OʻZBEK VA NEMIS TILLARIDA “RAVISH+FE’L” QOLIPLI SO’Z BIRIKMALARINING TADQIQI VA TA’LIMI
![O ZBEK VA NEMIS TILLARIDA “RAVISH+FE’L” QOLIPLI SO’Zʻ
BIRIKMALARINING TADQIQI VA TA’LIMI
MUN D ARIJA
ISHNING UMUMIY TAVSIFI ………. ................................ .......... ....... ... ............3
I BOB. SINTAKSIS ILMINING DOLZARB MASALALARI ...........................8
1.1. Sintaksis haqida umumiy ma’lumot ……………………………………….......8
1.2. So z birikmasi nazariyasi…
ʻ ……………………………………………….....20
Birinchi bob bo yicha
ʻ xulosalar ………………………………….......................27
II BOB. HOZIRGI O ZBEK TILIDA “RAVISH + FE’L” QOLIPLI SO Z
ʻ ʻ
BIRIKMALARI ………………………………….................................................29
2.1. Hozirgi o zbek tilida “ravish + fe’l” qolipli so z birikmalarining ma’nosi va
ʻ ʻ
tavsifi……………………………………………………………………………...29
2.2. O zbek va nemis tillaridagi fe’l qolipli so z birikmalari tasnifi
ʻ ʻ ……………...34
Ikkinchi bob bo yicha xulosala
ʻ r …………………………………………...40
III BOB. HOZIRGI NEMIS TILIDA “RAVISH + FE’L” QOLIPLI
SO Z BIRIKMALARI
ʻ .............................................................................42
3.1. Hozirgi nemis tilida “ravish + fe’l” birikmalari va ularning tasnifi…..42
3.2. Nemis tilidagi “ravish + fe’l” qolipli so z birikmalarining o zbek tiliga
ʻ ʻ
tarjimasi ...................................................................................................58
Uchinchi bob bo yicha xulosalar
ʻ ............................................................63
XULOSA .................................................................................................65
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ...............................71
ILOV A ....................................................................................................77
1](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_1.png)
![I SHNING UMUMIY TAVSIFI
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi shiddat bilan rivojlanib borayotgan
zamonamizni chet tillarini bilish va ularni o rganish hamda o rgatishsiz tassavvurʻ ʻ
qilib bo lmaydi. Globallashuv jarayoni avj olib borayotgan bir paytda yoshlarimiz
ʻ
tarbiyasida chet tili va madaniyatini o rganish nihoyatda zarur hisoblanadi. Ayni
ʻ
shu madaniyat va ma’rifatni o z ona tilimizni bilmasdan turib bilishning also
ʻ
imkoni yo q. Zero, o z tilingni bilmasdan turib o zga tilni o rganib bo lmaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Mamlakatimizda kechayotgan islohotlarning yangi davrida barcha sohalarga
dadil kirib borayotgan yangi avlod va turli soha mutaxassislari uchun o z ona
ʻ
tilimiz va xorijiy tillarni mukammal bilish va ularni o qitish samaradorligini
ʻ
tubdan isloh qilishga katta e’tibor qaratildi. Taraqqiyot tamoyillariga asoslangan
holda “.....ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag batlantirish, ilmiy hamda
ʻ
innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini
yaratish” 1
ga alohida ahamiyat berildi.
Til va tafakkur munosabati bir-biriga o zaro bog liq masaladir.
ʻ ʻ Lekin bu ikki
hodisa boshqa-boshqa hodisa hisoblanadi. Tafakkursiz til, tilsiz tafakkur mavjud
bo la olmaydi. Til va tafakkur aloqadorligi haqida o z davrida Vilgel’m fon
ʻ ʻ
Gumboldt (1767-1835), Eduard Sepir (1884-1967) kabi mashhur tilshunoslar
qarashlari bugungi kunda ham o z ahamiyatini yo qotgani yo q. Gumboldtdan bir
ʻ ʻ ʻ
necha iqtibos keltirsak: “Zamon va xalqlarning o ziga xos xususiyatlari til bilan
ʻ
shunday chambarchas bog liqki, til o zi xohlamagan tarzda o zida saqlab qolgan
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlarni nohaq unga taqashadi”. Muallif inson mehnati samarasi yutuqlari
tilda o zlari xohlamagan tarzda aks etishi, til yordamida muayyan fikr qayd
ʻ
etilishini yozgan. “Ma’naviy-ruhiy chegaralar qo yish mumkin bo lgan qonunlar,
ʻ ʻ
asl haqiqatni aniqlash tilga bog liq hodisa emas”. Til tafakkurimiz va
ʻ
hissiyotlarimizni predmetlar sifatida ifoda etadi, biroq u hissiyot va fikrlarimiz
harakatiga ergashadi. Inson tili faqatgina vosita ekanligini va tildan tashqarida biz
1
Mirziyoyev Sh.M. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi
Farmoni. / Xalq so’zi, 2017 yil, 8 fevral. № 28 (6722).
2](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_2.png)
![bilmagan dunyo bo lib, biz uni til yordamida o zlashtirishga harakatʻ ʻ
qilayotganligimizni tushunib turadi”. Olim bu o rinda til tafakkur shakllanishida
ʻ
xizmat qiluvchi vosita ekanligiga urg u beradi.
ʻ
Mazkur magistrlik dissertatsiyasi “O zbek va nemis tillarida “ravish+fe’l”
ʻ
qolipli so z birikmalarining tadbiqi va ta’limi” deb nomlanadi. O zbek tillarini
ʻ ʻ
qiyoslash uzoq tarixga ega. Bunday o rganishlarning boshida ulug
ʻ ʻ
bobokalonlarimiz mashhur tipolog tilshunoslarimiz Mahmud Koshg ariy va
ʻ
Alisher Navoiy turadi. Bu ikki buyuk zot, birinchisi, dunyo tilshunosligida birinchi
bo lib qardosh tillarni, ikkinchisi Hazrat Nizomiddin Mir Alisher Navoiy esa
ʻ
noqardosh, ya’ni qarindosh bo lmagan tillarni qiyoslab o rganishga asos solganlar.
ʻ ʻ
Bizning bu ulug zotlardan keyin kimlar tipologik tadqiqotlar bilan
ʻ
shug ullanganligi haqidagi bilim va tasavvurlarimiz sayoz. Chunki ulardan keyingi
ʻ
davrlarda, xususan, Mustaqillik davrigacha bu xususida tadqiqotlar olib borilma
gan ko rinadi.
ʻ
Shunday fikrlashga o rgatadigan, o rni kelganda shuni ham alohida
ʻ ʻ
ta’kidlash kerakki, O zbekistonda chet tillarini o rganish tarixi haqida gap
ʻ ʻ
ketganda o tgan asrning 40-50-yillari ko rsatiladi. Bu esa haqiqatga mutlaqo to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelmaydi. Chunki bizda, bizning madrasalarimizda chet tillari, xususan arab va
fors tillari ming yillardan beri o rganiladi. Faqat ular umumlashtirilmagan,
ʻ
madrasalarda o qitish tamoyillari monografik tarzda tadqiq etilmagan.
ʻ
O zbekistonda so z birikmasi haqidagi nazariyalar o rta va oliy maktab
ʻ ʻ ʻ
darsliklaridagi ma’lumotlar akademik V.V.Vinogradovning so z birikmasiga
ʻ
bergan ta’rifi asosida shakllangan. Uning ta’limotida faqat tobe bog lanishli so z
ʻ ʻ
birikmasi talqin qilingan.
Holbuki, so z birikmasi haqidagi ta’limotga asos solgan F.Fortunatov va
ʻ
uning maktabi vakillari so z birikmasini keng ma’noda talqin qilingan. Ya’ni teng
ʻ
birikmalarni ham, tobe birikmalarni ham (predikativ) gap shaklidagi birikmalarni
so z birikmasi deb tushungan.
ʻ
O tgan asrning 60-yillarining oxiri 70-yillarining boshlarida rus
ʻ
tilshunosligida ustuvor bo lib kelayotgan V. V. Vinogrodovning ta’limotidan
ʻ
3](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_3.png)
![norozilik kayfiyati kuchaydi va teng so z birikmalari ham, predikativ birikmalarʻ
ham so z birikmasi sifatida tahlil qilindi. Inchunin, so z birikmasi haqida hozir
ʻ ʻ
ta’limotni bilmasdan turib uning ustida olib boradigan tadqiqotlar biryoqlama,
zo rma-zo raki bo lib chiqishi tabiiy.
ʻ ʻ ʻ
Bu bir tomondan, ikkinchi tomondan, so z birikmalari turlarini
ʻ
qoliplashtirish, hosil qilingan qoliplarning o zga tillar so z birikmalari qoliplari
ʻ ʻ
bilan qiyoslab o rganish ham tilshunoslikda, ham ta’limshunoslik o rtalarida
ʻ ʻ
alohida ahamiyat kasb etadi. Biz tomondan magistrlik dissertatsiyasi dolzarbligi
ana shu bilan belgilanadi.
Tadqiqotning obyekti va predmeti. Ushbu magistrlik dissertatsiyasining
obyekti – o zbek va nemis tillaridagi
ʻ so z birikmalaridir. Uning predmetini esa ʻ
ana shu so z birikmalarining “ravish+fe’l” qolipi tashkil qiladi.
ʻ
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi
o zbek va nemis tillaridagi ifoda etilayotgan “ravish+fe’l” qolipli birikmalar va
ʻ
ularning tarjimasi ustida izlanishlar olib borishdir. Ushbu maqsadni amalga
oshirish quyidagi vazifalarni taqazo etadi:
- o zbek va nemis tillaridagi sintaksisni o rganish;
ʻ ʻ
- grammatikaning muhum tarkibiy qismi bo lgan sintaksisning obyekti,
ʻ
birlamchi va ikkilamchi obyektlari haqidagi nazariyalar bilan tanishish;
- so z birikmasi haqidagi ta’limotning tarixi, bilan tanishish, tarixini
ʻ
o rganish;
ʻ
- so z birikmasi turlari (ot so z birikma, fe’l so z birikma) bilan tanishish;
ʻ ʻ ʻ
- o zbek va nemis tilidagi fe’l qolipli birikmalar haqida ma’lumot berish va
ʻ
o zaro qiyoslash;
ʻ
- o zbek va nemis tilidagi
ʻ “ravish+fel” birikmalarini tasniflash va tahlillash;
- Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” va uning o zbekcha tarjimasidan
ʻ
“ravish+fe’l” qolipli so z birikmalarini yig ish;
ʻ ʻ
-to plangan misollarni tahlil qilish;
ʻ
-nemischa “ravish+fe’l” qolipli so z birikmalarining o zbek tiliga tarjimalari
ʻ ʻ
ustida ishlash.
4](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_4.png)
![Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, ushbu tadqiqotda nemis
yozuvchisi IogannVolfgang Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” asar i dagi
o zbekʻ va nemis tillaridagi “ravish +fe’l” qolipli so z birikmalari morfologik va ʻ
semantik jihatdan talqin etildi hamda tadqiqot so nggida ularning ilovasi keltir
ʻ i ldi.
Tadqiqotning o rganilganlik darajasi
ʻ . O zbek va nemis tillarida so z ʻ ʻ
birikmasi sintaksisning asosiy bo g ini hisoblanadi. So z birikmalari va uning
ʻ ʻ ʻ
tuzilishi ko pgina tillarda tadqiq qilingan bo lib, o zbek tilida N.Mahmudov,
ʻ ʻ ʻ
A.Nurmonov, Asqarova, A.Gulomov, R.Sayfullayeva kabi tilshunoslar tomonidan,
nemis tilida A.Iskos, A.Lenkova, V.Flaysher, I.Chernisheva, Maskalsskayalar, har
ikkala tilda esa T. Mirsoatov, G‘.Zikrillayev, B.Tursunov, S.Saidov kabi tilshunos
olimlar tomonidan tadqiq qilingan.
Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar tahlili.
ʻ Mazkur tadqiqot ishida
Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” romanidagi so z birikmalari qiyosiy
ʻ
jihatdan tahlil qilindi. Nazariy qismida esa o zbek tilshunos olimlaridan
ʻ A.
G ulomov,
ʻ A.Nurmonov, M.Asqarova, A.Abduazizov, N.Turniyozo v ,
M.Mirtojiyev, N.Mahmudov, A. Usmonov , S.Saidov, Binjaminov T.Mirsoatov va
boshqalarning ilmiy asarlaridan foydalanildi. Nemis tilidagi adabiyotlardan esa
Jung, Maskalsskaya, Drassdovskiylarning ilmiy asarlaridan iqtiboslar keltirildi.
Tadqiqotning metodologiyasi va metodlari. O zbekiston Respublikasi
ʻ
Prezidentining ta’lim-tarbiya, til, ma’naviyatga doir qarashlari, O zbekiston
ʻ
Respublikasining “Davlat tili haqida” gi qonuni, soha mutaxassislarining
fundamental asarlari ushbu tadqiqot ishimizning metodologik asosini tashkil qiladi.
Tadqiqotning predmetini o rganishda transformatsion, transpozitsion,
ʻ
distributiv, oppozitiv metodlardan foydalaniladi.
Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqotimizning xulosa va
natijalari so z birikmasi haqidagi ta’limotni nazariy jihatdan boyitadi, o ziga xos
ʻ ʻ
sintaktik birlik bo lgan mazkur birlikni zamonaviy tartibda o rganishga turtki
ʻ ʻ
bo ladi.
ʻ
Uning amaliy ahamiyati o zbek va nemis tillari sintaksisi, nutq madaniyati,
ʻ
ta’limshunoslik va terminologik lug atlar tuzishda foydalanilishi mumkinligi bilan
ʻ
5](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_5.png)
![belgilanadi. Ular asosida maxsus kurslar, malakaviy bitiruv ishi va turli darajadagi
dissertatsiya yozishda iste’foda etish mumkin.
Tadqiqotning tuzilishi va hajmi. Ushbu ish an’anaviy tarzda kirish, 3 bob,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxati hamda ilovadan iborat bo lib, ishningʻ ʻ
umumiy hajmi 81 sahifadan iborat.
6](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_6.png)
![I BOB. SINTAKSIS ILMINING DOLZARB MASALALARI
1.1. SINTAKSIS HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
Tilshunoslikda lug at zahirasining boyib borishi uchun turli xilʻ
imkoniyatlar mavjud. Tilning lug at boyligi asosan so zlardan iborat.
ʻ ʻ
Leksik birliklar deganda, nafaqat alohida so zlarni tushunamiz, balki
ʻ
so z birikmalarini ham tushunamiz.
ʻ
Sintaksis (grekcha suntaxis so zidan olingan bo lib, yopishtirmoq,
ʻ ʻ
birlashtirmoq demakdir) til tizimining yuqori sathi bo lgan sintaktik
ʻ
sath hamda shu sath haqidagi ta’limotdir. Morfologiya va sintaksis
grammatikaning o zaro bog langan ikki bo limi sanaladi.
ʻ ʻ ʻ
Grammatikaning bu ikki bo limi, avvalo, predmetlariga ko ra
ʻ ʻ
farqlanadi 2
. Morfologiyaning o rganish predmeti alohida so z
ʻ ʻ
shakllarining ma’lum grammatik ma’no asosidagi paradigmalari,
ularning grammatik kategoriyalari bo lsa, sintaksisning o rganish
ʻ ʻ
predmeti gap va uni tashkil etgan so z shakllarining o zaro grammatik
ʻ ʻ
va mazmuniy munosabatlari hamda bu munosabatlarni yuzaga
chiqaruvchi vositalardir.
Sintaksis grammatikaning bir qismi bo lishidan tashqari
ʻ
semiotikaning tarkibiy qismi sifatida ham o rganiladi. Bu shuni
ʻ
ko rsatadiki, sintaksis tushunchasi tabiiy tilning bir qismi sifatida gap
ʻ
bo laklari va gapning qurilishini o rganadi
ʻ ʻ 3
. Sintaksis, bir tomondan,
so z shakllarining bog lanish qoidalarini, ikkinchi tomondan, tarkibida
ʻ ʻ
bu qoidalar ro yobga chiqadigan bir butunlikni — gapni o rganadi.
ʻ ʻ
Anglashiladiki, morfologik birlik bo lgan so zning shakli ham sintaksis
ʻ ʻ
uchun ahamiyatlidir. Lekin faqat so zning boshqa shakllari bilan aloqasi
ʻ
va sintaktik birlik ichida uning bir qismi sifatida bajaradigan vazifasi
nuqtai nazaridangina sintaktik qimmatga ega bo ladi.
ʻ
Nutqning axborot tashuvchi eng kichik birligi va shunday
2
Хожиев А . Тилшунослик терминларининг изоҳли лу ғ ати . - Тошкент : Ўзбекистон миллий энциклопедияси ,
2002. Б -168.
3
Drosdowski G, Eisenberg P. Grammatik der deutschen Gegenwartsprache. Mannheim: Dudenverlag, 1995. S-168.
7](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_7.png)
![birliklarning umumlashgan namunasi gapdir. Demak, sintaktik sathning
asosiy birligi va sintaksisning asosiy o rganish obʻ y ekti gap hisoblanadi.
Gap bir butunlik sifatida gap bo laklaridan va so z bo laklaridan tashkil
ʻ ʻ ʻ
topadi. Demak, gapning ichki tuzilish birligi gap bo laklari va so z
ʻ ʻ
birikmalaridir. Gap bo lagi butun bir gap mazmunini ifodalashda
ʻ
ma’lum mazmuniy ahamiyatga ega bo lgan bu vazifaga muvofiq
ʻ
grammatik shakllangan mustaqil so zlardan ifodalanadi.
ʻ
So z birikmasi esa borliqdagi predmet va hodisalar o rtasidagi
ʻ ʻ
ma’lum munosabatlarni aks ettiruvchi ikki mustaqil so zning o zaro
ʻ ʻ
grammatik va mazmuniy birikuvidan tashkil topadi. Shunday qilib, gap
va so z birikmasining tashkil etuvchi eng kichik birlik so z va so z
ʻ ʻ ʻ
shakllari sanaladi. Morfologik birlik bo lgan so z shakli sintaktik birlik
ʻ ʻ
ichida ma’lum vazifa bajaradi, haqiqiy hayotini uning ichida topadi. Bu
esa sintaksis til tizimining morfologik sathi ustida turadigan yuqori
grammatik sath ekanligini ko rsatadi.
ʻ
Sintaksis leksika bilan ham uzviy bog liq. Sintaktik kategoriyalar
ʻ
o zaro aloqada bo lgan muayyan vaziyat elementlarining vazifalarini
ʻ ʻ
ifodalaydi. Ma’lum bir vazifa bajarayotgan vaziyat elementi muayyan
belgilarga ega bo ladi va bu belgilar shu elementning tildagi moddiy
ʻ
ifodasi bo lgan leksik so z ma’nosida aks etadi, O zaro sintaktik
ʻ ʻ ʻ
munosabatga kirishayotgan sintaktik birliklar o zlarining grammatik
ʻ
ma’nolari bilangina emas, balki leksik ma’nolari bilan ham uyg unlikni
ʻ
hosil qiladi 4
. Shuning uchun ham o zaro birikayotgan so zlar tanlash
ʻ ʻ
xususiyatiga ega bo ladi. Masalan,
ʻ kurk so zining leksik ma’nosida ʻ
tovuqqa xos bo lgan belgi aks etadi. Shuning uchun ham bu so z barcha
ʻ ʻ
predmet bildiruvchi so zlar bilan emas, balki faqat tovuq so zi bilangina
ʻ ʻ
bog lanish xususiyatiga ega. Bu esa so zlarning o zaro bog lanishi shu
ʻ ʻ ʻ ʻ
so zlarning ma’no tuzilishi bilan, ularning ma’no tuzilishidagi muayyan
ʻ
4
Турсунов У ., Мухторов Ж ., Раҳматуллаев Ш . Ҳозирги ўзбек адабий тили . Тошкент : Ўзбекистон , 1992. Б -
93.
8](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_8.png)
![semalar uyg unligi bilan uzviy bog liq ekanligini so z birikmasiningʻ ʻ ʻ
leksika bilan chambarchas aloqador ekanligini ko rsatadi. Shu tufayli
ʻ
so z birikmasi sintaksisida so zning semantik tuzilishi va uning bo sh
ʻ ʻ ʻ
o rinlari (valentligi) katta ahamiyat kasb etadi.
ʻ
Sintaksis predmeti yuzasidan tilshunoslikda xilma-xil qarashlar
mavjud. O zbek tili sintaksisiga doir barcha adabiyotlarda sintaksisning
ʻ
ikki birligi: so z birikmasi va gap haqida fikr yuritiladi va bu ikki birlik
ʻ
sintaksisning tekshirish obyekti ekanligi aytiladi. Bunday qarash rus
tilshunosligi ta’sirida kirib keldi. Rus tilshunosligida sintaksisning
ikkita o rganish obyekti mavjud ekanligini A.A.Shaxmatov bayon qilgan
ʻ
edi. Bu fikr V.V.Vinogradov tomonidan rivojlantirildi. V.V.Vinogradov
fikriga ko ra, faqat so z birikmasi va gapgina emas, balki qo shma gap
ʻ ʻ ʻ
ham alohida sintaktik birlik sifatida tan olinadi. Bu qarashga muvofiq,
sintaksis uch birlik: so z birikmasi, gap va qo shma gap haqidagi
ʻ ʻ
ta’limotdir.
Qismlari o zaro sintaktik aloqa bilan bog langan so z
ʻ ʻ ʻ
shakllarining nopredikativ sintaktik birligi—so z birikmasi; so z
ʻ ʻ
shakllarining bir necha sintaktik aloqasidan tashkil totpgan predikativ
sintaktik birlik - gap; qismlari o zaro sintaktik munosabatga
ʻ
sintaksisning kirishgan gaplardan iborat bo lgan sintaktik birlik
ʻ
qo shma gap sanaladi
ʻ 5
. Hozirgi kunda matn sintaksisi e’tirof etilishi
munosabati bilan matn ham alohida o rganish obyekti sifatida tan
ʻ
olinadi. Shunday qilib, mavjud adabiyotlarda sintaksisning to rtta
ʻ
o rganish obyekti ko rsatiladi va o z navbatida, sintaksis ham o rganish
ʻ ʻ ʻ ʻ
obyektiga ko ra to rtga ajratiladi:
ʻ ʻ
1) so z birikmasi sintaksisi;
ʻ
2) gap sintaksisi;
3) qo shma gap sintaksisi;
ʻ
5
Шоабдураҳмонов Ш ., Асқарова М ., Ҳожиев А ., Расулов И ., Дониёров Ҳ . Ўзбек тили грамматикаси .
Синтаксис . - Тошкент : 1976. Б -10.
9](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_9.png)
![4) matn sintaksisi.
Qo shma gapni gapga qarama-qarshi qo yish mumkin emas. Uʻ ʻ
gap doirasida gapning bir turi sifatida o rganilishi maqsadga muvofiqdir.
ʻ
So z birikmasining obyektiv til birligi ekanligi masalasida
ʻ
tilshunoslarning qarashi bir xil emas. Bir guruh tilshunoslar so z
ʻ
birikmasiga mustaqil til (nutq) birligi sifatida qaraydilar. Jumladan, V.P.
Malashenko va Yu.P.Bogachevlar so z birikmasi shu birikmani tashkil
ʻ
etgan hokim so zning bog lanish imkoniyatining (valentlik
ʻ ʻ
xususiyatining) gap tarkibida yuzaga chiqishi, deb qaraydilar va shuning
uchun ham so z birikmasini obyektiv til birligi hisoblaydilar. Ularning
ʻ
fikricha, har qanday so z birikmalari nutq jarayonida vujudga keladi.
ʻ
Ammo bu semantik-sintaktik birlik ma’lum tilda gaplashuvchilar ongida
o rnashgan muayyan andazalar asosida tarkib topadi. Bu modellar xuddi
ʻ
gap modellari singari nutqiy reallashuvga qadar ham tayyor holda
mavjud bo ladi. Shuning uchun ham erkin so z birikmasi
ʻ ʻ
kommunikatsiyagacha bo lgan sath birligi bo lib, nutqqa tayyor holda
ʻ ʻ
olib kiriladi 6
.
So z birikmasi — bu so z shakli bilan birga gap uchun “qurilish
ʻ ʻ
materiali” yoki gapning kengayishi sathida qurilish birligidir. Boshqa bir
guruh tilshunoslar esa so z birikmasining til birligi, gap uchun qurilish
ʻ
materiali ekanligini rad etadilar. Jumladan, Yu.F.Fomenko o z fikrini
ʻ
isbotlash uchun quyidagi asoslarni keltiradi:
1) so z birikmasi kommunikativ vazifa ham, nominativ vazifa
ʻ
ham bajarmaydi. Birinchisi - gap, ikkinchisi – so zlar orqali ifodalanadi;
ʻ
2) so z birikmasi tushunchani emas, tushunchalar birikmasini
ʻ
ifodalaydi. Agar biz so z birikmasi tushuncha bildiradi, degan fikrga
ʻ
qo shilsak, demak, so z birikmasi doirasida ikki tushunchaning birikish
ʻ ʻ
hodisasi ro y beradi, degan fikrni tasdiqlagan bo lamiz;
ʻ ʻ
3) so z birikmasi takrorlanishlik belgisiga ega emas. Tilga tayyor
ʻ
6
Шарипов М.Қ. Ҳозирги ўзбек тилида сўз бирикмалари масаласи. Тошкент: Ўзбекистон, Фан нашриёти,
1978. Б-12.
10](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_10.png)
![holda olib kirilmaydi, balki nutq jarayonida yaratiladi. Nominativlik,
takrorlanishlik frazeologizmlarga xosdir. Shu belgilari bilan
frazeologizmlar so z birikmalaridan farq qiladi; ʻ
4) tilning har bir sathi uchun bir til birligi xos: fonologik sath
uchun — fonema, leksik sath uchun— leksema va boshqalar sintaktik
sath ikkita birlikka ega bo lib qoladi.
ʻ
Agar so z birikmasini til birligi, deb tan olinsa, boshqa sathlarda
ʻ
ham fonema birikmasi, morfema birikmasi kabi birliklarni til birligi deb
tan olish kerak bo ladi. Ana shu asoslarga ko ra, u so z birikmasi tilning
ʻ ʻ ʻ
alohida birligi emas, balki til valentligining nutqiy reallashuvidir, degan
xulosaga keladi. Darhaqiqat, valentlik va so z birikmasi o zaro mohiyat
ʻ ʻ
va hodisa munosabatidir. Mohiyat umumiy, hodisa esa uning aniq
ko rinishlari sanaladi
ʻ 7
.
