. Qo‘shma gap sintaksisi. –Samarqand: SamDU nashri , 1995. 22. Yangi pedagogik texnologiyalar haqida.-//Tuzuvchilar E.Turaqulov va boshq. - Samarqand , 2007. 71 23. Nazarov K., Ubayeva F., Narimonova M., Sayfullayeva R. Qo‘shma gap komponentlarini sistemali o‘rganish masalasiga doir // Hozirgi o‘zbek adabiy tilining taraqqiyot yo‘nalishlari. - Toshkent. 1990. 24. N. M. Mаhmudov, А. Nurmonov, А. Sh. Sobirov 9-sinf onа tili dаrsligi Toshkent- 2019. 25. О‘rinbоyеv B. Hоzirgi о‘zbеk аdаbiy tili (О‘quv qо‘llаnmа). – Sаmаrqаnd: SаmDU nаshri, 2001. 26. Ғуломов А.Ғ. , Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили Т., 1987 йил. 27. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Т., 1995 йил. 28. Ғуломов А. Ўзбек тили синтаксисининг баҳзи масалари. «Ўзбек тили ва адабиёти» журнали. 1968. 2-сон. 29. Ўзбек тилининг академграмматикаси. Тошкент. 1976. 30. Нурмонов А. ва бошқалар. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. Т.1992. 31. Абдуллаев А. Сўз бирикмалари синтаксисининг айрим масалалари. «Ўзбек тили ва адабиёти» журн. 1969. 1-сон. 32. Абдураҳмонов Г. Қўшма гаплар билан содда гапларнинг фарқланишига доир баҳзи мулоҳазалар. «Ўзбек тили ва адабиёти» жур. 1958. 3-сон. 33. Сайфуллаев А. Семантико-грамматические особенности членов предложения в совремоенном узбекиском язқке. Т., 1984. 34. Mengliev B. O‘ zbek tilining struktur sintaksisi – Q arshi., 2003. 35. Ne‘matov H., G’ulomov A., Abduraimova M., Qosimova N. Ona tili. 9-sinf uchun darslik (sinov). -T.: O‘qituvchi, 1998. - 160 b. 36. Solntsev V.M. Yazk kak sistemno-strukturnoe obrazovanie-M.:Prog, 1978. 37. Nazarova S. Erkin birikmalarda bog’lanish omillari. NDA, -T.1997. 38. Mengliev B.R. Lisoniy tizim yaxlitligida sathlararo munosabatlar: Filol. fan. dokt. ... dis. - T., 2002. - 248 b. 72 39. Solntsev V.M. Yazk kak sistemno-strukturnoe obrazovanie. -M.: Progress, 40. Ne‘matov H . va b. O‘ zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 41. D.Ruziyeva, M.Usmonboeva, Z.Xalikova. - Toshkent: Nizomiy nomidagi TDPU nashriyoti, 2013. B.36 42. M. Rejabov. “Klaster – erkin fikrlashning asosi”. SCIENTIFIC PROGRESS 4-son, B 34-39 Int е rn е t s а hif а l а ri 1. www . ziy о n е t . uz . 2. www.ziyоuz.соm 3. fаyllаr.оrg 73

