logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR TADQIQI VA TA’LIMI

SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR TADQIQI VA TA’LIMI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1426.380859375 KB
Ko'chirib olish
SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR TADQIQI VA TA’LIMI MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................................................................... 1 Prezident Shavkat Mirziyoyevning oʻzbek tiliga davlat tili maqomi berilganining oʻttiz yilligiga bagʻishlangan tantanali marosimdagi nutqi. 21.10.2019. .................................................................. 2 I BOB. GAP NAZARIYASI HAQIDA MULOHAZALAR ....................................................................................... 6 1.1.Gap sintaksisining asosiy predmeti sifatida ........................................................................................... 6 Prezident Shavkat Mirziyoyevning oʻzbek tiliga davlat tili maqomi berilganining oʻttiz yilligiga bagʻishlangan tantanali marosimdagi nutqi. 21.10.2019. .................................................................. 6 1.2.Gaplarni tasniflash masalasi ................................................................................................................ 10 Типы предложений по цели высказывания ....................................................................................... 14 Типы предложений по интонации ...................................................................................................... 14 1.3.O‘zbek tilida gapning turlari ................................................................................................................. 18 BOB BO‘YICHA XULOSA .............................................................................................................................. 28 II bob. O‘zbek tilida sintaktik tarkibi qisqargan gaplar ............................................................................... 29 2.1.Atov gapning o‘zbek va rus tili darslik va o‘quv qo‘llanmallarida o‘rganilishi ...................................... 29 2.2 So‘z- gap haqida mulohaza .................................................................................................................. 35 2.3.To‘liqsiz gap va uning turlariga qarashlar aks etgan ilmiy tadqiqotlar haqida ..................................... 40 BOB BO‘YICHA XULOSALAR ........................................................................................................................ 45 III. SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLARNI О‘QITISHDА ZАMОNАVIY MЕTОDLАRDАN FОYDАLАNISH ................................................................................................................................................................... 46 3.1.Zamonaviy dars va unga qo‘yiladigan talablar ..................................................................................... 46 3.2.Atov va so‘z-gaplarni o‘qitishga doir metodik tavsiyalar. ..................................................................... 51 3.2. To‘liqsiz gaplarni o‘qitishning samarali metodlari. .............................................................................. 64 BOB BO‘YICHA XULOSA .............................................................................................................................. 70 UMUMIY XULOSALAR ................................................................................................................................ 71 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................................ 75 KIRISH Tadqiqot mavzusining dolzarbligi : Bugungi XXI asr – taraqqiyot yangi bir bosqichga ko‘tarilayotgan paytda ijtimoiy munosabatlarga faol kirisha oladigan, yuksak ma’naviyatga ega bo‘lgan va tasavvur dunyosi keng bo‘lgan barkamol avlodga bo‘lgan talab har qachongidan ham yuqori. Mana shunday kadrlarni yetishtirishda tilshunoslikning ham o‘rni beqiyos. Asrlar davomida ilmning bir yo‘nalishi, sohasi sanalgan tilshunoslik o‘z qamrovi doirasida ko‘plab tadqiqotlarga ega bo‘lgan. Umuman olganda, til insonni hayvondan ajratib turuvchi asosiy vosita bo‘lib, kishilarning o‘y-xayollari, orzu-istaklari hamda kundalik ehtiyojlarini qondiradigan, bir-biri bilan muloqoqtga kirishishiga yordam beradigan mo‘jizaviy qurol sanaladi. Har bir millatning, har bir xalqning o‘z ona tili mavjudki, u kishi qalbiga ona allasi bilan singadi. Shu o‘rinda mamlakatimiz prezidenti Sh.Mirziyoyevning quyidagi fikrlarini keltirib o‘tish joiz: “ Kimda-kim o zbek tilining bor latofatini, jozibasi va ta sir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini hisʻ ʼ qilmoqchi bo lsa, munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, ʻ o lmas maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli qo shiqlariga ʻ ʻ quloq tutsin. ” 1 Shu asosda o‘zbek tilshunosligida bugungi kunda yaratilayotgan har bir yangilik, tadqiqot va izlanishlar yuqoridagi talab asosida yaratilmoqda. Bilamizki, Til bir butun sistema bo‘lib, u sathlardan tashkil topgan. Shu sathlar orasida eng yuqorisi – bu sintaktik sath hisoblanadi. Sintaksisning muammolaridan biri gap tushunchasi bo‘lib, uning qoidasi adabiyotlarda turli shakllarda berilganligini ko‘rishimiz mumkin. Shunday ekan, mazkur dissertatsiya ishida o‘zbek va yevropa tilshunosligida gap ta’rifiga alohida to‘xtalib o‘tilgan, qiyoslangan va o‘zbek tilidagi gap qoidasini bitta qolipga keltirish masalasi o‘rtaga tashlangan. Gapni tasniflash masalasi va turlarini o‘rganish. Sintaktik tarkibi qisqargan gaplarni tadqiq etish va o‘qitishning samarali usullarini yaratish va tavsiyalarini ishlab chiqish dissertatsiya ishining dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqotning metodologik asosi: o‘zaro aloqadorlikda va taraqqiyotda o‘rganishga asoslangan dialektik falsafadir. Ishda qiyoslash, chog‘ishtirish, tavsifiy metodlardan foydalanildi. 1 Prezident Shavkat Mirziyoyevning o zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o ttiz yilligiga ʻ ʻ bag ishlangan tantanali marosimdagi nutq ʻ i . 21.10.2019. 2 Tadqiqot ob y ekti: sintaktik tarkibi qisqargan gaplar namoyon bo‘lishining sinxron-diaxron shakllari, o‘ zbek tilidagi gap qoidalari va turlari, xususan, sintaktik tarkibi qisqargan gaplar: atov gap, so‘z gap, to‘liqsiz gaplar . Tadqiqot predmeti: sintaktik tarkibi qisqargan gaplarga doir tadqiqotlar va nazariyalarning mazmuni, shakl, vosita va metodlari. Tadqiqot ishining maqsadi: - Mavzuga doir o‘quv adabiyotlari bilan tanishib chiqish jarayonida yangidan-yangi ilmiy xulosalar chiqarish; - o‘quv jarayonida sintaktik tarkibi qisqargan gaplarni o‘qitishning samarali metodlarini yaratish va o‘qitish samaradorligini oshirish ; - tegishli mutaxassisliklar uchun sintaktrik tarkibi qisqargan gaplarning ilmiy metodologik asoslarini ishlab chiqish; - o lib borilgan izlanishlar yuzasidan taklif, metodik tavsiyalar va amaliy ko‘rsatmalar berish. Tadqiqotning vazifalari: - tilshunoslikda gap va uning muhim xususiyatlarini o‘rganish; - gap va uning turlari haqida ayrim chet tillari (inliz, rus, fransuz) hamda o‘zbek tili grammatikasida mavjud bo‘lgan qarashlarning tayanch nuqtalarini topish; - sintaktik tarkibi qisqargan gaplarning grammatik xususiyatlarini o‘rganish; - sintaktik tarkibi qisqargan gaplardan yuzaga keladigan mazmuniy munosabatlarni o‘rganish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi : - “Sintaktik tarkibi qisqargan gaplar” atamasi V.Gak tomonidan tilshunoslikka olib kirilganligi hamda bu boradagi qarashlar tahlilga tortildi. - Gapning o‘ziga xos xususiyatlari, tarkibiy tuzilmasi, qoidalari chet tillari bilan o‘zaro qiyoslandi. - sintaktik tarkibi qisqargan gaplardan yuzaga keladigan mazmuniy munosabatlar asoslab berildi. 3 - Ta’limda sintaktik tarkibi qisqargan gaplar: atov gap, so‘z gap, to‘liqsiz gaplarni o‘qitishning o‘ziga xos, zamonaviy, samarali metodologik asoslari ishlab chiqildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqot ishida sintaktik tarkibi qisqargan gaplarga doir tadqiqotlar ko‘lamini yanada kengaytirish, bu borada samarali natijalarga erishih mumkin, agar: - o‘zbek tilshunosligida gapning qoidasi, qurilishi va mazmuni o‘rganilsa; - mazvuning jahon tilshunosligi bilan o‘zaro umumiy va xususiy jihatlari tahlilga tortilsa; - gapning umumiy, barcha uchun universal bo‘lgan qoidasining yaratilishi yuzasidan xulosalar berilsa; - sintaktiktik tarkibi qisqargan gaplarning o‘ziga xos xususiyatlari aniqlansa; - mazkur mavzuni o‘qitishda samaraga erishilgan metodlar, usullarga doir tajribalarni ta’lim jarayoniga olib kirilsa. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).ʻ Gap sintaksisning asosiy birligi ekanligi barcha grammatik adabiyotlarda qayd etiladi. Tilning sintaktik sathini Abdurauf Fitrat qarashlarida yangicha tus olgan bo‘lsa, keyinchalik bu ishni A.G‘ulomov, B.O‘rinboyev, G‘.Abdurahmonov, M.Asqarova, R.Sayfullayevalar o‘zlarining “ Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis” kitoblarida umumiy o‘rgangan, xususan, sintaktik tarkibi qisqargan atov gap, so‘z gaplarni B.O‘rinboyev o‘zining “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” kitobida, N.Turniyozov o‘z tadqiqotlarida, M.B.Finkelshteynning “To‘liqsiz gaplarni o‘rganish tarixidan”, A.G‘ulomovning “To‘liqsiz gapning to‘liqligi”, S.Ravshanovaning “So‘z- gaplarning ba’zi xususiyatlari”, A.Mamatovning “Atov gap haqida”, H.Usmonovaning “To‘liqsiz gaplar haqida ba’zi mulohazalar” nomli maqolalarida ilmiy jihatdan asoslab o‘rganilganligini ko‘rishimiz mumkin. Tadqiqotda qo llanilgan metodikaning tavsifi. ʻ Mazkur tadqiqot ishida qiyoslash, chog‘ishtirish, tavsifiy metodlardan foydalanilgan. 4 Tadqiqotning nazariy ahamiyati: o‘zbek va chet tillarida gap va uning xususiyatlariga doir maxsus qoidalar, qoliplanishlar, guruhlarishlarning o‘ziga xosligi, gap, unga doir ilmiy-nazariy qarashlarning mushtarak va alohidalik kasb etganligi, o‘zbek tilshunosligida sintaktik tarkibi qisqargan gaplar, xususan, atov gap, so‘z gap, to‘liqsiz gaplarni o‘rganishning tarixiy va bugungi kundagi holati yuzasidan chiqarilgan xulosalar bilan izohlanadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Magistrlik dissertatsiyasida yoritilgan nazariy va amaliy masalalardan tilshunoslik, umumkasbiy, pedagogik, metodik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, uslubiy tavsiya va ishlanmalar yaratish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish jarayonida samarali foydalanish mumkin. Dissertatsiyada ishlab chiqilgan tavsiyalar o‘quvchilarni ongli ravishda ilmiy izlanishlar olib borishlariga ham ko‘maklashadi. Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasi tuzilish jihatdan kirish, 3 ta bob, 9 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, uning asosiy hajmi 82 betni tashkil qiladi. 5 I BOB. GAP NAZARIYASI HAQIDA MULOHAZALAR 1.1.Gap sintaksisining asosiy predmeti sifatida Yer yuzida hayot boshlangan vaqtdan boshlab so‘z mavjud bo‘lgan. Tangri tomonidan Odam atoga o‘rgatilgan ilmlar natijasida ong, tafakkur, bilim kabi tushunchalar shakllangan. O‘sha vaqtdan buyon insoniyat ilm oladi, bu borada tashviqotlar olib boradi, kashfiyotlar yaratadi. Insonga ato etilgan ong tafakkurning oliy shakli bo‘lib, u na hayvonot olami, na o‘simliklar hamda boshqa mavjudodlarga berilmagan. Shunday ekan, to hayot davom etadiki, odamzod ilm olishdan to‘xtamaydi. Asrlar davomida ilmning bir yo‘nalishi, sohasi sanalgan tilshunoslik o‘z qamrovi doirasida ko‘plab tadqiqotlarga ega bo‘lgan. Umuman olganda, til insonni hayvondan ajratib turuvchi asosiy vosita bo‘lib, kishilarning o‘y-xayollari, orzu- istaklari hamda kundalik ehtiyojlarini qondiradigan, bir-biri bilan muloqotga kirishishiga yordam beradigan mo‘jizaviy qurol sanaladi. Har bir millatning, har bir xalqning o‘z ona tili mavjudki, u kishi qalbiga ona allasi bilan singadi. Shu o‘rinda mamlakatimiz prezidenti Sh.Mirziyoyevning quyidagi fikrlarini keltirib o‘tish joiz: “ Kimda-kim o zbek tilining bor latofatini, jozibasi va ta sir kuchini,ʻ ʼ cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi bo lsa, munis onalarimizning allalarini, ʻ ming yillik dostonlarimizni, o lmas maqomlarimizni eshitsin, baxshi va ʻ hofizlarimizning sehrli qo shiqlariga quloq tutsin. ʻ ” 2 Tilshunoslik sohasida olib borilgan tadqiqotlarning aksariyatida o‘zbek tilining ichki imkoniyatlari, go‘zalliklari, yashirin jihatlari ochib berilgan. Aynan sistem-struktur tilshunoslik yo‘nalishida bugunga qadar millionlar tadqiqot ishlarini misol qilish mumkin. Endilikda esa antropotsentrik tilshunoslik sohasida olib borilayotgan ishlar ham yuqorida keltirilgan maqsadlarga yo‘naltirilgan. Ushbu kichik tadqiqot ham tilshunoslikning asosiy bo‘limlaridan biri bo‘lgan 2 Prezident Shavkat Mirziyoyevning o zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o ttiz yilligiga ʻ ʻ bag ishlangan tantanali marosimdagi nutq ʻ i . 21.10.2019. 6 sintaksisga oid bo‘lib unda gap, uning turlari, sintaktik tarkibi qisqargan gaplarning kichik tadqiqiga bag‘ishlanadi. O‘zbek tili grammatikasi ikkiga ajratib o‘rgatiladi, bular – morfologiya va sintaksis. Morfologiya so‘zlarni turkumlarga ajratib o‘rgansa, sintaksis gap, uning turlari va murakkab butunliklarni o‘rganadi. Tadqiqotning asosiy obyekti sanalgan gap esa sintaksisning asosiy tushunchalaridan biri sanaladi. A.Hojiyevning “Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati” nomli kitobida sintaksisga “(yun. syntaxis - tuzish). 1. Grammatikaning o‘zaro bog‘lanishli nutq qurilishini o‘rganuvchi bo‘lim. Bu bo‘lim ikki asosiy qismdan iborat: 1) so‘z birikmalari haqida ta’limot qismi (so‘z birikmalari sintaksisi); 2) gap haqida ta’limot qismi (gap sintaksisi) ”,-deya, gap ga esa “1. Til qonunlari asosida grammatik va ohang jihatdan shakllangan, fikrni ifodalash uchun xizmat qiladigan nutq birligi. Gapning grammatik asosini predikativlik – zamon kategoriyasi, modallik kategoriyasi va xabar ohangi tashkil etadi. Gaplar tuzilishi, kommunikativ vazifasi va boshqa belgilariga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi; 2. Qo‘shma gapning predikativ birlikka teng qismi” deya ta’rif berilgan. 3 Haqiqatdan ham gap sintaksisning asosiy predikativ birliklaridan biridir. O‘zbek tilining gap qurilishi o‘ziga xos bo‘lib , ular tarixiy tamoyillarga borib taqaladi. Shu asosida ushbu sohada juda ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. Umuman olganda, sintaksis bo‘limining tadqiqi, dastlab, Abdurauf Fitrat tomonidan amalga oshirilgan bo‘lib, olim uni “Nahv” atamasi bilan qo‘llaydi. Uning kitobida shunday jumlalarga duch kelamiz: “Qo‘ling‘izdag‘i bu kitobcha o‘zbekcha «Nahv», to‘g‘rusi, o‘zbek nahvi to‘g‘rusida mening bir tajribamdir. «O‘zbek tili qoidalari to‘g‘rusida bir tajriba» mening ikinchi kitobimdir. Biz til qoidalari ham uning atamalari (istilohlar) to‘g‘rusida ishlashning ham birinchi paytidamiz. Shuning uchun tilimizning qoidalarini bu maydonga qo‘yib, atamalarini sobit bir holg‘a keltirib olg‘animiz yo‘q. Bu to‘g‘ruda til muallimlarimiz ora birlashkan bir yo‘l hanuz yo‘qdir. Yoki boshlang‘an ishlarning 3 Ҳожиев А.Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Тошкент , 2002. – Б.158. -29, 88 - бет лар . 7 hamasida ham shu holni ko‘rmay chora yo‘qdir. Tilimizning butun qoidalarini aniqlab, atamalarini maydong‘a qo‘ymoq uchun yana biroz tirishmagimiz, bir- birimizga ko‘mak qilishimiz lozim” 4 . Muallif tomonidan o‘sha davrdayoq ilgari surilgan fikrlar juda ham ahamiyatli. Negaki, ilmiy terminlarni yaxlit bir holga keltirish, ularni ona tiliga moslashtirsh masalasi ham bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Xuddi shu kitobda gap tushunchasiga ham ta’rif berilgan: “So‘zning nima ekani, necha tur bo‘lg‘ani, qanday qo‘shimchalar olib, qanday o‘zgarishlarga uchraganini sarfda ko‘rdik. Bir fikrni bir kishiga bildirmak uchun so‘zlarni yig‘ib bir-biriga bog‘lab aytamiz. Bu aytkanimiz «gap» bo‘ladir” 5 Shundan so‘ng, o‘zbek tilshunosligida, aynan shu sohada bir talay ishlar amalga oshirilgan. Ushbu tadqiqotlarni amalga oshirishda S.Dolimov, G‘.Abdurahmonov, B.O‘rinboyev, A.Nurmonov, N.Turniyozov, M.Asqarova, R.Sayfullayeva, A. Berdialiyev, N.Mahmudov, G.Hoshimov kabi olimlarning xizmatlari katta bo‘ldi. 6 Yana bir tilshunos S.Abduhalimova ham yuqoridagi masalalar yuzasidan o‘z fikr-mulohazalarini quyidagicha ifodalaydi: “ Til o‘z kommunikativ vazifasini sintaktik qurma — gap vositasida amalga oshiradi. Tildagi barcha — fonetik, leksik, morfologik hodisa ana shu sintaktik qurilishga xizmat qiladi. Biroq bular sirasida leksika va morfologiyaning til grammatik qurilishidagi ishtiroki o‘ziga xos. Zero, har qanday sintaktik hodisada so‘z va morfologik ko‘rsatkichni ko‘ramiz. Shu boisdan sintaktik mohiyatni belgilashda leksik va morfologik omilga tayaniladi. Gap, aslida, so‘zning erkin birikuviga ham asoslanganligi tufayli so‘zning bog‘lanish qonuniyati, so‘z birikmasi ham sintaksisda o‘rganiladi”. So‘z birikmalarini o‘rganish gap ta’limotining tarkibiy qismi, undan ajratilgan holda 4 A бдурауф Фитрат. Танланган асарлар: Дарслик ва ўқув қўлланмалари, илмий мақола ва тадқиқотлар / Масъул муҳаррир Б. Қосимов; Нашрга тайёрловчи ва изоҳлар муаллифи Ҳ.Болтабоев. — Т.: «Маънавият», 2009. — Б. 336. – 175-бет. 5 Shu asar , 176- bet . 6 Абдураҳмонов Ғ. Қўшма гаплар классификацияси // Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. — 1980. № 4; Абдураҳмонов Ғ. Қўшма гаплар классификацияси // Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. — 1980. № 4 ; Ҳошимов. Г. М. Типология сложных предложений разносистемных языков.– Т. «Фан», 1991. – C .105; Нурмонов A. Танланган асарлар. –Тошкент “Aкадемнашр”, 2012. – Б.288.; Нурмонов A. Танланган асарлар. –Тошкент: “Aкадемнашр”, ИИ жилд, 2012. – Б.418.; Нурмонов A. Танланган асарлар. –Тошкент:“Aкадемнашр”, ИИ жилд, 2012. – Б.422.; Сайфуллайева Р. Ҳозирги ўзбек тилида қўшма гапларнинг субстанционал (зотий) талқини. – Тошкент. “Фан”, 2007.– Б.19. 