Valentlik abstrakt tafakkur sathida (mohiyat), so z birikmasi esa
ʻ
jonli kuzatish sathida (hodisa) mavjuddir. So zlarning ma’lum til
ʻ
me’yoriga xos bog lanish modeli til birligi, bu modelning leksik
ʻ
birliklar bilan to ldirilishi, aniq reallashuvi, hodisalarda namoyon
ʻ
bo lishi nutq birligi hisoblanadi. Demak, til va nutq zidligi so z
ʻ ʻ
birikmalariga ham xosdir. Gap bo laklari so z birikmasi doirasida
ʻ ʻ
(ikkinchi darajali bo laklarning nopredikativ bog lanishda) yoki gap
ʻ ʻ
doirasida (bosh bo laklarning predikativ bog lanishida) o rganiladi
ʻ ʻ ʻ 8
.
Anglashiladiki, sintaksisning o rganish obyekti uchta va shunga
ʻ
muvofiq, sintaksis ham uch turga bo linadi:
ʻ
1) so z birikmasi sintaksisi;
ʻ
2) gap sintaksisi;
3) matn sintaksisi.
An’anaviy tilshunoslik lisoniy birliklarning faqat shakliy
tomondan o rganishga e’tiborni qaratdi. Bunday qarash, ayniqsa, tilga
ʻ
7
Duden. Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. - Leningrad, 1962. S-48.
8
Mirsagatow T.S. Deutsche Grammatik. Syntax (Vergleichend mit dem Usbekischen). - Taschkent : O’qituwtschi,
1980. S – 29.
11](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_11.png)
![semiotik nuqtai nazardan yondashish, belgini faqat shakldan iborat deb
hisoblash natijasida yana ham kuchaydi 9
. Til har biri yopiq tizim sifatida
qaraladigan qat’iy sathlarga ajratildi. Lisoniy birliklarning o ziʻ
ifodalanayotgan obyektiv borliq bilan munosabati tadqiqotdan chetda
qoldi.
Keyinchalik tilni bunday o rganish biryoqlama ekanligi, shaklni
ʻ
ma’nodan uzib bo lmasligi ma’lum bo ldi. Natijada lisoniy birliklarning
ʻ ʻ
ma’no tomoniga e’tibor kuchaydi. Tilshunoslikda mazmuniy
tadqiqotlarning kuchayishi natijasida shu narsa ma’lum bo ldiki, lisoniy
ʻ
birliklarning shakl va mazmun tomondan tavsifi ham tilni to liq
ʻ
izohlashga imkon bermaydi.
Lisoniy birliklarni kontekst, nutq vaziyati bilan bog lab
ʻ
o rganishgina ularning ma’nosini to g ri tushunishda katta imkoniyat
ʻ ʻ ʻ
beradi. Bu esa lisoniy birliklarning pragmatik tomoniga qiziqishni
kuchaytiradi.
Axborotning to g ri tushunilishi uchun so zlashuvchilarning til
ʻ ʻ ʻ
haqidagi bilimidan tashqari, tinglovchining olam haqidagi bilimi, jumla
qo llanayotgan ijtimoiy holat haqidagi bilimi, so zlash jarayonida
ʻ ʻ
so zlashuvchilar ruhiyati haqidagi bilimi va boshqa bilimlarini ham
ʻ
qo shish kerak bo ladi. Axborotni tushunish jarayonida yuqoridagi
ʻ ʻ
bilimlar barchasi barobar xizmat qiladi. Shuning uchun faqat bu
bilimlarning o zaro munosabatini hisobga olgandagina biz nutqiy
ʻ
jarayoning mohiyatini anglashga yaqinlashgan bo lamiz. Ana shunday
ʻ
amaliy ehtiyoj natijasida semantika va pragmatika vujudga keldi.
Lisoniy birliklarning bu uch tomonisiz aloqa vositasi bo lgan til
ʻ
o zining to liq talqinini topa olmaydi. Anglashiladiki, sintaktik
ʻ ʻ
birliklarning ham uch tomoni mavjud:
1) sintaktika;
2) semantika;
9
Нурмонов А ., Маҳмудов Н ., Аҳмедов А ., Солихўжаева С . Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси . -
Тошкент : Фан , 1992. Б -234.
12](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_12.png)
![3) pragmatika 1 0
.
Sintaktika lisoniy birliklarga shakliy munosabatlarini, ya’ni lisoniy
belgilar o rtasidagi munosabatni o rganadi. Sintaktika sintaktik shakllarʻ ʻ
asosida ish ko radi. Demak, sintaktika an’anaviy sintaksis
ʻ — gap
bo laklari nomi bilan o rganiladigan gapning sintaktik tizimiga tayanadi.
ʻ ʻ
Sintaktikaga muvofiq, har qanday sintaktik birlik nutqiy jarayonda turli
variantlarda namoyon bo luvchi umumlashgan mohiyat sifatida talqin
ʻ
qilinadi. Semiotika asoschilaridan bo lgan Ch.Morris semiotikani uchga
ʻ
bo ladi:
ʻ
1) semantika — belgining borliq obyekti bilan munosabati haqidagi
ta’limot;
2) sintaktika — belgining belgi bilan munosabati haqidagi ta’limot;
3) pragmatika — belgining so zlovchi bilan munosabati haqidagi
ʻ
ta’limot 1 1
. Anglashiladiki, mazmuniy sintaksis ongda aks etgan obyektiv
reallik elementlarini, ya’ni propozitsiyaning sintaktik qurilmalar orqali
qanday ifodalanganini o rganadi. Boshqacha aytganda, mazmunni
ʻ
sintaksis qurilmalarning propozitsiya tomonini o rganadi. Gap tuzilishi,
ʻ
bu gap orqali ifodalanayotgan borliq parchasi tuzilishi bilan
solishtiriladi. Sintaksisning asosi birligi gap inson ongida aks etgan
borliqdagi ayrim voqeani, borliq parchasini ifodalaydi: bola o ynayapti,
ʻ
olma gulladi.
Gap bo lagi esa borliqning ongda aks etgan alohida elementlarining
ʻ
shu vaziyatda qanday vazifa bajarayotganligini ko rsatadi: talaba xonaga
ʻ
kirdi (talaba — harakat subyektini, xonaga — harakat o rnini, kirdi —
ʻ
harakatni ifodalaydi). So z birikmasi esa ongda aks etgan borliq
ʻ
elementlarining o zaro munosabatini ifodalaydi: qizil gul, kitobni
ʻ
o qimoq. Lisoniy birliklarning sintaktika va semantikasi bu birliklarning
ʻ
to liq tavsifi uchun kamlik qiladi.
ʻ
“Sintaktika va semantikaga pragmatika qo shilgandagina, ular
ʻ
10
Юсупов У . К . Теоретические основы сопоставительной лингвистики . - Тошкент : Фан , 2007. - ст. 26
11
Сафаров Ш . Прагмалингвистика . Тошкент : Ўқитувчи . 2008. Б - 46.
13](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_13.png)
![o zining haqiqiy talqinini topadi”ʻ 1 2
. Masalan: Hamma vaqtini xushnud
o tkazmoqda jumlasi orqali muayyan shaxslar va ularning muayyan
ʻ
zamon va makondagi holati propozitsiyasi ifodalangan. Lekin jumla
orqali ifodalangan propozitsiyaning so zlashuvchilarga tushunarli
ʻ
bo lishi uchun bugina kifoya qilmaydi. Buning uchun so zlashuvchilar
ʻ ʻ
vaqtini xushnud o tkazayotgan ma’lum guruhlar haqida va bu
ʻ
guruhlarning holati ro y berayotgan ma’lum makon va zamon haqida
ʻ
umumiy bilimga ega bo lishlari lozim bo ladi.
ʻ ʻ
Chunki dunyodagi barcha odamlar vaqtini xushnud o tkazishi
ʻ
mumkin emas. Demak, yuqoridagi jumla aniq shaxslar, aniq makon va
zamon bilan bog langan bo lishi kerak. Jumla orqali ifodalanayotgan
ʻ ʻ
propozitsiyaning nutq vaziyati bilan ana shunday munosabatini
o rganish jumlaning pragmatika tomonini tashkil qiladi.
ʻ
Pragmatikaga semantika masalalarini o rganish kuchaygan bir
ʻ
paytda e’tibor berilishi bejiz emas. Chunki semantikaning tekshirish
ko lami g oyat kengayib ketganligi tufayli uni bir oz yengillatishga,
ʻ ʻ
ma’noning kontekst bilan bog liq oqimidan xalos qilishga to g ri keldi.
ʻ ʻ ʻ
Natijada pragmatika semantikadan ajralib chiqadi. Nutq vaziyati bilan
kontekst pragmatik tadqiotlarning asosini tashkil qiladi. Shuning uchun
ham sintaktik qurilma ifodalagan propozitsiyaning so zlashuvchilarga
ʻ
tushunarli bo lishi uchun nutq vaziyati yoki kontekst zarur bo lgan
ʻ ʻ
joyda pragmatikaga ehtiyoj ortadi. Bu quyidagi hollarda ro y beradi:
ʻ
1) jumla tarkibida sen, hatto, faqat, hozir singari deskriptiv
bo lmagan (“ichi bo sh”) so zlar ishtirok etganda. B.Rasselning
ʻ ʻ ʻ
ta’kidlashicha, deokriptiv so zlar tahlili semantika tomoniga, deskriptiv
ʻ
bo lmagan so zlar tahlili esa pragmatika tomoniga “tortadi”. Uning
ʻ ʻ
ko rsatishicha, ko k yoki chiroq so zlarini to g ri qo llash uchun eng
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
muhim narsa tildan tashqaridagi obyektni tanlashda adashmaslik bo lsa,
ʻ
sen, faqat, hatto singari so zlarni to g ri qo llash uchun pragmatik
ʻ ʻ ʻ ʻ
12
Drosdowski G, Eisenberg P. Grammatik der deutschen Gegenwartsprache. - Mannheim: Dudenverlag, 1995. S-
168.
14](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_14.png)
![qurshov haqidagi ma’lumot g oyatda zarur bo ladi; ʻ ʻ
2) jumla kishilar o rtasidagi aloqa jarayonida vujudga keladi.
ʻ
Shuning uchun ham ularning har birida shaxsning izi o z ifodasini
ʻ
topadi.
Chunki “til—borliqning uyi” (M.Xaydegger), unda insoniyatning
ma’naviy, ruhiy olami aks etadi. Jumla mazmunini so zlovchi bilan
ʻ
uzviy bog lab turgan so zlar ham pragmatikaning tadqiqot obyektidir.
ʻ ʻ
Bevosita modusni ifodalovchi kirishlar, baho bildiruvchi so z va
ʻ
vositalar sintaksisning pragmatika tomoni orqali o rganiladi;
ʻ
3) insonning subyektiv ruhiyatini aks ettiruvchi diskurs ham
pragmatiksning o rganish doirasiga kiradi. ma’lum bo lsa ham, lekin
ʻ ʻ
Ahmadning qanday shaxsligi, qayerdan qayerga va nima maqsadda
kelganligi haqidagi axborot qorong u bo ladi. So zlovchi va
ʻ ʻ ʻ
tinglovchining oldindan shunday ma’lumotga, umumiy bilish manbaiga
ega bo lishi bevosita ifodalanadigan axborotning so zlovchilar uchun
ʻ ʻ
tushunarli bo lishini ta’minlaydi
ʻ 1 3
. Sintaksisning tekshirish obyekti har
qanday so z qo shilmasi emas, balki sintaktik konstruksiyalardir.
ʻ ʻ
Har qanday so z qo shilmasi sintaktik konstruksiya
ʻ ʻ
hisoblanavermaydi, Otquloq (qo shma so z),
ʻ ʻ og a-ini ʻ (juft so z), ʻ
tegirmonga tushsa, butun chiqadi (frazeologik birlik) tipidagi
qo shilmalar leksik birliklar hisoblanadi.
ʻ Sen uchun, oy kabi, dadam
bilan tipidagi analitik konstruksiyalar ham sintaktik struksiya
sanalmaydi, baland tog , vatanni sevmoq, Dashnabodning anori,
ʻ
shuningdek, paxta ochildi, ukam injener tipidagi ma’lum grammatik
qoidalar asosida hosil bo lgan qo shilmalargina sintaktik konstruksiyalar
ʻ ʻ
hisoblanadi. Shuning uchun ham sintaksisni o rganishda dastavval uning
ʻ
obyekti bo lmish sintaktik konstruktsiya tushunchasini aniqlab,
ʻ
chegaralab. olish lozim.
13
Азизов О ., Сафоев А ., Жамолхонов Ҳ . Ўзбек ва рус тилларининг қиёсий грамматикаси . - Тошкент : 1986.
Б -79.
15](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_15.png)
![Sintaktik konstruksiyalar tuzilishiga ko ra uch tipga: bir so zliʻ ʻ
konstruksiya, ikki bir so zli konstruksiya, ko p bir so zli
ʻ ʻ ʻ
konstruksiyalarga ajratiladi. Bir so zli sintaktik konstruksiyalar,
ʻ
ko pincha, bitta mustaqil ma’noli so z bilan ifodalanadi. Bu xil
ʻ ʻ
konstruksiyalar gap bo lganligi uchun sintaksisning o rganish obyekti
ʻ ʻ
hisoblanadi. Ikki so zli sintaktik konstruksiya yo sodda so z birikmasi-
ʻ ʻ
dan (Lolaxonning kitobi), yoki sodda yig iq gapdan (Lolaxon keldi)
ʻ
tashkil topadi.
Ko p so zli sintaktik konstruksiyalar esa ikkidan ortiq mustaqil
ʻ ʻ
so zning birikishidan (
ʻ g uj bo lib turgan yettita xira yulduz ʻ ʻ tipidagi
murakab birikmalardan) hamda Halol mehnat qilmoq eng yaxshi odat
(G afur G ulom) tipidagi yoyiq gaplardan iborat bo ladi. Sintaktik
ʻ ʻ ʻ
konstruksiyalar mazmuni va fikriy tugalligiga ko ra ikki xil; nomustaqil
ʻ
yoki ochiq konstruktsiya (kanalning qazilishi kabi), mustaqil yoki yopiq
konstruksiya (Kanal qazildi kabi) bo ladi. Ochiq konstruksiyalarda fikr
ʻ
tugallanmagan ochiq qolgan, yopiq konstruksiyalarda esa fikr
tugallangan bo ladi. Sintaktik konstruksiyalarning bu xususiyati ularni
ʻ
ikki aspekt — so z birikmasi sintaksisi va gap sintaksisi aspektida
ʻ
tekshirishni taqozo etadi. Bu xil sintaktik konstruksiyalarni farqlashda
ularni tashkil etgan komponentlarning miqdori emas (gap bir so zdan,
ʻ
so z birikmasi esa, aksincha, bir necha so zdan iborat bo lishi ham
ʻ ʻ ʻ
mumkin), balki bu konstruksiyalarning bajarayotgan funksiyasi nazarda
tutiladi.
So z birikmasi fikr ifodalamaydi (unda predikativlik va
ʻ
intonatsion tugallik mavjud emas), u nominativ funksiya bajaradi. Gap
esa fikr ifodalaydi — kommunikativ funksiya bajaradi 1 4
. So z birikmasi
ʻ
nutq obyekti emas, u birmuncha passiv holatda bo lib, gap tarkibida,
ʻ
uning materiali sifatida harakat qiladi.
Sintaksis tilshunoslikning boshqa sohalari—fonetika,
14
Абдурахмонов Ғ . Қўшма гап асослари синтаксиси . - Тошкент : Ўзбекистон Фанлар академияси нашриёти ,
1958. Б -20.
16](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_16.png)
![morfologiya, leksikologiya bilan teng huquqli bo lib, ular bilan uzviyʻ
aloqadadir. Bu sohalar bir-birisiz yashay olmaydi.
Tilning yaxlit sistemaliligi ham ana shunda aniq namoyon
bo ladi.
ʻ Morfologik hodisalar ko p hollarda sintaktik hodisalar bilan ʻ
juda yaqin munosabatda bo ladi. Buni biz turli turkumlarga oid
ʻ
so zlarning gap bo lagi vazifasida qo llanishida, kelishik, egalik, shaxs-
ʻ ʻ ʻ
son, ko makchi, bog lama kabi kategoriyalarning turli xil sintaktik
ʻ ʻ
munosabatlar ifodalashida kuzatamiz. Morfologiyada gapning materiali
o rganiladi. Sintaksis har gal nutq talabiga ko ra ularning gapdagi
ʻ ʻ
funksiyasini belgilab beradi. V.A.Bogoroditskiy so zi bilan aytganda,
ʻ
“Morfologiya ayrim kategoriyalarning (so z kategoriyalarining) va
ʻ
ularning formalarining inventaridan iborat, sintaksis esa bu so z va
ʻ
formalarning hammasini harakatda va hayotda, nutq tarkibida
ko rsatadi”
ʻ 1 5
. Sintaksisning fonetika bilan bo lgan aloqasi ohang va ʻ
urg uda ko rinadi. Bu holat xususan, turli xil sintaktik konstruksiyalarni
ʻ ʻ
hosil qilishda asosiy vositalardan bo lgan ohang va urg uning ham
ʻ ʻ
sintaksisning, ham fonetikaning tekshirish obyekti bo la olishida
ʻ
ko rinadi.
ʻ Sintaksis leksikologiya bilan ham o zaro zich aloqadadir. ʻ
(ular nutqda qo llanib, ma’lum bir fikr va uning eng nozik ottenkalarini
ʻ
ifodalashda ishtirok eta boshlagandagina, ularning til birligi sifatidagi
xususiyatlari namoyon bo la boshlydi.
ʻ Masalan, ter, yosh, qirq
so zlarining ma’nolarini so z birikmasidan tashqarida aniqlash mumkin
ʻ ʻ
emas. Qiyoslang:
Lolaxon, bog dagi olmalardan ter.
ʻ
Barakali mehnat qilib to kiladigan marjon-marjon ter o z
ʻ ʻ
samarasini ko rsatmoqda.
ʻ
Qirqta bo lsa, qilig i boshqa. (Maqol)
ʻ ʻ
Qizim, atirgullarni tok qaychida qirq. Yo qsa qo lingga tikoni
ʻ ʻ
kiradi.
15
Абдурахмонов Ғ . Қўшма гап асослари синтаксиси . - Тошкент : Ўзбекистон Фанлар академияси нашриёти ,
1958. Б -21.
17](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_17.png)
![Sintaktik birikmalarning makon va zamonga bog liq bo lmaganʻ ʻ
o zaro assotsiativ munosabati paradigmatik munosabat hisoblanadi.
ʻ
Ma’lum bir asosda o zaro assosialashgan sintaktik birliklar paradigma
ʻ
a’zolari sanaladi. Paradigma a’zolarining umumlashmasi esa ma’lum
umumlashmani, kategoriyani hosil qiladi. Paradigma va uning a’zolari
o rtasida umumiylik va xususiylik munosabati mavjud bo ladi. Har
ʻ ʻ
qanday umumiylik (invariant) xususiyliklar (variantlar) orqali namoyon
bo ladi. Demak, umumiylikning namoyon bo lish shakli xususiylikdir.
ʻ ʻ
Paradigmatik munosabat ham xuddi sintagmatik munosabat singari
mazmuniy va shakliy paradigmatik munosabatlarga bo linadi. Mazmuniy
ʻ
paradigmatik munosabat sintaktik birlik ikki va undan ortiq variant—
ma’nolar birligidan tashkil topgan invariant ma’noga ega bo ladi.
ʻ
Ma’lum sintaktik birlik orqali ifodalangan invariant ma’noning variant
ma’nolari munosabati shu sintaktik birlikning mazmuniy paradigmasini
hosil qiladi.
Masalan, ega orqali ifodalangan subyekt invariant ma’nosi quyidagi
variant ma’nolar birligidan iborat: Agens (harakatni yuzaga
chiqaruvchi): Bola o ynayapti.
ʻ Patiens (agens ta’siriga uchrovchi
subyekt): Ona bolasini o ynatdi
ʻ . Miqdor subyekti: Suv tizzadan va
boshqalar. Sintaktik ko pma’nolilik, sintaktik omonimiya hodisalari
ʻ
mazmuniy paradigmatik munosabatlarni o z ichiga oladi
ʻ 1 6
.
1.2. So z birikmasi nazariyasi
ʻ
So zlarning birikuvi yoki birikma iboralari juda keng ma’noda tushuniladi.
ʻ
Har qanday so zlarning leksik va grammatik aloqaga kirishuvidan birikma hosil
ʻ
bo ladi
ʻ 17
. Masalan: Yoz oxirida Samarqandda kechalari salqin, kunduzlari issiq
16
Бошмонов М . Ўзбек тилиниг гап бўлакларини « тил — нутқ » дихотомик бўлинишида ўрганиш . - Тошкент ,
1991. Б -77.
17
Нурмонов А ., Маҳмудов Н ., Аҳмедов А ., Солихўжаева С . Ў збек тилининг мазмуний синтаксиси . -
Тошкент : Фан , 1992. Б -112 б .
18](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_18.png)
![bo ladi: tush paytida shabada tog dan salqin va rohatbaxsh havo keltirmaydiʻ ʻ
(Oybek). Mazkur gapda quyidagi so zlarning birikkanini ko rish mumkin
ʻ ʻ .
Yoz oxiri; Samarqandda salqin bo ladi; Kechalari salqin bo ladi;
ʻ ʻ
Kunduzlari issiq bo ladi; Issiq bo ladi; Tush payti; Tush paytida keltirmaydi;
ʻ ʻ
Shabada keltirmaydi; Tog dan keltirmaydi; Salqin va rohatbaxsh; Rohatbaxsh
ʻ
(rohat bag ishlovchi); Salqin havo; Rohatbaxsh havo; Havo keltirmaydi; Shabada
ʻ
keltirmaydi.
Yuqoridagi misollarning hammasida ham ikki yoki undan ortiq so zlar
ʻ
birikib birikma hosil qilgan. Lekin shu birikkan so zlarning hammasi ham bir xil
ʻ
qimmatga ega emas. Masalan, issiq bo ladi, tush payti kabi birikmalarda bir
ʻ
mustaqil va bir mustaqil bo lmagan so zlar birikkan bo lsa, qolganlarida mustaqil
ʻ ʻ ʻ
so zlar birikib, birikma hosil qilgan.
ʻ
Bundan tashqari tilda ko ngliga tugib qo ymoq, to nini teskari kiymoq, bir
ʻ ʻ ʻ
tan, bir jon bo lmoq, toqati toq bo lmoq, qanot qoqmoq
ʻ ʻ kabi bir leksik ma’noni
ifoda etuvchi birikmalar ham qo llanadi. Bunday birliklar tilshunoslikda
ʻ
frazeologizmlar deb ataladi. Yuqoridagi birikmalar komponentlari, tuzilishi,
strukturasi, ma’nosi, gapda bajargan vazifalari jihatidan bir xil emas, ularning har
biri o z xususiyati va o z spesifikasiga ega.
ʻ ʻ
Frazeologizmlarga asosan 3 xususiyat xos bo lib ular: Ko p so zlilik:
ʻ ʻ ʻ
frazeologik birikma tarkibidagi so zlarning 2 va undan ortiq bo lishi. Hech qachon
ʻ ʻ
bitta so z yordamida frazeologizm hosil qilib bo lmaydi.
ʻ ʻ
1. Turg unlik. Frazeologizmlarning qismlari har doim turg un holatda
ʻ ʻ
bo ladi. Hech qachon ularning komponentlaridan birini boshqa so z bilan
ʻ ʻ
almashtirib bo lmaydi. Agar komponentlardan birini o zgartirsak frazeologik birlik
ʻ ʻ
o z qiymatini yo qotadi. Masalan: ammamning buzog i frazeologizmining o rniga
ʻ ʻ ʻ ʻ
ammamning qo yi yoki xolamning buzog i kabi komponentlarini almashtirsak,
ʻ ʻ
birikma o z frazeologik ma’nosini butkul yo qotadi.
ʻ ʻ
2. Idiomalilik. Frazeologik birliklarda har doim ko chma ma’no mavjud
ʻ
bo lishi kerak.
ʻ
19](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_19.png)
![A. I. Moiseev so z birikmalarini juda keng ma’noda tushunadi. Uningʻ
fikricha, har qanday so zlarning birikuvidan so z birikmasi paydo bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Frazeologizmlar, so z birikmasi formasidagi birliklar — terminlar, toponimlar;
ʻ
ergash va teng birikmalar, mustaqil va yordamchi so zlarning qo shiluvidan paydo
ʻ ʻ
bo lgan so z birikmalari deb ataydi. O zaro grammatik va mazmuniy jihatdan
ʻ ʻ ʻ
bog lanib obyektiv borliqdagi narsa va hodisalarning nomini bildiruvchi sintaktik
ʻ
birlikni so z birikmasi deb ataydi
ʻ 18
. So z birikmasi tuzilishi jihatidan 2 turga ʻ
bo linadi: sodda birikma, murakkab birikma.
ʻ
Sodda birikma odatda 2 so zdan tuzilgan bo ladi: oq qog oz, ko m-ko k
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
osmon, tez keldi, salqin shabada, chiroyli yozadi, ko p gapiradi, musaffo osmon,
ʻ
sarxil mevalar, bahor havosi, qalin qor, katta ko cha, bolalardek beg ubor kabi.
ʻ ʻ
Murakkab birikma sodda birikmalarning kengayishidan tarkib topadi:
yangi+kitob- ommabop+kitob-yangi+ommabop kitob kabi 19
. Hozirgi lingvistik
adabiyotlarda ko pincha so z “birikmasi” termini tor ma’noda — so zlarning
ʻ ʻ ʻ
grammatik birikuvining ma’lum bir turi va keng ma’noda — umuman so zlarning
ʻ
grammatik birikuvi kabi ikki xil ma’noni ifodalash uchun qo llanmoqda.
ʻ
“So z birikmasi” terminini bunday ikki ma’noda qo llash anchagina
ʻ ʻ
chalkashlik va noaniqlikka sabab bo lmoqda. Shuning uchun “so z birikmasi” va
ʻ ʻ
birikma terminlariga va ular bilan bog liq bo lgan tushunchalarga aniqlik kiritish,
ʻ ʻ
ularni bir-biridan farqlash va chegaralash zaruriyati tug ilmoqda.
ʻ
So zlarning o zaro leksik va grammatik aloqaga kirishuvidan, qo shiluvidan
ʻ ʻ ʻ
umuman birikma paydo bo ladi. Shuning uchun “birikma” keng ma’noni — har
ʻ
qanday ikki yoki undan ortiq so zlarning leksik-semantik va grammatik aloqaga
ʻ
kirishuvidan paydo bo lgan butunlikni bildiradi. Lekin barcha birikmalar bir xil
ʻ
emas. Ular tuzilishi, qismlarining o zaro munosabati, tilda bajargan vazifasi,
ʻ
spesifikasi va boshqa xususiyatlariga ko ra bir-birlaridan farqlidirlar. Shuning
ʻ
uchun “birikma” termini keng ma’noda, “so z birikmasi” terminini birikmalarning
ʻ
faqat bir turiga nisbatan qo llash kerak.