QO‘SHMA GAPLARNI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNALOGIYALARNING O‘RNI Mundarija: KIRISH I BOB.Tilshunoslikda qo‘shma gaplarni o‘rganilishi 1.1. Tilshunoslikda qo‘shma gaplarni o‘rganilish tarixi. 1.2. Maktabda qo‘shma gaplarni o‘rganilishi. Bob bo‘yicha xulosa II BOB.Bog‘lovchisiz hamda bog‘langan qo‘shma gaplar haqida ba’zi mulohazalar. 2.1. Bog‘langan qo‘shma gaplarni hosil qiluvchi vositalar. 2.2. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar o‘rtasidagi munosabatlar. Bob bo‘yicha xulosa III BOB. Ergashgangan qo‘shma gaplarni o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish 3.1. Mavzuni o‘qitishda zamonaviy yondashuv. 3.2. Ergashgangan qo‘shma gaplarni “Klaster” metodi orqali o‘qitish. Bob bo‘yicha xulosa Umumiy xulosa Adabiyotlar ro‘yxati 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi hamda dolzarbligi O‘zbekistonning 2017-2021–yillarga mo‘ljallangan “Harakatlar strategiyasi”da ham IV bo‘lim “Ijtimoiy sohani rivojlantirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlar”da qayd etilganidek: ” Biz yosh avlodni har tomonlama sog‘lom va barkamol etib tarbiyalash borasida ishlarimizni yangi bosqichga ko‘tarish maqsadida “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonunni yangi tahrirda qabul qildik”. 1 Zero, Prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” nomli asarida ta’kidlaganlaridek, “Farzandlarimizni mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni chuqur egallagan , mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun hamisha dolzarb masala hisoblanadi”. 2 Tom ma’noda to‘g‘ri aytilgan yuqoridagi fikrlarning isboti o‘laroq, mamlakatimizda til ta’limiga ham katta e’tibor berilmoqda. 2017-yildan boshlangan ta’limni tubdan isloh qilish, amaldagi darsliklar sifatini qaytadan ko‘rib chiqqan holda jahon standartlari talablariga moslashtirish borasidagi harakatlar natijasi sifatida umumiy o‘rta ta’limda eski davlat ta’lim standarti o‘rnini bosadigan va ta’limgao‘zgartirish kirita oladigan Umumiy Milliy o‘quv dasturi ishlab chiqilmoqda. Umumiy o‘rta ta’limning Milliy o‘quv dasturi o‘z ichiga fanlarning o‘quv reja va dasturlarini,o‘qitish metodologiyasi va baholashni qamrab oladi. Bu dastur bo‘yicha yaratilayotgan yangi darsliklar, o‘qituvchilar uchun uslubiy qo‘llanmalar, mavzularning mustahkam egallanishi uchun yaratilayotgan mashq daftarlari, o‘quv-uslubiy materiallar ta’lim sifatini yanada oshirishga xizmat qiladi. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyayevning Oliy majlisga murojaatnomasi.- Toshkent: “O’zbekiston” N.M.U.I, 2018, 72-b. 2 Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz.Toshkent: “O‘zbekiston” N.M.I.U, 2017, 485-b. 2

Ma’lumki, bugungi kungacha til materiallari semantik-gammatik maqsadga ko‘ra o‘rganildi. Biroq ularning nutqqa ko‘chirilishi bilan masalalar nazardan chetda qoldi. Masalan, gap va unung sintaktik shakllanishi qonun qoidalari ana shunday muammolardan biridir. Zero, gap nutqda shakllanadi va shu sababli uo‘zida tilning nutqda qo‘llanilishini taqozo etadi Shunday ekan, dissertatsiyamiz mavzusini tashkil etgan qo‘shma gaplarning sintaktik shakllanishi qonun-qoidalarini o‘rganish ham hozirgi tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biridir. Tadqiqot obyekti. O‘zbek tilida qo‘shma gaplarning birikish yo‘llari, ularda ifodalangan mazmuniy munosabatlar, qo‘shma gaplarni o‘qitish muammolari, ularni o‘qitishga zamonaviy yondashuv masalalari tadqiqot obyekti sifatida olingan. Tadqiqot predmeti. O‘zbek tilshunosligi fanini o‘qitishda qo‘shma gaplarning grammatik xususiyatlari, semantik sinonimiyasi va ularni izchil yoritish, darsliklarda berilish holati, mavzuni o‘qitishda yuzaga keladigan muammolarni interfaol metodlardan foydalangan holda bartaraf etish. Tadqiqot ishining maqsadi. Qo‘shma gaplarning tilshunoslik fanida o‘rganilishi ma’lum darajada yangilikdir. Shunga asoslangan holda, dissertatsiyamizning maqsadini belgiladik: o‘zbek tilidagi qo‘shma gaplani o‘qitishda yuzaga keladigan muammolarni interfaol metodlardan foydalangan holda bartaraf etish, o‘zlashtirish samaradorligini oshirish. Tadqiqot vazifalari: 1.O‘zbek tilida qo‘shma gaplarning, jumladan, ergashgangan, bog‘langan, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tadqiqi holatini o‘rganish. 2.Qo‘shma gaplarning shakllanishi qonun-qoidalari nazariyasini o‘rganish. 3.Qo‘shma gaplarning darsliklarda berilish holatlarini yoritish. 3