8 qaralishi mumkin emas. Sintaksis so‘zning har qanday birikuvini emas, balki hokim-tobelik munosabatiga kirishgan erkin nutqiy birikuvning lisoniy mohiyatini tekshiradi. Qaysidir yo‘sindagi so‘zning birikuvi bo‘lgan qo‘shma so‘z (uchburchak, ertapishar, sotib olmoq), frazeologik birlik (ilonning yog‘ini yalagan, po‘konidan yel o‘tmagan, ko‘ngli bo‘sh) sintaksisning tadqiq doirasidan chetda qoladi. ” 7 Chunki ular erkin bog‘lanishga ega emas. Sintaksis atamasi ikki ma’noli shaklga ega: 1) tilning sintaktik qurilishi; 2) grammatikaning tarkibiy qismi. Atamani ana shu ikkinchi ma’nosida qo‘llab, birinchi ma’no ifodasi uchun sintaktik qurilish atamasini ishlatamiz. Gap barcha tillarda grammatikaning asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Gap turlarinining o‘rganilishiga, gap tadqiqi bilan bog‘liq muammolar va turli tillarda gaplarning taqqoslash va qiyoslash masalalariga alohida e’tibor qaratiladi. Shuning uchun turli oila va guruhlarga mansub tillardagi gaplarni va ularning turlarini qiyoslash va farqlash bugungi kun dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda gaplar tishunoslikning turli yo‘nalishlarida o‘rganilib kelmoqda, jumladan, kontrastiv tilshunoslik, areal tilshunoslik, qiyosiy tipologiya, kognitiv tilshunoslik, lingvokulturologiya va pragmatik tilshunoslik. Albatta, tilshunoslikning har bir yo‘nalishida gaplar va ularning muammolarini tahlil qilish yangicha yondashuvlarni va usullarni talab qiladi. Shuning uchun, gaplarning asosiy til birligi sifatida alohida o‘rganish mavzusi diqqatga sazovordir. Inson nutqning har qanday ko‘rinishini qo‘llaganda leksikonida mavjud bo‘lgan so‘zlardan o‘z darajasiga muvofiq, so‘zlarni bir-biriga qo‘shish orqali jumlalar tuzadi, muloqotga kirishadi, o‘z mulohazalarini bayon etadi. Nutq murakkab tuzilmali jarayon bo‘lib, fonetik, leksik va sintaktik birliklar asosida namoyon bo‘ladi. Harf va tovushlar qo‘shilib, so‘zlarni, so‘zlar esa o‘zaro birikib so‘z birikmalarini, so‘z birikmalari birikib gaplarni, gaplar esa matnlarni hosil qilish har bir tilda mavjud bo‘lgan tabiiy jarayon. Biroq bu holat har bir tilda 7 Абдухалимова, С. У. Ўзбек тилшунослигида синтаксис ва қўшма гаплар назарияси / С. У. Абдухалимова. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2020. — № 20 (310). — С. 674- 676. — URL : https :// moluch . ru / archive /310/69941/ 9 o‘ziga xos qoidalar, tamoyillar asosida amalga oshadi. Aslida tilshunoslikning asosini sintaksis bo‘limi tashkil qiladi, sintaksisning asosini esa gap. Bir jumlani har kim har xil tuzadi. O‘z fikrini ifodalashda sintaktik birliklardan foydalanish natijasida gaplar hosil qiladi. Masalan, birgina ega va kesimni tashkil qilib ham gap hosil qilish mumkin: Talaba o‘qidi.; Men keldim.; Biz ketamiz. Umuman olganda, o‘zbek tilshunosligida gap sintaksisning asosiy birligi sifatida juda ko‘p tadqiqotlar mavzusi sanaladi. Ko‘plab jahon va o‘zbek tilshunosligi olimlari tomonidan ushbu mavzuga oid ko‘plab ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Olimlar gapning, sintaksis bo‘limining turli qirralarda mavjud bo‘lgan yangiliklarni fanga olib kirishgan, natijada tilshunoslikda qadimdan mavjud bo‘lgan ushbu sohaning mazmun ko‘lami oshib, tadqiq ko‘lami kengaygan. Ana shunday manbalar asosida olingan bilim va ko‘nikmalar asosida biz izlanuvchilar kichik tadqiqotlarimizni olib bormoqdamiz. Ushbu yonalishda yangidan-yangi nazariyalar yaratish bugungi kun tilshunoslari oldida turgan dolzarb masalalardan ekanligni ham alohida qayd etamiz. 1.2.Gaplarni tasniflash masalasi Biz ushbu o‘rinda gaplarni tasniflashga alohida e’tibor qaratmoqchimiz.Bu jarayonda gaplarni turli tillar tilshunosligi qoidalari va gaplarni tasniflash masalasi va turlariga to‘xtalib o‘tamiz. Tillarni o‘rganish jarayoni boshlanganligiga ko‘p asrlar bo‘ldi, bu borada dunyoda mavjud bo‘lgan tillar bir-birlaridan so‘z olib, so‘z berib asta-sekinlik bilan shakllanganini, til ta’limi nazariyalari ishlab chiqilganligini alohida ta’kidlash joiz. Tadqiqot ishimiz doirasida chet el tilshunoslari tomonidan bajarilgan ishlarni kuzatish barobarida bir qancha o‘ziga xos xulosalarga keldik. Tilshunos G‘. Abdurahmonov o‘z kitobida: “Fikr turlicha ifodalanadi: sodda yoki qo‘shma gaplar, murakkab qo‘shma gaplar (period), darak, so‘roq, buyruq, undov gaplar vositasi bilan, ikki yoki bir sostavli gaplar yordamida, to‘liq yoxud to‘liqsiz gaplar orqali ifodalanishi mumkin. Amma gap qanday shaklda bo‘lmasin, 10 unda kishilarning ma’lum maqsadi ifodalanadi. Bundan, hatto undov yoki so‘roq gaplar ham mustasno emas ” 8 , degan fikrlarni keltiradi. Bilamizki, o‘zbek tilshunosligida gaplar quyidagicha tasniflanadi: Yuqorida keltirilgan har bir turning ichki predikatlari mavjud bo‘lib, alohida- alohida xususiyatlarni mujassamlagan. Shu o‘rinda konstruksiya tushunchasiga to‘xtalmaslikning imkoni yo‘q. Konstruksiya o‘zaro bog‘langan so‘z yoki so‘zlar guruhlari o‘rtasidagi birikuvdir. Masalan, Biz yangi ko‘rgazmaga bordik — gapining o‘zi bir konstruksiya. Biz bordik — alohida konstruk siya, ko‘rgazmaga bordik — yana bir konstruksiya hisoblanadi. Lekin bu konstruksiyalarda so‘zlarning bog‘lanishi turlicha bo‘lishi mumkin. Bu bog‘lanish valentlik tushunchasi bilan bog‘lanadi. Valentlik tildagi bir elementning boshqa element bilan bir til bosqichida birika olishini izohlaydi. So‘zlarning o‘zaro birikishi ularning semantik jihatiga ham bog‘liqdir. Masalan, Talabalar xorijiy tillarni chuqur o‘rg‘anmoqdalar gapida talabalar o‘rganmoqdalar birikmasi otning ko‘plik shakli va fe’lning hozirgi zamon ko‘plik shakli bilan ifodalangan, xorijiy tillarni birikmasi tushum kelishigidagi ot va sifatning bog‘lanishi boshqa turdagi aniqlanuvchi + aniqlanmish valentligiga ega, chuqur o‘rganmoqdalar birikmasi holat ravishi va fe'lning bog‘lanishi bilan ifodalangan. Nihoyat, bu gapdagi so‘zlarning bog‘lanishi udi turli vaientlik bilan 8 A бдураҳмонов. Ғ Ўзбек тили грамматикаси (Синтаксис). – Тошкент: Ўқитувчи, 1996. – Б. 248 11Sodda gap; Qo‘shma gap.Tuzilishiga ko‘ra: darak gap; so‘roq gap; buyruq gap; istak gapIfoda maqsadiga ko‘ra: his-hayajonli gap; his-hayajonsiz gaphis-hayajonning ishtirokiga ko‘ra: ifodalangan. Bu bog‘lanishlarni boshqa bir tushuncha bevosita bo‘laklarga bo‘lish metodi bilan tahlil qilamiz. Undagi talabalar chuqur o‘rganmoqdalar va xorijiy tillarni ikkita bevosita bo‘laklarni tashkil etadi. O‘z navbatida boshqa bevosita bo‘laklar Talabalar о ‘rganmoqdalar, chuqur va xorijiy tillarni bo‘lishi mumkin. Ulardan birinchisini N+V (ot + fe'l), ikkinchisini Adj + N (sifat + ot) ravish (Adv) shaklida ko‘rsatish mumkin. Odatda gapning tarkibida tak sonomik va funksional birliklar farqlanadi. Taksonomik birliklar gapning tarkibida ishtirok etgan barcha so‘zlardan iborat. Funksional birliklar shunday taksonomik birliklar yoki ularning birikmasiga to‘g‘ri keladiki, ular gapda aniq sintaktik funksiya bajara oladi. Masalan, maktabga bordi gapida (u, maktabga, bordi) taksonomik birliklar bo‘lsa, (u, maktab + ga, bor + di) funksional birliklardir. Sintaktik funksiya gap yoki so‘z birikmasining tarkibiga kir gan birlikning bajarayotgan vazifasini izohlaydi. Masalan, Turnalar baland uchmoqda gapida Turnalar — ega, uchmoqda — kesim, baland — hoi vazifasini bajaradi va gapning a’zolari hisoblanadi. Gapning a’zolari funksional birliklar bo‘lib, ularni grammatik tahlil qilish turli metodlar yordamida amalga oshiriladi. Gapdagi yoki konstruksiyadagi so‘zlarning o‘zaro aloqasini muvofiqlashtirib (koordinatsiya) turish sodda yoki ancha murakkab bo‘lishi mumkin. Eng sodda konstruksiya N + V, yani Ahmad keldi (ot + fe'l) shaklida bo‘lsa, boshqa turli konstraksiyalar ancha murakkab shakldadir. Bir konstruksiyani boshqasiga aylantirish transformatsiya deyiladi. Masalan, Komil avtdi. bola uxladi konstruksiyasi N + V bo‘lsa, uning boshqa ko‘rinishi, ya'ni transformatsiyasi V — N (Komilning aytgani, bolaning uyqusi) shaklida bo‘ladi. Barcha tillarda sodda konstraksiyalar bo‘lib, ular gapning shakliga to‘g‘ri kelishi mumkin. Ana shunday oddiy konstruksiyalarni transformatsiya qilish natijasida juda murakkab struktural shakldagi gaplarni hosil qilish mumkin. O‘zbek, rus va ingliz tillarida eng sodda gaplarning shakli quyidagicha bo‘lishi mumkin: Jahon tillarida N + V konstruksiyasi alohida ahamiyatga ega. Unda ot - ega, bajaruvchi shaxsni, fe'l - kesim, ish-harakatni ifodalaydi va u predikativ 12 konstruksiya deb ataladi. Boshqa konstruksiyalarda ham ega va kesim shu tartibda aniqlanadi, lekin uning tarkibidagi boshka bevosita tashkil etuvchilar o‘z vazifasiga ko‘ra tasnif etiladi. Jahondagi ba’zi tillarda predikativ konstraksiyani hosil qilish fe’lning turiga bog‘liq. Ko‘plab dunyo tillarida ham ana shunday tasniflashlar mavjud. N.A.Baskakovning nazariyasiga ko‘ra bu borada turlicha qarashlar paydo bo‘lgan: “Logik oqimga mansub bo‘lgan tilshunoslar hukm bilan gapni, logik kategoriyalar bilan grammatik kategoriyalarni aralashtirib yuborganlar. Ularning fikricha, gapda ham hukmdagidek uch elament: subyekt, predikat va bog‘lanish bo‘lishi shart. Keyinchalik bu fikrga psixologizm oqimining vakillari keskin qarshi chiqdilar. Ularning ta’kidlashicha, til faqat fikrni emas, balki insonning psixik faoliyatini, hissiyotini, irodasini ifodalaydigan hodisadir, shuning uchun ham gap psixik hukmni ifodalovchi hodisa sifatida o‘rganilishi lozim.” 9 Shu asosda olim gaplarni tarkibiga qarab ikki turga ya’ni bir sotavli va ikki sostavli gaplarga, tuzilishiga qarab esa sodda va qo‘shma gaplarga ajratadi. Shuningdek, sodda gaplarni ikkinchi darajali bo‘laklarining ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligiga ko‘ra: sodda yoyiq va sodda yig‘iq gaplarga, mazmun intonatsiyasiga ko‘ra: darak, so‘roq, buyruq va undov gaplarga ajratadi. Bundan tashqari, chex olimi V.Matezius tomonidan “Gapni aktual bo‘laklarga bo‘lish” nazariyasi ishlab chiqilgan bo‘lib, uning asosiy mazmuni har bir gapda sintaktik struktura bilan bir qatorda kommunikativ struktura ham mavjud. Gapni sintaktik bo‘laklarga ajratish gapning formal qurilishini, kommunikativ bo‘laklarga ajratish esa, gapning mazmunini tadqiq etadi. 10 Ma’lumki, rus tilshunosligi qadimdan rivojlangan tillar sirasiga kiradi, o‘zbek tili grammatikasi va rus tili grammatikasi orasida o‘xshashliklar mavjud. Rus tilida ham bugungi kunda gap quyidagicha tasniflanadi: 1-jadval. 9 Баскаков. Н.А, Содиков. А.С, Абдуазизов. A . A . Умумий тилшунослик. – Т.: Ўқитувчи, 1979. – Б.192. 88-бет. 10 https :// skyeng . ru / articles / kakie - byvayut - tipy - predlozhenij - v - anglijskom - yazyke / 13 Типы предложений по цели высказывания Ifoda ning maqsadiga ko‘ra gap turlari П овествовательный предложения (darak gap) Мама мыла раму. ( O nam ramkani yuvdi .) В опросительный предложения (so‘roq gap) Ты сегодня ходила на дополнительные занятия? (B ugun sen qo‘shimcha darslarga bordingmi?) П обудительный предложения ( B uyruq gap) Сходи в магазин, купи хлеба. (Do‘konga bor, non sotib ol.) Типы предложений по интонации Intonatsiyaning ishtirokiga ko‘ra gap turlari Восклицательные предложения (undov gaplar) На улице так славно и хорошо! (Ko‘cha juda chiroyli va yaxshi!) Невосклицательные предложения ( His - hayajonsiz gaplar ) Малика принесла в школу конфеты. (Malika maktabga konfetlar olib keldi.) Типы предложений по структуре Tuzilishiga ko ‘ ra gap turlari Простые предложения (Sodda gap) На столе лежали только тетради. (Stolda faqat daftarlar bor edi.) Сложные предложения ( qo ‘ shma gap ) Самарканд - очень красивый город, и я всегда мечтала там жить. (Samarqand juda go‘zal shahar va men u yerda har doim yashashni orzu qilganman). Jadvalda keltirilganidan ma’lum bo‘ladiki, rus grammatikasida gaplarning aktual bo‘laklarga bo‘linishi o‘zbek tili qoidalari bilan o‘xshashib ketadi. 11 11 https :// obrazovaka . ru / russkiy - yazyk / tipy - predlozheniy . html 14 Gaplarning turli tillardagi tasnifini kuzatish jarayonida ingliz tilida uning quyidagicha tasniflanishiga guvoh bo‘lindi: 2-jadval. Types of sentences by purpose of the utterance (ifoda maqsadiga ko‘ra gap turi) Declarative sentence (darak gap) I like to read books. (men ham kitoblar o‘qishni yoqtiraman.) Interrogative sentence (so‘roq gap) Do you like to read books? (Sen ham kitoblar o‘qishni yoqtirasanmi?) Exclamatory sentence (Undov gap) I need this book! (Menga bu kitob kerak!) Incentive offer (Buyruq (taklif) gap) Please bring me some books. Iltimos, menga kitob olib keling. Conditional offer (shartli gaplar) zero conditional (nol shartli gap) If you heat ice, it melts. (Agar siz muzni qizdirsangiz, u eriydi) first conditional birinchi shartli gap If you study hard, you will pass the exam. (Qattiq o‘qisang, imtihondan o‘tasan). second conditional .(ikkinchi shartli gap) If I knew his address, I would write to him. (but I do not know the address). (Agar uning manzilini bilsam, xat yozardim. (lekin manzilini bilmayman.) third conditional (uchunchi shartli gap) If you had driven slowly, the police wouldn't have stopped 15 you.(Agar siz sekin haydaganingizda, politsiya sizni to‘xtatmagan bo‘lardi). Types of sentences by structure (Gapning tuzilishiga ko‘ra turlari) Simple sentence (Sodda gap) I like to read books (Menga kitoblar o‘qish yoqadi.) Compound sentence (Murakkab gap) I like to read books, and I read them every evening. (Men kitob o‘qishni yaxshi ko‘raman va ularni har kuni kechqurun o‘qiyman.) Ko‘rinadiki, ingliz tilida gaplarning tasnifi rus va o‘zbek tili grammatikasidan birmuncha farq qiladi. 12 Fransuz tili grammatikasida ham gaplarning bir qancha turlari mavjud: 3-jadval. Grammatik xususiyatiga ko‘ra proposition indépendante ( sodda gap ) La robe est jaune (Ko‘ylak sariq rangda) proposition coordonné (qo‘shma gap) Lundi sera chaud et nous irons au village. (Dushanba kuni havo issiq bo‘ladi va biz qishloqqa boramiz.) Fransuz tilida gapning ikkita asosiy vositasi mavjud Asosiy darajali vositalar sujet, verbe (Subyekt va predikat) Ikkinchi darajali vositalar l’objet direct et indirect (to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita) Compliments circonstanciels (vaziyat) 12 https :// skyeng . ru / articles / kakie - byvayut - tipy - predlozhenij - v - anglijskom - yazyke / 16 compliments de nom (ta’rif) Uslub jihatdan gap turlari Phrase déclarative. ( Deklarativ gap) Oksana écrit la lettre à son frère (Oksana akasiga xat yozadi ) Phrases interrogatives. (so‘roq gaplar) Tu vas au village cet été? (Bu yozda qishloqqa borasizmi?) Phrase négative. (inkor gap) Je n'entends rien. (Men hech narsani eshitmayapman.) Fransuz tilida gaplarni tasniflash masalasida boshqa tillardagiga nisbatan biroz farq sezildi. 13 O‘zbek tilida uslub jihatdan turlarga ajratish, asosan, matn bilan bog‘liq bo‘ladi, ya’ni matnlar tarkibida mavjud bo‘lgan xoslangan shakllari va ifoda ko‘lamiga ko‘ra nutq uslublari kesimida farqlanadi. Fransuz tilida esa gapni tashkil qiluvchi vositalar, ifodalash uslubi juhatdan ham tasnif qilinadi. Shu o‘rinda tilshunos O.Bazarovning “O‘zbek tilida gapning kommunikativ (aktual) tuzilishi” deb nomlangan tadqiqot ishida gapni bir necha turlarga ajratib tasniflaydi: ma’lum – yangi munosabatli jumlalar, yangi yangi munosabatli jumlalar, ma’lum – ma’lum monosabatli jumlalar, yangi – ma’lum munosabatli jumalalar, yangi+ma’lum – yangi monosabatli jumlalar, yaxlitligicha “yangi” ni aks ettiruvchi jumlalar, yaxlitligicha “ma’lum” ni aks ettiruvchi jumlalar. Bundan tashqari ushbu tadqiqotda: “Sintaktik tuzilishda gapning hajmi muhim ahamiyatga ega. Gap hajmi qanchalik katta bo‘lsa, unda shuncha ko‘p bo‘linish (bo‘laklarga ajralish) mavjud bo‘ladi. Aktual bo‘linish esa har qanday hajmli gapda ikki qismdan – tema va remadan iboratdir”, degan fikrlarni ham keltirib o‘tadi. 14 Xullas, gaplar har bir tilning xususiyatlari, ichki imkoniyatlari, tarkibiy qismlariga qarab olimlar tomonidan turlicha tasnif etiladi. Yuqorida o‘zbek, ingliz, 13 https://frenchonline.ru/%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BB%D0%BE %D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F-%D0%BD%D0%B0 %D1%84%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%BE %D0%BC/ 14 Базаров О. Ўзбек тилида гапнинг коммуникатив (актуал) тузилиши. Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. – Фарғона, 2004. – Б.23. 6-б. 17 rus va fransuz tillarida gaplarning turlarini alohida keltirgan holatda ifodalashga harakat qilindi. Albatta, bu borada kamchiliklar, mavhumliklar kuzatilishi mumkin. Ushbu kamchiliklarni kelgusi tadqiqotlar jarayonida bartaraf etishga, tadqiq ko‘lamini kengaytirishga harakat qilamiz. 1.3.O‘zbek tilida gapning turlari Inson nutqining ma’lum qismini tashkil etadigan, o‘z istak-xohishlarini, fikrlarini, o‘y-xayollarini, emotsiyalarini, maqsad-u niyatlarini ifodalash vositasi – bu gap. U insonlar orasidagi muomalaga kirishish quroli sanaladi. Kishilar ushbu jarayonni gapning turlari (so‘roq, darak, istak, buyruq va sh.k) orqali yuzaga chiqaradi. Bugunga qadar tilshunoslikda ko‘plab olimlar tomonidan gapga bir qancha ta’riflar, tasniflar berishgan. Masalan, N.A.Baskakov “Sintaksisning eng asosiy va markaziy problemasi gapni o‘rganishdir. Ma’lumki, gap har bir sistemasida kommunikativ ahamiyat kasb etishi bilan birga, o‘ziga xos strukturaga ham egadir. Til o‘zining kommunikativ funksiyasini faqat gap vositasida bajaradi. Gapning tabiati, mohiyati, uning konstruktiv – grammatik belgilari, gapning so‘z va so‘z birikmalaridan farqi, gapni bo‘laklarga ajratish masalasi, gapda grammatik va semantik aspektlarning o‘zaro munosabati, gap problemasi bilan bog‘liq bo‘lgan predikativlik va modallik kategoriyalarini o‘rganish faqatgina sintaksis uchun emas, balki umumiy tilshunoslik nazariyasi uchun ham g‘oyat ahamiyatli bo‘lgan masalalardandir.” 15 Tilshunos N. Abdurahmonov o‘zining “Qadimgi turkiy til” kitobida gapga nisbatan “so‘zlovchi va tinglovchi o‘z fikrini og‘zaki va yozma bayon qilib, xabar, istak, xohish, so‘roq, his-hayajon kabi mazmun ifodalashi va bu gap orqali yuzaga chiqishi” ta’kidlab o‘tgan bo‘lib, quyidagi turlari alohida ko‘rsatib o‘tilgan: 4-jadval 15 Баскаков. Н.А, Содиков. А.С, Абдуазизов. A.A. Умумий тилшунослик. – Т.: Ўқитувчи, 1979. – Б.192. 87-бет 18 Gapning mazmuniga ko‘ra turi: Darak gap turgəo qag‘an susi Boluchida otcha borcha kəlti . (Kultegin) Buyruq gap -zun, -ay ы n, -əy ы n, -al ы m, -q ы l, -kil, - g‘ ы l, -gil; Turk bodun olurayin (kultegin) So‘roq gap -mu,-gu, - a, -ch ы , -chi, nəgə/nəkə, nagu, na, nə, nəchuk, qantan, qayda. nəkə qorqurb ы z? (To‘nyuquq) Bundan tashqari olim qadimgi turkiy tilga xos gap turlarini tasniflar ekan , uni quyidagi turlaga ham ajratib chiqadi : Sodda gap: To‘liq sodda gaplar - bir sostavli gaplar, shaxsi aniq gaplar, shaxsi noaniq gaplar, shaxsi umumlashgan gaplar, infinitiv gaplar; Murakkablashgan sodda gaplar: ajratilgan bo‘lakli gaplar, oborotli gaplar, ko‘chirma gaplar. 16 Qadimgi turkiy til grammatikasi bo‘yicha qilingan aksariyat ishlarda gapning yuqorida keltirilgan tasnifiga yaqin va aynan shunday mulohazlalar keltiriladi. Albatta, qadimda gap qurilishi, tarkibi hozirgiga qaraganda ixcham, sodda bo‘lganligi tabiiy, buni bizgacha yetib kelgan qadimgi tilshunoslik manbalaridan ham bilib olish mumkin. Aksariyat sof turkiy so‘zlar ham bir bo‘g‘inli so‘zlar ekanligi ham bu jihatdan xarakter kasb etadi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida gap, dastlab, sodda va qo‘shma gaplarga ajratiladi. Chunki so‘zlovchi turmush faoliyatida, oddiy so‘zlashuv uslubida, ko‘pincha, sodda va qisqargan jumlalardan foydalanishadi, o‘z-o‘zidan, bu jumlalar tinglovchiga ham tushunarli bo‘ladi. Yozma matnlarda, ma’ruzalarda esa , aksincha, murakkablashgan, qo‘shma holga keltirilgan jumlalarda foydalanishga ehtiyoj seziladi. Gapni hosil qilishda ifoda, gap bo‘laklari, tinish belgilari, mazmun asosiy vositalar hisoblanadi. Masalan, biror gap ohang yoki tinish belgisi yordamida turlicha ifoda etilishi mumkin, masalan: Tashqarida yomg‘ir yog‘yapti. 