ʻ
18
Mahmudov N., Nurmonov A. O’zbek tilining nazariy grammatikasi (sintaksis). - Toshkent: O’qituvchi, 1995. B -
18.
19
G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. - Toshkent: O’qituvchi, 1987. B-28.
20](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_20.png)
![Biror tushuncha so z orqali ifodalanganda bir so z ishtirok etadi. So zʻ ʻ ʻ
birikmasida ham xuddi so z kabi biror tushuncha ifodalanadi, lekin bu tushuncha
ʻ
bir so z bilan emas, leksik va grammatik jihatdan aloqaga kirishgan birdan ortiq
ʻ
so zlar — so z birikmalari orqali ifoda etiladi.
ʻ ʻ
So z birikmalarining bu xususiyati tufayli, ular (so z birikmalari) bir
ʻ ʻ
tushunchani ifodalaydimi yoki tushunchalar yig indisi, summasini ifodalaydimi,
ʻ
degan savol tug iladi. O zaro grammatik va mazmuniy jihatdan bog lanib obyektiv
ʻ ʻ ʻ
borliqdagi narsa va hodisalarning nomini bildiruvchi sintaktik birlik so z birikmasi
ʻ
sanaladi 20
. So z birikmasi biror voqea-hodisani, u haqidagi tushunchani ifodalaydi.
ʻ
Lekin bu tushuncha sodda tushuncha emas. U yagona tushuncha bo lishi bilan
ʻ
birga, tushunchalarning birikuvidan tashkil topgan bo lib, ularning har biri butun
ʻ
so z birikmasi orqali ifodalangan tushunchadan farq qiladi, masalan, “to g ri
ʻ ʻ ʻ
burchaklik uchburchak” so z birikmasi orqali ifodalangan tushuncha ikki
ʻ
tushunchaning birikuvidan tashkil topgan: “to g ri burchaklik” va “uchburchak”.
ʻ ʻ
Bunday tushunchani tarkibiy tushuncha deb atash mumkin.
A. F. Demyanenko, so z birikmasi bo lingan tushunchani ifodalaydi, lekin
ʻ ʻ
bu uning (tushunchaning) butunligiga zarar yetkazmaydi. Va, haqiqatan ham,
tarkibli tushunchaning dialektikasi shundan iboratki, uning konstruktiv asosiy
belgisi — bu umumdagi yakkalikdir, deydi.
Haqiqatda ham so z birikmasi tarkibidagi so zlar — so z birikmasining
ʻ ʻ ʻ
qismlari har biri ma’lum bir tushunchalarni — bo lingan tushunchalarni ifodalaydi.
ʻ
(Shuning uchun ham so z birikmalari leksik ma’no tashuvchi so zlarning
ʻ ʻ
birikuvidan tashkil topadi). Shu bilan birga so z birikmasi butunligicha bir butun
ʻ
murakkab tushunchani ifodalaydi. Masalan, Xalqlar do stligi, Mustaqillik
ʻ
maydoni, shahar hokimiyati, futbol ligasi, Osiyo chempionati va h. k. Bu so z
ʻ
birikmalarining har biri bir murakkab tushunchani ifodalasa, ularning qismlari esa
murakkab tushunchaning elementlarini ifodalamoqda.
So z birikmasida ma’nosi muyyanlashtirilayotgan so z hokim va uning
ʻ ʻ
ma’nosini muayyanlashtiruvchi so z tobe a’zo deyiladi (masalan,
ʻ kitobni o qimoq ʻ
20
Mahmudov N., Nurmonov A. O’zbek tilining nazariy grammatikasi (Sintaksis). – Toshkent: O’qituvchi, 1995. B-
18.
21](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_21.png)
![birikmasida kitobni tobe, va o qimoq ʻ hokim a’zo) 21
. Shunday qilib, so z birikmasi ʻ
tushunchalar yig indisidan tashkil topgan bir butun, murakkab tushunchani
ʻ
ifodalovchi grammatik kategoriya, sintaktik birlikdir.
So z birikmalari so zlar kabi nominativ funksiyalarni bajargani uchun
ʻ ʻ
so zlar kabi gap tarkibida ham, gapdan tashqarida ham qo llana oladilar. So z
ʻ ʻ ʻ
birikmasining ma’nosi so zga nisbatan yaxlit, lekin unga nisbatan tor bo ladi.
ʻ ʻ
Ma’lumki, so zda umumlashtiruvchilik xususiyati mavjud. U bir turdagi predmet,
ʻ
belgi yoki voqea-hodisalarni umumlashtirib ifodalaydi. Shuning uchun ham Sh.
Safarov tilda faqat umumiylik bor, har qanday so z (nutq) umumlashtiradi, deb
ʻ
aytgan. Masalan, uy so zi odam yashash yoki ishlash uchun xizmat qiluvchi joy
ʻ
ma’nosini bildiruvchi predmet nomidir. Shu xildagi predmetlarning hammasi ham
uy. Bu so z shu xildagi predmetlarning hammasini umumlashtirib, keng ma’noda
ʻ
qo llanadi.
ʻ Uy so zining oldidan turli aniqlovchilarni keltirish bilan so z ʻ ʻ
birikmalari hosil qilinganda (baland uy, past uy, katta uy, kichik uy, chiroyli uy, bir
qavatli uy, besh qavatli uy, yangi uy, eski uy va h. k. kabi) uy so zining ma’nosi
ʻ
yaxlitlashadi, konkretlashadi va torayadi, ya’ni u endi umuman bir turdagi
predmetlarni umumlashtirib emas, shulardan faqat birini ajratib ko rsatadi.
ʻ
Palto so zi kiyimning bir turini bildiruvchi so z, lekin uning oldidan
ʻ ʻ
aniqlovchi keltirib, so z birikmasi hosil qilganda (qishlik palto kabi) endi har
ʻ
qanday tashqi kiyimni emas, tashqi kiyimning bir turini, faqat qishda kiyiladigan
qalin paltoni bildiradi. Shunday qilib, so z umumiy ma’noni bildirsa, so z
ʻ ʻ
birikmasi uni konkretlashtirib, konkret va yaxlit ma’noni bildiradi.
So z birikmalarining ma’nosi so z birikmasi komponentlarining semantik
ʻ ʻ
ma’nosiga ko p jihatdan bog liq. Bir xil tuzilishga ega bo lgan va boshqaruvchi
ʻ ʻ ʻ
so zi bir xil bo lgan ikki so z birikmasi turli ma’nolarni ifodalashi mumkin.
ʻ ʻ ʻ
Masalan, qalam ushlamoq, baliq ushlamoq so z birikmalarining har ikkisida ham
ʻ
boshqaruvchi so z bir xil — ushlamoq, boshqariluvchi so zlarinng har ikkisi: ham
ʻ ʻ
ot, har ikkala so z birikmasi ham bir xilda tuzilgan, lekin ma’nolari butunlay
ʻ
boshqa. Ushlamoq so zi ham turli ma’nolarni ifoda etmoqda.
ʻ
21
Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva G., Mengliyev B. O’zbek tilining struktural sintaksisi. - Toshkent:
O’zMU, 2004. B-29.
22](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_22.png)
![Til birligi sifatida bir qator so zlar ko p ma’nolidir. Ko p ma’nolilik axborotʻ ʻ ʻ
uchun zarur bo lgan til belgilari miqdorini tilda o ta ko payib ketmasligi, aloqa
ʻ ʻ ʻ
vositasi sifatidagi tilning sanoqli birliklar bilan cheksiz axborot tashish
imkoniyatiga ega bo lishni ta’minlaydi
ʻ 22
. So z birikmasining ma’nosi faqat ʻ
yetakchi — boshqaruvchi so znigina ma’nosiga bog liq bo lmay, boshqariluvchi
ʻ ʻ ʻ
komponentning semantik ma’nosiga ham ko p jihatdan bog liqdir. Har qanday ikki
ʻ ʻ
yoki undan ortiq so zlarning o zaro birikuvidan so z birikmalari hosil
ʻ ʻ ʻ
bo lavermaydi.
ʻ
Bir so z ikkinchi so z bilan birikib so z birikmasini hosil qilishda faqat o sha
ʻ ʻ ʻ ʻ
birikayotgan so zlarning qanday so z turkumiga mansubligigina emas, balki
ʻ ʻ
ularning leksik ma’nolariga ham ko p jihatdan bog liqdir. Har bir so z ma’lum
ʻ ʻ ʻ
semantik guruh bilan bog langan bo lib, o sha guruh so zlar bilangina birikib so z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmasi hosil qiladi. So z birikmalari ikki yoki undan ortiq so zlarning analitik
ʻ ʻ
yo l bilan birikuvidan hosil bo luvchi sintaktik butunlikdir. So z birikmalari
ʻ ʻ ʻ
tarkibiga kiruvchi so zlarning biri bosh (hokim) so z bo lib, ikkinchisi esa ergash
ʻ ʻ ʻ
(tobe) so zdir. Ergash so z bosh so zni hamma vaqt biror jihatdan izohlash uchun
ʻ ʻ ʻ
xizmat qiladi. Shunga ko ra so z birikmalari so zlarning ergashish yo li bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
aloqaga kirishuvidan paydo bo ladi. Bu esa so z birikmalarining eng xarakterli
ʻ ʻ
xususiyatlaridan biridir.
Bosh (hokim) so z o zining xususiyatlariga ega: u hamma vaqt leksik
ʻ ʻ
ma’noga ega bo lgan so zlardan tashkil topgan bo ladi; so z birikmalarining ma’no
ʻ ʻ ʻ ʻ
va grammatik markazi sanaladi; bosh so zning qaysi so z turkumidan ekanligi so z
ʻ ʻ ʻ
birikmalarining qurilishida, uning turli modellarining yasalishida asosiy rol
o ynaydi. So z birikmalarining strukturasi, asosan, ana shunga bog liq; bosh so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
so z birikmasining asosiy markazi, ergash (tobe) so zning formasi ham bosh so z
ʻ ʻ ʻ
talabiga ko ra o zgaradi; bosh so z qaysi so z turkumiga taalluqligiga ko ra
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ma’lum guruh so zlar bilangina munosabatga kira oladi. (Masalan, ot ikkinchi ot
ʻ
22
Mahmudov N. Nurmonov A. O’zbek tilining nazariy gramamtikasi (sintaksis). - Toshkent: O’qituvchi, 1995. B-
21.
23](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_23.png)
![bilan munosabatga kirisha oladi, lekin ravish bilan munosabatga kirisha olmagani
kabi) va h. k. lar.
So z birikmalarining eng xarakterli xususiyatlaridan yana biri ularningʻ
erkin birikmaligidir. Leksik ma’nolarga ega bo lgan so zlar turli grammatik
ʻ ʻ
vositalar yordamida o zaro birikib, murakkab, lekin bo lingan tushunchalarni
ʻ ʻ
ifodalovchi sintaktik butunlik vujudga keladi. Nutq prosessida so zlovchi o z
ʻ ʻ
fikrini bayon etish uchun zarur bo lgan so zlarni bir-biri bilan bog lab so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmalari hosil qiladi va ulardan o z nutqida foydalanadi. Shuning uchun so z
ʻ ʻ
birikmalarida so zlarning bir-biri bilan birikishi va qanday so zlarning birikishi
ʻ ʻ
nutq momentining o zida sodir bo ladi.
ʻ ʻ
Yuqorida aytilganidek, bir so z faqat ikkinchi bir so z bilangina birikib
ʻ ʻ
so z birikmasi hosil qilishi shart emas, har bir so z ma’lum semantik guruhdagi
ʻ ʻ
so zlar bilan birikib, bir necha so z birikmalari hosil qilish mumkin. So z
ʻ ʻ ʻ
birikmalari erkin birikma bo lganligi va so z birikmalari komponentlari o z leksik
ʻ ʻ ʻ
ma’nolarini saqlagan bo lganligi uchun ularning har biri gap tarkibida ma’lum
ʻ
vazifani bajaradi va gap bo lagi sanaladi.
ʻ
So z birikmalari ikki yoki undan ortiq leksik ma’noga ega bo lgan
ʻ ʻ
so zlarning o zaro sintaktik aloqasidan vujudga keladi. Shunga ko ra so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmasi sodda — ikki so zdan iborat bo lmog i, murakkab — ikkidan ortiq
ʻ ʻ ʻ
so zlardan iborat bo lmog i mumkin. Lekin so z birikmalarnning xarakterli
ʻ ʻ ʻ ʻ
xususiyatlaridan yana biri shundaki, u necha so zdan tashkil topishidan qat’i nazar,
ʻ
bo laklik xususiyati saqlanadi. So z birikmalarining asosini ham ana shu ikki
ʻ ʻ
bo laklilik tashkil etadi. So z birikmalari tarkibi qancha murakkab bo lmasin,
ʻ ʻ ʻ
baribir, binarlilik xususiyati saqlanadi. Masalan, qizil duxoba durracha o ragan
ʻ
kichkina qizaloq; qizil duxoba, duxoba durracha, durracha o ragan, kichkina
ʻ
qizaloq.
Shunday qilib, so z birikmalari ikki yoki undan ortiq leksik ma’nolarga ega
ʻ
bo lgan so zlarning o zaro sintaktik munosabatiga kirishib, erkin birikma hosil
ʻ ʻ ʻ
qilishidan vujudga keladi va butun, yaxlit, lekin so zga nisbatan tor, konkret
ʻ
24](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_24.png)
![ma’nolarni ifodalovchi sintaktik butunlikdir 23
. So z birikmalarining barcha tiplariʻ
ham predmet, voqea-hodisa, belgi, turli prosesslar va h. k. larning nomlarini
ifodalab, nominativ funksiyalarda qo llana oladilar. So z birikmalari so zlardan,
ʻ ʻ ʻ
hatto so z birikmalariga ko p jihatdan yaqin turuvchi qo shma so zlardan tubdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
farq qilishlariga qaramay, tilda so zlar kabi nominativ funksiyalarni bajaradilar va
ʻ
bu jihatdan so zlarga yaqin turadilar.
ʻ Xuddi so zlar kabi so z birikmalarida ham ʻ ʻ
predikativlik xususiyati yo q. Predikativlik faqat gapgagina xos bo lib, agar so z
ʻ ʻ ʻ
birikmalari ham predikativlikka ega bo ladigan bo lsa, u taqdirda so z birikmasi
ʻ ʻ ʻ
gapga aylanadi. Shuningdek, so z birikmalari va so zlar uchun modallik, shaxs,
ʻ ʻ
zamon kategoriyalari ham xos emas. Bu kategoriyalar faqat gapgagina xosdir.
So zlar leksik, grammatik xususiyatlariga ko ra, odatda, so z turkumlariga
ʻ ʻ ʻ
ajratiladilar, klassifikasiya qilinadilar. So z birikmalari kamida ikki so zning
ʻ ʻ
birikuvidan tashkil topib, ulardan biri bosh so z sanaladi. Bosh so z so z
ʻ ʻ ʻ
birikmasining asosini, yadrosini tashkil etadi. Bosh so z qanday so z turkumiga
ʻ ʻ
mansub so z bilan ifodalanganligiga ko ra so z birikmalari ham klassifikatsiya
ʻ ʻ ʻ
qilinadi (otli birikmalar, fe’lli birikmalar, ravishli birikmalar va h. k.) Demak, so z
ʻ
birikmalarining klassifikatsiyasi so zlarga, ularning leksik, grammatik
ʻ
xususiyatlariga bog liq. Bu esa so z va so z birikmalari o rtasida bog liqlik,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yaqinlik borligidan dalolat beradi va ularni bir-birlariga yaqinlashtiradi.
So zlar turlanadilar, tuslanadilar — o z formalarini o zgartiradilar.
ʻ ʻ ʻ
So zlarga xos bo lgan bu xususiyat so z birikmalarida ham saqlanadi. So z
ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmalarining bosh so zi so z birikmasi tarkibida ham turlanish, tuslanish —
ʻ ʻ
forma o zgartirish xususiyatini saqlaydi. Natijada so z va so z birikmalarining
ʻ ʻ ʻ
paradigmasi vujudga keladi. Masalan: kitob — kitoblar, kitobim, kitobing, kitobi,
kitobimiz va h. k. Mening kitobim, sening kitobing, uning kitobi, bizning kitobimiz,
sizning kitobingiz; maktabga bordim, maktabga bordi, maktabga bordik va
hokazo.
Barcha tillarda, shuningdek, o zbek tilida so zlar yangi so zlarni yasashda
ʻ ʻ ʻ
asosiy baza bo lib, xizmat qiladilar. So zlardagi fonetik, leksik, morfologik,
ʻ ʻ
23
Sharipov M.K. Hozirgi o’zbek tilida so’z birikmalari sintaksisi masalalari. - O’zbekiston . Fan, 1978. B-8.
25](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_25.png)
![sintaktik va h. k. yo llar bilan yangi so zlar yasaladi. Bu xususiyat so zʻ ʻ ʻ
birikmalariga ham taalluqlidir. So z birikmalari ham tilda yangi so zlar yasash
ʻ ʻ
jarayonida katta rol o ynaydi.
ʻ
So z birikmalari so zlar kabi gap tarkibida ajratilgan bo lak bo lib kela
ʻ ʻ ʻ ʻ
oladilar. (Ajratilgan bo laklar yolg iz so zlarga nisbatan, ko pincha so z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmalaridan iborat bo ladi).
ʻ
So z birikmalarining yuqoridagi kabi xususiyatlaridan yana biri ularning gap
ʻ
tarkibida undalma vazifasida qo llanishidir. Undalmalar yolg iz so zlardan,
ʻ ʻ ʻ
shuningdek, so z birikmalaridan bo la oladi. Bu esa so z va so z birikmasining
ʻ ʻ ʻ ʻ
gapda bir xil vazifada qo llana olishlarini va bu xususiyatlari jihatidan bir-birlariga
ʻ
yaqin ekanliklarini ko rsatadi. So z birikmalari, yolg iz so zlar kabi, nominativ gap
ʻ ʻ ʻ ʻ
vazifasida qo llana oladilar.
ʻ
Birinchi bob bo yicha xulosalar
ʻ
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, s intaksis grammatikaning bir qismi
bo lishidan tashqari semiotikaning tarkibiy qismi sifatida ham o rganiladi. Bu
ʻ ʻ
shuni ko rsatadiki, sintaksis tushunchasi tabiiy tilning bir qismi sifatida gap
ʻ
bo laklari va gapning qurilishini ham o rganadi.
ʻ ʻ
1. S intaksis, bir tomondan, so z shakllarining bog lanish qoidalarini,
ʻ ʻ
ikkinchi tomondan, tarkibida bu qoidalar ro yobga chiqadigan bir butunlikni —
ʻ
gapni o rganadi. Anglashiladiki, morfologik birlik bo lgan so zning shakli ham
ʻ ʻ ʻ
sintaksis uchun ahamiyatlidir. Lekin faqat so zning boshqa shakllari bilan aloqasi
ʻ
va sintaktik birlik ichida uning bir qismi sifatida bajaradigan vazifasi nuqtai
nazaridangina sintaktik qimmatga ega bo ladi.
ʻ
2. Nutqning axborot tashuvchi eng kichik birligi va shunday birliklarning
umumlashgan namunasi gapdir. Demak, sintaktik sathning asosiy birligi va
sintaksisning asosiy o rganish ob
ʻ y ekti gap hisoblanadi.
3. Gap bir butunlik sifatida gap bo laklaridan va so z bo laklaridan tashkil
ʻ ʻ ʻ
topadi. Demak, gapning ichki tuzilish birligi gap bo laklari va so z birikmalaridir.
ʻ ʻ
Gap bo lagi butun bir gap mazmunini ifodalashda ma’lum mazmuniy ahamiyatga
ʻ
26](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_26.png)
![ega bo lgan bu vazifaga muvofiq grammatik shakllangan mustaqil so zlardanʻ ʻ
ifodalanadi. So z birikmasi esa borliqdagi predmet va hodisalar o rtasidagi ma’lum
ʻ ʻ
munosabatlarni aks ettiruvchi ikki mustaqil so zning o zaro grammatik va
ʻ ʻ
mazmuniy birikuvidan tashkil topadi. Shunday qilib, gap va so z birikmasining
ʻ
tashkil etuvchi eng kichik birlik so z va so z shakllari sanaladi. Morfologik birlik
ʻ ʻ
bo lgan so z shakli sintaktik birlik ichida ma’lum vazifa bajaradi, haqiqiy hayotini
ʻ ʻ
uning ichida topadi. Bu esa sintaksis til tizimining morfologik sathi ustida
turadigan yuqori grammatik sath ekanligini ko rsatadi.
ʻ
4. So z birikmalari
ʻ o zining qo llanilishi va qamroviga ko ra tilshunoslikda ʻ ʻ ʻ
alohida o rin tutadi. Ular nafaqat og zaki nutqda qolaversa, badiiy asarlarni
ʻ ʻ
boyitishga ham xizmat qiladi. So z birikmalari tuzilishiga ko ra o zbek tilida ham
ʻ ʻ ʻ
nemis tilida ham sodda va murakkab kabi turlarga bo linadi.
ʻ
5. Semantik tomondan ham aynan ikki tilda so z birikmalarning o xshashligi
ʻ ʻ
aniqlanadi. Ammo ishning dolzarbligi eng muhim bo lib, hozirda butun dunyoda
ʻ
fan- texnika rivojlanib borar ekan, tillar taraqqiyoti ham bundan mustasno emas.
Hatto ayrim tillar kompyuter tili ostida ixchamlashtirilmoqda. Bu jarayonda til
ham, lug at tarkibi ham, uning qismiga so z birikmalari ham boyib, kengayib
ʻ ʻ
bormoqda.
II BOB. HOZIRGI O ZBEK TILIDA “RAVISH + FE’L” QOLIPLI
ʻ
SO Z BIRIKMALARI
ʻ
2.1. O zbek tilida “ravish+fe’l” qolipli so z birikmalari
ʻ ʻ
O zbek va nemis tillarining har ikkalasida ham hokim so z fe’l bo lgan
ʻ ʻ ʻ
birikmalarda ravish asosan fe’l bilan birikib keladi. Ravish bilan fe’ldan iborat
27](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_27.png)
![birikmalar ikkala tilda ham deyarli farq qilmaydi. Faqat o zbek tilida tobe so zʻ ʻ
(ravish) hokim so zdan albatta oldin keladi, nemis tilida esa u hokim so zdan oldin
ʻ ʻ
ham, keyin ham qo llanishi mumkin. Masalan: tez o qiysan – schnell liest yoki
ʻ ʻ
liest schnell kabi. Ravish turkumiga oid so zlar ham hokim holatda kelib boshqa
ʻ
turkumdagi so zlarni (asosan fe’llarni) boshqarish xususiyatiga ega
ʻ 24
. Tez keldi,
oldindan biladi, avval javob bering, birday gapirdi, oz terdilar, tez-tez
gapirishardi, yaxshi o qiysan, chiroyli yozding, ertalab yetib kel, tezda jo nab
ʻ ʻ
ketdi, kechqurun sayrga chiqdi, biroz so zlashdi, oldinda borardi, mardlarcha
ʻ
halok bo ldi, tezda xayrlashdi, oldinda borardi, orqaga ketdi, beparvo o tirardi,
ʻ ʻ
baravar turishdi, qoyilmaqom qilib bajarishdi, sekin-sekin o smoqda, olg a
ʻ ʻ
intilmoqda kabi. Ravish so z turkumiga oid so zlardan ayniqsa quyidagi semantik
ʻ ʻ
turga kiruvchi so zlar jo nalish, chiqish va o rin-payt kelishigi shaklidagi so zlarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqara oladi.
a) holat ravishlaridan baravar, birday, birdan, baribir, beparvo, qoyil, kabi
so zlar inson xarakteriga xos holatlari,
ʻ shaxsning biror narsa (voqea, predmet,
shaxs) ga nisbatini ifodalaydi. Shuning uchun ham bu ravishlar o ziga tobelanib
ʻ
kelgan otning jo nalish kelishigi shaklida bo lishini talab qiladi:
ʻ ʻ barchaga baravar
bo lib berdi, hammaga birday gapirdi, beparvo javob berdi
ʻ kabi. Nihoyat, u ana
shu g amgin fikrga borgan sari ko proq bog landi va qat’iy qarorga keldi, uning
ʻ ʻ ʻ
do stiga yozgan quyidagi mujmal xati bunga guvohlik beradi
ʻ 25
( I.V. Gyote).
Mirzakarimboyga baribir edi ( Oybek ).
Baribir so zi
ʻ uchun ko makchisi bilan birga kelgan olmoshlarni ham ʻ
boshqara oladi. Bunda ko pincha
ʻ edi to liqsiz fe’li qo llaniladi. ʻ ʻ Shunaqa gaplar
Vilhelm,endi men uchun uning nima deb javob berishi baribir edi ( Gyote ). bu
o rinda
ʻ uchun ko makchisi jo nalish kelishigining vazifasida qo llanilgan: ʻ ʻ ʻ menga
bari-bir,men uchun baribirdir. Bu birikmlalarning har ikkisida bir xildagi
grammatik ma’no mavjuddek, munosabat ham bir xildek. Lekin tilda bunday
24
Abdurahmonov G’., Shoabdurahmonov Sh.Sh., Hojiyev A.P. O’zbek tili grammatikasi. Toshkent: Fan, 1976. B-
53.
25
Gyote I.V. Yosh Verterning iztiroblari: roman. Yanglish Egamova tarjimasi. - Toshkent: Yoshlar nashriyot uyi,
2018. B-19.
28](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_28.png)
![qurilishlarning kelishikli turlari keng qo llaniladi, ko makchili holatlarning esaʻ ʻ
qo llanilishi nisbatan kamroq kuzatiladi. Diqqat bilan tahlil qilinsa, ko makchili
ʻ ʻ
varianti ko proq tahlillarga sabab bo ladi.
ʻ ʻ
b) xilma-xil ruhiy holat, kayfiyatni ifodalovchi so zlar
ʻ rozi, norozi, xursand,
xafa kabi holat ravishlari ham jo nalish kelishigidagi so zlarni boshqaradi, va
ʻ ʻ
ko pincha bunday ravishlar fe’llar bilan birikadi
ʻ 26
. - Ularga ona bo l! - Men unga ʻ
qo limni uzatdim, - Qizim! - dedi u, - sen ularga onalik vujuding va onalik
ʻ
e’tiboringni baxshida qil. Buning nima ekanini his etishingni, sening qaynoq ko z
ʻ
yoshlaringdanoq bir necha marta sezgandim. Ukalaring uchun ona, otang uchun
esa sadoqatli va mehrbon ayol o rnini bos! Unga tasalli ber! U hamma-
ʻ
hammasiga go yoki rozidek tinglardi…
ʻ (I.V.Gyote). Sen bu ishni qoyil qilib
bajarding ( Jurnaldan).
d) tez, chaqqon, sekin, asta, birpasta, ohista, to sattan, jim, qatorasiga,
ʻ
eskicha, astoydil, chindan, to sattan, qo qqisdan, majburan, birma-bir, arang,
ʻ ʻ
zo rg a majburan, piyoda, yayov, birma-bir, yakkama-yakka
ʻ ʻ kabi holatni
ifodalovchi ravishlar ba’zida chiqish kelishigidagi otni boshqarib kelishiga
qaramasdan ko pincha fe’l bilan birikib keladi.