4.Qo‘shma gaplarni o‘qitishda samara beradigan interfaol metodlarni tanlash va ta’lim jarayonida qo‘llab ko‘rish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tahlil etilgan faktik materiallarga tayangan holda qo‘shma gaplarning grammatik xususiyatlarini o‘quvchiga innivatsion va xorijiy tajribalar asosidagi interfaol metodlar bilan tez, oson va qulay usulda o‘qitish. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazi. Qo‘shma gaplarni shakllantiruvchi vositalar, ularda ifodalangan mazmuniy munosabatlar, bunday gaplarni o‘qitishda yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etishda zamonaviy yondashuvlarga munosabat bildirish. Tadqiqotning metodologik asosi. Hozirgi kunda tadqiqot olib borilayotgan ilg‘or metodlar, tilshunoslikda o‘z o‘rnini topayotgan yangicha nazariyalar asos sifatida olinib, zamonaviy ta’lim metodlaridan foydalanildi. Tadqiqotda qo‘llaniladigan metodikaning tavsifi. Ma’lumki, har bir darsning maqsadi, vazifasi bo‘ladi. Darsda muayyan topshiriqni bajarib biror natijaga erishish uchun ma’lum usullar majmuasidan foydalaniladi. U turli vositalar orqali amalga oshiriladi. Badiiy matnlarni lisoniy tahlil qilish, undagi qo‘shma gaplarning qanday yo‘l bilan tuzilganini sharhlash, ijodiy tafakkurni rivojlantirish bilan birga nutqiy mahoratning shakllanishiga ham yordam beradi. Darsliklarimizda qo‘shma gaplarning tahlili ancha murakkab. Ona tili o‘qitish metodikasida qo‘shma gaplarnio‘rganish yuzasidan an'anaviy darslikdagi mashqlar, savol va topshiriqlar hozirgi kunga qadar amalda qo‘llanilayotgan dastur doirasida qolib ketgan edi. o‘zbek tilshunosligining so‘nggi yillarda qo‘lga kiritgan yutuqlariga tayangan holda yangi interfaol metodlarga asoslanib o‘rganishni tavsiya qilamiz. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Turkiy tillarning qo‘shma gaplari haqida fikr yuritilar ekan, bu tilning o‘z ichki xususiyatidan kelib chiqish zarur bo‘ladi. Tilshunoslik taraqqiyotidagi 4

erishilgan yutuqlar ta’limning samaradorligini oshirish uchun xizmat qiladi. Ta’limning uzluksizligini ta’minlash uchun nazariy tadqiqotlar, tahlillar muhimdir. Bugungi kunda tayyorlanayotgan mutaxassislar jahon andozalariga javob bera oladigan, chuqur bilimli, bilimini amaliyot bilan bog‘lay oladigan yetuk kadrlar bo‘lishi lozim. Ta’lim jarayonida qo‘shma gaplarnio‘qitishda innovatsiyalar va ilg‘or xorijiy tajribalar, mavzuni o‘qitishga zamonaviy yondashuv materiallarni puxtao‘zlashtirish uning samaradorligini ta’minlaydi. Ana shu nuqtayi nazardan magistrlik dissertatsiyasi materiallaridan talabalar kurs ishi, referat yozish va mustaqil ish jarayonlarida foydalanishlari mumkin. 5

O'xshashlar

Numerativ so‘zlarni o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish
SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR TADQIQI VA TA’LIMI
PEDAGOGIK MAHORATNING O‘QITUVChI FAOLIYaTIDAGI O‘RNI” MODULINI O‘QITIShGA TEXNOLOGIK YoNDAShUV
PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING O‘QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O‘RNI VA AHAMIYATI
YORDAMCHI SO‘Z TURKUMLARINI O‘QITISHDA KLASTER METODIDAN FOYDALANISH