16 Абдурахмонов. H Қадимги туркий тил. – Тошкент: Ўқитувчи, 1989. – Б. 156. 104-б. 19 (xabar); Tashqarida yomg‘ir yog‘yapti! (his-hayajon); Tashqarida yomg‘ir yog‘yapti? (so‘roq). Gapning yana bir asosiy jihatlaridan biri shundaki, unda ifoda emotsiyasi, intonatsiyasi orqali hukm sezilib turadi, ya’ni fikrni ifodalaganda uning boshlanishi va yakuni seziladi. A.G‘ulomovning “Sodda gap” nomli kitobida gap quyidagi turlarga ajratib tasnif qilinadi: Sodda gaplar ega va kesimdan, ega va kesim sostavidan iborat bo‘lishi mumkin yoki bu elementlardan birining bo‘lmasligi mumkin. Shunga qarab gaplarni ikki sostavli gaplar va bir sostavli gaplarga ajratiladi” 17 “O‘zbek tili grammatikasi” da esa sostaviga ko‘ra: 1. Sostavli gaplar. Bunda faqat bitta gap bo‘lagi (kesim) sihtirok etadi. 2. Ikki sostavli gaplar. Bunda ikkita gap bo‘lagi (ega va kesim) ishtirok etadi. Gaplar tuzilishiga ko‘ra: 1.Sodda gap – ma’lum fikrni ifodalovchi grammatik va intonatsion tomondan shakllangan sintaktik birlikdir. Sodda gap tuzilishiga ko‘ra yig‘iq va yoyiq sodda gap turlariga ajraladi. 2. Murakkab gap – tarkibida asosiy gap bo‘laklaridan tashqari ajratilgan bo‘laklari, undalmalari yoki kirish bo‘lak va birikmalari bo‘lgan gap konstruksiyasidir. 3. Qo‘shma gaplar – turli grammatik, leksik, intonatsion vositalar bilan ikki gapning birikuvidan tuzilgan gap. 4. Period – ma’lum maqsad yoki fikr to‘liq ifodalangan, grammatik va intonatsion jihatdan to‘liq shakllangan, ikkidan ortiq gaplarning birikuvidan tuzilgan sintaktik tuzilma. 18 Sodda gaplar bir tarkibli yoki ikki tarkibli bo‘la-di. Bir tarkibli sodda gap ega yoki kesim orqali ifodalanadi: Tun. Jimjit. Sovuq. Oppoq qor. Аna, yorisha boshladi. Ikki tarkibli sodda gaplarda ega va kesim bo‘lishi shart. Ikki tarkibli 17 Ғуломов. A . Содда гап.- Тошкент, 1955. – Б.98. – 11-бет. 18 Ўзбек тили грамматикаси. II том. Синтаксис./ масъул муҳаррирлар: Ғ. A . A бдураҳмонов ва бошқ. – Т.: “Фан”, 1976. – Б.560. – 103-бет. 20 gaplar yig‘iq va yoyiq bo‘ladi. Yig‘iq gaplar yolg‘iz ega va kesimdan iborat bo‘ladi. Masalan, Yoz keldi. Mevalar pishdi. Yig‘iq gaplarda ega yoki kesim birdan ortiq so‘zlardan iborat bo‘lishi mumkin. Masalan, Olma, o‘rik pishdi. Yoshlar, qariyalar ishlayapti. Yoz keldi, ketdi. Yoyiq gaplarda esa ega va kesimdan tashqari, boshqa gap bo‘laklari ham bo‘ladi. Masalan, Kecha Pekindan xitoy xalqining vakillari kelishdi. Bu gapda vakillari — ega, keldi—kesim, kecha — payt holi, Pekindan —o‘rin holi. Ega va kesim gapning eng muhim va asosiy bo‘laklaridir. Ikkinchi darajali bo‘laklar ega yoki kesim, ya ni bosh bo‘laklar uyushib, ularni aniqlab, to‘ldirib,ʼ izohlab keladi. Ikkinchi darajali bo‘laklarga aniqlovchilar, to‘ldiruvchilar va hollar kiradi. Аniqlovchilar gapda, asosan, predmet otiga bog‘lanib, ularning belgisini, turli xususiyatlarini ifodalab keladi. Har bir tilning xususiyatlariga ko‘ra, moslashgan va moslashmagan aniqlovchilar uchraydi. Xitoy, ingliz tillarida va boshqa ayrim tillarda ham moslashmagan aniqlovchilar bo‘ladi. Masalan, yashil maydon, g‘isht uy, shahar bogi; xitoy tilida: xao xaytszы (yaxshi bola), xao asaytszы mыnы (yaxshi bolalar)1; ingliz tilida: Red Square (qizil maydon), brick hause (tosh uy), toun park (gavhar parki). Rus tilida esa ham moslashgan, ham moslashmagan aniqlovchilar bor. Moslashgan aniqlovchilar aniqlanmishning grammatik xususiyatlariga, ya ni rodiga, kelishigiga, birlik va ko‘pligiga qarab moslashadi. ʼ Har bir gap ma’lum maqsadni ko‘zlab aytiladi yoki yoziladi. Uning maqsadi esa ifoda orqali namoyon bo‘ladi. Ushbu ifoda fikrni tasdiqlaydi yoki inkor etadi, so‘raydi, buyuradi va hokazo. Ko‘plab adabiyotlarda, boshqa tillar grammatikasida ham gaplarning ifoda maqsadigan ko‘ra turlari darak, so‘roq, buyruq, istak gaplarga ajratiladi. Ba’zi hollarda esa buyruq-istak gap shaklida ham umumlashtirilib keltirilgan. Quyida har bir turni izohlashga harakat qilamiz: Darak gaplar atrofda sodir bo‘lgan, sodir bo‘layotgan va sodir bo‘ladigan voqea-hodisa, jarayonlar haqida xabar beradigan gap turidir. Masalan, Otabek 24 yoshlarda, og‘ir tabiatli, ulug‘ gavdali, ko‘rkam va oq yuzli, mutanosib qora 21 qoshli va egnida chakmon, murti sabza urgan, ilmli va aqlli bir yigit. (“O‘tkan kunlar”dan). Darak gaplarning kesimi ot (U – mening otam.), aniqlik fe’li ( Shunday kunlar keladiki, podshoning urushi uchun tutun puli ham, don ham, moy ham kor qilmay qoladi. ), sifat ( Bu qiz juda go‘zaldir .), son ( Barchamizning maqsadlarimiz bir .), olmosh ( Barcha orzularimni barbod qilgan qiz – shu.), ravish ( Sendan umidlarim ko‘p ), harakat otlari ( Maqsadim – o‘qish.), bor yoki yo‘q so‘zlari ( Bu gapning tagida katta ma’no bor .), tinch ohang ( Sokinlik…Tinch osmon.) kabi so‘z turkumlari va vositalari orqali ifodalanadi. Darak gaplarning yana bir xususiyati borki, ular boshqa gap turlariga qaraganda nutqimizda ko‘p va samarali ishlatiladi. Shundan kelib chiqib, darak gaplarni quyidagi maqsadlarda ifodalanadi, deyish mumkin: Darak-xabar ma’nosida, orzu-umid ma’nosida, Ishonch, ta’kid, g‘urur ma’nosida, maslahat- tashviq ma’nosida, sevinch ma’nosida, taajjub ma’nosida, gumon ma’nosida, achinish ma’nosida, tashvish ma’nosida, g‘azab, norozilik ma’nosida, kinoya ma’nosida. 19 So‘roq gap lar mavhum, aniq bo‘lmagan narsalar haqida ma’lumot olish masadida so‘raladigan gap turi sanaladi. Ular ikki xil vosita orqali hosil bo‘lishi ma’lum. Bular: 1. So‘roq yuklamalari: - mi, -chi, -a, -ya, -ku, nahotki. Masalan, hech bir ishni bajarmabsiz-ku? 2. So‘roq olmoshlari: kim?, nima?, qachon?, nega? Nechta?, qanday?. Masalan, qachon, qayerga borish kerak? 3. Intonatsiya (ohang). Masalan: - Soat ikki yarim bo‘ldi, - dedi marusiya. - Ikki yarim? Bundan tashqari, so‘roq gaplar quyidagi ma’no turlariga ham bo‘linadi: sof so‘roq gap (Qayerga ketyapsiz?); ritorik so‘roq gap (Bu tuxmatli gaplarga qanday 19 Ўзбек тили грамматикаси. II том. Синтаксис./ масъул муҳаррирлар: Ғ. A . A бдураҳмонов ва бошқ. – Т.: “Фан”, 1976. – Б.560. – 103-бет. 22 chidash mumkin?). Badiiy matnlarda ritorik so‘roq gaplardan ko‘p foydalaniladi. Ritorik so‘roq gaplar taajjub (Tugadi?!), Tashvish, g‘amxo‘rlik (Sizga nima bo‘ldi, do‘stim?), g‘azab (Menga desa, osmondan tosh yog‘maydimi?), kuchli hayajon (Qachongacha bunday davom etishi mumkin, axir?). M. Haynazarovaning “So‘roq gaplarda shakl va mazmun nomuvofiqligi” nomli nomzodlik dissetatsiyasida: “Sodda gap” nomli asarida:“O‘zbek tilidagi so‘roq gaplarda so‘roq ma’nosi bilan birga darak, buyruq ma’nolarining ifodalanishi ham kuzatiladi. So‘roq gap shakli orqali darak, buyruq ma’nolarining ifodalanishi natijasida shakl va mazmunning tasdiq-inkor, sodda-murakkablik, so‘roq-darak, so‘roq-buyruq va boshqa lisoniy belgilari juhatidan nomuvofiqligi yuzaga keladi. Unda shakliy tuzilishga mos bo‘lmagan mazmun ifodalanadiki, bu gapning shakily tuzilishiga muvofiq keluvchi mazmunning yashirin ifodalangan mazmun bilan qorishib ketmasligiga imkoniyat yaratadi” , - deyilgan. 20 Buyruq gap so‘zlovchining istagi, xohishi, maslahati, buyrug‘ bilan hosil bo‘ladigan gap turidir: Menga aytgan buyumlarimni keltiring! Buyruq gaplar o‘z- o‘zidan hosil bo‘lib qolmaydi, balki uni yuzaga chiqarishda bir nechta vositalar ishtirok etadi: Buyruq-istak maylining kesim vazifasida kelishi bilan (Pista- bodomdan ko‘proq ol!); shart maylining kesim vazifasida ishlatilishi bilan (Qahraton qish bo‘lsa!…); kerak mumkin, darkor so‘zlarining harakat nomi bilan birikib kelishi bilan (Gap shu, birodarlar, dushmanga, jabrga qarshi kurashga tayyorlanish kerak!). “O‘zbek tili grammatikasi” kitobida buyruq gapning quyidagi ma’no turlari ko‘rsatilgan: 1. Buyruq: Paranji va chimmat, tezroq kelgan joyingga qayt! (H.Hakimzoda); 2. Maslahat: Shira tutib qiyshaygan g‘ozani yulib tashlash kerak. (A. Qahhor); 3. Iltimos: O‘rtog‘ingizga ayting, bu hujrasini bizdan ayamasin! (Oybek); 4. Orzu-istak: Koshki til bo‘lsa-yu, u bilan suhbatlasha qolsa! (Oybek); 20 Ҳайназарова. М. Сўроқ гапларда шакл ва мазмун номувофиқлиги. Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. – тошкент, 1999. – Б. 25. – 6- бет. 23 5. Hayratlanish: nahotki kechasi bilan yo‘l yurib , shuncha oz yurilgan bo‘lsa! (O.Gonchar); 6. G‘amxo‘rlik: sovqotib qolma, issiqroq yot, Shermatjon do‘stim.(Komil Yashin); 7. Tashviq: Mard ekansiz, boyvachchalarga jazo bering, ularni sharmanda qiling! (Oybek); 8. Gumon, tashvish: Ehtimol, u keyinchalik bizni ham yeb qo‘ysa (ertakdan); 9. Hayajon: Ayajon, menga rahm eting! Arzi-dodimga yeting! (N.Safarov); 10. G‘azab, do‘q: Xatdan o‘chir o‘g‘limni hozir! (Oybek). 21 Ba’zi hollarda to‘liqsiz gaplar ham buyruq mazmunida keladi. Ularda intonatsiya boshqalariga nisbatan kuchli bo‘ladi. Yuqorida sanab o‘tilgan mazmuniy turlarning ayrimlarida intonatsiya juda kuchli, ayrimlarida o‘rtacha sezilarli tarzda ifodalanadi. Intonatsiya buyruq gapni yuzaga chiqaruvchi asosiy ifoda vositasi sanaladi. Undov gap nutq so‘zlovchi shaxsning atrofdagi voqelikka bo‘lgan munosabatini ifodalaydigan gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turi sanaladi. Ushbu gaplarni yuzaga chiqaruvchi vositalardan biri – bu emotsiya: Ket! Yo‘qol! Mal’un kasofat! Ket jahannam qa’riga! (Uyg‘un). Undov gaplar qanday, qaysi, qanaqa, shuncha, naqadar, necha, shunday kabi olmoshlar, undov so‘zlar, ana, mana olmoshlari, maxus intonatsiya, turli vositalarning birikib kelishi kabi vositalar yordamida hosil bo‘ladi va so‘zlovchining his-hayajoni, atrofda sodir bo‘lgan voqe-hodisalarga nisbatan munosabatini emotsional tarzda namoyon etadi. Bundan tashqari, undov gaplarni quyidagi mazmuniy guruhlarga ajratish mumkin: 1. Taajjub ifodalovchi undov gap: Obbo, la’nati kaltafaxm! (Oybek); 2. Tashakkur va rag‘batlantirish ifodalovchi undov gap: Hormang, ota! (Oybek); 21 Ўзбек тили грамматикаси. II том. Синтаксис./ масъул муҳаррирлар: Ғ. A . A бдураҳмонов ва бошқ. – Т.: “Фан”, 1976. – Б.560. – 111-бет. 24 3. Hayratlanish ifodalovchi undov gap: Yopiray, bu qanday qiz ekan! (Oybek) 4. Zavqlanish, shodlik, mamnunlik ifodalovchi undov gap: Xavf-xatarga yuzma-yuz kelib, unga chap berish qanday yaxshi-ya! (A.Qahhor); 5. Muhabbat ifodalovchi undov gap: Uning ko‘z oldida Nuri! (Oybek) 6. Orzu-umid ifodalovchi undov gap: Iloyim, yaxshilik bilan tugasin-da! 7. Achinish ifodalovchi undov gap: Evoh, essiz umr, essiz qizim! (Oybek) 8. Kinoya ifodalovchi undov gap: Yangi kasbing qulluq bo‘lsin, boyvachcha! – dedi O‘rmonjon (A.Qahhor); 9. G‘azab, norozilik ifodalovchi undov gap: Bu qanday maynabozlik! (Oybek); 10. Qo‘rqish ifodalovchi undov gap: Voydod! Voy o‘lay! Onajon! (H.Hakimzoda). 22 Shunday qilib, gaplarning dastlabki ajratiladigan turlari bu sodda va qo‘shma gaplardir. Ishning keying bobida sodda gap va uning turlariga batafsil to‘xtalganimiz sabab bu faslda qo‘shma gap haqida biroz ma’lumot berib o‘tish bilan chegaralanishga qaror qilindi. Qo‘shma gap ikki va undan ortiq sodda gaplarning mazmun va grammatik juhatdan bog‘lanishidan hosil bo‘lgan gapdir. Gapning ushbu turi ham, o‘z navbatida, bir nechta turlarga ajratiladi. Qo‘shma gaplar ikki yoki updan ko‘p predikativ sodda gaplar qurilmalarining birikuvidan tashkil topgan gaplardir. Qo‘shma gaplar tuzilishi va bog‘lanish yo‘llariga ko‘ra ikki guruhga — bog‘langan qo‘shma gap va ergashgan qo‘shma gapga bo‘linadi. Bog‘langan qo‘shma gaplardagi sodda gaplar, odatda, teng bog‘lovchilar, zidlovchi bog‘lovchilar, ayiruvchi bog‘lovchilar (ba zan yuklamalar) vositasi bilanʼ birikib, teng aloqada bo‘ladi. Masalan, Bahor keldi va gullar ochildi. Osmonni bulut qopladi, lekin yomg‘ir yog‘madi. Bog‘langan qo‘shma gaplar fikrni bildirmasa, bir-biri bilan bevosita bog‘langan bo‘lmay, ayrim-ayrim holdagi sodda gaplar bo‘lib qolaveradi. Demak, qo‘shma rap 22 Ўзбек тили грамматикаси. II том. Синтаксис./ масъул муҳаррирлар: Ғ. A . A бдураҳмонов ва бошқ. – Т.: “Фан”, 1976. – Б.560. – 114-бет. 25 tarkibidagi qismlar — predikativ qurilmalar mustaqil, ayrim qo‘llangan sodda gapdan ba zi xususiyatlari bilan farqlanadi: u to‘la, mustaqillikni saqlamaydi.ʼ Ergashgan qo‘shma gaplar bosh gapdan va ergash gapdan iborat bo‘ladi. Ergash gan bosh gapni butunicha yoki uning biror bo‘lagini izohlab keladi. Ergashgan qo‘shma gaplar tarkibidagi qismlarning bir-biriga bo‘lgan sintaktik munosabatlarning ifodalanishida bog‘lovchilar asosiy vositalardandir. Ushbu turlarga ajratishda bog‘lovchi vositalarning ahamiyati katta. Ularning ayrimlarida bog‘lovchi vosita mavjud bo‘lsa, ayrimlarida mavjud emas. G‘.Abdurahmonovning qo‘shma gaplar tadqiqiga bag‘ishlangan kitobida ularning turlarini quyidagicha keltirib o‘tadi: “Hozirgi zamon o‘zbek tilidagi qo‘shma gaplar, dastlab, o‘zaro semantik, grammatik va intonatsion munosabatlariga ko‘ra uchta asosiy tipga ajratib ko‘rsatiladi: 1) bog‘langan qo‘shma gaplar, 2) ergash gapli qo‘shma gaplar, 3) bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.” 23 Bog‘langan qo‘shma gaplar – qismlari teng bog‘lovchilar yordamida tuzilgan, mazmun jihatdan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan gaplar qo‘shilmasidan tashkil topgan gap. Bog‘langan qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar bir nechta vositalar bilan bog‘lanadi: 1) teng bog‘lovchilar. Shunga ko‘ra biriktiruv bog‘lovchisi yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar (Mashina belgilangan joyga to‘xtadi va uning ichidan kelishgan yigit tushdi.), zidlov bog‘lovchisi yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar (Madina o‘qituvchisining so‘zlaridan bir dam quloq uzmadi, biroq hech narsaga tushunmadi), ayiruv bog‘lovchisi yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar (Onam dam o‘tmishni eslab kuyinardi, dam bugungi kunga shukrlar aytib yig‘lardi.), inkor bog‘lovchisi yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar ( Oradan uch kun o‘tdi hamki, Mahmuda na birovga biron ish aytdi, na murod- u maqsadini surishtirdi. ) kabi turlarga bo‘linadi. 2) Bog‘lovchi vazifasidagi vositalar: –u, -yu, -da. Masalan, Oradagi masofa yiroq-u, mehr bizni bog‘lab turardi. (Mirmuhsin). 23 Абдурахманов. Ғ Основы синтаксиса сложного предложенияю – Ташкент, 1958. – С.325. - 6-с. 26 3) Bo‘lsa, esa so‘zlari yordamida. Bo‘lsa, esa so‘zlari bog‘langan qo‘shma gap qismlarini bog‘lash bilan birga, ular o‘rtasida qiyoslash va zidlash munosabati mavjudligini ifodalaydi. Bo‘lsa, esa so‘zlari qiyoslanuvchi bo‘lakdan so‘ng keladi: Jahl — dushman, aql esa do‘stdir. Bundan tashqari, bog‘langan qo‘shma gaplarning qiyoslash, payt, ayiruv, sabab va natija, izohlash kabi munosalatlari ham G‘. Abdurahmonov tomonidan alohida izohlab berilgan. Ergashgan qo‘shma gaplar ergashtiruvchi bog‘lovchilar, ko‘makchili qurilmalar, nisbiy so‘zlar, deb so‘zi va shu kabi vositalar bilan hosil bo‘ladi. Ergashgan qo‘shma gaplar doim ikki xil – bosh va ergash gapdan tarkib topadi, ya’ni gaplar orasida teng va tobe munosabat mavjud bo‘ladi. Shunga ko‘ra ergashtiruvchi bog‘lovchili ergashgan qo‘shma gaplar: Vijdonni asrangiz har nedan ortiq, Bobolardan qolgan noyob bu tortiq, Toki avlodlarga yetolsin omon. ( A.Oripov ), Ko‘makchili bog‘lovchilar yordamida ergashgan qo‘shma gaplar: Saodat ko‘pdan beri ashula aytmagan edi, shuning uchun ham u jaranglagan ovozlarga qo‘shilib ashula aytgisi keldi. ( Ibrohim Rahim ) , deb so‘zi yordamida ergashgan qo‘shma gap: Sen otash ichida urasan javlon, Dushman qolmasin deb sevgan elimda. ( Hamid Olimjon ), shart mayli vositasida ergashgan qo‘shma gaplar: Yomon bo‘lar, agar ko‘z yoshing tugab qolsa, kelgunicha baxt. ( Shavkat Rahmon ), nisbiy so‘zli ergashgan qo‘shma gap: Kim chaqqon va tez harakat qilsa, yutuq o‘shaniki bo‘ladi ( O‘. Haydarov ) kabi turlarga ajratiladi. Bundan tashqari, gap bo‘laklarining ishtirokiga ko‘ra kesim ergash gapli qo‘shma gap, ega ergash gapli qo‘shma gap, aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gap, to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gap, hol ergash gapli qo‘shma gap kabi turlarga ajraladi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar o‘zaro ohang yordamida bog‘lanadi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplar mazmunan va ohangda kirishib ketadi. Alohida olingan bunday sodda gaplar mazmun va intonatsiya jihatdan tugallanmaydi, ular biriksagina ma’lum fikr 27 ifodalashi mumkin, bunday holatda intonatsiya gapning oxirida bo‘ladi: Yoz keldi – soz keldi. Qo‘shma gapning har uchchala turi ham bir vaqtning o‘zida sodda gapga aylanishi, yoki bo‘lmasa, bir sodda gap ham bog‘langan, ham ergashgan, ham bog‘lovchisi qo‘shma gapga aylanishi mumkin. BOB BO‘YICHA XULOSA Tilshunoslik tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. Bugungi kunda bu soha bo‘yicha juda ko‘plab tadqiqot ishlari, ilmiy yangiliklar yaratilgan va hayotga tatbiq etilgan. Tilshunoslikning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan sintaksis azal- azaldan salmoqli tadqiqotlar mavzusiga aylanib kegan. Shu asosda jahon va o‘zbek tilshunosligida yaratilgan qadimiy va zamonaviy manbalarda ham sintaksis va 28 uning takibi borasidagi ma’lumotlar talaygina. Ushbu tadqiqot ishida ham ularning birmunchasiga murojaat qilindi va tegishli xulosalar chiqarildi. Butun dunyo tilshunosligida gap, uning turlari, vazifalari, ifoda ko‘lami borasida turli tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Ikkinchi faslda o‘zbek, rus, ingliz, fransuz tilshunosligida nazariy jihatdan gaplarning turlarini qoliplashtirishga harakat qilindi. Ularda umumiy yaxlitlik, o‘z o‘rnida alohidalik va o‘ziga xoslik ham ko‘zga tashlanadi. Masalan, o‘zbek va rus grammatikasida gaplarning tasnifi birmuncha yaqin bo‘lsa, bu holat ingliz, fransuz tillarida farqlanadi. Gap – sintaksisning asosiy negizini tashkil etishi deyarli barcha adabiyotlarda keltiriladi. Haqiqatdan ham sistem tilshunoslikda gap sintaksisning asosini tashkil etadi. Umuman olganda, kundalik hayotimizda ham, oddiy, til ilmidan mutlaqo yiroq insonlar ham gapdan unumli foydalanishadi. U orqali o‘z xohishlarini, orzu-umidlarini, ehtiyojlarini turli xil ko‘rinishlarda ifoda etishadi. Uchinchi faslda aynan shu masalalar yuzasida, gapning turlari, bu boradagi olimlarning turli nazariyalari o‘rganildi va umumiy xulosalar berildi. II bob. O‘zbek tilida sintaktik tarkibi qisqargan gaplar 2.1.Atov gapning o‘zbek va rus tili darslik va o‘quv qo‘llanmallarida o‘rganilishi O‘zbek tilining fonetikasi, leksikasi, umuman olganda grammatikasi azaldan boy bo‘lgan. Fikrni ifodalashning turli xil ko‘rinishlari, shakllari va usullari 29 mavjudki, ularning har birini ilmiy jihatdan tadqiq etish tilshunoslar zimmasida turgan masalalardan sanaladi. Xususan, o‘zbek tili sintaksisi bo‘yicha qilingan ko‘plab ilmiy-nazariy tadqiqotlarda gap, so‘z birikmasi, gap bo‘laklari bo‘yicha yangiliklar, tadqiqotlar ko‘p, lekin aynan atov gap, so‘z gap, to‘liqsiz gap kabi sintaktik birliklarga oid batafsil tadqiqotlar ko‘lami biroz kamdek. Ushbu dissertatsiya ishida “Sintaktik tarkibi qisqargan gaplar” degan umumiy nom bilan ularning tadqiqi va ta’limiga doir qarashlarimizni ifoda etdik. Ta’kidlash lozimki, “ Sintaktik tarkibi qisqargan gaplar” atamasi o‘zbek tilshunosligida keng ko‘lamda qo‘llanilmaydi, darsliklarda ham mazkur jumlaga ko‘zimiz tushmaydi. Atov gap, so‘z gap va to‘liqsiz gaplarga nisbatan bunday umumiy qo‘llanish, dastlab, V.G.Gakning “ Теоретическая грамматика французского язика ” (“Fransuz tilining nazariy grammatikasi”) kitobida qo‘llanilgan hamfa fanga olib kirilgan. Olim ushbu tasniflashni atov gap ( nominativ gap yoki bir bo‘lakli gap), so‘z gap ( so‘z-jumla), to‘liqsiz gap ( bir qismli tuzilma yoki tugallanmagan gap) shaklida keltiradi. 