ʻ O rtancha botir qo rqmadi, jim ʻ ʻ
turdi (Ertakdan). Ular kun kech bo lib qolganiga qaramasdan yayov yo lga
ʻ ʻ
chiqdilar ( Mirmuhsin ).
Gapda bunday ravishlar sifatlar kabi belgini darajalab ko rsatib berish
ʻ
xususiyatiga egadir; chog ishtirish munosabati bunday birikmalarda yetakchilik
ʻ
qiladi: o qdanda tez uchdi, hamma bolalardan tez yugurdi, paxtani hammadan
ʻ
chaqqon teradi kabi. Odatda she’riyatda ravish+fe’l qolipli birikmalar quyidagi
ko rinishlarda ham uchraydi.
ʻ Tinglar edim betinim, Uzun tunlar yotib jim (Hamid
Olimjon).
e) paytni ifodalovchi quyidagi ravishlar endi hozircha, so ngra, hanuz,
ʻ
hamisha, doimo, hamon, dastlab, erta-indin, qishin-yozin, kecha-kunduz kabi
so zlar qiyosiy darajada bo lganda odatda chiqish kelishigi shaklidagi payt
ʻ ʻ
26
Abdurahmonov G’., Shoabdurahmonov Sh.Sh., Hojiyev A.P. O’zbek tili grammatikasi. – Toshkent: Fan, 1976. B-
53.
29](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_29.png)
![bildiruvchi so zlarni boshqarib keladi.ʻ Ammo u kun har kungidan ertaroq qosh
qoraydi (S.Ayniy).
Burun, ilgari, avval, oldin kabi payt ravishlari ham ko proq chiqish kelishigi
ʻ
shaklidagi otlarni boshqarib payt munosabatini ifodalovchi birikmalarni hosil
qilishda ishtirok etadi. Uyni mo ljaldan burunoq bitkazishga va’da berdi (A.
ʻ
Qahhor). Yo lchi bugun barcha mehmonlardan oldin keldi
ʻ (Oybek) 27
. Avval o yla, ʻ
keyin so yla
ʻ (Maqol)
f) nari, beri, uzoq, chetda kabi ravishlar harakatning ro y berish o rni yoki
ʻ ʻ
predmetning joylanish o rnini bildiradi, lekin bu ravishlar o rin ma’nosini
ʻ ʻ
ifodalashda u yerda, shu yerda kabi ravishlardan farq qiladi. Ya’ni bu ravishlar
biror tayanch obyektga (predmet yoki o ringa) nisbatan belgilangan masofa ni
ʻ
ko rsatadi: -
ʻ dan nari, -dan uzoq, -dan chetda kabi. Tashqariga chiqib, G ofurjon ʻ
boydan ketishga izn so radi va uydan nari keta boshladi
ʻ (Yo ldosh Sulaymonov). ʻ
Bizga yaqinlashmadi, lekin nariroqda turib ish o rgatib, bularga baqirib turdi
ʻ
(Yosh Verterning iztiroblari) 28
.
Miqdor-darajani ifodalovchi ravishlardan sal, picha, oz, xiyol, kam, ko p,
ʻ
ancha kabi ravishlar ham fe’l bilan birikkanda, harakat va holatning miqdorini va
darajasini ifodalab keladi:
1. Samgulni podshoh hammadan ham ko proq sevar ekan.
ʻ
2. Chol va kampir bundan behad sevinishibdi.
3. Ikkita tuxum topib olibdi. Suyunib cho ntagiga solib biroz yurubdi.
ʻ
4. Tong yaqinlashib qolyapti bu yerdan tezda ketishimiz kerak.
5. Dehqon: “Hay mayli, ustki qismi oz bo lsa ham bizga qolsin”, - dedi.
ʻ
(Ertakdan).
Yuqorida keltirib o tganimizdek, so z birikmalari a’zolari o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ
bog lanish 3 xil bo ladi. Bitishuv, boshqaruv, moslashuv. Ravish fe’lga ko pincha
ʻ ʻ ʻ
bitishuv yo li orqali bog lanadi:
ʻ ʻ o z-o zidan gapirmoq, jim eshitmoq, tez ʻ ʻ
27
Maxmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Nabiyeva D. Ona tili darsligi. “Tasvir”. 2017 y.
28
Gyote I.V. Yosh Verterning iztiroblari: roman. Yanglish Egamova tarjimasi. - Toshkent: Yoshlar nashriyot uyi,
2018. B-21.
30](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_30.png)
![yugurmoq, yaxshi o qimoq, to sattan kelmoq, atay kech qolmoq ʻ ʻ kabi 29
. Iogann
Volfgang Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” asaridagi “ravish+fe’l” qolipli
so z birikmalardan namunalar keltiramiz.
ʻ
Men esa, azizim, bu quruq safsatabozlikdan shu narsaga to la qanoat hosil
ʻ
qildimki, mubfahmlik va kaltafahmlik dunyoga makr adovatdan ko ra ko proq nizo
ʻ ʻ
urug ini sochadi, har holda keyingilari
ʻ ko proq uchraydi ʻ . Ushbu gapda ko p ravishi ʻ
uchramoq fe’li bilan birikib, fe’lli birikma hosil qilgan. Bu yerda ko p ravishi
ʻ
orttirma darajada qo llanillagan.
ʻ
Bu bog juda
ʻ oddiy ko rinadi ʻ , unga kirishing hamono bu sohibkor
mehnatining mahsuli emas, balki tuyg ularga boy, o ziga orom istagan bir inson
ʻ ʻ
orzusining ro yobi ekanligiga ishonch hosil qilasan. Ushbu o rinda oddiy so zi fe’l
ʻ ʻ ʻ
bilan bog lanib, “ravish+fe’l” qolipli birikma hosil qilgan. Yordamlashib
ʻ
yuboraymi, yaxshi qiz? - so radim yoniga tushib, u bo lsa xijolatdan
ʻ ʻ qip-qizarib
so zlardi.
ʻ
Mazkur gapda qizil so zining orttirma darajasi qo llanilgan. Gapning
ʻ ʻ
ma’nosini kuchaytirish, va qahramonning ichki kechinmalarini yorqinroq va
aniqroq ko rsatish uchun shu so z qo llanilgan.
ʻ ʻ ʻ
U boshidagi chambarini to g riladi va men unga ko maklashib yubordim.
ʻ ʻ ʻ
Qiz tashakkur bildirdi-da, zinapoyadan yuqoriga chiqib ketdi . Bu gapda esa o rin
ʻ
ravishi ko makchi fe’lli so z qo shilmasi bilan birikib kelgan. Va gapda hol
ʻ ʻ ʻ
vazifasida kelgan. Endi-chi! Afsuski, u mendan bir necha yosh katta edi va ancha
oldinroq olamdan o tdi.
ʻ
Mazkur gapda o rin ravishi qo shma fe’l bilan birikib, fe’lli so z birikmasi
ʻ ʻ ʻ
hosil qilgan. Bu xususda sening fikringni bilaman va men ham shunga
qo shilaman: bolalarga o xshab betashvish kun kechiradigan, qo g irchoqlarini
ʻ ʻ ʻ ʻ
kiyintirib-yechintiirb, ularga g amxo rlik qiladigan, onasi shirinlik yashirib
ʻ ʻ
qo yadigan javon atrofida xushomadgo ylarcha aylanib yurib, kerakli narsani
ʻ ʻ
qo lga kiritgach, uni
ʻ shosha-pisha yedi : “Yana” deb talab qiladiganlar eng baxtli
kishilardir.
29
Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva G., Mengliyev B. O’zbek tilining struktural sintaksisi. Toshkent:
O’zMU, 2004. B-14.
31](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_31.png)
![Bu gapda holat ravishi qo llanilgan. Va “ravish+fel” qolipli so z birikmasiʻ ʻ
hosil bo lgan.
ʻ
Bunday ovloq joy kam topiladi .
Yuqoridagi gapda kam moqdor-daraja ravishi soda fe’l bilan birikib, fe’lli
so z birikmasi hosil bo lgan. O shandan buyon maydonchaga
ʻ ʻ ʻ tez-tez borib
turaman. Bu namunada tez-tez holat ravishi ko makchi fe’lli so z qo shilmasi bilan
ʻ ʻ ʻ
birikib, gapda hol vazifasida qo llangan.
ʻ
Agar bunday muqaddimadan keyin qandaydir ko tarinki ruhdagi biror narsa
ʻ
kutayotgan bo lsang, yana
ʻ ko proq aldanasan. ʻ Aldanmoq sodda fe’li miqdor-
daraja ravishining orttirma nisbati bilan birga qo llanib, gapda hol vazifasida
ʻ
kelgan.
Ular didimga unchalik mos kelmaganliklaridan u-bu vaj karson ko rsatib,
ʻ
ulardan o zimni
ʻ chekkaga tortdim . Bu gapda esa o rin ravishi qo llangan va sodda ʻ ʻ
fe’l bilan birikib, so z birikmasi hosil qilgan.
ʻ
Hikoya tugay deb qolganda bog dan janob Shmidt bilan ruhoniyning qizi
ʻ
chiqib kelishdi. U Lottaga qarab ildam yurib kelardi .
Yuqoridagi namunada esa ildam holat ravishi qo shma fe’l bilan birikib, fe’lli so z
ʻ ʻ
birikmasi hosil bo lgan.
ʻ
Lottaning biror bemorga qanchalik ruh bag ishlay olishini o z sho rlik
ʻ ʻ ʻ
qalbim misolida his qilaman. O lim to shagida ado bo layotgan har qanday xasta
ʻ ʻ ʻ
kishidan ko ra mening qalbim
ʻ ko proq azob chekadi. ʻ Keltirilgan ushbu namunada
miqdor-daraja ravishining orttirma daraja shaklidagi so z qo shma fe’l bilan birikib
ʻ ʻ
kelgan. Uning so zlaridagi samimiy mehribonchilikdan shu darajada mehrim
ʻ
jo shib ketdiki, uni dast ko tarib
ʻ ʻ qattiq yig lardim… ʻ
Bu gapda yig lamoq sodda fe’li qattiq so zi bilan birikib, gapda hol
ʻ ʻ
vazifasida kelgan. U meni tushunadi, deb o ylagandim, negaki u ancha bema’ni
ʻ
odam-da. Uning fikricha Lotta hammasini atay gapirgan.
Mazkur keltirilgan namunada ham sodda fe’l maqsad ravishi bilan birikib,
“ravish+fe’l” qolipli so z birikmasi hosil bo lgan.
ʻ ʻ Demak, ahvol o zgarmas ekan… ʻ
Meni bunday befahmlardan xalos etinglar! O rmonda
ʻ uyoqdan-buyoqqa
32](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_32.png)
![yuguraman. Ravishlar gapda juft holatda ham so z birikmasi hosil qiladi. Ushbuʻ
gapda o rin ravishi sodda fe’l bilan birikib, gapda esa hol vazifasida kelgan.
ʻ
2.2. Nemis va o zbek tillarida fe’l qolipli so z birikmalari
ʻ ʻ
Nemis va o zbek tillarining ikkalasida ham hokim so z fe’l bo lgan
ʻ ʻ ʻ
birikmalarda ravish (ba’zan sifatlar), tobe so z bo lib keladi. Ravish bilan fe’ldan
ʻ ʻ
iborat birikmalar ikkala tilda ham deyarli farq qilmaydi. Faqat o zbek tilida tobe
ʻ
so z (ravish yoki sifat) hokim so zdan albatta oldin keladi, nemis tilida esa u hokim
ʻ ʻ
so zdan oldin ham, keyin ham qo llanishi mumkin. Masalan:
ʻ ʻ uzoq yurdi – lang
geht yoki geht lang kabi. Vositali kelishiklardagi ot bilan fe’ldan tuzilgan so z
ʻ
birikmalari har ikki tilda o ziga xos grammatik xususiyatlarga ega.
ʻ
Nemis tilida otlar fe’llarga predlogsiz yoki predlogli vositali kelishik
shaklida birikadi 30
. Nemis tilida ham, o zbek tilida ham hokim so z fe’l bo lgan
ʻ ʻ ʻ
birikmalarda ravish (ba’zan sifatlar), vositali kelishikdagi ot yoki harakat nomi va
sifatdoshlar tobe bo lib keladi. Bunday birikma qismlari gapda to ldiruvchi va
ʻ ʻ
ravish funksiyasini bajarib, bir-biri bilan so z tartibi yoki ohang vositasida
ʻ
birikadi.
Nemis tilidagi fe’lli so z birikmalarida tobe so zlar hokim so zdan oldin
ʻ ʻ ʻ
ham, keyin ham kelishi mumkin, o zbek tilida esa ular hokim so zdan albatta oldin
ʻ ʻ
keladi. Nemis tilida fe’l hokim so z bo lgan birikmalarda otlar fe’llarga predlogsiz
ʻ ʻ
yoki predlogli vositali kelishik formasida biriksa, o zbek tilida esa vositali
ʻ
kelishiklarda yoki ko makchi vositasida birikadi.
ʻ
Nemis va o zbek tillarida vositali kelishikdagi ot bilan fe’ldan tuzilgan
ʻ
birikmalarning grammatik xususiyatlari quyidagicha:
1. O zbek tilida tushum kelishigidagi otlar asosan o timli fe’lga ergashadi:
ʻ ʻ
kitob o qi, planni bajardik kabi.
ʻ
2. O zbek tilida tushum kelishigidagi ot belgili (qo shimchali) va belgisiz
ʻ ʻ
(qo shimchasiz) bo lishi mumkin:
ʻ ʻ kitobni o qi, (kitob o qi ʻ ʻ ) (belgisiz) Ahmadni
30
Duden. Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. Leningrad, 1962. S-175.
33](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_33.png)
![uchratdingmi ? (belgili tushum kelishik); kitob o qidik, kino ko rdikʻ ʻ (belgisiz
tushum kelishik) kabi. Nemis tilida tushum kelishikdagi otning qo llanilishi
ʻ
ancha murakkab.
Otning birlik tushum kelishik shaklining yasalishi uning rodiga va qaysi
turlanishda ekanligiga bog liq
ʻ 31
. Mujskoy roddagi otlarning bosh kelishikdagi der
artikli tushum kelishigida den shakliga aylanadi. Bu yerda asosan otning o zi
ʻ
o zgarmay, faqat artikli o zgarib, u kelishik farqini ifoda etadi: der Tag
ʻ ʻ
(Nominativ – bosh kelishik), den Tag (Akkusativ – tushum kelishigi). Sredniy rod
otlarining birlik tushum kelishik shakli bosh kelishik bilan bir xilda bo lsa,
ʻ
tushum kelishik birlikda ham shunday shaklda qoladi: das Buch (Nominativ –
bosh kelishik), das Buch (Akkusativ – tushum kelishik) kabi.
Jenskiy rod otlarining bosh va tushum kelishiklari ham xuddi sredniy rod
otlari kabi bir xil formada bo ladi.
ʻ Bosh kelishikdagi die Frau tushum kelishigida
ham die Frau shaklida qolaveradi.
Yuqorida kuchli (mujskoy, jenskiy, sredniy rodda) turlanadigan otlar haqida
gapirib o tildi. Kuchsiz turlanadigan mujskoy roddagi otlarning hammasi tushum
ʻ
kelishigida – (e)n qo shimchasini qabul qiladi. Masalan:
ʻ den Studenten, den
Knaben, den Bären.
Ma’lumki, nemis tilida der, die, das aniq artikllaridan tashqari (otlar uchun)
noaniq artikllar ham bor, chunonchi der o rniga
ʻ ein, die o rniga ʻ eine, das o rniga ʻ
ein artikllari ishlatiladi. Otlar birlik tushum kelishigida noaniq artikl bilan
quyidagicha qo llanadi:
ʻ den o rniga ʻ einen , die o rniga ʻ eine , das o rniga ʻ ein .
Masalan: einen Roman lesen, eine Karte kaufen, ein Kleid nehmen .
Nemis tilida tushum kelishigidagi ot ko pincha aniq yoki noaniq artikl
ʻ
bilan, ba’zan esa artiklsiz ham qo llanadi:
ʻ
Tee trinken. Ich trinke Tee.
Choy ichmoq. Men choy ichyapman.
Tushum kelishigining ko pligidagi suffiks va umlautlar nemis tili otlarining
ʻ
ko plik shaklini yasashdagi mavjud bo lgan to rt muhim qoidaga muvofiq qabul
ʻ ʻ ʻ
31
Jung W. Grammatik der deutschen Sprache. Leipzig, 1966. S-91.
34](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_34.png)
![qilinadi. Aniq artikl faqat otlarning ko plik formasida, noaniq artikl esa otlarningʻ
faqat birlik formasida ishlatiladi. Masalan:
Ein Buch - Bücher lesen (kitoblarni o‘qimoq), Eine Karte - Karten
kaufen (chipta sotib olmoq)
kabi. Tushum kelishik shakli to ldiruvchi vazifasida kelib, harakatning tushum
ʻ
kelishigidagi so z bildirgan obyektga yo nalganligini ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ
Vositasiz to ldiruvchi talab qiladigan fe’llar nemis tilida o timli (tranzitiv)
ʻ ʻ
fe’llar deyiladi. Nemis tilida fe’llar tushum kelishigidagi to ldiruvchini talab qilish
ʻ
yoki talab qilmasligiga ko ra ikkiga bo linadi:
ʻ ʻ
a) o timli (tranzitiv) fe’llar
ʻ
b) o timsiz (intranzitiv) fe’llar
ʻ
O timli fe’llar tushum kelishigidagi to ldiruvchini talab qiladi. O timsiz
ʻ ʻ ʻ
fe’llar o zidan keyin tushum kelishigidagi to ldiruvchini talab qilmaydi. Masalan:
ʻ ʻ
schreiben (yozmoq), lesen (kitob o qimoq) fe’llari o timli bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
sitzen(o tirmoq), stehen (turmoq)
ʻ fe’llari o timsiz hisoblanadi. ʻ
Vositasiz to ldiruvchi (
ʻ Akkusativobjekt) quyidagi ma’noni ifoda etadi:
1) Ish-harakatdan anglashilgan natijani: einen Roman schreiben (bir
romanni o qimoq).
ʻ
2) Atash ma’nosini anglatadigan fe’llardan keyin ham vositasiz to ldiruvchi
ʻ
qo llanadi:
ʻ Er nannte mich seinen Freund(u meni o zining do sti debataydi). ʻ ʻ
Tushum kelishigining bu turi faqat nemis tili uchun xosdir.
Predlogli tushum kelishikdagi (Akkusativ) so zlar bilan tuzilgan so z
ʻ ʻ
birikmalari quyidagicha:
a) an, auf, hinter, in, neben, über, unter, vor, zwischen predloglari bilan
kelgan tushum kelishikdagi (Akkusativ) ot o rinni ifodalab,
ʻ wohin? (qayerga?)
so rog iga javob bo ladi. Masalan:
ʻ ʻ ʻ
an die Decke hängen – shipga ilmoq
auf den Tisch liegen – stolga ustiga qo ymoq
ʻ
hinter den Schrank stellen – shkaf orqasiga qo ymoq
ʻ
in die Stadt fahren – shaharga bormoq.
35](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_35.png)
![Tushum kelishik ( Akkusativ ) dagi ot durch, zwischen predloglari bilan
kelganda, o zbek tilidagi ot orqali, orqasidan kabi ko makchilar bilan beriladi.ʻ ʻ
Masalan: durch den Wald gehen – o rmon orqali bormoq.
ʻ
3) O zbek tilida qaratqich kelishigidagi ot odatda fe’lga ergashib kelmaydi,
ʻ
faqat harakat nominigina aniqlab kelishi mumkin 32
. Nemis tilida qaratqich
kelishigidagi ot o timsiz fe’lga ergashib, fe’lli birikma hosil qiladi va bunda u
ʻ
to ldiruvchi (Genetiv-objekt) vazifasini bajaradi.
ʻ
Intransitives Verb + Substantiv im Genetiv. O timsiz fe’l + qaratqich
ʻ
kelishikdagi ot. Misollar:
Eines Wörterbuches bedürfen sich des elternlosen Kindes annehmen
(Bu lug at yetim bolalarga kerak bo ladi)
ʻ ʻ Bu to ldiruvchi Genetiv Objekt ʻ
deb ataladi. U hozirgi nemis tilida kam qo llanadi. O zbek tilidagi otning jo nalish
ʻ ʻ ʻ
kelishikdagi shakli + fe’l Dativ kelishikdagi ot shaklida tuzilgan birikmalar to g ri
ʻ ʻ
keladi. Masalan: Einen Bekannten begegnen.
Bir tanish uchradi. Jo nalish kelishigining asosiy funksiyasi gapdagi
ʻ
vositali to ldiruvchini ifoda etishdan iborat. Jo nalish kelishigi quyidagi
ʻ ʻ
ma’nolarni anglatadi:
1. Nemis tilida ma’lum bir fe’llar borki, ulardan keyin qo llanadigan ot
ʻ
jo nalish kelishigida ishlatilishi zarur va bu ot gapda to ldiruvchi (Dativobjekt) ni
ʻ ʻ
ifoda etadi. Bunday fe’llarga quyidagilar kiradi: begegnen (uchratmoq),
bestimmen (aniqlamoq), danken (rahmat aytmoq), dienen, drohen, erwidern,
folgen, gefallen (yoqmoq), helfen (yordam bermoq), winken va boshqalar.
O zbek tilida ham otning jo nalish kelishigida qo llanishini talab qiladigan
ʻ ʻ ʻ
fe’llar bor: ketmoq, bormoq, yubormoq, (qayerga?) Moskvaga, Berlinga,
shaharga, uyga.
2. Jo nalish kelishigidagi ot (
ʻ Dativobjekt ) tushum kelishigidagi to ldiruvchi ʻ
( Akkusativobjekt ) bilan ham birga ishlatiladi 33
. Masalan: Die Mutter gibt der
Tochter eine Handuhr. Ona qiziga qo l soat beryapti.
ʻ
32
Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov H. O‘zbek tili grammatikasi. Sintaksis.
Toshkent: Фан, 1976. B-52.
33
Schendels E. Deutsche Grammatik. - Moskau: 1982. S – 121.
36](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_36.png)
![Bu holat odatda gapda uchraydi. Bunda ko pincha jo nalish kelishigiʻ ʻ
to ldiruvchisi shaxsni, tushum kelishigi to ldiruvchisi esa predmet ma’nosini ifoda
ʻ ʻ
etadi. Xabar-darak ma’nosini anglatadigan befehlen, erwidern, melden,
mitteilen, raten kabi fe’llardan keyin Akkusativobjekt – Dativobjekt shakli
qo llanadi.
ʻ
3. Abnehmen, anbieten, bieten, bringen, geben kabi fe’llardan keyin
Dativobjekt va Akkusativobjekt shakli ishlatiladi. Masalan:
Er bat mir seine Hilfe an. (u menga o‘zining yordamini taklif
qilgandi)
4. Ma’no jihatdan to ldiruvchi talab qilmaydigan fe’llar uchun jo nalish
ʻ ʻ
kelishigida kelgan so z to ldiruvchi vazifasini bajaradi. Masalan: Das steht dir
ʻ ʻ
gut. Bu senga juda yaxshi turibdi.
Die Zeit vergeht mir schnell. Bu holat o zbek tilida yo q.
ʻ ʻ
Nemis tilida quyidagi predloglardan keyin ishlatiladigan otlar jo nalish
ʻ
kelishigida qo llanadi:
ʻ mit, nach, aus, zu, bei, seit, von, außer, entgegen,
gegenüber 34
.
O zbek tilida jo nalish kelishigi asosan -
ʻ ʻ ga affiksi bilan ifodalanib, kimga ?
yoki nimaga ? So roqlariga javob bo ladi va gapda vositali to ldiruvchi vazifasida
ʻ ʻ ʻ
keladi. Masalan:
Bodom qovoq, yupqa tomoq, dodimga yetsangchi!
Bu kelishikdagi so zlar gapda o rin va ravish holi vazifasida keladi. O zbek
ʻ ʻ ʻ
tilida predloglar umuman ishlatilmaydi, ularning o rniga ko makchilar qo llanadi.
ʻ ʻ ʻ
O rin-payt kelishigidagi ot bilan fe’ldan tuzilgan so z birikmalari otlarning
ʻ ʻ
ma’nolariga qarab, o rin, payt va boshqa obyekt ma’nolarini ifodalaydi. Bunday
ʻ
birikmalarning ma’nosi nemis tilining jo nalish (Dativ) kelishigida ikki kelishikni
ʻ
(jo nalish va tushum) boshqaradigan predloglar yordami bilan ifodalanadi.
ʻ
Masalan:
Stolda (stol ustida) – auf dem Tisch
34
Саидов С . Н емис тили грамматикаси маш қ ларда . – Т ошкент : Ўзбекистон, 2003. Б–96.
37](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_37.png)
![Shaharda ishlaydi – in der Stadt arbeitet
Kuzda boshlanadi – im Herbst beginnt kabi.
Chiqish kelishigidagi ot bilan fe’ldan tuzilgan birikmalar obyektni harakat
boshlangan o rin va payt ma’nolarini ifodalaydi. Bunday ma’nolar nemis tilidaʻ
faqat jo nalish (
ʻ Dativ ) kelishigida ishlatiladigan predloglar yordami bilan ifoda
etiladi. Masalan:
Birinchi apreldan boshlab ishlaydi – arbeitet ab ersten April,
Temirdan qilingan – aus dem Eisen hergestellt.
Lekin faqat jo nalish kelishigida ishlatiladigan maxsus predloglarning har
ʻ
birining qo llanishi o zbek tilining chiqish kelishigiga mos kelavermaydi.
ʻ ʻ
Masalan: nach, aus, von, entgegen kabi predloglarning ishlatilishidagi ma’nolari
chiqish kelishigiga mos keladi:
Nach der Stunde fahren – darsdan keyin bormoq (lekin nach Moskau
fahren); aus dem Eisen hergestellt – temirdan qilingan.
Ammo nemis tilining jo nalish kelishigida qo llanadigan ba’zi
ʻ ʻ
predloglarning ma’nolari chiqish kelishigi ma’nosiga mos kelmaydi. Masalan: mit
va zu kabi jo nalish kelishigi bilan qo llanadigan predloglar ma’nolarini taqqoslab
ʻ ʻ
ko raylik:
ʻ
Mit dem Vater spreche – otam bilan gaplashyapman; ba’zan mit predlogi
chiqish kelishigi ma’nosiga to g ri kelishi ham mumkin:
ʻ ʻ
Er ist zufrieden mit seiner Gesundheit – U o zining sog lig idan xursand.
