logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Ravish so’z turkumining semantik-stilistik xususyatlari.

Ravish so’z turkumining semantik-stilistik xususyatlari.

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.541015625 KB
Ko'chirib olish
Mavzu:Ravish so’z turkumining semantik-stilistik xususyatlari. Reja : Kirish. I bob. 1.1. Ravishlarning o‘zgarmasligi. 1.2. Ravishlarda sinonimiya. 1.3. Ravishlarda daraja va ularning uslubiy xususiyatlari. II bob. 2.1. O‘zaro sinonimik munosabatlar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 Kirish. Ravish. Ravishlarga xos bo‘lgan grammatik xususiyatlar va bu xususiyatlarga bog‘liq holda sodir bo‘ladigan leksik-semantik o‘zgarishlar o‘zbek tilshunosligida o‘rganilgan va o‘quv adabiyotlariga kiritilgan. Bu tadqiqotlar orasida. S.Fuzailovning ushbu so‘z turkumini o‘rganishga bag‘ishlangan nomzodlik dissertatsiyasini va «O‘zbek tilida ravishlar» nomli asarini alohida ko‘rsatishimiz mumkin. 1 Lekin shu paytga qadar ravishlar semantik-stilistik va funktsional-stilistik yo‘nalishda tadqiqot ob`ekti bo‘lgan emas. YOzilgan ayrim maqolalar esa bu vazifalarni talablar darajasida hal etib bera olgan emas. 2 Bu singari birliklarning grammatik xususiyatlari haqida deyarli barcha darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarida so‘z yuritilgan. Ammo ularning stilistik xususiyatlari to‘g‘risidagi fikrlarni deyarli uchratmaymiz. O‘zbek tilida ravishlar uslubiyati va me`yori haqida olimlarimiz haligacha o‘z mulohazalarini bildirishgan emas. Buning sabablari bor, albatta. SH.SHoabdurahmonov va boshqlar tomonidan yaratilgan «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» darsligida shunday fikrlar bayon etilgan: «Ravishlar mustaqil so‘z turkumi sifatida o‘ziga xos morfologik belgilarga ega. Bunday belgilardan biri ravishlarning o‘zgarmasligidir: ravishlar biror so‘zga bog‘langanda, formasi o‘zgarmaydi. Ular tarkibid uchraydigan ko‘plik, egalik va kelishik affikslari ham forma yasovchi sifatida qatnashmaydi. Bu affikslar ravishning o‘z xiliga kiradi. YA`ni shu affiks bilangina u so‘z ravish hisoblanadi. Masalan: birdan, birga, kunda, chalqanchasiga, birdaniga, yonlamasiga, qatorasiga kabi ravishlardagi kelishik va egalik affikslari o‘z asl ma`no va vazifasini yo‘qotgan». 3 1 Фузаилов С. Наречие в современном узбекском языке: Автореф. дис... канд.филол.наук.- М.,1953. Шу муаллиф. O‘збек тилида равишлар. Hозирги замон o‘збек тили курсидан материаллар.- Тошкент: Фан, 1953. 2 Каримов С., Бo‘риев С. O‘збек тилида пайт равишининг услубияти // O‘збек тилшунослиги масалалари. – Самарqанд: СамДУ нашри, 2001, 65-67-бетлар. 3 Шоабдураhмонов Ш. ва бошq. Hозирги o‘збек адабий тили, I qисм. – Т.: O‘qитувчи, 1980, -бет. 2 «Ravishning asosiy belgisi uning o‘zgarmasligidir,- deyiladi «O‘zbek tili grammatikasi»da,- ya`ni ravish biror so‘z bilan bog‘lanib, birikma hosil qilganda, o‘z formasini o‘zgartirmaydi, hech qanday so‘z o‘zgartuvchi affiks olmaydi». 