24 Ma’lumki, gaplar gap bo‘laklarining ishtirokiga ko‘ra ikki tur: bir bosh bo‘lakli gaplar va ikki bosh bo‘lakli gaplarga ajraladi. Bosh kelishikdagi ot yoki otlashgan so‘z bilan ifodalanib, predmet yoki voqea-hodisalarning hozirgi zamonda yoki zamondan tashqarida mavjudligini tasdiqlovchi bir bosh bo‘lakli gap atov gap deyiladi. O‘zbek tilshunosligida atov gap nominativ gaplar ham deb yuritiladi. Tarixiy nuqtayi nazardan qaralganda Abdurauf Fitrat ushbu atamani eksik gaplar deb nomlaydi: “O‘yning bo‘laklari bo‘lg‘an ma’nolarning bir-ikitasi gapdagi so‘zlardan emas, boshqa vositalar bilan anglashilsa, shuning uchun shu ma’nolarni ifoda qilg‘uchi so‘zlar gapda aytilmay qolsa, shunday gap “eksik gap” bo‘ladir. Kel, ketma, o‘tir, bordim kabi so‘zlar yolg‘izg‘ina aytkanda eksik gap bo‘ladirlar. Ahmat keldimi? Deganda – Keldi; Kelgan kim? Deganda – Ahmat 24 Гак В.Г. Теоретическая грамматика французского язика . Синтаксис. - М.: Вмсшая школа, 1981. - С.228. 30 so‘zlari ham eksik gaplardandirlar. ” 25 Ushbu kitobning so‘ngida ba’zi so‘zlarning tarjima variantlari keltirilgan bo‘lib, unda eksik gaplarni atov gaplar deb izoh berilgan. Lekin Fitrat keltirgan ta’rif va misollarning mazmuni ko‘proq to‘liqsiz gaplarga to‘g‘ri keladi. A.Hojiyevning “Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati” da, O‘zbekiston milliy ensiklopediyasida, O‘zbek tilining izohli lug‘atida ham ham ushbu terminning izohi, ma’nosi keltirilmagan. Internet materiallari ko‘rib chiqilganda eksik gaplar- bu to‘liqsiz gaplar ekanligi aytilgan. Mana shu o‘rinda biroz atama qo‘llash bilan bog‘liq nomuvofiqlik kuzatiladi. Tilshunos N.Abdurahmonov “Qadimgi turkiy til” kitobida atov gaplarni bir sostavli gaplar tarkibiga kiritadi. “Qadimgi turkiy tilda bir sostavli gaplar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Bularga shaxsi aniq gaplar, shaxsi noaniq gaplar, shaxsi umumlashgan gaplar, infinitiv gaplar, nominativ gaplar va so‘z gaplarni ko‘rsatish mumkin. Bular bir-biridan struktura va mazmun jihatdan farq qiladi.” 26 Ushbu kitobda deyarli atov gapga misollar keltirilmagan. Birgina misol bilan chegaralanamiz: qan bart ы (To‘nyuquq). Atov gap haqidagi ilk ma’lumotlar dastlab 1933-yilda tilshunoslar A.Yo‘ldoshev va N.Said tomonidan nashr etilgan «Grammatika. Nahv» deb nomlangan maktab darsligida uchraydi. Unda atov gaplar va egasiz gaplar to‘g‘risida fikr-mulohazalar yuritilgan bo‘lib, ular bir tarkibli gaplar sifatida izohlangan, «bunday gaplarda ega anglashilmaydi, qo‘shni gaplardan ham uni topib bo‘lmaydi», deyilgan. 27 A.Ma’rufov va G‘.Abdurahmonovlarning o‘zbek tilidan o‘rta maktablarning yuqori sinflari uchun nashr qilingan qo‘llanmasida bir sostavli gaplar ilk bor tizimlashtirilgan: shaxsi topilmas, shaxsi umumlashgan, atov gap. Ular orasidan atov gaplarning turlari va xususiyatlari ancha yaxshi yoritilgan. S.Sanaqulov tomonidan tayyorlangan magistrlik dissertatsiyasida bir tarkibli gaplarnning bir guruh olimlar tomonidan tasniflari keltirilgan. “Masalan: Gvozdev 25 Abdurauf Fitrat . Tanlangan asarlar : Darslik va o ‘ quv qo ‘ llanmalari , ilmiy maqola va tadqiqotlar / Mas ’ ul muharrir B . Qosimov ; Nashrga tayyorlovchi va izohlar muallifi H . Boltaboyev . — T .: « Ma ’ naviyat », 2009. — B . 336. – 202- bet . 26 Абдурахмонов. H Қадимги туркий тил. – Тошкент: Ўқитувчи, 1989. – Б. 156. 104-б. 27 Йўлдошев A , Саид Н. Грамматика. Наҳв. – Тошкент, 1933. 31 A.N.: bir sostavli gaplar, bosh bo‘lagining formasi va ma’nosiga ko‘ra, turli ko‘rinishdagi gaplarni birlashtiradi, bunga quyidagilar kiradi: shaxsi aniq, shaxsi noaniq, shaxsi umumlashgan, shaxssiz, infinitiv, atov gaplar. Reformatskiy A.A.: bir sostavli gaplar shunday tiplarga ajraladi: 1) kesim bazasida paydo bo‘lgan bir sostavli gaplar; 2) ega bazasida paydo bo‘lgan bir sostavli gaplar. Birinchi tip bir sostavli gaplarga shaxssiz, shaxsi noaniq, shaxsi umumlashgan va imperativ gaplarni kiradi. Ikkinchi tip bir sostavli gaplarga atov (битийное), turli korxona, muassasa, asarlar nomi (називние: Булочная, «Ревизор»), ko‘rsatish (указателъное: Вот мелъница) va undov (восклицателъное: Пожар!)gaplarni kiradi. Galkina-Fedoruk E.M.: bir sostavli gaplar ikki katta guruhga bo‘linadi: egasiz gaplar, kesimsiz gaplar. egasiz gaplar shaxsi aniq, shaxsi noaniq, shaxsi umumlashgan, shaxssiz gaplarga bo‘linadi. Kesimsiz gaplarga nominativ gaplar kiradi. Babaytseva V.V.: bir sostavli gaplar unda ifoda qilingan hukm predmetining xarakteri hamda bosh bo‘lagining ifodalanish usuliga ko‘ra fe’l bir sostavli gaplar hamda ot bir sostavli gaplarga ajraladi. Fe’l bir sostavli gaplarga shaxsi aniq, shaxsi noaniq, shaxsi umumlashgan, shaxssiz, infinitiv gaplar, ot bir sostavli gaplarga esa nominativ va vokativ gaplarni kiradi. Javodov A.M.: ozarbayjon tilidagi bir sostavli gaplar quyidagicha tasniflanadi: shaxsi noaniq gap, shaxssiz gap, shaxsi umumlashgan gap, masdar gap, atov gap, so‘z-gap. Zakiev M.Z.: tatar tilida bir sostavli gaplar bosh bo‘lagining ifodalanishiga ko‘ra, uch guruhga bo‘linadi: fe’l gaplar, ot gaplar, so‘z-gaplar. G‘oziev H.: bir sostavli gaplar: egasi topilmaydigan, egasi aniqmas, egasi umumlashgan va atov gaplarga bo‘linadi. G‘ulomov A.: bir sostavli gaplar: shaxssiz, shaxsi noaniq, shaxsi umumlashgan, atov gaplar. «Bir sostavli gapning shunday turlari bor: shaxsi aniq gaplar, shaxsi noma`lum gaplar, shaxsi umumlashgan gaplar, shaxssiz gaplar, infinitiv gaplar, nominativ gaplar, undash gaplar. Ma`rufov A., Abdurahmonov G‘.: bir sostavli gaplar: shaxsi topilmas, shaxsi umumlashgan, atov gaplar. Kononov A.N.: bir sostavli gaplar: shaxssiz gap, shaxsi noaniq gap, shaxsi 32 umumlashgai gap, atov gap, vokativ gap 28 kabi turlarga bo‘lganliklarini ko‘rishimiz mumkin. Dunyo tilshunosligiga nazar tashlasak, atov gaplar bo‘yicha rus tilshunosligida bir qancha tadqiqot ishlari olib borilgan. N.A.Baskakov, O.A.Volgova, N.V.Dumsheva kabi tilshunoslarning qilgan ishlari bu jihatdan xarakterlidir. 29 N.M.Dumsheva atov gaplarga quyidagicha ta’rif beradi: “Atov (nominativ) gaplar shunday tarkibli gaplar bo‘lib, unda faqat bitta bosh bo‘lak - subyekt mavjud. Ular ma’lum vaqtda sodir bo‘lgan qandaydir hodisa yoki obyekt haqida xabar beradi. Ular predmet yoki hodisalarning mavjudligini tasdiqlaydi: “Qish. Mana qor. Naqadar qattiq sovuq!” Demak, atov gaplarda nutq so‘zlanib turgan paytda sodir bo‘lgan voqea- hodisalar, mavjud bo‘lgan predmetlar tasvirlanadi. Bunday gaplar quyidagi ma’noviy xususiyatga ega bo‘lishi mumkin: Aniq predmetlarning mavjudligini , mavhum tushunchalarning mavjudligini, turli tabiat hodisalarining mavjudligini, o‘rin-joyning mavjudligini, aniq paytini, hayot voqealarini, ko‘rsatishni ifoda qiladi. Masalan, Nim qorong‘u. Zaxkash hujrada “ulfati chor” ning suhbati uzilmas edi (Oybek “Navoiy”, 10-bet); Payshanba - maosh kuni edi. (O‘.Hoshimov “Ikki eshik orasi”, 5-bet. ); Qiy-chuv, to‘polon... (O‘.Hoshimov “Ikki eshik orasi”, 12-bet.) O‘zbek tilshunosligida atov gap yig‘iq va yoyiq bo‘lishi mumkin. Yig‘iq atov gap bosh bo‘lakning o‘zidan iborat bo‘adi: Bilaman. Shomurod tog‘amga osonmas . ( O‘.Hoshimov “Ikki eshik orasi”, 15-bet ). Yoyiq atov gap bosh bo‘lakdan tashqari ikkinchi darajali bo‘laklardan tashkil topadi. Masalan: Faqat qish edi. Qahraton qish... Tor ko‘cha. O‘rtasiga qor uyib qo‘yilgan katalakdek 28 S.Sanaqulov. O`zbek tilida egasi topiladigan gaplarning stilistik xususiyatlari. Magistrlik dissertatsiyasi . – Samarqand , 2012. – B .82. 29 Баскаков. Н.А, Содиков. А.С, Абдуазизов. A.A. Умумий тилшунослик. – Т.: Ўқитувчи, 1979. – Б.192; Болгова, Ольга Алексеевна. Назывное предложение в тексте : на материале современного английского языка : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.02.04. - Москва, 1988. - 182 с; Думшева Надежда Валентиновна. Назывные предложения в художественной литературе. issledovatelskaya_rabota_0.doc (live.com) . 33 hovli. Chaqmoq telpakli odam. Sovuq vokzal. Yo‘ldoshxon aka. Tog‘oradagi osh. Qon yig‘lab qolgan onam. ( O‘.Hoshimov “Ikki eshik orasi”, 15-bet.) Demak, Nominativ gaplarda fikrning nisbiy tugalligi predikativlik, ohang orqali ifodalanadi. Ohang mazkur gaplarda alohida ahamiyat kasb etadi. Ohang tufayli oddiy so‘z gapga aylanadi: Oftob botib ketgan. Nimqorong‘ilik cho‘kkan, havoda jo‘xori kabob hidi kelardi. (O‘.Hoshimov “Ikki eshik orasi”, 31-bet). Nominativ gap, odatda, yakka holda qo‘llanmaydi, undan so‘ng ko‘pincha boshqa bir gap keladi: Chigirtka chirillaydi... Hammayoq suv quygandek jimjit. ( O‘.Hoshimov “Ikki eshik orasi”, 42-bet). Atov gaplarning o‘ziga xos kognitiv ma’nolari ham mavjuddir. Bitta so‘z ko‘rinishida bo‘lsa ham uning tub mohiyatida tafakkurdan anglashiladigan mazmun, turli konseptual ma’nolar jamlanmasi aks etadi. Masalan, bahor mavzusida insho, matn yoki ma’ruza tayyorlanadigan , yoziladigan bo‘lsa, jumlalar boshlanishini atov gap bilan boshlash, ko‘pincha, odat tusiga aylangan.: Bahor. Atrof yam-yashillikka burkana boshlagan fursat…. Birgina bahor so‘zi zamirida ushbu faslning bor go‘zalliklari, nafosati, tarovati, umuman olganda, u bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ma’nolar anglashiladi. Ma’lum bo‘ladiki, tilshunoslikning sintaksis bo‘limi tarkibiy qismi sifatida o‘rganiladigan atov (nominativ) gaplar birmuncha sinxron va diaxron jihatdan tadqiq qilingan. Yuqorida ularning izohiga qisqacha to‘xtalib o‘tdik. Ifoda ko‘lami keng bo‘lgan o‘zbek tilida ijod qiladigan barcha ijodkorlar o‘zlarining asarlarida gapning turli ko‘rinishlaridan foydalanadilar. Aynan atov gaplarga keladigan bo‘lsak, ifodaning ta’sirchanligini, kognitiv tabiatini, so‘zlovchining ruhiyatini, emotsiyasini, tasvirlanayotgan predmet yoki holatning mohiyatini ochishga xizmat qiladi. 2014-yilda tilshunoslar M. Qodirov, H. Ne’matov, M. Abduraimova, R. Sayfullayevalar tomonidan ishlangan 8-sinflar uchun mo‘ljallangan maktab darsligida atov gaplar sodda gapning tarkibiy qismida o‘rganilgan va quyidagicha ta’rif berilgan: “Atov gaplar so‘zlovchi ko‘z o‘ngida biror voqea-hodisani, narsa- buyum yoki davrni jonli gavdalantirishga, uning xotirasi yoki xayolida ular bilan aloqador bo‘lgan voqea-hodisalarni tiklashga xizmat qiluvchi muhim tasviriy 34 vositadir. Atov gaplar, asosan, xabar maylining hozirgi-kelasi, ba’zan esa o‘tgan zamon shakllaridagina keladi. Atov gaplar bitta so‘zdan iborat bo‘lishi ham, aniqlovchilar bilan kengayib kelishi ham mumkin”. 30 Shundan so‘ng, keyingi darslarda yoyiq va yig‘iq atov gaplar haqida to‘xtalgan hamda mavzuga doir mashq va topshiriqlar berilgan. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan kelib chiqib, xulosa o‘rnida atov gaplarning quyidai sxemasini yaratish mumkin: 2.2 So‘z- gap haqida mulohaza O‘zbek tilida shunday muloqot madaniyati mavjudki, so‘zlovchi va tinglovchi orasidagi kommunikativ jarayonda bir-birining nutqi tugallanmasdan tushunishga, yoki gapning to‘liq mazmunini bir so‘z bilan ifodalashga undaydi. Kishilar nutqini yengillashtirish, nutqiy ixchamlikni ta’minlash kabi xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan mana shunday gap turi – bu so‘z -gap. So‘z-gap bir so‘zdan iborat bo‘lgan, hech qanday tarkibiy qismlarga ajralmaydigan, boshqa so‘zlar va vositalar bilan kengayish imkoniyatiga ega bo‘lmagan gaplar sanaladi. 30 Qodirov M . va boshqalar . Ona tili . /8- sinf uchun darslik . – Toshkent : Cho ‘ lpon nomidagi nashriyot - matbaa ijodiy uyi , 2014. – B .144. 73- bet . 35Atov (nominativ) gap Yig'iq atov gap Tanidim. Bashor opa. ("Ikki eshik orasi", 176-bet) Yo yiq atov gap. Hamma yoq jim-jit. Yo‘l chetidagi qor bosgan tollar turmushning baland-pastini ko‘raverib.... ("Ikki eshik orasi", 174-bet) Masalan, - Mayli, qizim, - dedi kulimsirab. - Yoshing o‘n yettiga ketyapti. (“Ikki eshik orasi”, 73-bet). So‘z-gaplar, asosan, modal, his-hayajon ifodalaganligi uchun, ko‘p hollarda, dialogik, ba’zan esa monologik matnlarda ko‘p uchraydi: - Labbay, oyijon! - O‘tir, mundoq, senam o‘tir. (“Ikki eshik orasi”, 76-bet). So‘z-gaplar kontekstda turli xil ma’nolarni ifodalab keladi: Tasdiq ifodalovchi so‘z-gap: mayli, xo‘p, bo‘pti . Masalan, - - Boyvachcha bo‘lsang, ber bitta fonusingni! - - Xo‘p! - Oqsoqol lavlagini og‘ziga tiqdi. Inkor ifodalovchi so‘z-gap: yo‘q, also. Masalan, - Yo‘q, - dedi soqoli titrab. - Toshkanning vokzaliga borib keldik. (“Ikki eshik orasi”, 203-bet). So‘roq, taajjub ifodalovchi so‘z-gap: labbay, xo‘sh, xo‘pmi kabi. Masalan, Xo‘sh, malim bo‘lsa nima qipti! Shoxi bormi? Qizingni oldidan o‘tdingmi? (“Ikki eshik orasi”, 136-bet). His-hayajon ifodalovchi so‘z-gap: - Rahmat , qizim! Yuzimni yorug‘ qilding, - dedi ovozi titrab. (“Ikki eshik orasi”126-bet). Kundalik hayotimizda kishilar orasida oddiy muomala qilishlarida tez-tez ishlatadigan juda ko‘p so‘zlarimiz so‘z-gaplar sanaladi. Kishilarga iltifot, hurmat nuqtayi nazaridan qiladigan muomala vositalarimiz, jumladan, assalomu alaykum, yoqimli ishtaha, marhamat, salomat bo‘ling, qulluq, osh bo‘lsin, yaxshi boring, xush ko‘rdik, labbay, jonim bilan, bajonidil, hormang, xush kelibsiz kabi birliklar ham shular jumlasidandir. Ushbu so‘z-gaplarning deyarli barchasi iltifot mazmunini ifodalab keladi. Bizningcha, barcha tillarda so‘z-gaplardan samarali foydalaniladi. O.Prussovaning “ Слова - предложения в современном немецком языке ” nomli dissertatsiya ishida namis tilidagi so‘z-gaplarning o‘ziga xos xususiyatlari va turlariga to‘xtalib o‘tilgan. Unda zamonaviy nemis tilining nazariy va sistem 36 grammatikasida so‘z-gaplarning ahamiyatiga to‘xtalish barobarida ularning quyidagi xususiyatlari alohida ko‘rsatiladi: 1 .So‘z-gap - bu nutqning o‘ziga xos, shu jumladan, modal so‘zlar va kesimlar bilan paradigmatik darajada ifodalangan tarkibiy qismidir. Ular nutqning boshqa qismlaridan quyidagi mezonlar bilan farq qiladi: a) o‘zgarmaslik; b) kommunikativ ma’no; C) modal munosabatlarning ifodasi; D) nominativ vazifaning yo‘qligi; e) almashtirish vazifasi; e) alohida so‘zga emas, balki butun jumlaga munosabat; g) faqat umumiy gapga savol bilan murojaat qilish; h) so‘z-gaplardan keyin inkorni shakllantirish. 2.So‘z-gap so‘z o‘rnini bosuvchi vazifasini bajaradi. 31 Demak, oddiy gaplar orasida bitta so‘z yoki birikmalarning ajralmas qismi bilan ifodalangan gaplar guruhi ajralib turadi. So‘z-gaplari (yoki bo‘linmas gaplar) – bu bitta so‘z yoki barqaror birikmadan iborat bo‘lgan va so‘zlovchining vaziyatga hissiy yoki ixtiyoriy munosabatini bildiradigan gaplar (tasdiqlash yoki rad etish, rozilik yoki kelishmovchilik, harakatga undash), lekin ular munosabatning mohiyatini yoki tegishli vaziyatning tarkibiy qismlarini nomlamaydi. So‘z-gaplar maxsus tarkibiy tur bo‘lib, ularni ikki qismli gaplarga ham, bir qismli gaplarga ham kiritish mumkin emas. Ular gapning alohida a’zolariga ega emas va nominativ vazifani bajarmaydi, chunki ular hech narsa demaydi. Bunday gapdan foydalanishning asosiy sohasi dialogik nutqdir. Ular faqat so‘zlashuv tiliga xosdir. Masalan: Yaxshi, rais odamgarchilik qipti! (“Ikki eshik orasi”, 149-bet). So‘z-gaplarni, bevosita, nutqdagi bajaradigan vazifasiga qarab bir necha guruhga bo‘lish mumkin: 1. Tasdiq so‘z-gaplar. Masalan: U achinib Muzaffar tomonga qaradi. - Tabib ko‘rdimi? - Ha, Komil tabib taxtakachlab qo‘yibdi. - Joni og‘rigandir. - Bolmasa-chi! (“Ikki eshik orasi”, 44-bet). Ushbu gapda 31 Пруссова. О.В Слова-предложения в современном немецком языке. A втореферата кандидат филологических наук. Диссертация на тему «Слова-предложения в современном немецком языке», скачать бесплатно автореферат по специальности ВАК РФ 10.02.04 - Германские языки (dissercat.com) 37 bo‘lmasa-chi so‘zi ham bo‘lishsizlik shakliga ega bo‘lsa ham tasdiq ma’nosini ifodalab kelgan. - Shunaqami, ha, mayli, - dedi-da, qiyiqchani sal bo‘shatdi. («Ikki eshik orasi»124-bet) 2. Inkor so‘z-gaplar. - «Alvasti ko‘prik»ka boramizmi?- dedim hiqillab. - Yo‘q, sakkizinchi brigadaga! («Ikki eshik orasi»42-bet). Ba’zi holatlarda yo‘q so‘zi so‘z-gap ma’nosida kelmasligi ham mumkin. Buni matn mazmunidan anglab olish kerak: Qaysi kuni Robiya Ko‘tarmaga borsa yo‘q ekansiz ( «Ikki eshik orasi» 171-bet). So‘z-gap matn tarkibida noaniq bo‘lgan javobni ifodalashi mumkin, uning ma’nosi bayonot va inkor o‘rtasidagi oraliqdir: Masalan: Xumning bo‘ynidan changallab ichiga mo‘raladim. Hech narsa ko‘rinmaydi-yu, baribir tagida bir nima tipirchilayapti. («Ikki eshik orasi», 26-bet). 3. So‘roq so‘z-gaplar. - Xo‘sh, nima bo‘pti? - dedi qo‘lini paxsa qilib.— Ikki yoshning yulduzi yulduziga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, sen nimaga obidiyda qilasan, ahmoq xotin? ( «Ikki eshik orasi» 163-bet). Konetakstda xo‘sh so‘zi, ba’zi hollarda, taqlid so‘z vazifasida kelib, so‘z-gapdan boshqa ma’nolarni ham anglatadi : - Qashlab tursang-chi! - bobom menga gapirayotganini tushundim. Ildam borib, sigirning yo‘g‘on tomirlari bo‘rtib turgan bo‘ynidan silay boshladim. - Xo‘sh, jonivor, xo‘sh.. 4. Rag‘batlantiruvchi so‘z-gaplar. Bunday gaplar tinglovchiga taskin berishga, tinchlantirishga qaratilgan bo‘ladi. Masalan: - Yaxshi, rais odamgarchilik qipti! ( «Ikki eshik orasi»149-bet). 5. His-hayajon ifodalovchi so‘z-gaplar: Qoyil! Abduvali to‘g‘ri aytgan ekan! ( «Ikki eshik orasi»28-bet); 2014-yilda tilshunoslar M.Qodirov, H.Ne’matov, M.Abduraimova, R.Sayfullayevalar tomonidan ishlangan 8-sinflar uchun mo‘ljallangan maktab darsligida so‘z- gaplarga shunday ta’rif berilgan: “ Bir so‘zdan iborat bo‘lib, tarkibga ajralmaydigan, boshqa so‘zlar bilan kengaya olish imkoniyatiga deyarli 38 ega bo‘lmagan gaplar so‘z-gaplar deyiladi. Ular tasdiq, inkor, so‘roq, taajjub, his-hayajon kabilarni ifoda etib, matn bilan bog‘liq bo‘ladi. So‘zgaplar, asosan, modal va his-hayajon munosabatlarni ifoda etgani uchun ham ko‘proq dialogik va ba’zan monologik nutqqa xosdir. Masalan: — Endi so‘zingizdan aynamang, xo‘pmi? — Mayli, — dedi Fazliddin. (O.) — Yo‘q, — dedi Otabek, lekin uning taajjubi uy egasiga ochiq ko‘rinib turar edi. (A.Qod.) Yo‘lchi eshikchani ochib kirdi: — Assalomu alaykum, hormang, ota! (O.) Kishilar o‘rtasidagi oddiy muomalada tez-tez ishlatilib turadigan bir so‘z yoki ibora (birlik)lar so‘z-gaplar vazifasida qo‘llanadigan bo‘lib qolgan: assalomu alaykum, yoqimli ishtaha, marhamat, salomat bo‘ling, qulluq, osh bo‘lsin, yaxshi boring, xush ko‘rdik, labbay, jonim bilan, bajonidil kabi”. 