ʻ ʻ ʻ
Zu seinem Freund – o z do stiga.
ʻ ʻ
Nemis tilida ham, o zbek tilida ham hokim so z fe’l bo lgan birikmalarda
ʻ ʻ ʻ
ravish (ba’zan sifatlar), vositali kelishikdagi ot yoki harakat nomi va sifatdoshlar
tobe bo lib keladi. Bunday birikma komponentlari gapda to ldiruvchi va ravish
ʻ ʻ
funksiyasini bajarib, bir-biri bilan so z tartiba yoki ohang vositasida birikadi.
ʻ
Nemis tilidagi fe’lli so z birikmalarida tobe so zlar hokim so zdan oldin
ʻ ʻ ʻ
ham, keyin ham kelishi mumkin, o zbek tilida esa ular hokim so zdan albatta
ʻ ʻ
oldin keladi. Nemis tilida fe’l hokim so z bo lgan birikmalarda otlar fe’llarga
ʻ ʻ
38](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_38.png)
![predlogsiz yoki predlogli vositali kelishik formasida biriksa, o zbek tilida esaʻ
vositali kelishiklarda yoki ko makchi vositasida birikadi.
ʻ
Ikkinchi bob uchun xulosalar
Yuqoridagi bobdan shunday xulosaga kelishimiz mumkinki, so z birikmalari
ʻ
tilshunoslik boyligining asosiy qismini tashkil etadi. Ular sintaksisning bir qismi
sifatida talqin qilinadi. “Ravish+fe’l” qolipli so z birikmalarida hokim so z fe’l
ʻ ʻ
so z turkumiga oid bo ladi. Ushbu bobdan quyidagi xulosalarga kelishimiz
ʻ ʻ
mumkin:
1. O zbek va nemis tillarining har ikkalasida ham hokim so z fe’l bo lgan
ʻ ʻ ʻ
birikmalarda ravish asosan fe’l bilan birikib keladi. Ravish bilan fe’ldan iborat
birikmalar ikkala tilda ham deyarli farq qilmaydi. Faqat o zbek tilida tobe so z
ʻ ʻ
(ravish) hokim so zdan albatta oldin keladi, nemis tilida esa u hokim so zdan oldin
ʻ ʻ
ham, keyin ham qo llanishi mumkin.
ʻ
2. “Ravish+fe’l” qolipli so z birikmalarini tahlil qilganimizda bunday
ʻ
birikmalarni ot va sifat so z turkumiga oid so zlarga qaraganda kamroq ko rishimiz
ʻ ʻ ʻ
mumkin.
3. Miqdor- darajani ifodalovchi ravishlardan sal, picha, oz, xiyol, kam, ko p,
ʻ
ancha kabi ravishlar ham fe’l bilan birikkanda, harakat va holatning miqdorini va
darajasini ifodalab keladi:
1. Samgulni podshoh hammadan ham ko proq sevar ekan.
ʻ
2. Chol va kampir bundan behad sevinishibdi.
3. Ikkita tuxum topib olibdi. Suyunib cho ntagiga solib biroz yurubdi.
ʻ
4. Tong yaqinlashib qolyapti bu yerdan tezda ketishimiz kerak.
5. Dehqon: “Hay mayli , ustki qismi oz bo lsa ham bizga qolsin”, - dedi .
ʻ
(Ertakdan).
3. “Ravish+fe’l” qolipli so z birikmalari o zbek tilida ham nemis tilida
ʻ ʻ
ham deyarli bir xil usul bilan yasaladi.
4. O zbek tilida bunday so z birikmalari doim ajratib, nemis tilida esa
ʻ ʻ
ba’zan ajratib, ba’zan qo shib yoziladi.
ʻ
39](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_39.png)
![5. Asosan ikki tilda ham ikki yoki undan ortiq so zning birikuvidan hosilʻ
bo ladi.
ʻ
6. O zbek tilida tobe so z oldin, hokim so z keyin keladi. Nemis tilida
ʻ ʻ ʻ
esa ba’zan hokim so z, ba’zan tobe so z birinchi keladi.
ʻ ʻ
7. O zbek tilida kesim odatda gapning oxirida nemis tilida esa ikkinchi
ʻ
o rinda qo llaniladi.
ʻ ʻ
8. Nemis tilida fe’l hokim so z bo lgan birikmalarda otlar fe’llarg
ʻ ʻ а
predlogsiz yoki predlogli vositali kelishik shaklida biriksa, o zbek tilida esa
ʻ
vositali kelishiklarda yoki ko makchi vositasida birikadi.
ʻ
9. O rin-payt kelishigidagi ot bilan fe’ldan tuzilgan so z birikmalari
ʻ ʻ
otlarning ma’nolariga qarab, o rin, payt va boshqa obyekt ma’nolarini ifodalaydi.
ʻ
Bunday birikmalarning ma’nosi nemis tilining jo nalish (Dativ) kelishigida ikki
ʻ
kelishikni (jo nalish va tushum) boshqaradigan predloglar yordami bilan
ʻ
ifodalanadi. Masalan: Stolda (stol ustida) – auf dem Tisch
10. Shaharda ishlaydi – in der Stadt arbeitet.
11. Kuzda boshlanadi – im Herbst beginnt kabi.
III BOB. HOZIRGI NEMIS TILIDA “RAVISH + FE’L” QOLIPLI
SO Z BIRIKMALARI
ʻ
3.1. Hozirgi nemis tilida “ravish + fe’l” birikmalarining tasnifi va
ularning o zbek tiliga tarjimasi
ʻ
Hozirgi nemis tilida so z birikmalarining muhim tiplari to rtta bo lib,
ʻ ʻ ʻ
ular quyidagilardir:
1. Otli so z birikmalari (Substantivfűgungen).
ʻ
2. Sifatli so z birikmalari (Adjektivfűgungen).
ʻ
40](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_40.png)
![3. Fe’lli so z birikmalari (Verbalfűgungen).ʻ
4. Ravish birikmalari (Adverbfűgungen).
1) Otli so z birikmalari (Substantivfűgungen).
ʻ Bu birikmalarda
hokim so z ot hisoblanadi: eine große Stadt (bir katta shahar), die Bäume
ʻ
des Gartens (bog ning daraxtlari), die Blumen auf der Straße (ko chaning
ʻ ʻ
ustidagi gullar), seine Eltern (uning ota-onasi), zwei Töchter (ikkita qiz), die
geliebte Mutter (sevimli ona), va boshqalar.
2) Sifatli so z birikmalari (Adjektivfűgungen).
ʻ Bu birikmalarning o z ʻ
nomiga ko ra hokim so zi sifatdir: der Abend unerträglish (qayg uli kecha),
ʻ ʻ ʻ
mehr feierlich, erst kűrzlich, erst richtig, seinem Vater ähnlich (o zining
ʻ
otasidan qo rqmoq), immer lustig (har doim quvnoq), sehr interessant (juda
ʻ
qiziqarli), alles weis und Frisch (hammasi oppoq va toza).
3) Fe’lli so z birikmalari (Verbalfűgungen).
ʻ Bu birikmalarda hokim
so z fe’ldir. So z birikmalarining yuqorida berilgan turlari ichida eng
ʻ ʻ
muhimi fe’l birikmalari bo lganligidan bunga ko proq o rin berish va uning
ʻ ʻ ʻ
modellarini o zbek tilidagi ekvivalentlarini ham ko rsatib o tish zarur:
ʻ ʻ ʻ
a) Vositali kelishikdagi ot+fe’l (Substantiv im indirekten Kasus+Verb)
das Studium beenden-o qishni tugatmoq;
ʻ
dem Bauern helfen-dehqonga yordam bermoq;
eines Freundes gedenken-do stni eslamoq;
ʻ
b) Predlog+ot+fe’l (Präpositio +Substantiv+Verb). um eine Hochzeit
auszurichten-to y qilmoq, to yni o tkazmoq; aus der Stadt kommen-
ʻ ʻ ʻ
shahardan kelmoq; mit dem Bahn entfernen-poezd bilan uzoqqa ketmoq.
c) Ravish (sifatdosh)+fe’l (Adverb (Partizip)+Verb). Immer passieren-
doim sodir bo lmoq, leise fragen-sekin (asta) so ramoq,
ʻ ʻ
rasch kriegen-tez olmoq, lachend sitzen-kulib o tirmoq.
ʻ
d) Zu li infinitiv+ fe’l ((zu)+Infinitiv+Verb) Erklären können-tushuntira
olmoq, zu sprechen wűnschen-gaplashishni orzu qilmoq,
aufstehen wollen - o rindan turishni istamoq.
ʻ
Tuzilishiga ko ra so z birikmalari sodda so z birikmalari va murakkab
ʻ ʻ ʻ
41](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_41.png)
![so z birikmalariga bo linadi. Ikki so zdan hosil bo lgan so z birikmalariʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sodda so z birikmalari deyiladi. Masalan: der junge Mensch (yosh odam),
ʻ
schnell laufen (tez yugurmoq) gut liest (chiroyli yozadi) kabi Ikkidan ortiq
mustaqil so zdan hosil bo lgan so z birikmalari murakkab so z birikmalari
ʻ ʻ ʻ ʻ
deyiladi 3 5
.
O zbek tilida ham so z birikmalari o z xususiyatlariga ko ra nemis
ʻ ʻ ʻ ʻ
tilidagi so z birikmalariga o xshaydi. Masalan, birinchidan, bu tilda ham
ʻ ʻ
so z birikmalari birdan ortiq mustaqil so zning tobelanish asosida
ʻ ʻ
bog lanishidan hosil bo ladi: bepoyon dala, tez yurmoq, sekin gapirmoq,
ʻ ʻ
kulib gapirmoq kabi.
Ikkinchidan, o zbek tilida ham so z birikmasining otli birikma (keng
ʻ ʻ
dala), fe’lli birikma (uzoq so zlamoq), sifatli birikma (ishga qobiliyatli
ʻ
odam) kabi turlari mavjud; uchinchidan o zbek tilida ham so z birikmalari
ʻ ʻ
tuzilishiga ko ra sodda va murakkab birikmalarga bo linadi: qiziqarli o yin
ʻ ʻ ʻ
(sodda so z birikmasi), o n besh qavatli bino (murakkab so z birikmasi).
ʻ ʻ ʻ
Yuqorida ko rsatib o tilgan so z birikmalarining nemis va o zbek
ʻ ʻ ʻ ʻ
tillaridagi muhim modellari quyidagilar:
1. Otli so z birikmalari (Substantivfűgungen) modellari:
ʻ
Nemis tilida o zbek tilida sifat yoki sifatdosh+ot (Adjektiv oder
ʻ
Partizip+Substantiv).
2. Sifat yoki sifatdosh+ot (Adjektiv oder Partizip+Substantiv.) neues
Haus - yangi uy, kaltes Wasser - sovuq suv, gelesenes Buch - o qilgan kitob,
ʻ
geschriebener Brief. Yozilgan xat.
2) olmosh +ot (Pronomen + Subs) olmosh+ot (Pronomen + Subs) diese
Politik -bu siyosat, unsere Partei -bizning partiyamiz.
3) son + ot (Zahlwort + Subs+ot (Zahlwort + Subs) fünf Jahre- besh yil
drei Monate -uch oy.
4) jamlovchi ma’noni ifoda etadigan ot +ot. (Sammelnamen + Subs)
jamlovchi ma’noni ifoda etadigan ot +ot (Sammelnamen + Subs) eine
35
Sharipov M.K. Hozirgi o’zbek tilida so’z birikmalari sintaksisi masalalari. – Tashkent : Fan, 1978. B-10
42](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_42.png)
![Menge Menschen- to da odam eine Menge Pilze- qo‘ziqorin uyumi. ʻ
5) miqdor ma’nosini ifoda etadigan ot+sifat+turdosh ot
(Stoffname+Adjektiv+Gattungsname).
6) miqdor ma’nosini ifoda etadigan ot+sifat+turdosh ot
(Stoffname+Adjektiv+Gattungsname) ein Glas starken Tee - bir stakan
achchiq choy, ein Kilo frisches Fleisch -bir kilo yangi go sht.
ʻ
6) ot+zu+infinitiv (Substantiv+zu+Infinitiv) bu model o zbek tilida ikki
ʻ
yo l bilan ifoda etiladi:
ʻ
a) jo nalish k. ot+ murakkab fe’lning infinitivi. Masalan: (Subs. im
ʻ
Dativ+Infinitiv des Zusammengesetzten Verbs) dem Freund zu helfen-
do stga yordam bermoq die Lust zu schreiben- xursandchilikni tasvirlamoq;
ʻ
b) tushum k. ot+infinitiv (Subs.im Akk+Infinitiv).
7) Ot+predlog+ot (Subs +Präposition+Subs.) bu model o zbek tiliga
ʻ
turli yo llar bilan beriladi:
ʻ
a) aniqlovchi+aniqlanmish konstruksiyasi bilan die Art von Menschen
odamlarning turi yoki odamlarning kelib chiqishi;
der Mann mit Bärtchen und Brille-soqolli va ko zoynakli odam,
ʻ
eine Reise von Berlin nach Bonn- Berlindan Bonngacha bo lgan
ʻ
sayohat.
Misollardan ko rinib turibdiki, nemis tilidagi otli birikmalarning besh
ʻ
turi o zbek tili otli so z birikmalariga mos keladi. Lekin oxirgi ikki
ʻ ʻ
predlogli otli so z birikmalari mos kelmaganligi uchun, ular o zbek tilida
ʻ ʻ
turli yo llar bilan ifoda etildi.
ʻ
II. Sifatli so z birikmalari modellari (Adjektivfűgungen
ʻ ):
Nemis tilida O zbek tilida Ravish+sifat (Adverb+Adjektiv)
ʻ
1) Ravish+sifat (Adverb+Adjektiv) sehr richtig - juda to g ri, sehr
ʻ ʻ
leicht - juda oson, immer interessant- doim qiziq.
2) Ot+ qiyosiy darajadagi sifat (Subs. + Adjektiv im Komparativ) ein
Jahr jünger- bir yildan yoshroq, einen Monat älter- bir oydan kattaroq.
3)Qiyosiy darajadagi ravish+zu+infinitiv (Adverb im
43](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_43.png)
![Komparativ+zu+Infinitiv) qiyosiy darajadagi ravish+infinitiv (Adverb im
Komparativ+Infinitiv) schneller zu erreichen -tezroq erishmoq, schneller zu
erfüllen- tezroq bajarmoq.
4) Sifat+zu+infinitiv (Adjektiv+zu+Infinitiv) jo nalish k. ot+sifatʻ
(Subs. im Dativ+Adjektiv) bereit zu helfen- yordamga tayyor
bereit zu fahren- jo nashga tayyor.
ʻ
5) Qaratqich kelishigidagi ot+sifat (Subs. im Genitiv+Adjektiv
jo nalish kelishigidagi fe’ldan yasalgan ot+sifat (vom Verb abgeleitetes
ʻ
Subs. Im Dativ+Adjektiv) Lesens kundig- o qishga mohir, o qishga usta.
ʻ ʻ
Misollardan ma’lum bo ladiki, sifatli so z birikmalarning besh turidan
ʻ ʻ
ikki turi (1,2-misol) nemis va o zbek tillarida bir xil bo lib, bir-biri bilan
ʻ ʻ
mos tushsa, qolgan turi (3,4-misol) predlogli birikma bo lgani uchun o zbek
ʻ ʻ
tilidan farq qiladi, chunki o zbek tilida predloglar yo q. Nihoyat
ʻ ʻ
birikmaning 5-turi ham, hatto predlogsiz bo lsa-da, o zbek tili bilan mos
ʻ ʻ
tushmaydi, chunki nemis tilida qaratqich kelishikda (Genitiv) ishlatilgan ot
o zbek tilida jo nalish kelishigi orqali berilmoqda.
ʻ ʻ
III. Fe’lli so z birikmalari modellari (Verbalfűgungen) Nemis tilida
ʻ
O zbek tilida 1) tushum, jo nalish, qaratqich kelishigidagi ot+fe’l (Subs. Im
ʻ ʻ
Akk, Dativ und im Gen. + Verb). Ein Haus bauen - uy qurmoq, einem
Freund -helfen do stga yordam bermoq, eines Freundes gedenken do stni
ʻ ʻ
eslamoq.
2) predlog+ot+fe’l (Präposition+Subs. + Verb)
3) ot+ko makchi+fe’l (Subs. + Hilfswort+Verb) für die Kinder sorgen-
ʻ
bolalar uchun g amxo rlik qilmoq von jemandem sprechen - biror kishi
ʻ ʻ
to g risida gapirmoq.
ʻ ʻ
3) ravish+fe’l; sifatdosh+fe’l (Adverb+Verb; Partizip+Verb).
4) ko makchi ot+fe’l; sifatdosh+fe’l (Hilfssub+Verb; Partizip+Verb)
ʻ
oben stehen- yuqorida turmoq nach oben gehen - yuqoriga chiqmoq lachend
sprechen- kulib gapirmoq.
5) infinitiv+fe’l (Infinitiv+Verb).
44](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_44.png)
![6) tushum k. ot+harakat nomi (Subs. im Akk. + Infinitiv)
Lesen lernen -o qishni o rganmoq, Nähen lernen - tikishni o rganmoqʻ ʻ ʻ
Misollardan anglashiladiki, fe’lli birikmalar nemis va o zbek tillarida
ʻ
turlicha ekan: Birinchi tur so z birikmasida tushum, jo nalish kelishiklarida
ʻ ʻ
qo llangan birikmalar mos tushsa-da, lekin qaratqich kelishigidagi birikma
ʻ
o zbek tiliga tushum kelishigi orqali berilyapti.
ʻ
Ikkinchi turdagi so z birikmasi predlogli bo lgani uchun o zbek tilidan
ʻ ʻ ʻ
farq qilishi o z-o zidan tushunarli. O zbek tilida bu kabi birikmalar
ʻ ʻ ʻ
ko makchi yoki ko makchili otlar yordamida beriladi.
ʻ ʻ
Uchinchi tur so z birikmasi har ikki tilda turli shakllar orqali ifoda
ʻ
etilmoqda, yani nemis tilida birikma tarkida ravish qo llanayotgan bo lsa,
ʻ ʻ
o zbek tilida xuddi shu o rinda ko makchi ot ishlatilmoqda. To rtinchi tur
ʻ ʻ ʻ ʻ
so z birikmasi ham mutlaqo mos tushmaydi. Nemis tilida sof infinitive
ʻ
qo llansa, o zbek tilida bu o rinda tushum kelishigidagi harakat nomi
ʻ ʻ ʻ
qo llanmoqda. Infinitvning turlanishi o zbek tilining o ziga xos bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
xususiyatlaridan biri hisoblanib, bu holat nemis tili infinitive uchun yotdir.
So z birikmalari quyidagi xususiyatlari asosida tasnif qilinadi:
ʻ
1. So z birikmalari qismlarining grammatik tabiatiga ko ra.
ʻ ʻ
2. So z birikmalarining tuzilishiga ko ra. So z birikmalari qismlarining
ʻ ʻ ʻ
grammatik tabiatiga ko ra tasnif qilinganda, hokim a’zoning qaysi so z
ʻ ʻ
turkumidan ekanligi, tobe a’zoning sintaktik vazifasi asosga olinadi. So z
ʻ
birikmalari hokim qismning qaysi so z turkumidan ekanligiga ko ra
ʻ ʻ
quyidagi turlarga ajratiladi:
1) otli birikma;
2) fe’lli birikma;
3) sifatli birikma;
4) ravishli birikma;
5) modal so zli birikma.
ʻ
1. Otli birikma. Bunday birikmaning hokim so zi vazifasida ot,
ʻ
otlashgan so zlar keladi va u quyidagi ko rinishlarga ega bo ladi: Hokim
ʻ ʻ ʻ
45](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_45.png)
![qism vazifasida ot keladi: g ayratli odam, samimiy inson, ezgu niyatli kishi.ʻ
Hokim qism sifatida olmosh keladi: bolaning o zi, Karimaning o zi. Hokim
ʻ ʻ
so z sifatida otlashgan sifat keladi: kishilardan eng mardi, qizlarning sarasi.
ʻ
Hokim qism vazifasida otlashgan son keladi: talabalarning beshtasi,
o quvchilardan biri.
ʻ
Hokim so z vazifasida otlashgan sifatdosh keladi: onamlarning
ʻ
aytganlari, bolalarning o qiyotgani va h.k. Hokim qism vazifasida otlashgan
ʻ
ravish keladi: ko p so zning ozi, ishlarning ko pi. Hokim so z sifatida
ʻ ʻ ʻ ʻ
otlashgan undov so z keladi: ularning dod-voyi, bolalarning urasi. Hokim
ʻ
so z vazifasida otlashgan taqlid so z keladi: otlarning dupur-dupuri,
ʻ ʻ
to plarning gumbur-gumburi. Ko rinadiki, otli so z birikmasi qismlari
ʻ ʻ ʻ
bitishuv, moslashuv va boshqaruv yo li bilan grammatik aloqaga kirishadi.
ʻ
Otli birikma so z shakli bilan so zning (leksemaning) yoki ikki so z
ʻ ʻ ʻ
shakllarning bog lanishidan hosil bo ladi.
ʻ ʻ
2. Fe’lli birikma. Bunday birikmaning hokim qismi fe’l bilan
ifodalanadi: tez ishlamoq, oldinda yurmoq, diqqat bilan tinglamoq, kulib
gapirmoq. Fe’lli birikmaning qismlari o zaro bitishuv va boshqaruv yo li
ʻ ʻ
bilan bog lanadi. Fe’lli so z birikmasi so z shakl bilan so zning
ʻ ʻ ʻ ʻ
(leksemaning) o zaro bog lanishidan yuzaga keladi.
ʻ ʻ
3. Sifatli birikma. Mazkur birikmada hokim so z otlashmagan sifat
ʻ
bilan ifodalanadi, birikmaning qismlari boshqaruv yo li bilan sintaktik
ʻ
munosabatga kirishadi: akasidan kuchli, singlisidan ziyrakroq.
4. Ravishli birikma. Bunday birikmaning hokim so zi otlashmagan
ʻ
ravish bilan ifodalanadi. Ravishli so z birikmalarida tobe va hokim qismlar
ʻ
o zaro boshqaruv yo li bilan bog lanadi: raketadan tez, toshbaqadan sekin.
ʻ ʻ ʻ
5. Modal so zli birikma. Bunda modal so z birikmaning hokim so zi
ʻ ʻ ʻ
sifatida keladi. Birikma boshqaruv yo li bilan tuziladi: bizga kerak,
ʻ
o quvchilarda bor. Sifatli, ravishli, modal so zli birikmalar ham fe’lli
ʻ ʻ
birikma singari so zshakl bilan so z (leksema) ning o zaro bog lashi
ʻ ʻ ʻ ʻ
natijasida hosil qilinadi. So z birikmalari, tobe qismning sintaktik vazifasiga
ʻ
46](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_46.png)
![ko ra, quyidagi turlarga bo linadi:ʻ ʻ
1) aniqlovchili birikma;
2) to ldiruvchili birikma;
ʻ
3) holli birikma.
1. Aniqlovchili birikma. Bunday birikmalarning tobe qismi
aniqlovchining barcha turlari vazifasini bajaradi. Shunga ko ra ularni:
ʻ
1) sifatlovchili birikma,
2) qaratuvchili birikma,
3) izohlovchili birikmalarga ajratish mumkin. Masalan: yozma ish,
ilmiy maqola, beshta kitob, allaqanday ovozlar – sifatlovchili birikma;
iqtisodiyotning taraqqiyoti, maktab hovlisi - qaratuvchili birikma; o qituvchi
ʻ
Salimova, professor Qodirov - izohlovchili birikma. Aniqlovchili birikma
bitishuv va boshqaruv yo li bilan tuziladi.
ʻ
2. To ldiruvchili birikma.
ʻ Tobe qismi to ldiruvchi vazifasini ʻ
bajaradigan so z birikmasi to ldiruvchili birikma deb yuritiladi. Bunda
ʻ ʻ
qismlar o zaro boshqaruv yo li bilan birikadi. Masalan: yoshlarga nasihat
ʻ ʻ
qilmoq, odamlarni qadrlamoq, talabalar uchun darslik, ilm-fan haqida
so zlamoq.
ʻ
3. Holli birikma. Bu xil so z birikmalarining tobe qismi hol vazifasini
ʻ
bajaradi. Holli birikmaning tobe va hokim qismlari o zaro bitishuv yoki
ʻ
boshqaruv yo li bilan bog lanadi: yangicha fikrlamoq, birga ishlamoq,
ʻ ʻ
maktabdan qaytmoq, erta boshlamoq. So z birikmalari tuzilishiga ko ra 2 xil
ʻ ʻ
bo ladi:
ʻ
1) oddiy so z birikmalari,
ʻ
2) murakkab so z birikmalari.
ʻ
Oddiy so z birikmasi.
ʻ So z shakl bilan so z (leksema) ning yoki ikki ʻ ʻ
so z shaklning bog lanmasi oddiy so z birikmasi hisoblanadi:
ʻ ʻ ʻ keng dala,
tekisroq yo l, tinchlikka da’vat qilmoq, davlatlarning hamdo stligi, maktab
ʻ ʻ
hovlisi.
Biror qismi frazeologik ibora yoki murakkab tushunchani bildiradigan
47](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_47.png)
![turg un birikma bilan ifodalanadigan so z birikmasi ham oddiy so zʻ ʻ ʻ
birikmasiga mansub bo ladi. Masalan:
ʻ yulduzni benarvon uradigan odam,
Fanlar akademiyasi institutlari kabi. Murakkab so z birikmasi. Bunda
ʻ
birikmaning qismlaridan biri yoki har ikkisi so z birikmasi bilan ifoda
ʻ
etiladi. Masalan, mehnat qilishni sevadigan odam, odamlarga xayrixoh
bo lgan kishi
ʻ kabi so z birikmalarining tobe qismi (“mehnat qilishni ʻ
sevadigan”, “odamlarga xayrixoh bo lgan”) so z birikmasi shaklida
ʻ ʻ
qo llanib, hokim so zga bitishuv yo li bilan bog langan. Murakkab so z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmasining biror qismi, ko pincha tobe qismi predikativ birlik, predikativ
ʻ
bog lanma bilan ham ifodalanishi mumkin:
ʻ “qiliqlari yoqimli bola”,
“otaonalarimiz bergan nasihatlar” kabi birikmalarning tobe a’zosi
(“qiliqlari yoqimli”, “ota-onalarimiz bergan”) gapga teng qurilma, ya’ni
predikativ birlik, predikativ bog lanma bilan ifodalangan.
ʻ
Nemis tilida ravishlar sifatlardan farqli o laroq turlanish xususiyatiga
ʻ
ega emas. Ular gapda doimo fe’lga bog lanib, sintaktik jihatdan tahlil
ʻ
qilinganda gapda hol vazifasini o taydi.
ʻ Gapda o zining xususiy o rniga ʻ ʻ
ega 3 6
.
Das Wetter war gut. – Ob-havo yaxshidir.
Das Wetter ungewöhnlich gut.
– Ob-havo noodatiy darajada yaxshi.
Ushbu har ikkala gapda ham ravish fe’lga bog langan bo lib uning qay
ʻ ʻ
holatda ekanligini ko rsatyapti. Har ikkala gap ham ot- kesim bilan
ʻ
ifodalangan. Gapdagi ravishlar sintaktik vazifasiga ko ra ravish holi
ʻ
vazifasini bajargan.
Es war ungewönlich gutes Wetter. – Noodatiy yaxshi ob- havo
bo ldi.
ʻ Ushbu misolda esa gut so zi otga bog lanib sifat bo lib ʻ ʻ ʻ
kelmoqda. Gapda esa sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajargan. Nemis
tilida fe’lga bog lanib kelgan ravishlar wann? (qachon), wie? (qanday) wo?
ʻ
36
Mirsagatow T.S. Deutsche Grammatik. Morphologie. – Taschkent: Fan, 1974. S-18.
48](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_48.png)
![(qayerda) so roqlariga javob bo ladi. Ravish + fe’lli birikmalar ravishlarʻ ʻ
bilan ham aloqaga kirisha oladi. Nemis tilida ravish fe’lli so z
ʻ
birikmalarining quyidagi turlari mavjud:
Payt ravish fe’lli so z birikmalari (Temporaladverbien)Holat ravish
ʻ
fe’lli so z birkmalari (Modaladverbien)
ʻ
O rin ravish fe’lli so z birikmalari (Lokaladverbien)
ʻ ʻ
Payt ravish + fe’lli so z birikmalari (Temporaladverbien). Ushbu so z
ʻ ʻ
birikmalari fe’l tomonidan bajariladigan ish-harakatning qachon,
qachongacha, qancha vaqt davomida, qachondan beri bajarilganini
ko rsatuvchi birikmalar hisoblanadi. Ravish+fe’l so z birikmasi nemis tilida
ʻ ʻ
o z qo llanishiga ko ra 3 ta zamonda qo llaniladi. Bular: Gegenwart (hozirgi
ʻ ʻ ʻ ʻ
zamon), Vergangengenheit (o tgan zamon, Vor- oder Nachzeitig (vaqtdan
ʻ
oldin yoki keyin qo llanilishi).
ʻ
Temporaladverbien in der Gegenwart
Zeitpunkt Beispiel Zeitraum Beispiel
Jetzt Jetzt hör mir bitte schnell zu! Heutzutage Heutzutage sind die
Schüler in viel kleinere
Klassen eingeteilt.
Heute Heute scheint die Sonne. Immer Bei diesem Wetter
bekomme ich immer ein
Kratzen im Hals.
Gerade Gerade ist ein Flugzeug über
uns am Himmel geflogen. Stets Wenn du
dich stets bemühst, wirst
du irgendwann dein Ziel
49](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_49.png)
![erreichen.
Da Ich wollte gerade nach Hause
gehen, da hat mich ein
wichtiger Kunde angerufen. Noch Warte noch drei Tage,
dann fahren wir in den
Urlaub.
Nun Nun warte ich auf eine Antwort
von der Versicherung. Nie Diese Regelung hab ich
noch nie verstanden.
Temporaladverbien in der Vergangenheit
Zeitpunkt Beispiel Zeitraum Beispiel
Eben Eben war die Sonne noch da,
jetzt zieht es zu. Früher Früher standen hier noch
keine Häuser.
Gestern Gestern war es sehr
regnerisch. Damals Damals wohnten weniger
Menschen in dieser Stadt.
Vorgestern Vorgestern haben wir noch
miteinander telefoniert. Lange Diese Entwicklung dauerte
sehr lange .
Neulich Neulich hab ich Peter
getroffen.
Er trägt jetzt einen Bart. jahrelang Jahrelang standen auf diesen
Wiesen Kühe.
vor
kurzem Vor kurzem musste ich bei
der
Behörde meinen
Personalausweis verlängern.
Vorhin Ich glaube vorhin hat es an
der Tür geläutet.
Einmal Es war einmal vor langer
Zeit eine Prinzessin ...
50](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_50.png)
![Vorzeitigkeit Nachzeitigkeit Beispielsatz
Vorher Nachher Vorher möchte ich ein Eis, nachher können wir
einen Kaffee trinken.
Erst Dann Erst wenn du das Geschirr gespült hast, dann kann
ich es aufräumen.
Zuerst Danach Zuerst treffen wir uns mit Theresa
und danach gehen wir zusammen auf das Fest.
Nemis tilida ravish +fe’l so z birikmalarining yana bir asosiy xususiyatiʻ
shundaki, ular ba’zida qo shilib, ba’zida esa ajratilib yoziladi. Ravishlar asosan
ʻ
urg u oladigan holatlarda qo shib yoziladi.
ʻ ʻ
1) abhandenkommen
2)abwärtsfahren
3)anheimfallen
4)querlesen
5)vorwärtsgehen
6)seitwärtsfahren
1)yo qolib qolmoq
ʻ
2)pastga tushmoq
3)qurbon bo lmoq
ʻ
4)ko z yugurtirmoq (kitob o qishga
ʻ ʻ
nisbatan)
5)olg a yurmoq
ʻ
6)chetdan haydamoq
51](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_51.png)
![Ba’zi „ravish + fe’l“ birikmalari esa qo shilib yoziladi. ʻ Chunki ular hech
qanday urg u olmaydi. Masalan:
ʻ rückwärts einparken.
aufeinander achten bir-biriga e’tibor bermoq
quer (im Bett) liegen yotib qolmoq
miteinander lachen birgalikda kulmoq
untereinander liegen ustma-ust qo ymoq
ʻ
1996-yildan oldin ko pgina bunday so z birikmalari qo shib yozilgan.
ʻ ʻ ʻ 2006-
yil martda yangilangan imlo qoidalarida ham aynan shu holatni ko rishimiz
ʻ
mumkin.
1) aneinanderfügen
2) sich dahinterknien
3) darüberfahren
4) durcheinandergeraten
5) zueinanderfinden
6) aufeinandertreffen
• 1) birlashmoq
• 2) tiz cho ktirmoq
ʻ
• 3) haydab chiq armoq
• 4) chalkashib ketmoq
• 5) bir - birini topmoq
• 6) uchrashmoq
Ushbu qoidaga ko ra ravish+ fe’lli birikmalar ortiq qo shib yozilmaydi.
ʻ ʻ
zunichtemachen
zuteilwerden
überhandnehmen
zugutehalten
abhandenkommen
Für die Substantivierung ist demnach ebenfalls Zusammenschreibung
52](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_52.png)
![vorgeschrieben.
das Zunichtemachen
das Zuteilwerden
das Überhandnehmen
das Zugutehalten
das Abhandenkommen
O ʻ zbek va nemis tillaridagi ravishlarning o ʻ xshash va farqli xususiyatlariga
haqida to ʻ xtalib o ʻ tsak . Har ikkala tilda ham sodda ravishlar o ʻ zbek tilidagi kabi
tuzilishi jihatidan ikki guruhga ajraladi :
1) Tub ravishlar. Bular morfologik jihatdan tarkibiy qismlarga bo linmaydi.ʻ
Masalan: dort, da, wo?, bald, wann?, sehr, wie?, sonst va boshqalar.
2) Yasama ravishlar. Bular morfologik tuzulishiga ko ra ikki qismdan –
ʻ
o zak va so z yasovchi qo shimchadan iborat bo ladi. Har xil so z turkumiga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mansub bo lgan o zakka so z yasovchi qo shimchalar qo shilishi bilan yasama
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ravish hosil bo ladi. Masalan:
ʻ abends, mittags, morgens, nachts, anfangs,
beiderseits, allerseits, allerorts, eilends, schnellstens, bestens, frühestens,
neuerdings, jährlings, seewärts, talwärts, nordwärts, westwärts, seltsamerweise,
lächerlicherweise, schrittweise, bekanntermaßen, mancherlei, keinerlei va
boshqalar 37
.
Qo shma ravishlar
ʻ . Ikki yoki undan ortiq so zlarning o zaro birikishidan ʻ ʻ
hosil bo lgan ravishlar qo shma ravishlar hisoblanadi. O zbek tilida qo shma
ʻ ʻ ʻ ʻ
ravishlar quyidagicha ko rinishlarga ega:
ʻ
1) Komponentlari alohida qo llana oladigan, mustaqil leksik ma’noga ega
ʻ
bo lgan qismlardan tarkib topgan ravishlar. Bunday ravishlarning
ʻ
komponentlaridan birortasi ham morfologik qo shimchalar olmaydi. Masalan:
ʻ bir
lahza, bir oz, bir zamon, bir zum, hech qachon, hech vaqt kabi.
2) O z leksik ma’nolarini saqlagan so zlarning aniqlovchi-aniqlanmish
ʻ ʻ
munosabatda birikishidan tarkib topgan ravishlar. Masalan: o tgan kun(i), shu
ʻ
37
Mirsagatow T.S. Deutsche Grammatik. Syntax (Vergleichend mit dem Usbekischen). – Taschkent: O’qituwtschi,
1980. S – 29.
53](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_53.png)
![zahoti, hamma vaqt, kuni kecha, shu yerda, bu yerda, shu yoqqa, shu kuyi, shu
kecha, tunov kun kabi.
Nemis tilida qo shma ravishlar quyidagicha ko rinishlarga ega:ʻ ʻ
1) Olmosh-ravishlar ( da, hier, wo o rin ravishlari va
ʻ an, auf, für, gegen va
hokazo predloglarning birikuvidan yasaladi). Masalan: daran, darauf, daraus,
dabei, dadurch, dafür, dagegen, hieran, hierauf, hieraus, hierbei, hiermit, hierfür,
hiergegen, woran, worauf, woraus, wodurch, womit va h.
2) o rin ravishlari + her yoki hin.
ʻ Masalan: daher, hierher, dorthin, wohin va
h.
3) Predlog + her yoki hin. Masalan: nebenher, nebenhin, vorher, vorhin,
hinterher, umher .
4) Sifat + her yoki hin. Masalan: fernerhin, weiterhin , künftighin .
5) Ot + predlog. Masalan: bergan, flußauf, kopfüber, tagaus .
6) Predlog + ko rsatish olmoshi. Masalan:
ʻ außerdem, währenddessen,
ohnedies .
Juft ravishlar. Juft ravishlar tubandagicha ko rinishlarga ega:
ʻ
1) Bir so zning aynan takrorlanishi bilan vujudga kelgan juft ravishlar.
ʻ
Masalan: bir-bir, bitta-bitta, yakka-yakka, oz-oz, kam-kam, kars-kars, gumbur-
gumbur, kula-kula, kuta-kuta kabi.
2) Ma’nodosh so zlarning qator keltirilishi bilan hosil bo lgan juft ravishlar.
ʻ ʻ
Masalan: asta-sekin, eson-omon, ochiq-oydin, uzil-kesil kabi.
3) Qarama-qarshi ma’noli so zlarning birikuvidan hosil bo lgan juft
ʻ ʻ
ravishlar. Masalan: qishin-yozin, ostin-ustin, ochin-to qin, erta-kech, kecha-
ʻ
kunduz, o qir-o qimas, chiqar-chiqmas
ʻ ʻ kabi.
4) O rin-payt, chiqish, junalish kelishik qo shimchalaridan birortasi
ʻ ʻ
komponentlariga qo shilib kelgan yoki komponentlaridan birortasiga -ma yoki -ba
ʻ
elementlari qo shilgan juft ravishlar. Masalan:
ʻ kundan-kun, o z-o zidan, taqa-taq, ʻ ʻ
yildan-yilga, shundan-shunga, yuzma-yuz, tomma-tom, dam-badam kabi.
Nemis tilida juft ravishlar quyidagicha ko rinishlarga ega:
ʻ
1) Bir so zning aynan takrorlanishi bilan vujudga kelgan juft ravishlar.
ʻ
54](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_54.png)
![Masalan: bald bald, mehr, mehr, sehr, sehr, durch und durch.
2) Ma’nodosh so zlarning qator keltirilishi bilan hosil bo lgan juft ravishlar.ʻ ʻ
Masalan: immer wieder, bereits schon, noch hinzu, ausschließlich nur, wieder von
neuem, nachdem danach, einander gegenseitig, darüber hinaus nach, oder ferner,
gern hoffen, zuerst anfangen , zuletzt schließen.
3) Qarama-qarshi ma’noli so zlarning birikuvidan hosil bo lgan juft
ʻ ʻ
ravishlar. Masalan : hin und her, auf und ab, ab und zu 38
.
Oddiy daraja. Ravishlarda ham, sifatlardagi kabi xususiyati bor.
Ravishlardagi daraja formalari harakat belgisining ortiq-kamligini yoki
chegaralangan ekanligini ko rsatadi. Sifatlarda ikki xil predmetning bir xil
ʻ
xususiyati qiyoslanib, birida o sha xususiyatning ortiqligi, ikkinchisida esa kamligi
ʻ
aniqlaniladi. Masalan: Bu uydan u uy kattaroq kabi. Ravishlardagi daraja affiksi
esa ikki xil 1predmetdagi bir xil harakat belgisining ortiq yoki kamligini
ifodalaydi: TU-104 samolyoti IL-18 samolyotidan tezroq uchadi kabi.
Ravish darajalari, bosh darajadan tashqari, quyidagicha ko rinishlarga ega: qiyosiy
ʻ
daraja va orttirma daraja.
Qiyosiy daraja. Qiyosiy darajada harakat belgisi boshqa ayni shunday belgi
bilan qiyoslanadi. Bu daraja ravishlarga -roq affiksini qo shish bilan yasaladi:
ʻ
Bizning brigadamiz paxtadan ko proq
ʻ hosil oldi 39
. Bu affiks ko p, oz, kam ʻ
kabi miqdor ravishlaridan ko proq, ozroq, kamroq tarzida ravishning qiyosiy
ʻ
darajasini yasaydi. Lekin u bir oz, sal, picha, qittak, xiyol kabi miqdor ravishlariga
qo shilib kelmaydi. Chunki bu ravishlarning leksik ma’nosidan belgining
ʻ
kuchsizligi, kamligi sezilib turadi.
Shuningdek, quyidagi daraja ravishlariga ham - roq affiksi qo shilib
ʻ
kelmaydi: juda, g oyat, nihoyatda, obdon, ozmuncha, aslo, sira, hech va boshqalar.
ʻ
Bu ravishlarning leksik ma’nosidan harakat belgisining ortiq yoki kamligi sezilib
turadi. Payt ravishlaridan ba’zilari harakatning ma’lum paytga nisbatan oldin yoki
38
Mirsagatow T.S. Deutsche Grammatik. Syntax (Vergleichend mit dem Usbekischen). – Taschkent: O’qituwtschi,
1980. S–31.
39
Drosdowski G, Eisenberg P. Grammatik der deutschen Gegenwartsprache. - Mannheim: Dudenverlag, 1995. S-37
55](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_55.png)
![keyin ijro etilishi paytini ifodalaydi. Bunday payt ravishlariga - roq affiksi
qo shilganda, harakatning paytga ko ra oldin-keyin bo lishini qiyoslab ko rsatadi:ʻ ʻ ʻ ʻ
Ertaroq kel (kechikib qolma), ertalabroq kel (juda ham erta bo lmasin),
ʻ
so ngroq kel (hozir kelishing shart emas), ilgariroq kel (keyinga qolma), keyinroq
ʻ
kel (hozir kelishing o rinli emas), haliroq kel (bir oz vaqtni o tkazib kel), undan
ʻ ʻ
avvalroq kel (undan keyin qolma) kabi.
- roq affiksini qabul qilgan ravish oldida picha, tag in kabi miqdor ravishlari
ʻ
ishlatilsa, daraja ma’nosi bir qadar boshqacha tus kasb etadi: sal nariroq, picha
beriroq, yana ko proq, tag in kamroq kabi.
ʻ ʻ
Tarkibida -n (in) affiksi bo lgan ravishlar ham -roq affiksini oladi: Yashirinroq ish
ʻ
tut kabi.
Sifatlardan -simon, -namo affikslari orqali yasalgan ayrim ravishlar -roq
affiksini oladi. Masalan: oliftasimonroq, oliftanamaroq kabi.
O rin ravishlaridan nari, beri kabilar
ʻ -roq affiksini oladi (nariroq, beriroq).
Quyidagi payt ravishlari - roq affiksini oladi:
1. Chegaralangan konkret paytni anglatuvchi ravishlar: tunov kun, erta
(bugun emas), endi, hanuz, hamisha, kecha, bugun, bultur, qadim, hamon, kunduzi
kabi.
2. O zak-negizga singib ketgan kelishik formasiga ega bo lgan ravishlar -
ʻ ʻ
roq affiksini olmaydilar: yiliga, yaqinda, hozirda kabi.
3. Tarkibida bilan , alla, har, hech, bir kabi so zlardan birortasi kelgan
ʻ
ravishlar: allamahal, bir vaqt, har kuni, kuni bilan, hech vaqt, birpas kabi.
4. Juft holdagi payt ravishlari: yildan-yilga, erta-indin, qishin-yozin kabi.
5. Maqsad ravishlaridan -roq affiksi orqali qiyosiy daraja yasalmaydi.
Masalan: ataylab, atayin, jo rttaga, qasddan kabi.
ʻ
6. - an, - siz, - cha, - larcha, - incha, ligicha, - lay, - layin, - day, - dek, -
chasiga, - iga (siga), - gacha affikslari bilan yasalgan ravishlar - roq affiksini
olmaydi.
56](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_56.png)
![Nemis tilida ham ravish darajalari xuddi sifat darajalaridek yasalib, qiyosiy
daraja - er suffiksini qo shish bilan yasaladi. Faqat ba’zi ravishlardangina qiyosiyʻ
daraja shaklini yasash mumkin.
Ravishlarning alohida guruhi qotib qolgan orttirma daraja shakllarini
ifodalaydi. Shuningdek qotib qolgan qiyosiy daraja shakllarini ham ifodalaydi.
Qo shma ravishlarning orttirma darajasi qo shimcha olmaydi. Ravishlarda qiyosiy
ʻ ʻ
shakllarsiz daraja farqlash xususiyati mehr, weiter, am meisten, am weitesten kabi
ravishlar yoki ravishlarni takror qo llash orqali ifodalanishi mumkin
ʻ 40
. Nemis tilida
ravishlarning maxsus bir guruhi mavjud. Ular olmosh-ravishlar deb ataladi.
Olmosh-ravishlar ham olmoshlik, ham ravishlik belgilariga ega. Ular olmoshlarga
o xshab ko rsatish xususiyatiga ega bo lib, ot o rnida qo llanadi, biroq ravishlarga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o xshab o zgarmaydi. Shuning uchun ham ular olmosh-ravishlar deb ataladi.
ʻ ʻ
Olmosh-ravishlar gapda predlog bilan kelgan ot o rniga ishlatiladi.
ʻ
Nemis tilidagi so roq olmosh – ravishlari (
ʻ wo + predlog shakli) ifodalagan
ma’no o zbek tiliga so roq sozlar orqali beriladi. Ko rsatish olmosh – ravishlari
ʻ ʻ ʻ
( da + predlog shakli) ifodalagan ma’no o zbek tiliga
ʻ ko rsatish olmoshi + ʻ
ko makchi
ʻ shakli orqali beriladi.
3.2. Nemischa “ravish + fe’l” qolipli so z birikmalarining
ʻ
o zbekchaga tarjimasi
ʻ
Tilshunoslikda ravish so z turkumi ot, fe’l, sifat, olmoshdan keyingi
ʻ
o rinlarda turadi.
ʻ Ravish so z turkumi ba’zan sifat vazifasida ham keladi. U holatda ʻ
gapda sintaktik jihatdan otga bog lanadi. Sintaktik vazifasiga ko ra aniqlovchi
ʻ ʻ
vazifasida keladi. “ Ravish + fe’l ” qolipli so z birikmasi esa gapda sintaktik
ʻ
jihatdan hol vazifasida keladi. Ravish va fe’l qolipli so z birikmasini badiiy
ʻ
asarlarda tahlil qilish uchun tadqiqot manbai sifatida Iogann Volfgang Gyote
tomonidan mahorat bilan yozilgan „Yosh Verterning iztiroblari“ (Leiden des
Jungen Werters) va o zbek tilidagi tarjimasi tanlab olindi.
ʻ
40
Саидов С. Немис тили грамматикаси машқларда. – Тошкент: Ўзбекистон, 2003. Б – 436.
57](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_57.png)
![Jahon adabiyoti tarixida muhim o ringa ega bo lgan ulug nemis shoiriʻ ʻ ʻ
Iogann Volfgang Gyote umri so ngida nasriy asar yozishga jazm etgan. Buning
ʻ
samarasi o laroq “Yosh Verterning iztiroblari” romani dunyoga kelgan. Roman
ʻ
yosh ko ngillarning zavq-shavqi, iztirobi, qaynoq muhabbati haqida.
ʻ
Asardan 100 ga ravish +fe’lli birikma qatnashgan gaplar tanlab olinib,
ular sintaktik jihatdan tadqiq qilindi. Quyida ushbu gaplardan ba’zilari tahlil
qilindi.
Ich bin so glücklich , mein Bester, so ganz in demGefühle von ruhigem Dasein
versunken, daß meine Kunst darunter leidet.
Glücklich so zi nisbiy sifat bo lib, ushbu gapda ot kesimning bir qismi bo lib,
ʻ ʻ ʻ
ravish vazifasida kelmoqda. So yuklamasi glücklich so ziga qo shimcha ma’no
ʻ ʻ
yuklab, uni kuchaytirib ko rsatmoqda. Gapda sintaktik jihatdan ravish holi
ʻ
vazifasini bajaradi. Ushbu gapdagi darunter so zi olmosh-ravish hisoblanadi.
ʻ
Ushbu olmosh-ravish da ravishi + unter predlogidan hosil bo lgan bo lib, predlog
ʻ ʻ
unli harf bilan boshlangani uchun ham r harfi qo shiladi.
ʻ Ushbu gap o zbek tiliga ʻ
quyidagicha tarjima qilingan:
Shunday baxtlimanki , do stim, orom og ushiga shu qadar singib
ʻ ʻ
ketganmanki, bundan san’atim zarar ko rmoqda.
ʻ
So so zi kuchaytiriv ma’nosi bergan va o zbek tiliga shunday, shu qadar
ʻ ʻ
tarzda tarjima qilish mumkin. glücklich so zi ham -man shaxs son qo shimchasi
ʻ ʻ
orqali ifodalangan. Gapda sein fe’liga bog lanib kelgan.
ʻ Darunter olmosh ravishi
o zbek tiliga bundan deb tarjima qilinadi.
ʻ Darunter olmosh ravishi leiden fe’liga
bog lanib, ravish+fe’l so z birikmasini hosil qilgan.
ʻ ʻ
Wenn ich da sitze, so lebt die patriarchalische Idee so lebhaft um mich, wie
sie, alle die Altväter, am Brunnen Bekanntschaft machen und freien, und wie um
die Brunnen und Quellen wohltätige Geister schweben.
Yuqoridagi gapda da ravishi o rin ravishi bo lib, gapda o rin holi vazifasini
ʻ ʻ ʻ
bajargan. Gapda sitzen fe’liga bog lanib, ravish + fe’lli so z birikmani hosil qilgan.
ʻ ʻ
Ushbu gapdagi ikkinchi ravish lebhaft bo lib, ushbu ravish nisbiy ravish
ʻ
hisoblanadi. Chunki lebhaft ravishi otgan bog lanib morfologik jihatdan sifat,
ʻ
58](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_58.png)
![sintaktik jihatdan aniqlovchi bo lib kelishi mumkin. Ushbu gapda lebhaft so ziʻ ʻ
leben fe’liga bog lanib ravish fe’lli so z birikmani hosil qilmoqda. Da - o rin holi,
ʻ ʻ ʻ
lebhaft – ravish holi vazifasida kelmoqda. Ushbu gap o zbek tiliga quyidagicha
ʻ
tarjima qilinadi.
U yerda o tirganimda, patriarxal hayotga xos tasavvurlar: ota
ʻ
bobolarimizning qayliqlari bilan qanday uchrashganlari va quduq yonida nikoh
o qitganlari hamda quduqlar va buloqlar atrofida aylanishgan rahmdil ruhlar
ʻ
xuddi hozir sodir bo layotgandek
ʻ ko z oldimda gavdalanadi. ʻ
Da ravishi nemis tilida bir so z bilan ifodalanayotgan bo lsa, o zbek tiliga
ʻ ʻ ʻ
ikki so z bilan ya’ni
ʻ u yerda tarzda ifodalanyapti. O tirmoq fe’li bilan ravish + ʻ
fe’lli so z birikmasini hosil qilmoqda. Keyingi ravishimiz
ʻ lebhaft o zbek tiliga ʻ
xuddi hozir sodir bo layotganday tarzda berilgan. Aslida lug atlarga qaraydigan
ʻ ʻ
bo lsak,
ʻ lebhaft so zining ma’nosi ʻ jonli degan so zga to g ri keladi. O zbek tilida ʻ ʻ ʻ ʻ
ko z oldimda gavdalanmoq frazeologizmi orqali tarjima qilingan.
ʻ
Wenn du fragst, wie die Leute hier sind, muß ich dir sagen: wie überall !
Ushbu gapda hier ravishi sein fe’liga bog langan,
ʻ überall ravishi esa fe’lsiz
shaklda kelgan.
Mabodo “u yerning odamlari qanday ? ” deb so ragudek bo lsang, “hamma
ʻ ʻ
yerdagidek ” , deb javob qaytargan bo lardim.
ʻ
Ushbu gapning o zbek tiliga tarjimasida nemis tilidagi hier bu yerning
ʻ
so zning o zbek tiliga u yerning tarzida tarjima qilingan. Bu o rinda tarjimonning
ʻ ʻ ʻ
ushbu so‘z tarjimasidagi qo pol xatosini ko rish mumkin. Vaholanki, hier ravishi
ʻ ʻ
o zbek tilida bu yerda ma’nosini anglatgan bo lsa, dort ravishi u yerga ma’nosini
ʻ ʻ
anglatadi. Keyingi ravish überall ravishi bo lib, ushbu ravishning tarjimasi o zbek
ʻ ʻ
tiliga mutloq mos tushadi.
Wenn ich mich manchmal vergesse , manchmal mit ihnen die Freuden
genieße , die den Menschen noch gewährt sind….