32 Ma’lum bo‘ladiki, o‘zbek tilshunosligida so‘z-gaplar va uning tadqiqiga bag‘ishlangan ishlar kamchilikni tashkil qiladi. Yuqorida keltirilgan darslikda so‘z- gaplarning ham ikki turi mavjud ekanligi aytilgan, ular: 1. Yig‘iq so‘z-gaplar – bir so‘z yoki so‘z birikmasidan tashkil topgan so‘z- gaplar. Bularga xo‘p, mayli, yo‘q, assalomu alaykum, bajonidil, xush kelibsiz kabilar kiradi. Masalan, - Assalom alaykum! Hormayla! - Qoch, xira qilma. («Ikki eshik orasi»178-bet); Dadam Robi opamga bir qarab oldi-da, yelkamga qoqdi. - Xo‘p, o‘g‘lim, men seni achom-achom qilib yotaman ( «Ikki eshik orasi» 126-bet). 2. Yoyiq so‘z-gaplar- tarkibi boshqa so‘zlar bilan va takrorlanish natijasida kengaygan gaplar . Masalan, - Yo‘q-yo‘q, xudo xayringni bersin! - dedi Lazakat xola shosha-pisha qo‘l siltab ( «Ikki eshik orasi» 192-bet). Xullas, o‘zbek tilshunosligida kishilarning boshqalar fikriga munosabati tasdiq yoki inkor, his-hayajoni, iltifoti, taajjubi, so‘rog‘i kabi ma’nolarni ifodalashga xizmat qiladigan sodda gap turi – bu so‘z-gaplardir. Ular bir tarkibdan, ba’zi holatlarda esa biroz kengaygan birikmalar bilan ifodalanadi. Biroq so‘z- 32 Qodirov M . va boshqalar . Ona tili . /8- sinf uchun darslik . – Toshkent : Cho ‘ lpon nomidagi nashriyot - matbaa ijodiy uyi , 2014. – B .144. 75- bet . 39 gaplarning kengayish holati judayam chegaralangan. Chunki uning asosoi vazifasi nutqiy muloqotni qisa va tushunarli qilishdan iborat. 2.3.To‘liqsiz gap va uning turlariga qarashlar aks etgan ilmiy tadqiqotlar haqida So‘zlashuv uslubining eng asosiy xususiyatlaridan biri so‘zlovchi va tinglovchi orasidagi kommunikativ munosabatni qulaylashtirish, imkon qadar yengil, qisqa va tushunarli qilishdan iboratdir. Kishi nutqi har doim ham grammatik shakllanishga, tarkibiy ketma-ketlikka va gap bo‘laklarining tizimli tartibiga rioya qilavermaydi. Tilimizda shunday so‘zlar, gaplar borki, mana shunday sanab o‘tilgan vazifalarni bajaradi. Ana shunday sintaktik birliklardan biri to‘liqsiz gaplardir. To‘liqsiz gaplar barcha turkiy tillarda qadimdan mavjud bo‘lgan. Sababi, gapning ushbu turi so‘zlashuv uslubiga xos bo‘lib, kishilar muloqoti jarayonida hosil bo‘ladi. N.Raxmonovning “O‘zbek tili tarixi” nomli kitobida to‘liqsiz gaplarning turkiy tillar, xususan o‘zbek tili tarixida qanday shakllarda bo‘lganligi haqida o‘z ilmiy-nazariy ma’lumotlarini berib o‘tadi. Unda to‘liqsiz gaplar bir tarkibli gaplar tarkibida beriladi. Ular esa bir bosh bo‘lak orqali ham ifodalanadi, ammo bu bo‘lakni ega ham, kesim ham deb bo‘lmaydi. Noto‘liq gaplardan farqli ravishda bir tarkibli gaplarda “yetishmaydigan” bosh bo‘lak kontekstdan ham, gap vaziyatidan ham anglashilmaydi. Bu gap xususiyati, asosan, qadimgi turkiy tilda vokativ gaplar : Namo Buddaya. Namo Darmaya. Namo sangaya – Buddaga ta’zim, Darmaga ta’zim. Sangaga ta’zim. Gapning bu turi – ifoda usuliga ko‘ra bir a’zoli gap, tinglovchi va so‘zlovchi tomonidan turlicha qabul qilinishi mumkin: so‘zlovchi uchun psixologik kesim hisoblangan harakatni tinglovchi ko‘proq ega sifatida qabul qilishi mumkin. 33 Ko‘plab tilshunoslar tomonidan yozilgan adabiyotlarda to‘liqsiz gaplar bir tarkibli (sostavli deb keltiriladi) gaplar tarkibida beriladi. Jumladan, tilshunos A.G‘ulomovning “Sodda gap” nomli kitobida to‘liqsiz gap haqida quyidagicha 33 Rahmonov N . Sodiqov Q . O ‘ zbek tili tarixi . darslik . – Toshkent : O ‘ zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti . – Toshkent , 2009. – B .225. 153- bet . 40 nazariy fikr-mulohazalar keltiriladi: “Sodda gap, bo‘laklarning to‘la ifodalanishi yoki tushurilishiga qarab, ikkiga bo‘linadi: to‘liq gap va to‘liqsiz gap. To‘liq gapda hamma bo‘laklar mavjud bo‘ladi, biror bo‘lakning tushurilganligi sezilmaydi. To‘liqsiz gapda biror bo‘lak tushurilgan bo‘ladi, lekin u bo‘lak kontekstdan, nutq so‘zlanib turgan momentdagi obstanovkadan bilinib turadi. Gaplarni qisqartirish hodisasi ko‘pincha jonli so‘zlashuvda, dialoglarda uchraydi. Dialoglar so‘roq-javobdan iborat bo‘lganda, javob to‘liqsiz gapdan iborat bo‘lib, unda shu so‘roqqa javob bo‘luvchi – fikriy jihatdan birinchi o‘rinda turuvchi so‘zgina aytiladi.” 34 Demak, fikrni ifodalash uchun kerakli bo‘lgan gap bo‘laklarining hammasi ishtirok etgan gaplar to‘liq gaplar deyiladi. Masalan, - Qizim, bor, xolangni kuzatib kel! (“ Ikki eshik orasi”199-bet). Nutqiy vaziyatdan kelib chiqqan holda ba’zi bir bo‘laklar tushirib qoldirilgan gap esa to‘liqsiz gap deyiladi. Masalan, - Bahay, Oqsoqol, tinchlikmi? - Tinchlik! (51-bet). “O‘zbek tili grammatikasining praktikumi” kitobida ham to‘liqsiz gaplar bir sostavli gaplar tarkibiga kiritiladi va ularga alohida band ajratiladi. Ushbu kitobda to‘liqsiz gaplarga quyidagicha ta’rif beriladi: “Gaplar nutq maqsadi talabiga muvofiq to‘liq va to‘liqsiz holda aytiladi. To‘liq gaplarda nutq maqsadi uchun talab qilingan barcha gap bo‘lagi mavjud bo‘ladi: To‘g‘ri so‘z qilichdan o‘tkir. (Maqol). Mashrab vujudi qalt-qalt titrab changal porasidan asta mo‘ralab qaradi. (O.Yo.). to‘liqsiz gaplarda nutq maqsadi uchun talab qilingan zarur gap bo‘laklaridan biri yoki bir nechtasi stil talabiga ko‘ra ishtirok etmaydi. Ammo ifodalanmagan bo‘lak nutq jarayoni va kontekstdan anglashilib turadi. Masalan: - G‘alaba GES qurilishi ham front-da? - Qachon jo‘naysizlar? - Biz soldatlarmiz. Komanda kutyapmiz… - Bizdan kimlar borishini bilmaysanmi? 34 Ғуломов A . Содда гап.- Тошкент, 1955.– Б.98. – 88-бет. 41 - Baxmalsanmi? Aniq bilmayman. Biroq ellikka yaqin kishi borishi kerak. Sen ro‘yxatda yo‘qsan. (Sh.R.) To‘liqsiz gap strukturasi to‘liq gapdagi ayrim bo‘laklarning ellipsis (“tushurish”) hodisasiga uchrashi natijasida shakllanadi…” 35 Ushbu kitobda ham to‘liqsiz gaplarning xususiyatlariga ko‘ra kesim, kesimga tobe so‘zlar (hol, to‘ldiruvchi), ega va kesim tushurilish holatlarining kuzatilishi aniq misollar asosida yoritib berilgan. To‘liqsiz gaplarda, asosan, gapning biror bo‘lagi so‘zlovchi tomonidan tushurib qoldiriladi. Bunday holat savol-javob tariqasida kechgan dialogik matnlarda ko‘p uchraydi. To‘liqsiz gaplar nutq vaziyatidan kelib chiqib quyidagi shakllarga ega bo‘lishi mumkin: - Ega yashiringan shakl . Masalan: Menga Kalinin Oqsoqol o‘z qo‘li bilan ordin bergan, kerak bo‘lsa eng katta Oqsoqolning oldigacha boraman, demadingmi?! - Dedim! Ushbu gapda kesimning anglatgan ma’nosi va bajargan vazifasi tufayli ega ishtirok etmasa-da, gapning mazmuni anglashiladi. Asosan, bu holat so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi muloqot jarayoniga xos bo‘lib, faqat ular uchun tushunarli bo‘lishi ham mumkin. - Kesim yashiringan shakl. Masalan; - Nima bu? - dedi boshimga egilib. - Qiyiqcha!( 95-bet ). Ma’lumki, kesim gapning mazmuniy markazi sanaladi, usiz gapni shakllantirib bo‘lmaydi, biroq to‘liqsiz gaplarda ushbu qoida biroz chekinadi, negaki, kesimsiz ham gapning mazmuni tinglovchi va so‘zlovchiga tushunilishi mumkin. Keltirilgan gapda “nima bu?” degan savolga birgina “Qiyiqcha” deya javob berilmoqda va gapning mazmuni eganing bajargan vazifasi orqali anglashilmoqda. - Ega ham kesim ham yashiringan shakl . Masalan: - Bunimi? - Kimsan akam undan ham xomroq boshini ko‘rsatdi. - Shunisinimi? - Yo‘q. ( “Ikki eshik orasi” 98-bet). 35 A сқарова М, A бдураҳмонов Х. Ўзбек тили грамматикасининг практикуми. – Тошкент: Ўқитувчи, 1981. – Б.245. 177-бет. 42 - Ikkinchi darajali bo‘laklar yashiringan shakl. Xullas, to‘liqsiz gaplarning muhim xusisiyatlaridan biri ham shundaki, unda ega ham, kesim ham, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol ham tushurilib qolishi mumkin. Ular biri tushganda boshqasi gapning mazmunini ifodalashga xizmat qilaveradi. Ma’lum bo‘ladiki, to‘liqsiz gapning nutqning so‘zlashuv uslubida ko‘p uchrashiga sabab kommunikativ vaziyatdagi holatning, vaziyatning, imo- ishoraning, tana harakatlarining aytmoqchi bo‘lgan fikrni qisqa va tushunarli anglatishga imkoniyat yaratganligidadir. Ular nutqda ifodalanmay qolgan bo‘laklarning evaziga keladigan jarayon sanaladi. Gapda qaysi bo‘lak tushirib qoldirilishiga qaramasdan, o‘sha joydagi holat, vaziyat nutq momentidan so‘zlovchi va tinglovchiga sezilib turiladi. Ya’ni ular bir-birlarini tushunishadi. Chetdan kuzatilganda anglashinilmaydigan gaplar ularga ayon bo‘ladi. Bundan tashqari, tushirib qoldirilgan bo‘lakning ma’nosi matn mazmunidan sezilib turadi. Tilshunos A.G‘ulomov bunday gaplarni kontekstual to‘liqsiz gap deb, nutqiy vaziyatdan sezilib turgan gapni esa situativ to‘liqsiz gap deb ajratadi. To‘liqsiz gaplar ifodalanish materialiga ko‘ra bir nechta turga bo‘linishi mumkin: - Dialogik nutq tarkibidagi to‘liqsiz gaplar. Masalan: - Ketadigan bo‘ldingizmi? - dedim ovozim titrab. - Yo‘q, avval sen ayt. Kutasanmi? Rostingni ayt. ( “Ikki eshik orasi” 102-bet). Dialogik nutqda to‘liqsiz gaplarning ishtirok etishi boshqalarga nisbatan ko‘p uchraydi. Chunki, to‘liqsiz gaplar, yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, uslub jihatdan so‘zlashuv (ommabop) uslubga xosdir. - Ibora tarzidagi to‘liqsiz gap. Masalan, - To‘ylar muborak! - dedi Zakunchi chehrasi yorishib. ( “Ikki eshik orasi” 172-bet). Kundalik turmushimizda kishilar nutqiga xos bo‘lgan ko‘plab iboralar to‘liqsiz gap shaklida keladi. Ulardan nutqning qisqa va aniq, tinglovchiga tushunarli bo‘lishida xizmati katta. To‘liqsiz gap ko‘rinishidagi iboralar so‘zlovchi fikrini ta’sirchan va maqsadli bo‘lishiga ham ko‘maklashadi. 43 - Qo‘shma gap tarkibidagi to‘liqsiz gap. Masalan, Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod (qoladi). Aksariyat hollarda maqol va hikmatli so‘z, ibora shaklidagi frazeologik birliklar ham to‘liqsiz holatda qo‘llanadi. Ular ham nutqiy ixchamlik, takrorlarga yo‘l qo‘ymaslik va qofiyadoshlik, ohangdoshlikni ham saqlash uchun ham xizmat qiladi. Muhimi so‘zlanayotgan fikrning tinglovchiga tushunarli yetkizib berish, nutqiy samaraga erishishdir. Xulosa qilib aytganda, har bir til birligining o‘z tarixi, shakllanish bosqichlari mavjud, shu asosda to‘liqsiz gaplar ham o‘z tarixiga ega va bugungi kunga qadar bir nechta shakllarda namoyon bo‘lgan. Aynan shu asoslar tilshunoslar tomonidan davr nuqtayi nazaridan grammatik xususiyatlarining barcha tomonlari o‘rganilgan, tadqiq etilgan va ilm ahliga havola etilgan. To‘liqsiz gaplarning asosiy maqsadi nutqni aniq, tushunarli qilish sanaladi. To‘liqsiz gaplarning o‘ziga xos xususiyatlari, turlari, hosil bo‘lish shakllari haqida yuqorida fikrlar tilshunoslarning nazariyalari asosida keltirildi. 44 BOB BO‘YICHA XULOSALAR Tilshunoslikning sintaksis sohasidagi tadqiqotlar boshqa sohalarga qaraganda ko‘lami kengligi bilan ajralib turadi. Tadqiqot ishimizning ikkinchi bobida sintaktik tarkibi qisqargan gaplar misolida atov gaplar, so‘z-gaplar, to‘liqsiz gaplarga doir ilmiy-nazariy qarashlar, tadqiqotlar, qoidalar, misollarga doir ma’lumotlar berildi. Atov gaplarda nutq so‘zlanib turgan paytda sodir bo‘lgan voqea-hodisalar, mavjud bo‘lgan predmetlar tasvirlanadi. Bunday gaplar quyidagi ma’noviy xususiyatga ega bo‘lishi mumkin: Aniq predmetlarning mavjudligini , mavhum tushunchalarning mavjudligini, turli tabiat hodisalarining mavjudligini, o‘rin-joyning mavjudligini, aniq paytini, hayot voqealarini, ko‘rsatishni ifoda qiladi. O‘zbek tilshunosligida kishilarning boshqalar fikriga munosabati (tasdiq yoki inkor), his-hayajoni, iltifoti, taajjubi, so‘rog‘i kabi ma’nolarni ifodalashga xizmat qiladigan sodda gap turi – bu so‘z-gaplardir. Ular bir tarkibdan, ba’zi holatlarda esa biroz kengaygan birikmalar bilan ifodalanadi. Biroq so‘z-gaplarning kengayish holati judayam chegaralangan. Chunki uning asosiy vazifasi nutqiy muloqotni qisa va tushunarli qilishdan iborat. To‘liqsiz gaplar nutq vaziyatiga ko‘ra ayrim gap bo‘laklarining tushib qolishi natijasida hosil bo‘ladi. Biroq, biror bo‘lak tushib qolishiga qaramasdan, nutqiy vaziyatdan gapning mazmuni, mohiyati sezilib turadi. Sintaktik tarkibi qisqargan gaplarning barchasi bir tarkibli gaplar doirasida o‘rganiladi. Bu bo‘yicha tilshunoslikda juda ko‘p tadqiqot ishlari olib borilgan bo‘lib, deyarli barchasida bir-biriga yaqin nazariyalar ilgari surilgan. 45 III. SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLARNI О‘QITISHDА ZАMОNАVIY MЕTОDLАRDАN FОYDАLАNISH 3.1.Zamonaviy dars va unga qo‘yiladigan talablar Keyingi yillarda ta’lim tizimidagi islohotlar, asosan, O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasida belgilangan «…ta’lim tizimini takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish» 36 ga doir g‘oyalar asosida olib borilmoqda. Har bir sohada ilg‘or innovatsiyalarni yaratish bugungi kun ilm ahlining asosiy maqsadidir. Har qanday milliy til kabi o‘zbek tili ham o‘zbek millatini birlashtiruvchi, uning milliy ruhini ifodalovchi vositadir. Chunki Respublikamizning birinchi Prezidenti ta’kidlaganidek: “Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili bu millatning ruhidir. Ona tilini yo‘qotgan har qanday millat o‘zligidan judo bo‘lishi muqarrar” . 37 Prezidentimiz tashabbusi bilan mamlakatimizda yetakchi soha va tarmoqlarni innovatsion rivojlantirish, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqarishga keng joriy etish yuzasidan izchil ishlar amalga oshirilmoqda. Davlatimiz rahbarining 2017-yil 29-noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish to‘g‘risida”gi farmoni bu boradagi 36 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш. Мирзиёев нинг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони 37 Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –Toshkent, 2008, 86-b. 46 ishlarni yangi bosqichga ko‘tarishga xizmat qiladi. prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “Xalqimiz dunyoqarashida innovatsiya muhitini yaratish eng muhim vazifamizdir. Innovatsiya bo lmas ekan, hech bir sohada raqobat, rivojlanishʻ bo lmaydi. Bu sohadagi o zgarishlarni xalqimizga keng targ ib qilmasak, ʻ ʻ ʻ odamlarda ko nikma paydo qilmasak, bugungi davr shiddati, fan-texnikaning ʻ mislsiz yutuqlari bilan hamqadam bo lolmaymiz”, degan edi. ʻ O‘qituvchi innovatsion texnologiyalarga asoslanib darsni tashkil etar ekan, turli texnik vositalardan ham (kompyuter, proyektor, elektron doska vahokazo) foydalanishi mumkin. O‘qituvchining faoliyatida innovatsiyalar qanchalik ko‘p bo‘lsa, mazmun shunchalik oshadi. Ta’limda innovatsion texnologiyalar va interfaol metodlar haqidagi tasavvurlar barqaror va mukammal shaklga ega emasligini ham e’tirof etish kerak. Har bir o‘qituvchi ta’limga individual tarzda yangilik kiritishi mumkin. Innovatsion texnologiyalar o‘qituvchi o‘z faoliyatidan qoniqmaslikdan kelib chiqadi. Zamonaviy dars - bu aynan o‘quvchilarning bilish darajasi rivojlanib, ularni atrofdagi haqiqatni faol ravishda idrok etishga, sabab-ta’sir munosabatlarini tushunishga va topishga, mantiq, fikrlash va muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishga undaydi. Zamonaviy darsning maqsadi aniq va o‘lchovli bo‘lishi kerak. Maqsadni dars natijasi bilan aniqlash mumkin. Darsning yangi ta’lim maqsadlariga o‘quvchilar o‘zlari tomonidan tuziladigan va shaxsan o‘zi uchun muhimligini anglaydigan maqsadlar kiradi. Zamonaviy dars mashg‘ulotlar, suhbatlar, video-munozaralar, ishbilarmonlik va rol o‘ynash o‘yinlari, ochiq savollar, aqliy hujum va boshqalar kabi mashg‘ulot usullari va o‘qitish usullaridan foydalanish bilan ajralib turadi. Darsga qo‘yiladigan zamonaviy tarbiyaviy talablar: O‘quvchilarda mustaqil fikr yuritishni, eng yaxshi axloqiy sifatlarni, olgan bilimini hayot bilan bog‘lay olishni, Vatanni uning tarixi, madaniyati, urf – odatlarini, eng asosiysi, insonni hurmat qilishni, ilmiy dunyoqarashni, iqtisodiy, huquqiy, ekologik madaniyatni tarkib toptirishni tarbiyalash kerak. 47 Darsga qo‘yiladigan psixologik talablar: O‘quvchilarning individual- psixologik xususiyatlarini bilgan holda ularda xotira, ongli idrok etishni, mustahkam irodani, tasavvur qila olishni, o‘quvchilarda davlat ta’lim standartlari qo‘ygan talablarni ular yoshiga mosligini hisobga olishni ta’minlashdan iboratdir. Darsga qo‘yiladigan gigienik talablar: Sinfdagi havo harorati, yorug‘lik miqdori, uning tozaligi, estetik did bilan jihozlanishi o‘quvchilarga beriladigan topshiriqlarning ular yoshiga mosligini hisobga olish kabilarga rioya qilish shart. Zamonaviy darsga qo‘yilgan didaktik talablar: Darsning ta’limiy-tarbiyaviy maqsadini aniqlash, dars mavzusini qiziqarli, ilmiy faktlar bilan belgilash, dars mavzusining mohiyatini o‘quvchilarning o‘zi mustaqil fikrlab o‘zlashtirishga erishish, darsda barcha o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash, o‘quv materiallarini o‘quvchilar tomonidan sodda tarzda qabul qilishga, hayot bilan chambarchas bog‘lashga erishish, mavzu mazmuniga mos ta’lim metodlarini tanlash va ulardan ko‘proq o‘quvchilarning foydalanishiga erishish, mavzu mazmuniga mos ta’lim metodlarini tanlash. Bu metodlar asosan qisman izlanish hamda izlanish darajasiga bo‘lishi zarur. O‘quvchilarning bilim manbalari bilan mustaqil ishlashga o‘rgatib borish, O‘quvchilarning dars mazmuniga mos ravishda milliy istiqlol mafkurasi, o‘z tarixi, tili, urf - odatlari hamda boy madaniyatimiz bilan faxrlanishga o‘rgatish, dars mavzusini boshqa o‘quv fanlari bilan asoslanib o‘rganish, dars mavzusini o‘lkashunoslik tamoyiliga bog‘liqligini ta’minlash, o‘quvchilarda dars mavzusiga mos ravishda iqtisodiy, huquqiy, ekologik madaniyatni tarkib toptirish, darsda davlat ta’lim standartlariga o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalariga qo‘yilgan talablarni to‘liq bajarishga erishish, o‘quvchilar o‘zlashtirgan bilim sifatini xolisona baholanishiga erishish. Dars ta’lim jarayonining yaxlitligi nuqtayi nazaridan ta’limning asosiy tashkiliy usuli hisoblanadi. Unda sinf-dars tizimining xususiyatlari aks etadi , unda o‘quvchilarni ommaviy qamrab olish, tashkiliy tartib va o‘quv ishlarining muntazamligi ta’minlanadi. Dars iqtisodiy jihatdan foydalidir. O‘quvchilar hamda sinf jamoasining individual xususiyatlarini bilishi o‘qituvchi uchun har bir o‘quvchi faoliyatiga rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatishga imkon beradi. Dars 48 doirasida ommaviy, guruhli va individual ta’lim shakllarini birlashtirish imkoniyati uning rad etib bo‘lmaydigan ustunligi hisoblanadi. Dars bevosita o‘qituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomida muayyan o‘quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy shakli sanaladi. Darsda har bir o‘quvchi xususiyatlarini hisobga olish, barcha o‘quvchilarning mashg‘ulot jarayonida o‘rganilayotgan fan asoslarini egallab olishlari, ularning idrok etish qobiliyatlari va ma’naviy-axloqiy sifatlarini tarbiyalash hamda rivojlantirish uchun qulay sharoitlarni yaratiladi. Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab bo‘lishi mumkin. Bu o‘quv materialining mazmuni, darsning didaktik maqsadi, o‘quvchilar va jamoa sifatida sinfning xususiyatlariga bog‘liq. Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar yoshlarini hisobga olib o‘quv ishlari turli xillaridan foydalanishga, yangi bilimlarni berishni avval ilgari o‘rganilganni mustahkamlash, takrorlash bilan birga olib borishga to‘g‘ri keladi. Hatto tekshirish darslari ham bu yerda ko‘pincha ishlar boshqa turlarini o‘z ichiga oladi: materialni og‘zaki yetkazish, qiziqarli hikoyani o‘qish. Darsning aynan mana shu turi aralash (kombinatsiyalashgan), yoki murakkab tuzilishli deb ataladi. Kombinatsiyalashgan darsning taxminiy tuzilishi: uy vazifalarini tekshirish va o‘quvchilar bilan savol- 49o‘zlashtir ish darsi aralash dars mustahka mlash va takrorlash darsi Zamonaviy dars turlari : umumlasht irish va tizimlashtir ish darsi ko‘nikma ishlab chiqish darsi tekshirish darsi javob, yangi materialni o‘rganish, o‘zlashtirishini dastlabki tekshirish, mashq misollari davomida yangi bilimlarini mustahkamlash, ilgari o‘rganilganlarni suhbat ko‘rinishida takrorlash , o‘quvchilar bilimlarini tekshirish va baholash, uyga vazifa berish. 38 № Zamonaviy darsga qo‘yladigan talablar 1 Fanning ilg ‘ or yutuqlari , pedagogik texnologiyalardan foydalanish , darsni o ‘ quv - tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etish . 2 Darsda barcha didaktik tamoyil va qoidalarning optimal nisbatlarini ta’minlash. 3 O‘quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talablarini hisobga olish asosida ular tomonidan bilimlarning puxta o‘zlashtirilishi uchun zarur sharoitlarni yaratish. 4 O‘quvchilar anglab yetadigan fanlararo bog‘liqliklarni o‘rnatish. 5 Ilgari o‘rganilgan bilim va malakalari, shuningdek, o‘quvchilarning rivojlanish darajasiga tayanish. 6 Shaxsning har tomonlama rivojlantirishni motivatsiyalash va faollashtirish; 7 O‘quv-tarbiyaviy faoliyat barcha bosqichlarining mantiqiyligi va emotsionalligi. 8 P edagogik vositalardan samarali foydalanish . 9 Zarur bilim, ko‘nikma va malakalar, fikrlash va faoliyat ratsional usullarini shakllantirish. 10 Mavjud bilimlarni doimo boyitib borish ehtiyojini yuzaga keltirish. 11 Har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxis va taxmin qilish. 39 38 https://journals.uz/ wp-content/uploads/2 020/07/conf_iyul_18/ 10.Pedagogika_yonali shi_2_qism.pdf 39 Dars - ta'limni tashkil etish asosiy shakli https://hozir.org/pedagogik-psixologik-fanlarini-oqitish-metodikasi-moduli-boyic.html?page=9 50 Xullas, mustaqillikning dastlabki yillaridayoq “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinishi ta’lim sohasida muhim qadam bo‘ldi. Har bir ijtimoiy tuzum kelajagi, insoniyat istiqboli, kishilarning hayot va turmush darajasi fan va madaniyat taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liqdir. Fan va madaniyatning rivojlanishi esa ta’lim-tarbiya ishlarining qay yo‘sinda olib borilishidan kelib chiqadi. Shu bois mamlakatimizning istiqlol yo‘lidagi birinchi qadamlaridanoq buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, demografik va boshqa milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy siyosat olib borish yoshlarning zamon talablari bilan uyg‘unlashtirish asosida jahon andozalari darajasiga chiqarishga katta ahamiyat berib kelinmoqda. 3.2.Atov va so‘z-gaplarni o‘qitishga doir metodik tavsiyalar. Nimani qachon va qanday o‘qitish masalasi har davrda dolzarb sanalgan. O‘quvchining ongi, barkamolligi, dunyoviy bilimlar bo‘yicha chiqargan xulosalari, olgan bilimlarini hayotga tatbiq etishi, kishilar bilan muloqot o‘rnatish, hayotda o‘z o‘rnini toppish, chigal vaziyatlardan oqillik va to‘grilik bilan chiqib keta olish kabi insoniy fazilatlarni bolalar hayot tarziga singdirish hamisha o‘qituvchilar zimmasiga yuklangan. Ayniqsa, ona tili va adabiyot o‘qituvchilari bu borada boshqalarga qaraganda ko‘proq daxldor bo‘lgan. Chunki, adabiyot -bu hayot, til esa hayotning mazmunidir. Dunyo metodistlaridan hisoblangan L.V.Shcherba, R.O.Vinokur, N.I.Sokolov kabilarning asarlarida ham ona tili ta’limining eng muhim masalalari, nutq madaniyati, savodxonligini o‘stirishga doir usullar ishlab chiqilgan. 1992- yilsa o‘zbek tilshunosi S.Nazarovaning fikricha: “Maktablardagi o‘quv-tarbiya ishlarini hayotga yaqinlashtirish, bu sohadagi tajribani ilmiy jihatdan umumlashtirish, umuman o‘quv-tarbiya ishining, xususan, ona tili o‘qitishning eng yaxhsi, samarali usullarini qidirib topish va ishlab chiqishga alohida e’tibor berildi. Bu davrda o‘quv-tarbiya ishining mashhur ustalari, ilg‘or xalq o‘qituvchilari, 51 metodist olimlar, pedagoglar yetishib chiqdi va asosiy e’tiborni o‘qituvchi va o‘quvchilar nutqiga qaratdi. O‘qituvchining jonli, ifodali, qiziqarli, shirali va ma’noli nutqi o‘quvchilar nutqining shakllanishiga ijobiy ta’sir qiladi. Binobarin, o‘qituvchi nutqi o‘quvchilar uchun o‘rnak bo‘lishi lozim.” 40 Albatta, o‘qituvchi zimmasiga yuklanadigan mas’uliyatli vazifalardan biri - bu nutq madaniyati sanaladi. U xoh adabiy, xoh so‘zlashuv shaklida so‘zlamasin, hamisha atrofdagilarga o‘rnak bo‘lishi, nutqi bilan ta’sir etishi, ishontirishi, ergashtira olishi kerak. Xuddi shu o‘rinda so‘zlashuv nutqi jarayonida muloqot shaklini hosil qilishda sintaktik tarkibi qisqargan gaplar, xususan, atov gaplarga ham murojaat qilinadi. Atov gaplarni maktab darsliklarida berilishiga e’tibor qaratsak, 2019-yilda M.Qodirov va boshqalar tomonidan nashr etilgan 8-sinf uchun mo‘ljallangan “Ona tili” darsligida atov gaplar 49-dars sifatida berilgan. 40 Nazarova S.O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1992. – B.100. 4-bet. 52 Darslikda berilgan qoida, topshiriq va mashqlar asosida “Atov gaplar” mavzusini quyidagi metodlar asosida o‘qitish mumkin bo‘ladi. “Kichik guruhlar bilan ishlash” Ushbu usul orqali sinf o‘quvchilari ikki yoki uch guruhga ajratiladi. So‘ngra har bir guruhga tegishli topshiriqlar beriladi. Masalan, birinchi guruh atov gapning qoidasini aytsa, ikkinchi guruh unga mos misol topadi. Atov gaplarning qoidasi tushuntirilgach, o‘qituvchi tomonidan tayyorlab kelingan matnlar (hamma o‘qigan hikoya yoki asar matni bo‘lsa, yaxshi samara beradi) har bir guruhga beriladi. Ikkala guruh ham jamoaviy tarzda matn tarkibidagi atov gaplarni topadi va tahlil qiladi. Guruh bilan ishlashning yana bir ko‘rinishi mavjud, bunda o‘qituvchi tomonidan mavzular beriladi, o‘quvchilar esa nominativ gaplardan foydalangan holda o‘zlari mustaqil matn yaratadilar. Masalan: 531- guruh “ATOV GAP” guruhi G‘afur G‘ulomning “Shum bola” qissasidan olingan matn beriladi. 2-guruh “Nominativ gap” guruhi Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Sariq devni minib” asaridan olingan parcha beriladi. 41 Buning natijasida, bolalarda atov gaplar mavzusini o‘zlashtirish, mustaqil fikrlash, matn tuza olish qobiliyatlari shakllanadi, dunyoqarashlari kengayadi, bilimlari mustahkamlanadi, eng, asosiysi, hech bir o‘quvchi mashg‘ulotdan chetda qolib ketmaydi. 41 www.kartinki.uz 54“Bolaligim – podsholigim” mavzusida atov gaplardan foydalanib matn tuzadi “Bolaligim – podsholigim” mavzusida atov gaplardan foydalanib matn tuzadi Oliy ta’lim muassasalarining talabalariga ushbu mavzuni o‘qitishda esa biroz kengroq va mushohadabop usullardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Negaki, ularning aksariyati atov gaplar haqida nazariy va fundamental bilimga ega bo‘ladilar. Pedagogika sohasining filologiya yo‘nalishlari talabalarini bo‘lajak maktab o‘qituvchilari qilib tarbiyalash uchun o‘qitishning samarali usullarini o‘rgatish lozim. OTM talabalariga atov gaplarni o‘qitishda “Konseptual jadval”, “Muammoli ta’lim” texnologiyalaridan foydalansa maqsadga muvofiq bo‘ladi. “Muammoli ta’lim” O‘quvchilarda muammoning mohiyatini aniqlash bo‘yicha malakalarni shakllantirish, muammoni ng kelib chiqish sabablarini va muammoni yechishdagi xatti-harakatlarni to‘g‘ri aniqlashga o‘rgatish ushbu texnologiyaning asosiy maqsadi sanaladi. Muammoli ta’lim texnologiyasining asosi – insonni fikrlashi muammoli vaziyatni hal etishdan boshlanishi hamda uning muammolarini aniqlash, tadqiq etish va yechish qobiliyatiga ega ekanligidan kelib chiqadi. Muammoli ta’lim o‘quvchilarning ijodiy tafakkuri va ijodiy qobiliyatlarini oshirishda jiddiy ahamiyatga ega. Muammoli vaziyat yaratish usullari: - O‘qituvchi o‘quvchilarga dars mavzusi bilan bog‘liq ziddiyatli holatni tushuntirish va uni yechish yo‘lini topishni taklif qilish; - Bir masalaga doir turli nuqtayi nazarlarni bayon qilish; Hal etish uchun yetarli bo‘lmagan yoki ortiqcha ma’lumotlar bo‘lgan yoki savolning qo‘yilishi noto‘g‘ri bo‘lgan masalalarni taklif etish; Muammoli vaziyatni hal etishning ham o‘ziga xos darajalari mavjud, ular quyidagilar: 55 56O‘qituvchi muammoni qo‘yadi va o‘zi yechadi O‘qituvchi muammoni qo‘yadi va uning yechimini o‘quvchilar bilan birgalikda topadi O‘quvchilarning o‘zlari muammoni qo‘yadilar va uning yechimini topadilar.Muammoli vaziyatni yechishda qo‘llaniladi gan usullar: Muammoni turli nuqtayi nazardan o‘rganish, tahlil qilish; Solishtirish, umumlashtirish; Vaziyatga bog'liq xulosalar chiqarish; Dalillarni aniqlash va qo‘llash; O‘quvchilarning o‘zlari aniq savollar qo‘yishi; Muammoli ta’lim bosqichlari: Muammoli vaziyat hosil qilish Muammoni yechish taxminlarini shakllantirish. Yechimning to‘g’riligini tekshirish (olingan yechim bilan bog'liq axborotni tizimlashtirish orqali). Ushbu texnologiya asosida talabalar mavzu bo‘yicha to‘plangan bilimlarini tizimlashtiradi. So‘ngra mavzu yuzasidan ikkilangan, mushohadali, muammoli o‘rinlarni aniqlaydiva uni marker bilan alohida o‘qituvchi tomonidan tayyorlangan qog‘ozga yozadi. U taxminan quyidagicha bo‘ladi: Muammoning turi Muammoning kelib chiqish sabablari Muammoni yechish yo‘li va sizning shaxsiy fikringiz Mana shu jadval o‘quvchilar tomonidan to‘ldiriladi. Muammoning turi Muammoning kelib chiqish sabablari Muammoni yechish yo‘li va sizning shaxsiy fikringiz 57M uam m oni hal etish bosqichlari: Isbotlash – bu muammoning ilgari to‘g’ri deb tan olingan sabablar bilan bog’liqlarini topish asosida amalga oshiriladi. Tekshirish – buni tanlangan sababning oqibatida hal etilayotgan muammo hosil bo‘lishi to‘g’riligini asoslash bilan amalga oshiriladi. Tushuntirish – bu muammoning yechimi nima uchun to‘g’riligini tasdiqlovchi sabablarni aniqlash asosida amalga oshiriladi A.Fitratning kitobida “Eksik gap” atamasini qo‘llagan va bu termin ushbu kitobda “atov gap” deb tarjima qilingan, lekin keltirgan misollari atov gap emas, aksincha to‘liqsiz gapga mos keladi. Xo‘sh, bu yerda asosiy muammo nimada? Eksik gap atovmi yoki to‘liqsiz? Abdurauf Fitrat keltirgan misollar to‘liqsiz gapga to‘g‘ri kelganligi sabab, eksik gap termini atov gap tarzida noto‘g‘ri tarjima qilingan bo‘lishi mumkin. Eksik atamasining ma’nolarini izohli va tarjima lug‘atlaridan ko‘rish, ma’nosiga aniqlik kiritish, shu asosda yakuniy xulosaga kelish. Jadvalni istalgancha davom ettirish mumkin. Bu orqali talabalarda ilmiy- nazariy izlanuvchanlik ko‘nikmalari ham shakllanadi. So‘z-gaplarni o‘qitishga doir metodik tavsiyalar. Ona tili hayotni bilish, yoshlarda axloqiy tushunchalarni shakllantirish, yosh avlodning shaxsiy sifatlarini tarbiyalash vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ona tili mazkur tilning egasi bo‘lgan xalqning tarixi, madaniyati, urf-odati, adabiyoti hamda san’atini bilish, o‘rganish vositasi hamdir. Ona tili o‘quv fanlarining asosidir. Ona tilini o‘rganish juda katta ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi ahamiyatga ega. Shaxsning tarbiyalanganlik darajasi ham tilni bilish bilan belgilanadi. Jamiyat rivojlangan sari ona tili o‘qitishning maqsad va vazifalari ham takomillashib boradi. Ona tili ta’limi o‘z oldiga yoshlarda mustaqil va ijodiy fikrlash, og‘zaki hamda yozma nutq ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, ularda til sezgirligini tarbiyalash maqsadini qo‘yadi. 58 Xuddi shu maqsadlarga muvofiq ona tili ta’limida so‘z-gaplarni o‘qitishning ham o‘ziga xosliklari mavjud. Quyida pedagogik faoliyatimiz jarayonida foydalangan, o‘qitishda samara bergan metodik tavsiyalarimizni keltirib o‘tamiz! So‘z-gaplar mavzusi maktab darsligining 8-sinfida berilgan. Keltirilgan qoida asosida misollar, mashqlar, tegishli matn va shu asosida topshiriq, savollar ham keltirilgan: 59 Darslikda so‘z-gap mavzusida“Behuda so‘zdan sukut afzal” deb nomlangan hikoyat matni berilgan. Biroq, ushbu matnda so‘z-gapga ko‘zimiz tushmadi. Bizningcha, mazkur matnni berishdan maqsad, o‘quvchilarga tarbiyaviy bilimlar berish, nutqlariga e’tiborli bo‘lishdir. Biroq ushbu mavzu uchun tarkibida so‘z-gaplari bor bo‘lgan mavzu tanlanganda, maqsadga muvofiq bo‘lgan bo‘lar edi. Negaki, dars davomida o‘quvchilar so‘z-gap bo‘yicha olgan bilimlarini matn tahlili orqali tushungan, 60 mohiyatini yanada yaxshi anglagan bo‘lar edi. Shu o‘rinda tahliliy o‘qishning bola kompetetntligini shakllantirishdagi o‘rnini unutmaslik kerak. Demak, biz dars mashg‘ulotlari jarayonida maktab darsligiga asoslanib “Mantiqiy zanjir”, “Blits – o‘yin” metodlaridan foydalandik va o‘quvchilarimizda ushbu mavzuni tushunish bo‘yicha muammo hosil bo‘lmadi. Qolaversa, dars jarayonida guruh bilan ishlash, darsni jonli tarzda o‘tkazish ham muhim ahamiyatga ega. Sababi, ushbu mavzu tarkibiga kiritilgan matnning ham umumiy mantig‘i so‘z odobi, muomala madaniyati bilan bog‘liq. Uyga vazifa sifatida ham “Muomalam - husnim” mavzusida bahs-munozaraga tayyorgarlik ko‘rish, kam qo‘llanadigan so‘z-gaplardan topib kelish berilgan. “Blits – o‘yin” usuli “ Blits-o‘yin ” metodi – harakatlar ketma-ketligini to‘g‘ri tashkil etishga, mantiqiy fikrlashga, o‘rganayotgan predmeti asosida ko‘p, xilma-xil fikrlardan, ma ’ lumotlardan kerakligini tanlab olishni o‘rgatishga qaratilgan. Ushbu usulda o‘qituvchi tomonidan jadvalga solingan ma’lumotlarni o‘quvchilarga taqdim etiladi (guruh bilan ishlashda ham qo‘llasa bo‘ladi), so‘ngra o‘quvchilar ushbu ma’lumotlar to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini “+ -“ belgilari bilan belgilashadi, oxirida o‘qituvchi o‘quvchilar tomonidan belgilangan javoblarga ball qo‘yadi. Ushbu metodni qo‘llash uchun taxminan quyidagicha jadval shaklini hosil qilish mumkin. To‘ g‘ r i javob Xato javob Baho So‘z – gaplar to‘g‘ri ko‘rsatilganmi? + Assalomu alaykum + Jonim bilan + Yaxshi boring + Bahor. + Marhamat + Yo‘q 61 6 ta to‘g‘ri javob – «a’lo» Guruhi F.I.O. 5 ta to‘g‘ri – «yaxshi» 4 ta to‘g‘ri – «qoniqarli» Ushbu metodning og‘zaki shakli ham mavjud, uni, odatda, pedagoglar “Blits so‘rov” deb nomlashadi. Uning shartiga ko‘ra o‘qituvchi tomonidan tezkor, qisqa va esda qolarli savollar tayyorlanadi, o‘quvchilar esa ma’lum belgilangan vaqtda ushbu savollarga javob berishadi. Javoblarning to‘g‘ri-noto‘g‘riligiga ko‘ra baholanilgandan so‘ng baholash kartochkalari orqali o‘quvchilar rag‘batlantiriladi. “Mantiqiy zanjir” usuli (OTM talabalari uchun) Ush bu usul, ko‘pincha, tezda faollashtirilish va o‘rganilayotgan mavzuning mohiyatiga yetish o‘ta muhim bo‘lgan mavzularni o‘rganishda yoki shunday xususiyatlarga ega bo‘lgan guruhlarda qo‘llaniladi. O‘qituvchi ushbu mavzu bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan so‘zlar ketma-ketligini (gapni, fikrni, qoidani, faktni, tushuntirishni, gipotezani, xronologik ketma-ketlikni, sabab-oqibat zanjirini va hokazo) ixtiyoriy ravishda tanlab oladi va ularni bir qancha alohida so‘z qismlariga bo‘lib, alohida qog‘ozlarga yozib chiqadi. Keyin talabalar (tinglovchilar) guruhlariga fikrlarini jamlab muhokama qilish natijasida, so‘zlarni ma’no- mohiyatiga ko‘ra to‘g‘ri tartibda joylashtirish vazifasini beradi. Bir qancha tinglovchi-talaba bu ishni bajarib, guruh yagona bir xulosaga kelganidan so‘ng, o‘qituvchi ularga bu fikr o‘rganilayotgan ma’ruza matnida qanday ma’noda kelishiga e’tibor berishni va ma’ruzadan so‘ng uni iloji boricha aniqroq va batafsilroq aniqlashga harakat qilish kerakligini bildiradi. Demak, endi talabalar ma’ruza davomida bu so‘z-fikr qachon va qay tarzda hamda qanday ma’noda kelishiga alohida e’tibor beradilar, ya’ni ularning fikri ma’ruza davomida bir tomonga yo‘naltirilgan (fokuslashgan) holatda bo‘ladi. Yo‘naltirilgan fikr-e’tibor esa ularga mavzuni aql nuri bilan yoritishga va undan tegishli ma’noni atroflicha tushunishga olib kelishi tabiiy. 62 Xullas, zamonaviy ta’limni tashkil etishda faol qo‘llaniladigan texnologiyalarning turlari juda ko‘p bo‘lib, ularning har qandayini ham darsga singdirib bo‘lmaydi. Qo‘llash uchun tanlangan metodlar har tomonlama sinovdan o‘tgan, natija beradigan darajada ishonchli bo‘lmog‘i, mavzuning mohiyatiga mos, o‘quvchilar uchun qulay bo‘lishi kerak. Yuqorida keltirib o‘tilgan metodlarning aksariyati dunyo ta’limida ko‘plab pedagoglar tomonidan tan olingan hamda amaliyotga joriy qilib kelinmoqda. Bir narsani unutmaslik lozim, dars – bu o‘yin o‘ynash emas, unda texnologiyalarni son jihatdan ko‘p qo‘llab, o‘quv jarayonini o‘yinga aylantirib yuborayotgan pedagoglar ham topiladi, biroq haqiqiy tajriba egasi bo‘lgan o‘qituvchilar kerakli texnologiyalardan o‘z o‘rnida foydalanadi va darsdan ko‘zlangan asosiy maqsadga erishishadi. Aslida ham shunday, dars jarayonida pedagogik texnologiyalarni qo‘llashdan asosiy maqsad bir xillikdan qochish, induktivlikdan deduktivlikka 63So‘z - gap Sodda gap Nominativ gapTo‘liq va to‘liqsiz gap MohiyatAtov gap o‘tish, o‘quvchilarni fanga qiziqtirish, mavzuning mohiyatini ochish va bolalar ongiga singdirishdan iborat. 