Ushbu gap sintaktik jihatdan ergashgan qo shma gap bo lib, manchmal
ʻ ʻ
ravishi ayiruv bog lovchisi bo lib kelgan va vergessen (unutmoq) va geniessen
ʻ ʻ
59](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_59.png)
![(bahra olmoq) fe’llari bilan bog lanib kelgan. Vergessen va geniessen fe’llariʻ
gapda ohang jihatdan ritmik bog langan.
ʻ
Ba’zan g amlarimni unutib, mana shu odamlar bilan barcha shodliklardan
ʻ
bahramand bo lsak.
ʻ Yuqoridagi gapni o zbek tiliga tarjimasida ko rishimiz ʻ ʻ
mumkinki, ba’zan payt ravishi birinchi gapda mavjud. Lekin ikkinchi gapda
berilmagan. Ba’zan unutmoq tarzida ifodalanib, payt ravishi ma’nosini ifodalaydi.
Und nun! - ach ihre Jahre, die sie voraushatte, führten sie früher ans Grab
als mich.
früher so zi payt ravishi bo lib, ushbu gapda fe’l kesimning bir qismi bo lib,
ʻ ʻ ʻ
hol vazifasida kelmoqda. Gapda sintaktik jihatdan payt holi vazifasini bajaradi.
Ushbu gapdagi voraus so zi olmosh-ravish hisoblanadi. Ushbu olmosh-ravish da
ʻ
ravishi + unter predlogidan hosil bo lgan bo lib, predlog unli harf bilan
ʻ ʻ
boshlangani uchun ham “r ” harfi qo shiladi.
ʻ Afsuski, u mendan bir necha yosh
katta edi va ancha erta olamdan o tdi. Und da schwimmt alles vor meinen Sinnen,
ʻ
und ich lächle dann so träumend weiter in die Welt. Ushbu gapda dann so zi payt
ʻ
ravishi ma’nosini anglatib keladi. O zbek tiliga tarjima qilinganda esa o zining
ʻ ʻ
ahamiyatini yo qotib, - da yuklamasi tarzida berilgan.
ʻ
Shunda hamma narsa ko z oldimda jimirlab aylanishadi-da, hayotni go yo
ʻ ʻ
tushdagidek jilmayib kuzataman. Auch hier habe ich wieder ein Plätzchen
angetroffen, das mich angezogen hat. Ushbu gapda hier ravishi mavjud bo lib,
ʻ
ushbu ravish o rin joy ma’nosini anglatadi. Bu yerda tarzida tarjima qilinadi va
ʻ
ushbu ravish antreffen – uchratmoq fe’liga bog lanib kelgan. hier+antreffen ravish
ʻ
fe’lli birikmasini hosil qilgan. Ushbu gap o zbek tiliga quyidagicha tarjima
ʻ
qilinadi.
Bu yerda ham shunaqa didimga mos go shani topib oldim.
ʻ
Die Lage an einem Hügel ist sehr interessant, und wenn man oben auf dem
Fußpfade zum Dorf herausgeht, übersieht man auf einmal das ganze Tal. Ushbu
gapda 2 ta ravish qatnashgan, birinchisi interessant so zi otga bog lansa sifat fe’lga
ʻ ʻ
bog lansa ravish ma’nosini anglatadi. Ushbu gapda sein fe’liga bog lanib ot- kesim
ʻ ʻ
60](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_60.png)
![vazifasida kelgan. Keyingi ravishimiz oben ravishi bo lib, o rin- joy ma’nosiniʻ ʻ
anglatgan. O zbek tilida esa quyidagicha ifoda etilgan:
ʻ
Bu ko rkam manzil tepalik yon bag rida yastangan, agar yolg izoyoq
ʻ ʻ ʻ
yo ldan qishloq tomonga yuqorilab borilsa, bundan vodiy kaftdagidek ko zga
ʻ ʻ
tashlanadi. Interessant+sein ravish fe’lli so z birikmasi hamda oben herausgehen
ʻ
so z birikmalari berilgan.
ʻ
So vertraulich, so heimlich hab ich nicht leicht ein Plätzchen gefunden, und
dahin lass’ ich mein Tischchen aus dem Wirtshause bringen und meinen Stuhl,
trinke meinen Kaffee da und lese meinen Homer.
Ushbu gapda dahin qo shma ravishi mavjud bo lib ushbu ravish da va hin
ʻ ʻ
ravishlaridan yasalgan. Da ravishi alohida ravish sifatida ham qo llangan. O zbek
ʻ ʻ
tilida esa quyidagicha ifoda etilgan.
Bunday ovloq joy kamdan-kam topiladi. Men o z stol-stulimni o sha daraxt
ʻ ʻ
ostiga chiqartiraman-da, shu yerda o tirib qahva ichaman hamda Homerni
ʻ
mutolaa qilaman. Das erstenmal, als ich durch einen Zufall an einem schönen
Nachmittag unter die Linden kam, fand ich das Plätzchen so einsam.
Ushbu gapda einsam holat ravishi finden fe’liga birikib kelgan. Einsam so zi
ʻ
yakka - yolg iz, bo m- bo sh bosh tarzida tarjima qilinadi.
ʻ ʻ ʻ
Bir kuni qoq tush paytida arg uvon daraxtlari ostiga kelganimda may don
ʻ
ilk marta bo"m-bo sh edi. ich fragte nach dem Ältesten, und sie hatte mir kaum
ʻ
gesagt, - Katta o g lingiz qayerda? - so radim men. Seit der Zeit bin ich oft
ʻ ʻ ʻ
draußen.
O shandan buyon maydonchaga tez-tez borib turaman.
ʻ Ich werde, wie
gewöhnlich, schlecht erzählen, und du wirst mich, wie gewöhnlich, denk’ ich,
übertrieben finden; es ist wieder Wahlheim, und immer Wahlheim, das diese
Seltenheiten hervorbringt.
Men odatimdek yomon hikoya qilaman, sen esa galgidek, meni mubolag a
ʻ
qilayapti, deb o ylaysan. Bu ajoyibotlaming makoni - Valhaym va yana o sha
ʻ ʻ
Valhaymdir.
61](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_61.png)
![Du solltest raten, daß ich mich wohl befinde, und zwar-kurz und gut, ich
habe eine Bekanntschaft gemacht, die mein Herz näher angeht.
Yuqoridagi gapda ikkita ravish va fe’ldan tarkib topgan birikma mavjud
bo lib, birinchisi wohl befinden sich, ikkinchi esa näher angehen birikmalariʻ
hisoblanadi .
Sog - salomat ekanligimni
ʻ о ’zing fahmlashing kerak edi, ya’ni... qisqasi,
birov bilan tanishganligim qalbimda tug yon ko tarmoqda... Bilmadim.... nima
ʻ ʻ
bo lyapti o zi.
ʻ ʻ
Uchinchi bob bo yicha xulosalar
ʻ
Mazkur bob yuzasidan quyidagi xulosalarga kelindi:
1 . O zbek tilida ham nemis tilida ham so z birikmalari tuzilishiga ko ra
ʻ ʻ ʻ
sodda so z birikmalari va murakkab so z birikmalariga bo linadi. Ikki so zdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
hosil bo lgan so z birikmalari sodda so z birikmalari deyiladi. Masalan: der junge
ʻ ʻ ʻ
Mensch (yosh odam), schnell laufen (tez yugurmoq), gut liest (chiroyli yozadi)
kabi ikkidan ortiq mustaqil so zdan hosil bo lgan so z birikmalari murakkab so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmalari deyiladi.
2. O zbek tilida ham so z birikmalari o z xususiyatlariga ko ra nemis tilidagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
so z birikmalariga o xshaydi. Masalan, birinchidan, bu tilda ham so z birikmalari
ʻ ʻ ʻ
birdan ortiq mustaqil so zning tobelanish asosida bog lanishidan hosil bo ladi:
ʻ ʻ ʻ
bepoyon dala, tez yurmoq, sekin gapirmoq, kulib gapirmoq kabi. Ikkinchidan,
o zbek tilida ham so z birikmasining otli birikma (keng dala), fe’lli birikma (uzoq
ʻ ʻ
so zlamoq), sifatli birikma (ishga qobiliyatli odam) kabi turlari mavjud;
ʻ
uchinchidan o zbek tilida ham so z birikmalari tuzilishiga ko ra sodda va
ʻ ʻ ʻ
murakkab birikmalarga bo linadi: qiziqarli o yin (sodda so z birikmasi), o n besh
ʻ ʻ ʻ ʻ
qavatli bino (murakkab so z birikmasi).
ʻ
Payt ravishlaridan ba’zilari harakatning ma’lum paytga nisbatan oldin yoki
keyin ijro etilishi paytini ifodalaydi. Bunday payt ravishlariga -roq affiksi
qo shilganda, harakatning paytga ko ra oldin yoki keyin bo lishini qiyoslab
ʻ ʻ ʻ
ko rsatadi:
ʻ
62](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_62.png)
![Ertaroq kel (kechikib qolma), ertalabroq kel (juda ham erta bo lmasin),ʻ
so ngroq kel (hozir kelishing shart emas), ilgariroq kel (keyinga qolma), keyinroq
ʻ
kel (hozir kelishing o rinli emas), haliroq kel (bir oz vaqtni o tkazib kel), undan
ʻ ʻ
avvalroq kel (undan keyin qolma) kabi.
Ravish va fe’ldan tarkib topgan so z birikmasi nemis tilida o z qo llanishiga
ʻ ʻ ʻ
ko ra 3 ta zamonda qo llaniladi. Bular: Gegenwart (hozirgi zamon),
ʻ ʻ
Vergangengenheit (o tgan zamon, Vor - oder Nachzeitig (vaqtdan oldin yoki keyin
ʻ
qo llanilishi). Mazkur bobda jahon adabiyotining yirik vakili bo lmish Gyotening
ʻ ʻ
“Yosh Verterning iztiroblari ” romanidagi “ravish+fe’l ” qolipli so z birikmalari
ʻ
tanlab olindi va o zbek tiliga tarjima qilinib, tahlil qilindi.
ʻ
63](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_63.png)
![Xulosa
Ma’lumki, o zlikni anglash milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlarʻ
o rtasidagi ruhiy - ma’naviy bog liqlik til orqali namoyon bo ladi.
ʻ ʻ ʻ Jamiki ezgu
fazilatlar inson qalbiga avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan
singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. Chet tilini o rganish uchun avvalo ona
ʻ
tilini o rganmog imiz darkor.
ʻ ʻ
Tilshunoslik fanining qiyosiy lingvistika yo nalishiga bo lgan e’tibor,
ʻ ʻ
qiziqish doimo katta bo lgan.
ʻ Til paydo bo lgandan buyon boshqa tillarga ʻ
qiyoslanadi. O zga tilni o rganish jarayonida chet tilining leksik, grammatik
ʻ ʻ
jihatlari ona tili tizimidan izlanadi, o rganiladi. Tilning o zi paydo bo libdiki, u
ʻ ʻ ʻ
doimo qiyosga muhtoj, aks holda hech bir tilning tabiati va mohiyatini o rganish
ʻ
imkoni bo lmaydi. Ayniqsa, tillar tizimini chog ishtirishning metodik ahamiyati
ʻ ʻ
kattadir. O zga tilni o rganish jarayonida maqsadli ravishda xorijiy tilning
ʻ ʻ
xususiyati, belgilarini ona tili tizimidan izlaymiz.
Qiyosiy tilshunoslik serqirra yo nalish hisoblanib, uning nazariy va amaliy
ʻ
ahamiyati barcha tilshunoslar tomonidan e’tirof etilgan. A.Abduazizov,
D.Ashurova, A.Bushuy, J.Jalolov, H.Ne’matov, M.Nusharov, S.Saidov,
U.Yusupov, M.Umarxo jayev, S.Rahimov, I.Mirzayev kabi ko plab mamlakatimiz
ʻ ʻ
tilshunos olimlari taqdim qilayotgan ilmiy ishlar qiyosiy tilshunoslikning bugungi
holatini ko rsatish bilan bir qatorda uning kelajagini ham belgilab olish imkonini
ʻ
beradi.
So nggi ikki asrda qiyosiy tilshunoslik fani o ziga xos yutuqlarga erishdi.
ʻ ʻ
Keyingi davrda turli tillardagi materiallarni qiyoslash natijasida tilshunoslikning
yangi bir yo nalishi tipologiya fani shakllandi. Bunda, asosiy e’tibor tillarning
ʻ
fonetik tizimiga qaratildi. Shunga qaramasdan, tillarning o ziga xos o rganilmagan
ʻ ʻ
qatlamlari borki, ularni qiyosiy o rganish hamon davom etmoqda. Ana shunday
ʻ
sohalardan biri qiyosiy grammatika sohasidir. Mazkur magistrlik dissertatsiyasida
bir-biriga qardosh bo lmagan ikki tildagi “ravish+fel” qolipli soz birikmalari
ʻ
qiyosiy jihatdan tahlil qilingan.
64](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_64.png)
![Ushbu dissertatsiyaning I bobi Sintaksis ilmining dolzarb masalalari deb
nomlangan bo lib, bob yuzasidan quyidagi xulosalarga kelindi:ʻ
1. So z birikmalari gapning struktural elementlaridan biri bo lib, gapning
ʻ ʻ
tarkibida ma’lum bir vazifani bajarib kelganligi uchun grammatikaning sintaksis
qismida o rganiladi. So z birikmalarining o ziga xos leksik ma’nolari, morfologik
ʻ ʻ ʻ
va sintaktik xususiyatlari yaxshi o rganilgandagina, gapning grammatik
ʻ
xususiyatlari aniqroq ochiladi. Shu sababli, keyingi yillarda so z birikmalarini
ʻ
o rganishga bag ishlangan ko pgina ilmiy asarlar paydo bo ldi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
2. Nutqda, gapda so zlar ma’lum grammatik qoidalar asosida bir-biri bilan
ʻ
bog langan bo ladi. Masalan: uning qizi (gapiradi) - seine Tochter (spricht), yosh
ʻ ʻ
bola (yuguradi) – ein kleines Kind (läuft), sekin gapiradi – leise spricht.
Yuqoridagi misollardagi har bir juft grammatik butunlikni hosil qilgan
bo lib, yaxlit, biroq o z ichida qismlarga bo linadigan bir butun tushunchani
ʻ ʻ ʻ
bildiradi. Bu kompleks qo shilmadagi so zlarning asli, odatda, grammatik jihatdan
ʻ ʻ
shakllangan bo ladi. Ikki yoki undan ortiq mustaqil so zdan tuzilib, tobelanish
ʻ ʻ
aloqasi asosida bir grammatik butunlik, semantik yaxlitlik tashkil qilgan xar bir
kompleks so z birikmasi sanaladi.
ʻ
3. Demak, so z birikmasi deb ikki yoki undan ortiq mustaqil so zlardan
ʻ ʻ
iborat
bo lgan, gapda ma’lum bir sintaktik vazifani bajargan konstruksiyaga aytiladi.
ʻ
Birikma mustaqil so zlarning qo shilishi bilan hosil bo ladi, yordamchi so zlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
(ko makchilar) esa o zining oldidagi mustaqil so z bilan birgalikda bir komponent
ʻ ʻ ʻ
(tarkibiy qism) sanaladi. So z birikmasi kompleksidagi bir so z hokim bo ladi,
ʻ ʻ ʻ
boshqasi esa unga tobe bo ladi. Bu hokim – tobelik holati o sha qo shilishning
ʻ ʻ ʻ
xarakteridan, komponentlarning grammatik xususiyatlaridan, formal
ko rsatkichlardan va ma’nodan bilinib turadi. Masalan: oppoq qor (qor - hokim
ʻ
so z) – der weiße Schnee (Schnee - hokim so z); den Film ansehen (ansehen -
ʻ ʻ
hokim) – filmni ko rmoq (ko rmoq - hokim); gut lesen (lesen - hokim) – yaxshi
ʻ ʻ
o qimoq (o qimoq - hokim).
ʻ ʻ
65](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_65.png)
![Birikmadagi komponentlarning odatdagi, neytral tartibi o zbek tilidaʻ
quyidagi qoidaga asoslanadi: tobe so z hokim so zdan oldin keladi. Tobe so zning
ʻ ʻ ʻ
formasi hokim so zga, uning talabiga qarab o zgaradi. Masalan: maktabga bormoq,
ʻ ʻ
maktabdan kelmoq. Demak, so zning har bir shakllarga kirishishi uning boshqa
ʻ
so zlar bilan bo lgan munosabatiga – bu munosabatlarning leksik - grammatik
ʻ ʻ
xususiyatlariga bog liq bo ladi.
ʻ ʻ
Nutqdagi har qanday butunlik grammatik va semantik butunlik –
sintaktik konstruksiya bo lavermaydi, bu bog‘lanishning boshqacha ko rinishlari
ʻ ʻ
ham bor.
4. Gapni so z birikmasidan farqlash kerak. Gapning so z birikmasidan farqi
ʻ ʻ
shundaki, gap predikatsiya bilan ifodalangan, ya’ni ma’lum bir fikr anglatish
uchun maxsus tashkil topgan kommunikativ konstruksiyadir. So z birikmasi esa
ʻ
gapning bir elementi, muhim bir qismi sifatida tekshiriladi. U so zlarning atributiv
ʻ
(aniqlovchi bilan aniqlanishi), obyektli (to ldiruvchi bilan kesim) va releativ (hol
ʻ
bilan kesim) aloqaga kirishuvidan tarkib topib, asosan nominativ xarakterda
bo ladi.
ʻ
5. So z birikmasi bilan sintagma orasida yaqin munosabat mavjud. Nutq
ʻ
jarayoni ohang va mazmunan bir butun bo lgan so z va so z guruhlaridan tashkil
ʻ ʻ ʻ
topadi. Ohang va mazmunan bir butunlikni tashkil qiluvchi bunday so z
ʻ
guruhlariga sintagma deb ataladi.
Morfologik jihatdan qismlarga bo linuvchi so zlar, so z birikmalari jumla
ʻ ʻ ʻ
yoki gap sintagma bo lishi mumkin. Masalan: Viele Studenten badeten am Tage
ʻ
darak gapini ikki sintagmaga ajratish mumkin. Ikki sintagmali darak gaplar
birinchi sintagmada tugallanmagan va oxirgi sintagmada esa tugallangan ohangga
ega. Sintagmalar bir-biridan pauza orqali ajratiladi. Gapdagi pauzani vertikal
chiziq bilan belgilasak, u holda yuqoridagi darak gapdagi ikki pauza quyidagicha
ifodalanadi: Viele Kinder / badeten am Tage (ko p bolalar kunduzi cho miladilar).
ʻ ʻ
So z birikmalarining strukturalari va ma’nolari turli xil bo lib, gapda har xil
ʻ ʻ
sintaktik vazifalarda ishlatiladi. Masalan: So zlarning o zaro birikuvidan leksik
ʻ ʻ
birliklar (interessantes Buch – qiziqarli kitob, die Pflicht eines jeden Bürgers – har
66](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_66.png)
![bir fuqaroning burchi kabi). Frazeologik birliklar (Das kommt nicht in Frage – bu
haqda so z ham bo lishi mumkin emas kabi) ikki gap bo lagining o zaro aloqasiniʻ ʻ ʻ ʻ
(masalan: to ldiruvchi bilan kesim yoki aniqlovchi bilan aniqlanmish aloqasini)
ʻ
ifodalovchi sintaktik birikmalar hosil bo ladi.
ʻ
6. So z birikmasi nominativ funksiyani – atash funksiyasini bajaradi, bu
ʻ
jihatdan u gapdan ko ra so zga yaqin turadi. So z birikmasining yolg iz o zi gapni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tashkil qilmaydi: u predikativ bo lmagan qo shilmadir, demak, fikr ifodalamaydi
ʻ ʻ
(u real borliqning biror hodisasi haqidagi xabarni, so zlovchining bunga
ʻ
munosabatini ifodalamaydi: unda gapga xos bo lgan predikativlik, intonatsion
ʻ
tugallik yo q), balki gap tarkibida boshqa so zlar, birikmalar bilan bog lanib, gap
ʻ ʻ ʻ
tuzish uchun material bo lib xizmat qiladi.
ʻ
II bob “O zbek tilida “ravish+fe’l” birikmalari tasnifi” deb nomlanib, bob
ʻ
bo yicha quyidagi xulosalarga kelindi:
ʻ
1. O zbek va nemis tillarining har ikkalasida ham hokim so z fe’l bo lgan
ʻ ʻ ʻ
birikmalarda ravish asosan fe’l bilan birikib keladi. Ravish bilan fe’ldan iborat
birikmalar ikkala tilda ham deyarli farq qilmaydi. Faqat o zbek tilida tobe so z
ʻ ʻ
(ravish) hokim so zdan albatta oldin keladi, nemis tilida esa u hokim so zdan oldin
ʻ ʻ
ham, keyin ham qo llanishi mumkin. Masalan: yaxshi o qiysan – gut liest yoki liest
ʻ ʻ
gut kabi.
2. Ravish turkumiga oid so zlar ham hokim holatda kelib boshqa turkumdagi
ʻ
so zlarni (asosan fe’llarni) boshqarish xususiyatiga ega.
ʻ Tez keldi, oldindan biladi,
avval javob bering, birday gapirdi, oz terdilar, tez-tez gapirishardi, yaxshi
o qiysan, chiroyli yozding, ertalab yetib kel, tezda jo nab ketdi, kechqurun sayrga
ʻ ʻ
chiqdi, biroz so zlashdi, oldinda borardi, mardlarcha halok bo ldi, tezda
ʻ ʻ
xayrlashdi, oldinda borardi, orqaga ketdi, beparvo o tirardi, baravar turishdi,
ʻ
qoyilmaqom qilib bajarishdi kabi.
3. Xilma-xil ruhiy holat, kayfiyatni ifodalovchi so zlar
ʻ rozi, norozi, xursand,
xafa kabi holat ravishlari fe’llar bilan birikadi. - Ularga ona bo l! - Men unga
ʻ
qo limni uzatdim, - Qizim! - dedi u, - sen ularga onalik vujuding va onalik
ʻ
e’tiboringni baxshida qil. Buning nima ekanini his etishingni, sening qaynoq ko z
ʻ
67](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_67.png)
![yoshlaringdanoq bir necha marta sezgandim. Ukalaring uchun ona, otang uchun
esa sadoqatli va mehrbon ayol o rnini bos! Unga tasalli ber! U hamma -ʻ
hammasiga go yoki rozidek tinglardi…
ʻ
4. Nemis va o zbek tillarining ikkalasida ham hokim so z fe’l bo lgan
ʻ ʻ ʻ
birikmalarda ravish (ba’zan sifatlar), vositali ot yoki harakat nomlari tobe bo lib
ʻ
keladi. Ravish bilan fe’ldan iborat birikmalar ikkala tilda ham deyarli farq
qilmaydi. Faqat o zbek tilida tobe so z (ravish yoki sifat) hokim so zdan albatta
ʻ ʻ ʻ
oldin keladi, nemis tilida esa u hokim so zdan oldin ham, keyin ham qo llanishi
ʻ ʻ
mumkin. Masalan: tez gapirasan – schnell spricht yoki spricht schnell kabi.
Dissertatsiyaning III bobida nemis tilidagi “ravish+fe’l” birikmalari haqida
ma’lumot berildi va Iogann Volfgang Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari”
asaridagi shunday birikmalar tahlil qilindi.
Nemis tilida ravishlar sifatlardan farqli o laroq turlanish xususiyatiga ega
ʻ
emas. Ular gapda doimo fe’lga bog lanib, sintaktik jihatdan tahlil qilinganda gapda
ʻ
hol vazifasini o taydi.
ʻ Gapda o zining xususiy o rniga ega: ʻ ʻ
Das Wetter war gut. – Ob-havo yaxshidir.
Das Wetter ungewöhnlich gut. – Ob-havo noodatiy darajada yaxshi.
“Ravish+fe’l ” so z birikmasi nemis tilida o z qo llanishiga ko ra 3 ta
ʻ ʻ ʻ ʻ
zamonda qo llaniladi. Bular: Gegenwart (hozirgi zamon), Vergangengenheit
ʻ
(o tgan zamon, Vor - oder Nachzeitig (vaqtdan oldin yoki keyin qo llanilishi).
ʻ ʻ
Mazkur bobda jahon adabiyotining yirik vakili bo lmish Gyotening “Yosh
ʻ
Verterning iztiroblari ” romanidagi “ravish+fe’l ” qolipli so z birikmalari tanlab
ʻ
olindi va o zbek tiliga tarjima qilinib, tahlil qilindi. Tarjimadagi o zgarishlar,
ʻ ʻ
so zlarni ba’zan tushib qolishi yoki o z ma’nosini o zgartirib boshqa ma’noda
ʻ ʻ ʻ
qo llangani misollar orqali tahlil qilindi. Masalan asardagi
ʻ Wenn du fragst, wie die
Leute hier sind, muß ich dir sagen: wie überall !
Ushbu gapda hier ravishi sein fe’liga bog langan,
ʻ überall ravishi esa fe’lsiz
shaklda kelgan.
Mabodo “ u yerning odamlari qanday? ” deb so ragudek bo lsang,
ʻ ʻ “ hamma
yerdagidek ”
, deb javob qaytargan bo lardim. ʻ
68](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_68.png)
![Ushbu gapning o zbek tiliga tarjimasida nemis tilidagi hier bu yerningʻ
so zning o zbek tiliga u yerning tarzida tarjima qilingan. Bu o rinda tarjimonning
ʻ ʻ ʻ
ushbu so‘z tarjimasidagi qo pol xatosini ko rish mumkin. Vaholanki, hier ravishi
ʻ ʻ
o zbek tilida bu yerda ma’nosini anglatgan bo lsa, dort ravishi u yerga ma’nosini
ʻ ʻ
anglatadi. Keyingi ravish überall ravishi bo lib, ushbu ravishning tarjimasi o zbek
ʻ ʻ
tiliga mutloq mos tushadi.
69](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_69.png)
![FOYD А LANILGAN ADABIYOTLAR
I. Normativ- huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “ O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yichaʻ ʻ
harakatlar strategiyasi to g risida
ʻ ʻ ” gi Farmoni. / Xalq so zi, 2017 yil, 8 fevral. - № ʻ
28 (6722). https://lex.uz/ru/
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябрдаги
“Mамлакатимизда ўзбек тилини янада ривожлантириш ва тил сиёсатини
такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида ” ги ПФ-5850-сон Фармони.
https://lex.uz/ru/
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикасининг
“Давлат тили ҳақида” ги қ онуни қабул қилинганининг ўттиз йиллигини кенг
нишонлаш тўғрисида 2019 йил 4 октябрдаги П Қ -4479-сонли Қ арори.
https://nrm.uz/
4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 21 октябрдаги “Ўзбек
тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-
тадбирлари тўғрисида” ги ПФ-5850 - сон Фармони. https://lex.uz/ru/
II. Monografiya, ilmiy maqola, ilmiy adabiyotlar
1. Abdullayev A. Frazeologizmlarning ekspressivlik xususiyati//O`zbek tili va
adabiyoti jurnali . – Toshkent , 1976. №5.