3.2. To‘liqsiz gaplarni o‘qitishning samarali metodlari. O‘quvchilarga ta’lim berish va malakali o‘qituvchi bo‘lish juda murakkab hamda ko‘p mehnat talab qiladigan faoliyat turidir. Bizning jamiyatda o‘qituvchilik professional ish turi hisoblanib, ularning jamiyatdagi o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Ular biror bir sohaning professional mutaxassisi va malakali eksperti hisoblanib, o‘quvchi talabalarga kerakli bilimlarni egallashlariga hamda malakali mutaxassis bo‘lishlariga yordam beradilar. Zamonaviy o‘qituvchilar tibbiyot, texnika, iqtisodiyot va boshqa soha mutaxassislariga o‘xshab, o‘ziga xos qoida va standartlar asosida ishlaydilar. Boshqa tomondan nazar solganda, o‘qituvchilik ham o‘ziga xos san’at darajasida bo‘lishi kerak. Kishi nutqi davomida to‘liqsiz gaplardan keng foydalanishi haqida yuqorida ko‘plab o‘rinlarda aytib o‘tildi. Maktab “Ona tili” darsliklari orasida 8-sinfda sintaksis berilgan va unga doir kategoriyalar izohlangan. To‘liqsiz gaplar mazkur darslikning 101-sahifasida keltirilgan: 64 Darslikda mavzuga doir mashqlar, topshiriqlar va matn bilan ishlash uchun Ezopning “Bug‘u va uzumzor” masali keltirilgan: Ushbu topshiriqlarga asoslanib maktab o‘quvchilariga to‘liqsiz gaplar mavzusini tushuntirish uchun bir qanda metodik tavsiyalar, metodlar haqida keltirib o‘tmoqchimiz. Pedagogik faoliyatimiz davomida ham ushbu usullardan foydalanildi hamda samaraga erishildi. Umuman olganda “To‘liqsiz gaplar” mavzusini o‘qitishda quyidagi metodlar yaxshi natija beradi: “REZYUME” texnologiyasi Bu texnologiya murakkab, ko‘p tarmoqli, mumkin qadar muammoli mavzularni o‘rganishga qaratilgan. Texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, bunda bir yo‘la mavzuning turli tarmoqlari bo‘yicha axborot beriladi. Ayni paytda ularning har biri alohida nuqtalardan muhokama etiladi. Masalan, ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik va kamchiliklari , foyda va zararlari belgilanadi. Texnologiyaning maqsadi: o‘quvchilarni erkin, mustaqil, tanqidiy fikrlashga, jamoa bo‘lib ishlashga , izlanishga, fikrlarni jamlab taqqoslash usuli yordamida mavzudan kelib chiqqan holda o‘quv muammosining yechimini topishga hamda kerakli xulosa yoki qaror qabul qilishga, jamoaga o‘z fikri bilan ta’sir etishga, uni ma’qullashga, shuningdek , berilgan muammoni yechishda, umumiy tushuncha berishda o‘tilgan mavzulardan egallagan bilimlarini qo‘llay olishga o‘rgatish. 65 “To‘liqsiz gaplar” mavzusining mohiyati o‘quvchilarga tushuntirilgach, ularning shaxsiy fikrlarini bilish uchun mazkur texnologiyadan foydalansa bo‘ladi. Bilamizki, nutq jarayonida har doim ham to‘liq gaplardan foydalanib bo‘lmaydi, biroq doimiy ravishda to‘liqsiz holatda so‘zlash ham tilning nochorligiga olib kelishi mumkin. Aynan shu masala yuzasidan bolalarnming fikrlari so‘raladi. Shuni e’tibordan chetda qoldirmaslik lozimki, ushbu usul yozma, og‘zaki, test va masofaviy shakllarda qo‘llanilishi mumkin. Texnologiyani taxminiy shu ko‘rinishda qo‘llasa bo‘ladi: O‘quvchilar uchun mo‘ljallangan variant. Yozma (og‘zaki bo‘lishi ham mumkin) Inson nutq jarayonida doimiy to‘liqsiz gaplardan foydalanadi. Ijobiy Salbiy Xulosa: Taxminiy mana shu ko‘rinishda tayyorlangan jadval ichi o‘quvchilar tomonidan to‘ldiriladi. Ushbu texnologiyani yakka tartibda ham guruh shaklida ham qo‘llasa bo‘ladi. Bu o‘qituvchining xohishiga qarab amalga oshiriladi. Jadval tarqatilgach, ma’lum vaqt belgilanadi hamda jadval ichi to‘ldiriladi. Agar yakka tartibda amalga oshayotgan bo‘lsa, ushbu usulni og‘zaki shaklda qo‘llagan ma’qul, negaki, bir soatlik dars uchun ajratilgan vaqt taqsimoti buzilishi, 66 vaqt yetmay qolishi mumkin. Yozma shaklda amalga oshirilayotganda esa guruh bilan ishlagan yaxshiroq samara beradi. Shunda o‘qituvchi ham har bir fikr bilan tanishib chiqishga, unga munosabat bildirishga, tahlil qilishga ulguradi. Ba’zi holatlarda munozarali o‘rinlar ham bo‘lib qolish ehtimoli mavjud, bunday holatlarda o‘qituvchi, avvalo o‘quvchilar fikrini erinmasdan tinglashi hamda so‘ngida yakuniy xulosani berishi kerak. Ko‘p holatlarda o‘qituvchilar tomonidan bolalarning fikrlari tinglanmaydi (noto‘g‘ri bo‘lgani uchun), tezda jim qilinadi yoki fikri inobatga olinmaydi, bizningcha, bu juda katta xato, sababi to‘g‘rimi, noto‘g‘rimi, bola fikrlayapti, shaxsiy munosabatini bildiryaptimi, demak, uni tinglash va to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirish lozim. Bu esa o‘qituvchidan yana bir mas’uliyat talab qiladigan jarayon sanaladi. Xullas, o‘qituvchi oldindan ushbu jadvalni o‘zi uchun ham to‘ldirib qo‘yishi lozim. Chunki bu har qanday vaziyatga tayyorlikka hozirlaydi. O‘quvchilar bajara olmagan taqdirda o‘qituvchi o‘z variantini ularga ko‘rsatishi, tahlil qilib berishi ham mumkin, albatta, bu ixtiyoriydir. O‘qituvchi variant: Yozma (og‘zaki bo‘lishi ham mumkin) Inson nutq jarayonida doimiy to‘liqsiz gaplardan foydalanadi. Ijobiy Salbiy - Nutq qisqa, aniq va ixchamlashadi. - Ortiqcha vaqt sarflanmaydi. - Tinglovchini zeriktirmaydi. - Nutq tushunarsiz bo‘lib, tinglovchida ba’zi savollar paydo bo‘lishi mumkin. - Adabiy til me’yorlariga amal qilinmaydi - So‘z boyligi kamayib ketadi Xulosa: Nutqda to‘liqsiz gaplarni alohida o‘rni mavjud. U fikrni ixchamlashtiradi, qisqa vaqtda ko‘plab ma’lumotlarni yetkazishga xizmat 67 qiladi, biroq undan doimiy tarzda foydalanib bo‘lmaydi ya’ni rasmiy davralarda, matn tuzishda. Har qanday holatda ham me’yorni saqlay bilish lozim. Darslikda berilgan mashqlarni bajarishda guruh bilan ishlash samara beradi. Faqat guruh ishtirokchilarini ajratishda saviya jihatdan mo‘tadillikni saqlash kerak, chunki, sust o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarga shu guruhdan a’lochi o‘quvchilar ko‘mak berishadi, bu ham bilim almashishning bir ko‘rinishi sanaladi. Agar sinfda 20 dan ortiq o‘quvchi tahsil olsa, to‘rtta guruhga bo‘lish tavsiya etiladi, kitobda keltirilgan mashq va topshiriqlarning soniga qarab ham guruh shakllantirish mumkin. O‘qituvchi o‘quvchilar tomonidan bajarilgan mashqni diqqat bilan tekshirishi hamda, xatoliklari mavjud bo‘lsa, ko‘rsatib berishi kerak. Darsning xulosalashda “O‘rgimchak to‘ri” metodi yaxshi samara beradi. “O‘rgimchak to‘ri” usulidan foydalanishda o‘quvchilarning faolligi, darsga tayyorgarlik darajasi inobatga olinadi. Bu texnologiya o‘quvchilarni mustaqil 682-guruh 143-topshiriqni bajaradi. 3-guruh 155-mashqni bajaradi.1-guruh 154-mashqni bajaradi. fikrlashga, og‘zaki nutqini o‘sishiga, zukkolik qobiliyatini yanada shakllanishiga xizmat qiladi. Qo‘llash: o‘qituvchi sinfdan 5,6 nafar o‘quvchini yozuv taxtasi yoniga chorlaydi. O‘yin ular ishtirokida amalga oshiriladi. Muallimning qo‘lida ipli koptokcha bo‘ladi, u o‘tilgan mavzu yuzasidan birinchi o‘quvchiga savol berib, g‘altakchani unga topshiradi. O‘quvchi ustozi bergan savolni yodida saqlab, ipli koptokchani bir uchini ushlagan holda o‘zining mustaqil savoli bilan o‘rtog‘iga yuzlanadi. Bunday hol o‘rgimchak to‘rini hosil qilgunga qadar davom ettiriladi. Texnologik o‘yin o‘qituvchi tomonidan nazorat qilib boriladi. Berilgan savollarga javob olish uchun g‘altakchani oxiridan boshlab so‘raladi. Ipli koptokcha javoblar orqali yig‘ib olinadi. Agar berilgan savolga javob to‘liq bo‘lsa, g‘altakcha o‘z shakliga qaytadi. Yaxshi ishtirok etgan o‘quvchilar baholanib boriladi. Bu usuldan o‘tilgan mavzu bo‘yicha yoki yangi mavzuni o‘tib bo‘lgandan keyin foydalanilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Oliy ta’lim muassasalari talabalariga “To‘liqsiz gaplar” mavzusini o‘qitishda “Klaster”, “Insert jadvali”, “Suhbat usuli” kabi metodik texnologiyalardan foydalanish samara beradi. Masalan, “Klaster” usulida tilshunos olimlarning mavzuga doir ilmiy-nazariy qarashlari o‘z aksini topadi. Har bir olimning o‘ziga xos fikrlari adabiyotlar nuqtayi nazaridan olinib, ko‘rsatib o‘tiladi. Demak, ta’lim jarayonida “To‘liqsiz gaplar” mavzusini o‘qitishga doir tavsiyalarni yana ham ko‘p davom ettirish mumkin, tadqiqotning sahifa me’yorini hisobga olgan holda, hozircha shular bilan chegaralanamiz. Kelgusi ishlarimizda ilmiy-pedagogik tajribamizni orttirib, yanada yaxshi, yanada samarali bo‘lgan texnologiyalar tavsiyalarini tadqiqot ishimizda aks ettirishga harakat qilamiz. 69 BOB BO‘YICHA XULOSA To‘liqsiz gaplar kishi nutqini ixcham va soddalashtirishga xizmat qiladi. Har qanday so‘zlovchi nutq jarayonida to‘liqsiz gaplardan foydalanadi. Ayniqsa, bunday gaplar dialogik matnlarda ko‘p uchraydi: - Salom, Anvar! - Salom, yaxshimisan, ahvollaring yaxshimi? - Yaxshi, rahmat, o‘zingdachi? - Yaxshi. - Ertaga qaysi darsdan imtihon bo‘ladi? - Ona tili. Ko‘rinadiki, suhbat jarayonida gapni to‘liq shakllantirishga ehtiyoj yo‘q. muhimi, nima haqida gap ketayotganligi ikkala kommunikativ jarayon egalariga ma’lum. To‘liqsiz gaplar yordamida ham vaqt tejaladi, ham qisqalikka erishiladi. O‘quvchilarga ushbu mavzuning mohiyati va qo‘llash imkoniyatlarini yaxshilab tushuntirish, kelgusida nutqi aniq notiqlarning shakllanishiga zamin hozirlashi mumkin. Ma’lum bo‘ladiki, o‘qituvchi – bu yaratuvchi, u o‘z darsini mahorat bilan tashkil etishi shart. Har bir darsdan ko‘zlangan maqsad bo‘ladi va dars yakunida o‘sha maqsadga erishilishi uchun pedagogdan kasbiy mahorat, bilim, tajriba talab etiladi. Shunday ekan, bugungi kun o‘qituvchisi har tomonlama intellektual, kasbining sodiq fidoyisi bo‘lishi bilan bir qatorda o‘quvchilarga mehrli, talabchan va yaqin do‘st bo‘lishi kerak. Ana shu tamoyillar asosida tashkil etilgan dars, albatta, zamonaviy dars talablari darajasida bo‘ladi. 70 UMUMIY XULOSALAR O‘zbek va chet el tilshunosligida sodda gaplar aynan sintaktik tarkibi qisqargan gaplar va uning o‘rganilish tarixini tadqiq etishimiz mobaynida quyidagi xulosa va takliflarga kelindi: 1. O‘zbek va chet el tilshunosligi, xususan, rus, ingliz va fransuz tillarida gaplar kommunikativ maqsadga ko‘ra, tuzilishiga ko‘ra, bosh bo‘laklarning ishtirokiga, voqelikka ko‘ra tasnif qilinadi. Bu jarayonda gapning ichki – mazmuni va tashqi tomoni – tuzilishi hisobga olinadi. Gaplar tashqi tomondan ikki turga: sodda gaplar va qo‘shma gaplar kabi turlarga bo‘linadi. Sodda gaplarning tuzilish asosi bitta bo‘lib, ma’lum bir fikrni ifodalab keladi. Biz tadqiq qilmoqchi bo‘lgan sintaktik tarkibi qisqargan gaplar bitta tarkibdan iborat bo‘lganligi sababli sodda gaplartarkibiga kiritiladi. 2. Jahon tilshunosligida sodda gap va uning turlari ko‘p tadqiq etilgan va tadqiqotchilar tomonidan ko‘rib chiqilgan bo‘lib, jumladan, A.N. Kononov, A. K. Borovkov, V. Vinogradov, A.A. Shaxmatov, N.A.Baskakov, O.Bazarov, A. Meye, O. Espersen, Xoyrul Nuda, Shri Rosmavata, V. Admoni kabi olimlarn ilmiy tadqiqotlar olib borishgan va ilmiy izlanishlari muvofaqqiyat qozongan. 3. Turkiy tilshunoslikda ham sodda gap va uning turlari bo‘yicha bir qator tadqiqotlar olib borilgan. Bu tadqiqotchi olimlar qatoriga quyidagi M.A.Kaz е mb е k, G.Sa’diy, Q.Nosiriy, M.Korbagaliy е v va X.Badigi, G.Alparov, E.Jakubov, A.N.Kononov, M.B.Balakayev, D.Mayrikov, turk tilshunosligidan O‘sman Bo‘lulu, M.Bilgin, O‘.Demirjan kabi olimlarni aytib o‘tish ahamiyatga molikdir. 4. O‘zbek tilshunosligida sodda gaplarning o‘rganilishi XX asrning 20- 30- yillarida boshlangan. A. G‘ulomovning “ Sodda gap sintaksisi” (1948), “Sodda gap” (1955), M. Asqarova bilan hammmualliflikda nashrga tayyorlangan “ Hozirgi zamon o‘zbek tili. Sintaksis” (1961, 1967, 1987) kitoblari, A. G‘ulomovning “ O‘zbek tili sintaksisining ba’zi masalalari” maqolasi, G‘. Abdurahmonov tomonidan nashr etilgan “ Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis.”, O‘zbek tili grammatikasi. Sintaksis.”(1976), A. Nurmonov, N. Mahmudov, A. Ahmedov, S. 71 Solixo‘jayevlar birgalikda nashr etgan “ O‘zbek tilining mazmuniy grammatikasi” kitoblari va ulardagi sodda gap haqidagi qarashlar tadqiqotlar uchun samarali manbaa bo‘ladi. 5. Sodda gap va uning turlari bo‘yicha alohida tadqiqot o‘tkazib, monografik tarzda o‘rgangan olimlar A. G‘ulomov, F. Kamol, A. N. Kononov, G‘. Abdurahmonov, M. Asqarova, A. Ahmedov, U. Tursunov, A. Sayfullayev, I. Tursunov, R. Sayfullayeva, M. Qurbonova, N. Turniyozov, B. O‘rinboyev, Sh. Shukurov, O. Tojiyev va boshqa tilshunos olimlarning olib borgan izlanishlari ahamiyatga molikdir. 6. Butun dunyo tilshunosligida gap, uning turlari, vazifalari, ifoda ko‘lami borasida turli tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Ikkinchi faslda o‘zbek, rus, ingliz, fransuz tilshunosligida nazariy jihatdan gaplarning turlarini qoliplashtirishga harakat qilindi. Ularda umumiy yaxlitlik, o‘z o‘rnida alohidalik va o‘ziga xoslik ham ko‘zga tashlanadi. Masalan, o‘zbek va rus grammatikasida gaplarning tasnifi burmuncha yaqin bo‘lsa, bu holat ingliz, fransuz tillarida farqlanadi. 7. Gap – sintaksisning asosiy negizini tashkil etishi deyarli barcha adabiyotlarda keltiriladi. Haqiqatdan ham sistem tilshunoslikda gap sintaksisning asosini tashkil etadi. Umuman olganda, kundalik hayotimizda ham, oddiy, til ilmidan mutlaqo yiroq insonlar ham gapdan unumli foydalanishadi. U orqali o‘z xohishlarini, orzu-umidlarini, ehtiyojlarini turli xil ko‘rinishlarda ifoda etishadi. 3- faslda aynan shu masalalar yuzasida, gapning turlari, bu boradagi olimlarning turli nazariyalari o‘rganildi va umumiy xulosalar berildi. 8. Tilshunoslikning sintaksis sohasidagi tadqiqotlar boshqa sohalarga qaraganda ko‘lami kengligi bilan ajralib turadi. Tadqiqot ishimizning ikkinchi bobida sintaktik tarkibi qisqargan gaplar misolida atov gaplar, soz-gaplar, to‘liqsiz gaplarga doir ilmiy-nazariy qarashlar, tadqiqotlar, qoidalar, misollarga doir ma’lumotlar berildi. O‘rganilgan ma’lumotlardan soda gap haqida qarashlar, tadqiqotlar talaygina ammo, sintaktik tarkibi qisqargan gaplar haqidagi tadqiqotlar kamligi va izlanishlarda asosan umumiy fikrlar yuritilganligu haqida xulosalarga kelindi. 72 9. Sintaktik tarkibi qisqargan atov gap, so‘z gaplarni B. O‘rinboyev o‘zining “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” kitobida, N. Turniyozov o‘z tadqiqotlarida, M.B. Finkelshteynning “To‘liqsiz gaplarni o‘rganish tarixidan”, A. G‘ulomovning “ To‘liqsiz gapning to‘liqligi”, S. Ravshanovaning “ So‘z-gaplarning ba’zi xususiyatlari”, A. Mamatovning “Atov gap haqida”, H. Usmonovaning “ To‘liqsiz gaplar haqida ba’zi mulohazalar” nomli maqolalarida ilmiy jihatdan asoslab o‘rganilganligini ko‘rishimiz mumkin. 10. Atov gaplarda nutq so‘zlanib turgan paytda sodir bo‘lgan voqea- hodisalar, mavjud bo‘lgan predmetlar tasvirlanadi. Bunday gaplar quyidagi ma’noviy xususiyatga ega bo‘lishi mumkin: Aniq predmetlarning mavjudligini , mavhum tushunchalarning mavjudligini, turli tabiat hodisalarining mavjudligini, o‘rin-joyning mavjudligini, aniq paytini, hayot voqealarini, ko‘rsatishni ifoda qiladi. O‘zbek tilshunosligida kishilarning boshqalar fikriga munosabati (tasdiq yoki inkor), his-hayajoni, iltifoti, taajjubi, so‘rog‘i kabi ma’nolarni ifodalashga xizmat qiladigan sodda gap turi – bu so‘z-gaplardir. Ular bir tarkibdan, ba’zi holatlarda esa biroz kengaygan birikmalar bilan ifodalanadi. Biroq so‘z-gaplarning kengayish holati judayam chegaralangan. Chunki uning asosiy vazifasi nutqiy muloqotni qisa va tushunarli qilishdan iborat. 11. To‘liqsiz gaplar nutq vaziyatiga ko‘ra ayrim gap bo‘laklarining tushib qolishi natijasida hosil bo‘ladi. Biroq, biror bo‘lak tushib qolishiga qaramasdan, nutqiy vaziyatdan gapning mazmuni, mohiyati sezilib turadi. 12. Sintaktik tarkibi qisqargan gaplarning barchasi bir tarkibli gaplar doirasida o‘rganiladi. Bu bo‘yicha tilshunoslikda juda ko‘p tadqiqot ishlari olib borilgan bo‘lib, deyarli barchasida bir-biriga yaqin nazariyalar ilgari surilgan. 13. Sintaktik tarkibi qisqargan gaplar turli manbalarda turlicha nomlangan bo‘lib, ayni shu atama fransuz tilshunosi V.V. Gak tomonidan termin sifatida qo‘llanilgan, A. Fitrat asarlarida esa eksik gaplar, ba’zi rus manbalarida elliptik gaplar sifatida ham yuritilganligini ko‘rishimiz mumkin. 14. O‘qituvchi – bu yaratuvchi, u o‘z darsini mahorat bilan tashkil etishi shart. Har bir darsdan ko‘zlangan maqsad bo‘ladi va dars yakunida o‘sha 73 maqsadga erishilishi uchun pedagogdan kasbiy mahorat, bilim, tajriba talab etiladi. Shunday ekan, bugungi kun o‘qituvchisi har tomonlama intellektual, kasbining sodiq fidoyisi bo‘lishi bilan bir qatorda o‘quvchilarga mehrli, talabchan va yaqin do‘st bo‘lishi kerak. Ana shu tamoyillar asosida tashkil etilgan dars, albatta, zamonaviy dars talablari darajasida bo‘ladi. 74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. –Toshkent, 2019. 2. Sh.M.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. –T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 488-b. 3. Sh.M.Mirziyoyev. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz. –T.: “O‘zbekiston”, 2016. 56 b. 4. Президент Шавкат Мирзиёевнинг ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи .–Toshkent, 2019. http://xs.uz/uz/ 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш . Мирзиёев нинг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида (Халқ сўзи 2017 йил, 21 апрел). II. Ilmiy adabiyotlar : 1. Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish . / Oliy o‘quv yurtlarining fil. fak. talabalari uchun darslik - Т oshkent: Sharq, 2010. - 176 b. – B.109; 2. Abduazizov ATilshunoslik nazariyasiga kirish. / Darslik. – Toshkent, 2010. 213 b . – B .121. 3. Abdurahmonov G‘. O‘zbek tili grammatikasi. (Sintaksis). – Toshkent: O‘qituvchi, 1996. – B. 24. 4. Abdurahmonov N. Qadimgi turkiy til. – Toshkent: O‘qituvchi, 1989. – B. 156. 75 5. Абдурахманов Ғ. Основы синтаксиса сложного предложенияю – Ташкент, 1958. – С.325. 6. Abdurahmonov G‘. Qo‘shma gap sintaksisi asoslari. – Toshent, 1958. 325 b. – B. 280-318. 7. Abdurauf Fitrat. Tanlangan asarlar: Darslik va o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy maqola va tadqiqotlar / Mas’ul muharrir B. Qosimov; Nashrga tayyorlovchi va izohlar muallifi H. Boltaboyev. — Toshkent: Ma’naviyat, 2009. — B. 336. 8. Ashurova D va boshqalar. Gapning uyushgan va ajratilgan bo‘laklari. – Toshkent, 1962. 181 b. – B. 7. 9. A сқарова М, A бдураҳмонов Х. Ўзбек тили грамматикасининг практикуми. – Тошкент: Ўқитувчи, 1981. – Б.245. 177-бет. 10. A бдураҳмонов Ғ, Шукуров Ш, Маҳмудов Қ. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. – Тошкент: Ўзбекистон файласуфлари жамияти нашриёти, 2008. 529 б. -Б.26. 11. A зимов И., Раҳматов М. Қадимги туркий тил. – Тошкент, 2005. 134 б.; 12. A лиев A , Содиқов Қ. Ўзбек адабий тили тарихидан. – Тошкент: Ўзбекистон, 1994. 117 б. – Б.59. 13. Fozilov E. O‘zbek tilining tarixiy morfologiyasi. – Toshkent: Fan, 1965. 175 b. – B.9. 14. Ilysh B.A. – The structure of Modern English. – M., 1959. 15. Qodirov M. va boshqalar. Ona tili. /8-sinf uchun darslik. – Toshkent: Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2014. – B.144 16. Mahmudov N, Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi (Sintaksis). – Toshkent: O‘qituvchi, 1995. – 228 b. – B. 28. 17. Mashlihatul Umami. A contrastive analysis of interrogative sentences in English and Indonesian. Universitas Negeri Semerang. 18. Mengliyev B. O‘zbek tilining struktur sintaksisi.- Qarshi, 2003. - B. 27. 76 19. Mirtojiyev M. Gap bo‘laklarida semantik-sintaktik nomutanosiblik. – Toshkent: Universitet, 2008. 208 b. – B.10. 20. Muxin A.M., – Синтаксемний анализ и проблемы уровней языка. M.1980 . 21. N. Abdurahmonov. Qadimgi turkiy til. – Toshkent: O‘qituvchi, 1989. – B. 156. 22. Nazarova S. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1992. – B.100. 23. Novalinda Puspita. A syntactical analysis of sentence structure on a fairy tales by Akramulla using generative transformational grammar. Jakarta, 2017. 24. Nurmonov A. Tanlangan asarlar. –Toshkent: Akademnashr, II jild, 2012. – B.418. 25. O‘zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis./ mas’ul muharrirlar: G‘.A. Abdurahmonov va boshq. – Toshkent: Fan, 1976. – B.560. 26. Qurbonova M. Hozirgi zamon o‘zbek tili. –Toshkent, 2002. –B 53. 27. Rahmonov N, Sodiqov Q. O‘zbek tili tarixi./ darslik. – Toshkent: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti. – Toshkent, 2009. – B.225. 28. Sanaqulov S. O‘zbek tilida egasi topiladigan gaplarning stilistik xususiyatlari. Magistrlik dissertatsiyasi. – Samarqand, 2012. – B.82. 29. Sayfullayeva R. Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma gaplarning substantsional (zotiy) talqini. – Toshkent. “Fan”, 2007.– B.19. 30. Underhill, R. Turkish Grammer. The MIT press –1976. 31. Yusupova O. Badiiy matnda atov gaplarning lingvopoetik xususiyatlari.//SamDU “Ilmiy axborotnoma” – Samarqand: SamDU nashri, 2015.№2. –B.118-120. 32. Zamonaviy o‘zbek tili. / mas’ul moharrir R.Sayfullayeva. – Toshkent, 2008. 522 b. – B.440. 77 33. Абдураҳмонов Ғ. Қўшма гаплар классификацияси // Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. — 1980. № 4. 34. Абдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш., Маҳмудов Қ. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. Тошкент: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2008. –Б.323-385. 35. Абдураҳмонов Х. Содда гап синтаксиси хусусиятларининг ўрганилишига доир. –Тошкент: Ўқитувчи, 1976. –197 б. 36. Абдухалимова, С. У. O ‘ zbek tilshunosligida sintaksis va qo ‘ shma gaplar nazariyasi / С. У. Абдухалимова. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2020. — № 20 (310). — С. 674-676. — URL : https :// moluch . ru / archive /310/69941/ 37. Азизов Отақўзи. Тилшуносликка кириш. – Тошкент: Ўқитувчи, 1996. -176 б.; 38. Айюб Ғуломовнинг илмий мероси. (4-китоб) Ўзбек тилида аниқловчилар. – Тошкент, 2008. 39. Акрамов Ш. Ўзбек тилининг гап қурилишида тўлдирувчи ва ҳол([WPm] валентлиги аспектида: Филол.фан.номз. ...автореф.дисс. Тошкент, 1999. –21 б. 40. Аллаёров Т. Ўзбек тилида буйруқ ва сўроқ конструкцияларининг лингвопоэтик хусусиятлари: Филол.фан. бўйича фалсафа д-ри (РhD) дисс. Автореф. –Гулистон, 2020. – 58 б. 41. Аширбоев С. Алишер Навоий насрий асарларидаги содда гапларнинг таркибий ва маъно хусусиятлари. –Тошкент: Ўқитувчи, 1990. –150 б. 42. Базаров О. Ўзбек тилида гапнинг коммуникатив (актуал) тузилиши. Филология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. – Фарғона, 2004. – Б.23. 43. Баскаков Н. A , A .С.Содиқов, A . A . A бдуазизов. Умумий тилшунослик. – Тошкент: Ўқитувчи, 1979. 191 б.; 78 44. Болгова, Ольга Алексеевна. Назывное предложение в тексте: на материале современного английского языка : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.02.04. - Москва, 1988. - 182 с . 45. Бошмонов M . Ўзбек тилининг гап бўлакларини Система сифатида ўрганиш методологияси. / ўқув қўлланма. – Хўжанд, 1994. 36 б; 46. Гак В.Г. Теоретическая грамматика французского язика, ч. I – II , M ., 1986. Рус тилидан И. К. Мирзаев таржимаси (қўлёзма). 47. Ғуломов А. Содда гап. –Тошкент, 1965. –100 б. 48. Ғуломов А. Ўзбек тили синтаксисининг баъзи масалалари // Ўзбек тили ва адабиёти –Тошкент, 1968. –№2. –Б.9-13. 49. Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент:Ўқитувчи, 1987. –256 б. 50. Думшева Надежда Валентиновна. Назывные предложения в художественной литературе. issledovatelskaya_rabota_0.doc (live.com) . 51. Ибрагимова Ф. Бадиий матнда эллипсис ва антиэллипсис. Филол.фан.номз. ...дисс.автореф. – Тошкент, 2011. –26 б. 52. Махмудов Н. Эллипсис в узбекском языке: Автореф.дис. канд.филол.наук. – Ташкент, 1978. – 20 с. 53. Маҳмудов Н. Ўзбек тилидаги содда гапларда семантик-синтактик ассиметрия. – Тошкент, 1984. 54. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси.– Тошкент: Ўқитувчи, 1995. –228 б. 55. Мирзаев И.К. Шеърий матннинг лингвопоэтик таҳлили муаммолари: Филол.фан.д-ри… дисс.автореф. – Тошкент,1992. – 40 б. 56. Миртожиев М. Гап бўлакларида семантик-синтактик номутаносиблик. – Тошкент: Университет, 2008. –200 б. 57. Мусаев А. Ўзбек сўзлашув нутқи услубида гап бўлаклари тартиби: Филол.фан. номз. ..дисс. автореф. – Самарқанд, 2000. -25 б. 79 58. Н. A бдураҳмонов. Қадимги туркий тил. – Тошкент: Ўқитувчи, 1989. 156 б.; 59. Неъматов Ҳ., Сайфуллаева Р., Қурбонова М. Ўзбек тили структурал синтаксиси асослари. –Тошкент: Университет, 1999. – 55 б. 60. Нурмонов А. Айюб Ғуломнинг синтактик қарашлари // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2005. –№1. –Б.41. 61. Нурмонов А., Искандарова Ш. Тилшунослик назарияси. Ўқув қўлланмаси (магистрлар учун). – Тошкент, 2008. -176 б; 62. Нурмонов А., Маҳмудов Н, Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992. –292 б. 63. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. т. I - II . М.:Учпедгиз, 1958, с.15; 64. Пруссова О.В. Слова-предложения в современном немецком языке. A втореферата кандидат филологических наук. Диссертация на тему «Слова-предложения в современном немецком языке», скачать бесплатно автореферат по специальности ВАК РФ 10.02.04 - Германские языки (dissercat.com) . 65. Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар. – Тошкент: Фан, 1974. 66. Сайфуллаева Р., Абузалова М. Гапнинг энг кичик қурилиш қолиплари ҳақида. Ўзбек тили ва адабиёти, 1991, №4. –Б.42-44. 67. Сайфуллаева Р., Менглиев Б., Боқиева Г., Қурбонова М., Юнусова З., Абузалова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент, 2006. –172 б. 68. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. –Баку, 1979. 69. Собиров А. Шеъриятда сўз тартиби: Филол.фан. бўйича фалсафа д-ри (РhD) дисс. автореф. – Самарқанд, 2020. – 47 б. 80 70. Тошалиев И. Ҳозирги ўзбек тили. Синтаксис. Синтактик ва синтагматик қайта бўлиниш. Парцелляция. – Тошкент: Zar qalam, 2004. – 145 б. 71. Тўйчибоев Б. Ҳозирги ўзбек тилида синтактик синонимика. – Тошкент: Фан, 1988. 72. Турниёзов Н., Турниёзова К., Хайруллаев Х. Структур синтаксис асослари. – Тошкент: Фан, 2009. – 138 б. 73. Туропова М. Ўзбек шевалари синтаксиси.–Тошкент: Фан, 1984. – 143 б. 74. Турсунов У, Б.Ўринбоев. Ўзбек адабий тили тарихи. -Тошкент: Ўқитувчи, 1982. – 177 б.; 75. Ўзбек тили грамматикаси. II том. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976. – 560 б. 76. Холиқов Ҳ . Ҳозирги ўзбек адабий мураккаблашган содда гаплар услубияти ( А . Қаҳҳор асарлари материаллари асосида ): Филол . фан . ном … дисс . – Тошкент , 1993. 77. Ҳайназарова M . Сўроқ гапларда шакл ва мазмун номувофиқлиги. Филология фанлари номзоди илмий дарадасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. – Тошкент, 1999. – Б. 25. 78. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Тошкент , 2002. – Б.158. 79. Ҳошимов Г.М. Типология сложных предложений разносистемных языков.– Т. «Фан», 1991. – C .105. 80. Э.Фозилов Э. Ўзбек тилининг тарихий морфологияси. – Тошкент:Фан, 1965. 175 б.; 81. Элтазаров Ж. Ўзбек тилида сўз туркумларининг ўзаро алоқаси ва кўчиши./ Филология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация. – Тошкент, 2007. III. Internet sahifalari: 1. http://www.Ziyonet . 81 2. Uz/ru/library/book/779/libid/20703 3. http://en.wikipedia.org/wiki/Structuralism 4. http://www.eng.fju.edu.tw/Literary_Criticism/structuralisi 5. www.google.uz 6. www.ziyonet.uz 7. www.google.uz 8. www.wikipedia.uz 9. www.filfak.uz 10. www.ziyonet.uz 11. www.ziyo.uz . 12. www.kartinki.uz 13. https://frenchonline.ru/%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BB %D0%BE%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F%D0%BD %D0%B0%D1%84%D1%80%D0%B0%D0%BD %D1%86%D1%83%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC/ 14. https://obrazovaka.ru/russkiy-yazyk/tipy-predlozheniy.html 15. https://skyeng.ru/articles/kakie-byvayut-tipy-predlozhenij-v-anglijskom- yazyke/ 16. Dars - ta'limni tashkil etish asosiy shakli 17. https://hozir.org/pedagogik-psixologik-fanlarini-oqitish-metodikasi-moduli- boyic.html?page=9 18. https://journals.uz/ wp-content/uploads/2 020/07/conf_iyul_18/ 10.Pedagogika_yonali shi_2_qism.pdf 82

SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR TADQIQI VA TA’LIMI MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................................................................... 1 Prezident Shavkat Mirziyoyevning oʻzbek tiliga davlat tili maqomi berilganining oʻttiz yilligiga bagʻishlangan tantanali marosimdagi nutqi. 21.10.2019. .................................................................. 2 I BOB. GAP NAZARIYASI HAQIDA MULOHAZALAR ....................................................................................... 6 1.1.Gap sintaksisining asosiy predmeti sifatida ........................................................................................... 6 Prezident Shavkat Mirziyoyevning oʻzbek tiliga davlat tili maqomi berilganining oʻttiz yilligiga bagʻishlangan tantanali marosimdagi nutqi. 21.10.2019. .................................................................. 6 1.2.Gaplarni tasniflash masalasi ................................................................................................................ 10 Типы предложений по цели высказывания ....................................................................................... 14 Типы предложений по интонации ...................................................................................................... 14 1.3.O‘zbek tilida gapning turlari ................................................................................................................. 18 BOB BO‘YICHA XULOSA .............................................................................................................................. 28 II bob. O‘zbek tilida sintaktik tarkibi qisqargan gaplar ............................................................................... 29 2.1.Atov gapning o‘zbek va rus tili darslik va o‘quv qo‘llanmallarida o‘rganilishi ...................................... 29 2.2 So‘z- gap haqida mulohaza .................................................................................................................. 35 2.3.To‘liqsiz gap va uning turlariga qarashlar aks etgan ilmiy tadqiqotlar haqida ..................................... 40 BOB BO‘YICHA XULOSALAR ........................................................................................................................ 45 III. SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLARNI О‘QITISHDА ZАMОNАVIY MЕTОDLАRDАN FОYDАLАNISH ................................................................................................................................................................... 46 3.1.Zamonaviy dars va unga qo‘yiladigan talablar ..................................................................................... 46 3.2.Atov va so‘z-gaplarni o‘qitishga doir metodik tavsiyalar. ..................................................................... 51 3.2. To‘liqsiz gaplarni o‘qitishning samarali metodlari. .............................................................................. 64 BOB BO‘YICHA XULOSA .............................................................................................................................. 70 UMUMIY XULOSALAR ................................................................................................................................ 71 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................................ 75 KIRISH Tadqiqot mavzusining dolzarbligi : Bugungi XXI asr – taraqqiyot yangi bir bosqichga ko‘tarilayotgan paytda ijtimoiy munosabatlarga faol kirisha oladigan, yuksak ma’naviyatga ega bo‘lgan va tasavvur dunyosi keng bo‘lgan barkamol

avlodga bo‘lgan talab har qachongidan ham yuqori. Mana shunday kadrlarni yetishtirishda tilshunoslikning ham o‘rni beqiyos. Asrlar davomida ilmning bir yo‘nalishi, sohasi sanalgan tilshunoslik o‘z qamrovi doirasida ko‘plab tadqiqotlarga ega bo‘lgan. Umuman olganda, til insonni hayvondan ajratib turuvchi asosiy vosita bo‘lib, kishilarning o‘y-xayollari, orzu-istaklari hamda kundalik ehtiyojlarini qondiradigan, bir-biri bilan muloqoqtga kirishishiga yordam beradigan mo‘jizaviy qurol sanaladi. Har bir millatning, har bir xalqning o‘z ona tili mavjudki, u kishi qalbiga ona allasi bilan singadi. Shu o‘rinda mamlakatimiz prezidenti Sh.Mirziyoyevning quyidagi fikrlarini keltirib o‘tish joiz: “ Kimda-kim o zbek tilining bor latofatini, jozibasi va ta sir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini hisʻ ʼ qilmoqchi bo lsa, munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, ʻ o lmas maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli qo shiqlariga ʻ ʻ quloq tutsin. ” 1 Shu asosda o‘zbek tilshunosligida bugungi kunda yaratilayotgan har bir yangilik, tadqiqot va izlanishlar yuqoridagi talab asosida yaratilmoqda. Bilamizki, Til bir butun sistema bo‘lib, u sathlardan tashkil topgan. Shu sathlar orasida eng yuqorisi – bu sintaktik sath hisoblanadi. Sintaksisning muammolaridan biri gap tushunchasi bo‘lib, uning qoidasi adabiyotlarda turli shakllarda berilganligini ko‘rishimiz mumkin. Shunday ekan, mazkur dissertatsiya ishida o‘zbek va yevropa tilshunosligida gap ta’rifiga alohida to‘xtalib o‘tilgan, qiyoslangan va o‘zbek tilidagi gap qoidasini bitta qolipga keltirish masalasi o‘rtaga tashlangan. Gapni tasniflash masalasi va turlarini o‘rganish. Sintaktik tarkibi qisqargan gaplarni tadqiq etish va o‘qitishning samarali usullarini yaratish va tavsiyalarini ishlab chiqish dissertatsiya ishining dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqotning metodologik asosi: o‘zaro aloqadorlikda va taraqqiyotda o‘rganishga asoslangan dialektik falsafadir. Ishda qiyoslash, chog‘ishtirish, tavsifiy metodlardan foydalanildi. 1 Prezident Shavkat Mirziyoyevning o zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o ttiz yilligiga ʻ ʻ bag ishlangan tantanali marosimdagi nutq ʻ i . 21.10.2019. 2

Tadqiqot ob y ekti: sintaktik tarkibi qisqargan gaplar namoyon bo‘lishining sinxron-diaxron shakllari, o‘ zbek tilidagi gap qoidalari va turlari, xususan, sintaktik tarkibi qisqargan gaplar: atov gap, so‘z gap, to‘liqsiz gaplar . Tadqiqot predmeti: sintaktik tarkibi qisqargan gaplarga doir tadqiqotlar va nazariyalarning mazmuni, shakl, vosita va metodlari. Tadqiqot ishining maqsadi: - Mavzuga doir o‘quv adabiyotlari bilan tanishib chiqish jarayonida yangidan-yangi ilmiy xulosalar chiqarish; - o‘quv jarayonida sintaktik tarkibi qisqargan gaplarni o‘qitishning samarali metodlarini yaratish va o‘qitish samaradorligini oshirish ; - tegishli mutaxassisliklar uchun sintaktrik tarkibi qisqargan gaplarning ilmiy metodologik asoslarini ishlab chiqish; - o lib borilgan izlanishlar yuzasidan taklif, metodik tavsiyalar va amaliy ko‘rsatmalar berish. Tadqiqotning vazifalari: - tilshunoslikda gap va uning muhim xususiyatlarini o‘rganish; - gap va uning turlari haqida ayrim chet tillari (inliz, rus, fransuz) hamda o‘zbek tili grammatikasida mavjud bo‘lgan qarashlarning tayanch nuqtalarini topish; - sintaktik tarkibi qisqargan gaplarning grammatik xususiyatlarini o‘rganish; - sintaktik tarkibi qisqargan gaplardan yuzaga keladigan mazmuniy munosabatlarni o‘rganish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi : - “Sintaktik tarkibi qisqargan gaplar” atamasi V.Gak tomonidan tilshunoslikka olib kirilganligi hamda bu boradagi qarashlar tahlilga tortildi. - Gapning o‘ziga xos xususiyatlari, tarkibiy tuzilmasi, qoidalari chet tillari bilan o‘zaro qiyoslandi. - sintaktik tarkibi qisqargan gaplardan yuzaga keladigan mazmuniy munosabatlar asoslab berildi. 3

- Ta’limda sintaktik tarkibi qisqargan gaplar: atov gap, so‘z gap, to‘liqsiz gaplarni o‘qitishning o‘ziga xos, zamonaviy, samarali metodologik asoslari ishlab chiqildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqot ishida sintaktik tarkibi qisqargan gaplarga doir tadqiqotlar ko‘lamini yanada kengaytirish, bu borada samarali natijalarga erishih mumkin, agar: - o‘zbek tilshunosligida gapning qoidasi, qurilishi va mazmuni o‘rganilsa; - mazvuning jahon tilshunosligi bilan o‘zaro umumiy va xususiy jihatlari tahlilga tortilsa; - gapning umumiy, barcha uchun universal bo‘lgan qoidasining yaratilishi yuzasidan xulosalar berilsa; - sintaktiktik tarkibi qisqargan gaplarning o‘ziga xos xususiyatlari aniqlansa; - mazkur mavzuni o‘qitishda samaraga erishilgan metodlar, usullarga doir tajribalarni ta’lim jarayoniga olib kirilsa. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).ʻ Gap sintaksisning asosiy birligi ekanligi barcha grammatik adabiyotlarda qayd etiladi. Tilning sintaktik sathini Abdurauf Fitrat qarashlarida yangicha tus olgan bo‘lsa, keyinchalik bu ishni A.G‘ulomov, B.O‘rinboyev, G‘.Abdurahmonov, M.Asqarova, R.Sayfullayevalar o‘zlarining “ Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis” kitoblarida umumiy o‘rgangan, xususan, sintaktik tarkibi qisqargan atov gap, so‘z gaplarni B.O‘rinboyev o‘zining “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” kitobida, N.Turniyozov o‘z tadqiqotlarida, M.B.Finkelshteynning “To‘liqsiz gaplarni o‘rganish tarixidan”, A.G‘ulomovning “To‘liqsiz gapning to‘liqligi”, S.Ravshanovaning “So‘z- gaplarning ba’zi xususiyatlari”, A.Mamatovning “Atov gap haqida”, H.Usmonovaning “To‘liqsiz gaplar haqida ba’zi mulohazalar” nomli maqolalarida ilmiy jihatdan asoslab o‘rganilganligini ko‘rishimiz mumkin. Tadqiqotda qo llanilgan metodikaning tavsifi. ʻ Mazkur tadqiqot ishida qiyoslash, chog‘ishtirish, tavsifiy metodlardan foydalanilgan. 4

Tadqiqotning nazariy ahamiyati: o‘zbek va chet tillarida gap va uning xususiyatlariga doir maxsus qoidalar, qoliplanishlar, guruhlarishlarning o‘ziga xosligi, gap, unga doir ilmiy-nazariy qarashlarning mushtarak va alohidalik kasb etganligi, o‘zbek tilshunosligida sintaktik tarkibi qisqargan gaplar, xususan, atov gap, so‘z gap, to‘liqsiz gaplarni o‘rganishning tarixiy va bugungi kundagi holati yuzasidan chiqarilgan xulosalar bilan izohlanadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Magistrlik dissertatsiyasida yoritilgan nazariy va amaliy masalalardan tilshunoslik, umumkasbiy, pedagogik, metodik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, uslubiy tavsiya va ishlanmalar yaratish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish jarayonida samarali foydalanish mumkin. Dissertatsiyada ishlab chiqilgan tavsiyalar o‘quvchilarni ongli ravishda ilmiy izlanishlar olib borishlariga ham ko‘maklashadi. Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasi tuzilish jihatdan kirish, 3 ta bob, 9 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, uning asosiy hajmi 82 betni tashkil qiladi. 5

O'xshashlar

OʻZBEK VA NEMIS TILLARIDA “RAVISH+FE’L” QOLIPLI SO’Z BIRIKMALARINING TADQIQI VA TA’LIMI
ATOV GAPLARNING LISONIY VA NUTQIY TAHLILI
Sodda gaplar uslubiyati
Qoʻshma gaplar uslubiyati
MAKTABDA GEOGRAFIYA TA’LIMI VA UNI O‘QITISH