2. Abdurahmonov S. Nemis tilida frazeologizmlarning ifoda jihati xususida ba’zi
mulohazalar. Respublika ilmiy amaliy anjuman materiallari. - Samarqand, 2015.
3. Абдурахманов Ғ. Қўшма гап асослари синтаксиси. – Тошкент: ЎзФА
нашриёти, 1958.
4. Абдурахманов Ғ., Шоабдурахманов Ш.Ш., Ҳожиев А.Р. Ўзбек тили
грамматикаси. – Тошкент: Фан, 197 6.
5. Admoni W. Der Deutsche Sprachbau. – Moskau : Leningrad, 1972.
6. Agricola E. Wörter und Wendungen. – Leipzig: VEB Bibliographisches Institut,
1968.
7. Arssenjewa und andere. Grammatik der deutschen Sprache. – Leningrad, 1963.
70](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_70.png)
![8. Assenine E.H. Wortpaare in der deutschen Gegenwartsprache und ihr
universeller charakter. In Zeitschrift Info Daf, 1993.
9. Азизов А.А. Сопоставительная гр амматика русского и узбекского
языков. Морфология. – Ташкент, 1983 .
10. Азизов О., Сафоев А., Жамолхонов X. Ўзбек ва рус тилларининг
қ иёсий грамматикаси. – Тошкент, 1966.
11. Bahodirova M. Nemis va o zbek tillarida frazeologik sinonimlarningʻ
grammatik, semantik xususiyatlari . Magistr akademik darajasini olish uchun
yozilgan dissertatsiya. – Тoshkent, 2018.
12. Binjaminow J. R. Vergleichende Typologie der deutschen und usbekischen
Sprache. – Тaschkent: O qituwtschi
ʻ , 1982.
13. Boshmonov M. O zbek tilining gap bo laklarini “til-nutq” dixomotik
ʻ ʻ
bo linishida o rganish.
ʻ ʻ – Toshkent, 1991.
14. Brandsch J. Phraseologische Wendungen in der deutschen Sprache. Artikel aus
der Zeitung “ Neues Leben”. In Zeitschrift Info Daf, 1992.
15. Burger M. Mitwirkung von Jaksche H.Idiomatik des Deutschen.
Germanistische Arbeitshefte. – Tübingen: Max Niemeyer, 1973.
17. Болтаева Б . Ўзбек тили фраземалари трансформациясида фраземик
актуаллаштириш // Тафаккур зиёси илмий - услубий журнал . - Жиззах , 2018.
18. Болтаева Б. “Фалак” да фраземалар трансформацияси// Умумфилологик
тадқиқотлар: муаммо ва ечимлар: Республика илмий-амалий анжуман
материаллари. – Жиззах, 2011.
19. Болтаева Б. “Бобурнома” да иборалар трансформацияси// Умумфилологик
тадқиқотлар: муаммо ва ечимлар: Республика илмий-амалий анжумани
материаллари. – Жиззах, 2012.
20. Болтаева Б. Фраземалар контаминацияси/// Изланиш самаралари:
Ўзбекистон ёш тилшунослари ва адабиётшуносларининг анъанавий
республика илмий анжуман материаллари. – Тошкент, 2012.
71](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_71.png)
![21. Болтаева Б. Индивидуал-муаллиф фраземаларида ўзгаришлар// “Фан,
таълим ва амалиёт” мажмуасининг долзарб муаммолари: Илмий мақолалар
тўплами. – Тошкент: Фан ва технология, 2012.
22. Болтаева Б. Ўзбек тили фраземалари трансформациясида фраземик
фаоллаштириш// Ёш олимлар ва талабаларнинг республика илмий-амалий
анжумани материаллари. - Бухоро, 2014.
23. Donalies, Elke: Basiswissen Deutsche Phraseologie. - Basel: Francke. 2009.
24. Drosdowski G, Eisenberg P. Grammatik der deutschen Gegenwartsprache. -
Mannheim: Dudenverlag, 1995.
25 . Duden, Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. Völlig neu bearbeitete
und erweiterte Auflage. Herausgegeben und bearbeitet von Günter Drosdowski.
Bibliographisches Institut. -Mannheim/Wien/Zuerich: Dudenverlag,1984 .
26. Duden. Deutsches Universalwörterbuch. – Mannheim /Wien/ Zuerich, 1989.
27. Duden. Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. – Leningrad , 1962.
28. Duden. Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. – Leningrad, 1962.
29. E iniger ihrer Substituentia. – Tübingen,1981.
30. Fleischer W. Phraseologie der deutschen Gegenwartssprache. – Leipzig, 1982.
31. Hammer F. Feste Wortpaare im französisch und deutschen Sprachvergleich.
Tübingen, 1993.
32. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug ati. – Toshkent: O zbekistonʻ ʻ
Milliy ensiklopediyasi, 2002.
33. Iskos A., Lenkova A. Lezestoffe zur deutschen Lexikologie. - Leningrad:
Procvischinia, 1975.
34. Jamolxonov Н. Hozirgi o zbek adabiy tili. - Тoshkent: Talqin, 2005.
ʻ
35. Jung W. Grammatik der deutschen Sprache. – Leipzig, 1966.
36. Klappenbach R . S t e i n i t z W. Wöterbuch der deutschen Gegenwartssprache. –
Berlin: Akademie, 1982.
37. Mirsagatow T.S. Deutsche Grammatik. Morphologie. – Taschkent, 1974.
38. Mirsagatow T.S. Deutsche Grammatik. – Taschkent: O qituwtschi, 1980.
ʻ
39. Moskalskaja O.I. Grammatik der deutschen Gegenwartsprache. – Moskau,
72](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_72.png)
![1971.
40. Müller G. Deutsch von heute. – Leipzig, 1961.
41. Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo jayeva S. O zbek tiliningʻ ʻ
mazmuniy sintaksisi . – Toshkent: Fan, 1992.
42. Nurmuhammedov A. Safarov Sh. Ustozni xotirlab//Qiyosiy tilshunoslik,
an’analar va istiqbol. – Samarqand: SamDChTI, 2006.
43. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva G., Mengliyev B. O zbek tilining
ʻ
struktural sintaksisi. - Toshkent: O zMU, 2004
ʻ .
44. Rahmatullayev Sh. Nutqimiz ko rki. – Toshkent: Fan, 1970.
ʻ
45. Sandix В . Stilistische Funktionen verbaler Idiome am Beispiel von
Zeitungsglossen und anderen Verwendungen. – Klingel: Thal, 1993.
46. Schendels E. Deutsche Grammatik. – Moskau, 1982.
47. Schendels E. Deutsche Grammatik. – Moskau, 1982.
48. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov H.
O zbek tili grammatikasi. – Toshkent, 1976.
ʻ
49. Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o zbek adabiy tili. -
ʻ
Toshkent: O zbekiston, 1992.
ʻ
50. Umarxo`jayev M. Olmon tili leksikologiyasi va frazeologiyasi. – Andijon,
2010.
51. Umarxo jayev M. Qiyosiy tipologiya masalalari. – Samarqand:
ʻ SamDCh T I,
2006.
52. Yo`ldoshev B. O`zbek tilida frazeologizmlarning uslubiy va pragmatik
imkoniyatlari. – Samarqand, 2002.
53. Гулыга Е.В., Натанзон М.Д. Грамматика немейского языка. –
Москва, 1957.
54. Едличко М . И ., Рубинштейн , Deutsche Redensarten. Фразеологических
выражений в немецком язы ке. – Москва: Учпедгиз, 1953.
55. Имяминова Ш. С. Немис тили фразеологияси. - Тoshkent: Мумтоз с ў з,
2011.
73](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_73.png)
![56. Имяминова Ш., Тилавова Г. Немис ва ўзбек тилларида жуфт сўзлар. –
Тошкент: Университет, 2008.
57. Каримов Ш., Исмоилов Ю. Немисча- ў збекча лу ға т. – Тошкент: Ниҳол,
2007.
58. Крушельницкая К.Т. Очерки по сопоставительной грамматике
немейского языка. – Москва, 1961.
59. Маматов. А. Э. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва
фразеологик норма муаммолари. – Тошкент, 1991 .
60. Махмудов Н . , Нурманов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. –
Тошкент: Ўқитувчи, 1995.
61. Миртожиева М. Ҳозирги ўзбек тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992.
62. Олшанский И.Г. Парные сочетания слов современного немецкого языка.
– Москва: МГПИИЯ , 1965.
63. Рахматуллаев Ш . Ўзбек тилининг изоҳли фразеолеогик луғати . –
Тошкент: Ўқитувчи , 1978.
64. Рахматуллаев Ш. Ўзбек ва рус тилларини қиёслаш. – Тошкент:
Ўзбекистон, 1993.
65. Саидов С. Немис тили грамматикаси машқларда. – Тошкент: Ўзбекистон,
2003.
66. Сафаров Ш. Прагмалингвистика . – Тошкент : Ўқитувчи , 2008.
67. Содикова М. Русча-ўзбекча фразеологик луғат. – Тошкент, 1983.
68. Содиқов А., Абдуазизов A., Ирисқулов М. – Тошкент: Ўқитувчи, 1981.
69. Турсунов У., Мухторов Ж. Ҳозирги замон ўзбeк тили. – Самарқанд,
1960.
70. Умархўжаев М. И., Назаров К. Н. Немисча-ўзбекча-русча фразеологик
луғат. – Тошкент, 1994.
71. Фразеологический словарь русского язык а, под редакцией А.И. 72.
Молотково, издание 3., стереотипной. – Москва : Русский язык, 1978 .
72. Фразеологический словарь русского языка, под редакцией А.И.
Молотково. – Москва : Русский язык, 1986.
74](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_74.png)
![73. Ҳожиев А. Ўзбек тилида қўшма, жуфт ва такрорий сўзлар. – Тошкент:
Фанлар Академияси, 1963.
74. Шарипов М.К. Ҳозирги ўзбек тилида сўз бирикмалари синтаксис
масалалари. – Ўзбекистон: Фан, 1978 .
75. Chernyseva I. Feste Wortkomplexe des Deutschen in Sprache und Rede. –
Maskau: Vyssoja skola, 1990.
76. Юсупов У.К. Теоретические основ ы сопоставительной лингвистики . -
То шкент: Фан , 2007.
III. INTERNET SAYTLARI
1. https://qomus.info/encyclopedia/cat-s/soz-birikmasi-uz/
2. https://www.r 00 esearchgate.net/publication/337592182_ozirgi_uzbek_tilida_
3. https://science.i-edu.uz/index.php/archive_jspi/article/download/3130/2145
4. https://www.researchgate.net› publication› 337592182
5. https://science.i-edu.uz› article› download
6. http://library.navoiy-uni.uz › files
7. https://samdchti.uz/images/source/download/science/avtoreferatlar/
75](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_75.png)
![ILOVA
O’ZBEKCHA SO’Z BIRIKMALAR NEMIS TILIDAGI MUQOBILLARI
Tez ishlamoq Schnell arbeiten
Tez gapirmoq Schnell sprechen
Sekin yugurmoq Langsam laufen
Yuqoriga chiqmoq Nach oben gehen
Yuqorida turmoq oben stehen
Uzoqqa ketmoq Entfernen
Doimo sodir bo’lmoq Immer passieren-
Sekin-asta so’ramoq Leise fragen
Tez olmoq Rasch kriegen
ustma-ust qo`ymoq
Nachunterliegen
Olg’a yurmoq vorwärtsgehen
Yuqoriga qarab chirmashmoq Auf und Ab stehen
Yalingancha gapirmoq in standig bitten
Yonma-yon yurmoq dicht an dich gehen
Yolg’on-yashiq gapirmoq falsch und treulos sprechen
Ertadan-kechgacha ishlamoq von frueh bis spat arbeiten
Zo’r-bazo’r gapirmoq
Achzen und Stohnen sprechen
Qo’rqqancha qotib qolmoq
76](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_76.png)
![in Angst versetzen
Ko’r –ko’rona gapirmaslik blond und blauaugig nicht
spechen
Erta turmoq Frueh aufwachen
Kech uxlamoq Spaet schlafen
Sekin yozmoq Leise schreiben
Tez yozmoq Shchnell Brief schreiben
Rost gapirmoq Ehrlich und auflibtig sprechen
Bir chetda qolib ketmoq an allen Ecken und Enden
bleiben
Bir zumda yuz bermoq In einege Minuten passieren
Mardlarcha qasamyod qilmoq das gegebene Wort, das Schwur
Bir necha marta aytish, ta‘kidlash doppelt und dreifach sagen
Har doim davom ettirmoq fur immer dauernd;
Oddiy, bo’rttirmasdan gapirish ohne zu ilbertreiben
Saranjom-sarishta kiyingan vor Sauberkeit glanzend;
blitzblank;
Piyoda ketish Mit Fuss gehen
Oldinda yurish vorvartsgehen
Pastga sakramoq Nach hinter springen
Kech kelmoq Spaet kommen
Ko’p eshitmoq Viel hoeren
Ozgina yemoq Veniger essen
77](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_77.png)
![Har doim kuylamoq Immer singen
Chetdan haydamoq seitvaertsfahren
Uzoqroq davom etmoq Langer dauert
Qisqacha hikoya qilmoq Kurzkich erzaehlen
Bugun kelmoq Heute kommen
To‘g‘riga yurmoq Nach gerade gehen
Yildan-yilga kamaymoq Nach Jahr fur Jahr venigen
Ichkariga kirmoq Nach herausgehen
Pastga tushmoq abwaertsfahren
Avvaldan uchratmoq Zuerst treffen
Hech qachon tushunmaydi Nie verstehen
Ko‘proq azob chekmoq Vieler traugen
Ko’proq sevar ekan Vieler lieben
Biroz yuribdi Weniger geht
Tez uchdi Schnell fliegt
Avval javob bering Fruher antwotet
Sekin-sekin o‘smoqda Langsam fuer langsam wachsen
Tezda xayrlashdi Er sagt shneleller
Aufwiedersehen
Biroz suhbatlashdi Weniger unterhalten
Piyoda yurmoq fussgehen
Oldin keldi Vorher kommt
78](/data/documents/c847af7e-3476-4d8c-a6d7-7b1ebb6104d8/page_78.png)
O ZBEK VA NEMIS TILLARIDA “RAVISH+FE’L” QOLIPLI SO’Zʻ BIRIKMALARINING TADQIQI VA TA’LIMI MUN D ARIJA ISHNING UMUMIY TAVSIFI ………. ................................ .......... ....... ... ............3 I BOB. SINTAKSIS ILMINING DOLZARB MASALALARI ...........................8 1.1. Sintaksis haqida umumiy ma’lumot ……………………………………….......8 1.2. So z birikmasi nazariyasi… ʻ ……………………………………………….....20 Birinchi bob bo yicha ʻ xulosalar ………………………………….......................27 II BOB. HOZIRGI O ZBEK TILIDA “RAVISH + FE’L” QOLIPLI SO Z ʻ ʻ BIRIKMALARI ………………………………….................................................29 2.1. Hozirgi o zbek tilida “ravish + fe’l” qolipli so z birikmalarining ma’nosi va ʻ ʻ tavsifi……………………………………………………………………………...29 2.2. O zbek va nemis tillaridagi fe’l qolipli so z birikmalari tasnifi ʻ ʻ ……………...34 Ikkinchi bob bo yicha xulosala ʻ r …………………………………………...40 III BOB. HOZIRGI NEMIS TILIDA “RAVISH + FE’L” QOLIPLI SO Z BIRIKMALARI ʻ .............................................................................42 3.1. Hozirgi nemis tilida “ravish + fe’l” birikmalari va ularning tasnifi…..42 3.2. Nemis tilidagi “ravish + fe’l” qolipli so z birikmalarining o zbek tiliga ʻ ʻ tarjimasi ...................................................................................................58 Uchinchi bob bo yicha xulosalar ʻ ............................................................63 XULOSA .................................................................................................65 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ...............................71 ILOV A ....................................................................................................77 1
I SHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi. Bugungi shiddat bilan rivojlanib borayotgan zamonamizni chet tillarini bilish va ularni o rganish hamda o rgatishsiz tassavvurʻ ʻ qilib bo lmaydi. Globallashuv jarayoni avj olib borayotgan bir paytda yoshlarimiz ʻ tarbiyasida chet tili va madaniyatini o rganish nihoyatda zarur hisoblanadi. Ayni ʻ shu madaniyat va ma’rifatni o z ona tilimizni bilmasdan turib bilishning also ʻ imkoni yo q. Zero, o z tilingni bilmasdan turib o zga tilni o rganib bo lmaydi. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Mamlakatimizda kechayotgan islohotlarning yangi davrida barcha sohalarga dadil kirib borayotgan yangi avlod va turli soha mutaxassislari uchun o z ona ʻ tilimiz va xorijiy tillarni mukammal bilish va ularni o qitish samaradorligini ʻ tubdan isloh qilishga katta e’tibor qaratildi. Taraqqiyot tamoyillariga asoslangan holda “.....ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag batlantirish, ilmiy hamda ʻ innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish” 1 ga alohida ahamiyat berildi. Til va tafakkur munosabati bir-biriga o zaro bog liq masaladir. ʻ ʻ Lekin bu ikki hodisa boshqa-boshqa hodisa hisoblanadi. Tafakkursiz til, tilsiz tafakkur mavjud bo la olmaydi. Til va tafakkur aloqadorligi haqida o z davrida Vilgel’m fon ʻ ʻ Gumboldt (1767-1835), Eduard Sepir (1884-1967) kabi mashhur tilshunoslar qarashlari bugungi kunda ham o z ahamiyatini yo qotgani yo q. Gumboldtdan bir ʻ ʻ ʻ necha iqtibos keltirsak: “Zamon va xalqlarning o ziga xos xususiyatlari til bilan ʻ shunday chambarchas bog liqki, til o zi xohlamagan tarzda o zida saqlab qolgan ʻ ʻ ʻ xususiyatlarni nohaq unga taqashadi”. Muallif inson mehnati samarasi yutuqlari tilda o zlari xohlamagan tarzda aks etishi, til yordamida muayyan fikr qayd ʻ etilishini yozgan. “Ma’naviy-ruhiy chegaralar qo yish mumkin bo lgan qonunlar, ʻ ʻ asl haqiqatni aniqlash tilga bog liq hodisa emas”. Til tafakkurimiz va ʻ hissiyotlarimizni predmetlar sifatida ifoda etadi, biroq u hissiyot va fikrlarimiz harakatiga ergashadi. Inson tili faqatgina vosita ekanligini va tildan tashqarida biz 1 Mirziyoyev Sh.M. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi Farmoni. / Xalq so’zi, 2017 yil, 8 fevral. № 28 (6722). 2
bilmagan dunyo bo lib, biz uni til yordamida o zlashtirishga harakatʻ ʻ qilayotganligimizni tushunib turadi”. Olim bu o rinda til tafakkur shakllanishida ʻ xizmat qiluvchi vosita ekanligiga urg u beradi. ʻ Mazkur magistrlik dissertatsiyasi “O zbek va nemis tillarida “ravish+fe’l” ʻ qolipli so z birikmalarining tadbiqi va ta’limi” deb nomlanadi. O zbek tillarini ʻ ʻ qiyoslash uzoq tarixga ega. Bunday o rganishlarning boshida ulug ʻ ʻ bobokalonlarimiz mashhur tipolog tilshunoslarimiz Mahmud Koshg ariy va ʻ Alisher Navoiy turadi. Bu ikki buyuk zot, birinchisi, dunyo tilshunosligida birinchi bo lib qardosh tillarni, ikkinchisi Hazrat Nizomiddin Mir Alisher Navoiy esa ʻ noqardosh, ya’ni qarindosh bo lmagan tillarni qiyoslab o rganishga asos solganlar. ʻ ʻ Bizning bu ulug zotlardan keyin kimlar tipologik tadqiqotlar bilan ʻ shug ullanganligi haqidagi bilim va tasavvurlarimiz sayoz. Chunki ulardan keyingi ʻ davrlarda, xususan, Mustaqillik davrigacha bu xususida tadqiqotlar olib borilma gan ko rinadi. ʻ Shunday fikrlashga o rgatadigan, o rni kelganda shuni ham alohida ʻ ʻ ta’kidlash kerakki, O zbekistonda chet tillarini o rganish tarixi haqida gap ʻ ʻ ketganda o tgan asrning 40-50-yillari ko rsatiladi. Bu esa haqiqatga mutlaqo to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ kelmaydi. Chunki bizda, bizning madrasalarimizda chet tillari, xususan arab va fors tillari ming yillardan beri o rganiladi. Faqat ular umumlashtirilmagan, ʻ madrasalarda o qitish tamoyillari monografik tarzda tadqiq etilmagan. ʻ O zbekistonda so z birikmasi haqidagi nazariyalar o rta va oliy maktab ʻ ʻ ʻ darsliklaridagi ma’lumotlar akademik V.V.Vinogradovning so z birikmasiga ʻ bergan ta’rifi asosida shakllangan. Uning ta’limotida faqat tobe bog lanishli so z ʻ ʻ birikmasi talqin qilingan. Holbuki, so z birikmasi haqidagi ta’limotga asos solgan F.Fortunatov va ʻ uning maktabi vakillari so z birikmasini keng ma’noda talqin qilingan. Ya’ni teng ʻ birikmalarni ham, tobe birikmalarni ham (predikativ) gap shaklidagi birikmalarni so z birikmasi deb tushungan. ʻ O tgan asrning 60-yillarining oxiri 70-yillarining boshlarida rus ʻ tilshunosligida ustuvor bo lib kelayotgan V. V. Vinogrodovning ta’limotidan ʻ 3
norozilik kayfiyati kuchaydi va teng so z birikmalari ham, predikativ birikmalarʻ ham so z birikmasi sifatida tahlil qilindi. Inchunin, so z birikmasi haqida hozir ʻ ʻ ta’limotni bilmasdan turib uning ustida olib boradigan tadqiqotlar biryoqlama, zo rma-zo raki bo lib chiqishi tabiiy. ʻ ʻ ʻ Bu bir tomondan, ikkinchi tomondan, so z birikmalari turlarini ʻ qoliplashtirish, hosil qilingan qoliplarning o zga tillar so z birikmalari qoliplari ʻ ʻ bilan qiyoslab o rganish ham tilshunoslikda, ham ta’limshunoslik o rtalarida ʻ ʻ alohida ahamiyat kasb etadi. Biz tomondan magistrlik dissertatsiyasi dolzarbligi ana shu bilan belgilanadi. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Ushbu magistrlik dissertatsiyasining obyekti – o zbek va nemis tillaridagi ʻ so z birikmalaridir. Uning predmetini esa ʻ ana shu so z birikmalarining “ravish+fe’l” qolipi tashkil qiladi. ʻ Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi o zbek va nemis tillaridagi ifoda etilayotgan “ravish+fe’l” qolipli birikmalar va ʻ ularning tarjimasi ustida izlanishlar olib borishdir. Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarni taqazo etadi: - o zbek va nemis tillaridagi sintaksisni o rganish; ʻ ʻ - grammatikaning muhum tarkibiy qismi bo lgan sintaksisning obyekti, ʻ birlamchi va ikkilamchi obyektlari haqidagi nazariyalar bilan tanishish; - so z birikmasi haqidagi ta’limotning tarixi, bilan tanishish, tarixini ʻ o rganish; ʻ - so z birikmasi turlari (ot so z birikma, fe’l so z birikma) bilan tanishish; ʻ ʻ ʻ - o zbek va nemis tilidagi fe’l qolipli birikmalar haqida ma’lumot berish va ʻ o zaro qiyoslash; ʻ - o zbek va nemis tilidagi ʻ “ravish+fel” birikmalarini tasniflash va tahlillash; - Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” va uning o zbekcha tarjimasidan ʻ “ravish+fe’l” qolipli so z birikmalarini yig ish; ʻ ʻ -to plangan misollarni tahlil qilish; ʻ -nemischa “ravish+fe’l” qolipli so z birikmalarining o zbek tiliga tarjimalari ʻ ʻ ustida ishlash. 4
Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, ushbu tadqiqotda nemis yozuvchisi IogannVolfgang Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” asar i dagi o zbekʻ va nemis tillaridagi “ravish +fe’l” qolipli so z birikmalari morfologik va ʻ semantik jihatdan talqin etildi hamda tadqiqot so nggida ularning ilovasi keltir ʻ i ldi. Tadqiqotning o rganilganlik darajasi ʻ . O zbek va nemis tillarida so z ʻ ʻ birikmasi sintaksisning asosiy bo g ini hisoblanadi. So z birikmalari va uning ʻ ʻ ʻ tuzilishi ko pgina tillarda tadqiq qilingan bo lib, o zbek tilida N.Mahmudov, ʻ ʻ ʻ A.Nurmonov, Asqarova, A.Gulomov, R.Sayfullayeva kabi tilshunoslar tomonidan, nemis tilida A.Iskos, A.Lenkova, V.Flaysher, I.Chernisheva, Maskalsskayalar, har ikkala tilda esa T. Mirsoatov, G‘.Zikrillayev, B.Tursunov, S.Saidov kabi tilshunos olimlar tomonidan tadqiq qilingan. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar tahlili. ʻ Mazkur tadqiqot ishida Gyotening “Yosh Verterning iztiroblari” romanidagi so z birikmalari qiyosiy ʻ jihatdan tahlil qilindi. Nazariy qismida esa o zbek tilshunos olimlaridan ʻ A. G ulomov, ʻ A.Nurmonov, M.Asqarova, A.Abduazizov, N.Turniyozo v , M.Mirtojiyev, N.Mahmudov, A. Usmonov , S.Saidov, Binjaminov T.Mirsoatov va boshqalarning ilmiy asarlaridan foydalanildi. Nemis tilidagi adabiyotlardan esa Jung, Maskalsskaya, Drassdovskiylarning ilmiy asarlaridan iqtiboslar keltirildi. Tadqiqotning metodologiyasi va metodlari. O zbekiston Respublikasi ʻ Prezidentining ta’lim-tarbiya, til, ma’naviyatga doir qarashlari, O zbekiston ʻ Respublikasining “Davlat tili haqida” gi qonuni, soha mutaxassislarining fundamental asarlari ushbu tadqiqot ishimizning metodologik asosini tashkil qiladi. Tadqiqotning predmetini o rganishda transformatsion, transpozitsion, ʻ distributiv, oppozitiv metodlardan foydalaniladi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqotimizning xulosa va natijalari so z birikmasi haqidagi ta’limotni nazariy jihatdan boyitadi, o ziga xos ʻ ʻ sintaktik birlik bo lgan mazkur birlikni zamonaviy tartibda o rganishga turtki ʻ ʻ bo ladi. ʻ Uning amaliy ahamiyati o zbek va nemis tillari sintaksisi, nutq madaniyati, ʻ ta’limshunoslik va terminologik lug atlar tuzishda foydalanilishi mumkinligi bilan ʻ 5