4 Mana shu masala olimlarimizning ravishlar stilistikasini tahlil etishdan cho‘chishlariga sabab bo‘lgandir. Buning ustiga ravishlarning ma`no anglatishi birmuncha aniq bo‘lib, sinonimik xususiyatlari ko‘zga kam tashlanadi. Bu masalaning ikkinchi tomoni. Ammo qanday mushkulliklar bo‘lishidan qat`iy nazar, o‘zbek tilidagi ravishlar stilistikasi xususida so‘z yuritish lozim va unga zaruriyat deb qaraymiz. Ravishlardagi belgini, xususan harakatning belgisini ifoda etish xususiyati va bu jarayonda belgilarni darajalab ko‘rsatish imkoniyatining mavjudligi hamda buning natijasida vujudga kelgan sinonimik variantlar va uslublararo funktsional chegaralanishlar ushbu so‘z turkumining ham stilistik resurslari etarli darajada ekanligidan dalolat berali va bu resurslarni kelajakda tadqiqot ob`ekti sifatida o‘rganish dolzarb masala bo‘lib turadi. Ravishlardagi ana shu o‘zgarmaslik uning qo‘llanishidagi uslubiy xilma- xillik bo‘lishini chegaralaydi. SHu bilan birga, ularning nutq jarayonidagi me`yorlashishini, turg‘unlashishini osonlashtiradi. Ilmiy adabiyotlarda ravishlar anglatgan ma`nolari jihatidan holat-tarz, o‘rin, payt, maqsad, miqdor daraja ravishlariga ajratilgan va shu tarzda talqin qilingan. Biz ham an`nani buzmasdan, ushbu tartib asosida ularni qarab chiqamiz. Holat ravishi. O‘zbek tilida ish-harakatning bajarilish tarzini ko‘rsatadigan bir qancha ravishlar mavjud va ular miqdor jihatdan ravishlarning boshqa turlariga nisbtan ko‘pchilikni tashkil etadi. Ulardagi uslubiy imkoniyatlarni tahlil etish maqsadida A.Hojievning “O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati” (Toshkent,1974) ga murojaat qilamiz. 4 O‘збек тили грамматикаси, 1 том, 528-бет. 3 O‘zbek tilida abadiy, mangu, umrbod, toabad, ilalabad ravishlarining ma`nolari bir-biriga yaqin va shuning uchun bir sinonimik qatorni tashkil etadi. Ular orasida abadiy stilistik jihatdan neytral va barcha uslublarda baravar qo‘llaniladi: SHu ko‘zlar yulduzday abadiy kulsin, / Bahor yo‘llaringga to‘shasin chechak (Zulfiya.Kelinchak). Gaz esa abadiy muzliklar qa`rida yotgan o‘simliklar va daraxtlar qoldiqlarini chirishi oqibatida paydo bo‘lgan. («Zarafshon» gaz.). Umrbod ravishi haqida ham shuni aytish mumkin: Sening dillaringga bergay ul orom, / Sevgim armug‘oni bo‘lur umrbod . (Zulfiya, Palak). Qo‘shiqday Osiyo, qaynoq Afrika / Qo‘lga-qo‘l berganin mahkam umrbod . (Zulfiya. Salom, Misr). Ammo keyingi paytlarda huquq sohasida olib borilayotgan islohotlar, jazoni liberallashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlar umrbod so‘zining Jinoyat kodeksiga atama sifatida kirib kelishini va rasmiy uslubga xoslanishini taqozo etdi: Mazkur Farmonga binoan mamlakatimizda 2008 yilning 1 yanvaridan jinoiy jazo turi sifatida o‘lim jazosi bekor qilinadi va uning o‘rniga umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish jazosi joriy qilinadi. («Zarafshon» gaz.). Mangu, toabad, ilalabad ravishlarida ekspressivlik ottenkasi kuchli bo‘lib, bu ularning tarixiyligi bilan bog‘lik va badiiy matnlarda faol qo‘llaniladi: Bir tasalli: Mangu sarg‘ayish bilmay / Dilda bir bahor ochib har so‘zing (Zulfiya. Otashparastlar). –Faqir ham rozimen, ustod, toabad rozimen... Tabarruk boshlariga qo‘ngan humo qushi bul zoti sharifni toabad tark etmagay. Tegsang... ota qarg‘ishiga uchrab toabad badnom bo‘lursen! (OYO). Garchi bu rvishlar bir sinonimik qatorda deb hisoblansa ham, ularning stilistik qiymati bir xilda emas. Abadiy muzliklar o‘rnida mangu muzliklar deyish mumkin bo‘lgani holda ilmiy matnlarda bu tarzda qo‘llanilmaydi. CHunki bayonning axborot xarakterida ekspressiv ottenkasi bo‘lgan so‘zni qo‘llashga ehtiyoj yo‘q. Umrbod qamoq jazosi o‘rnida abadiy qamoq jazosi ni ham qo‘llab bo‘lmaydi. CHunki umrbod so‘zida abadiy ga nisbatan aniqlik ottenkasi bor. Toabad, ilalabad so‘zlarida yuqori uslubga xos ohang mavjud va uni asosan badiiy uslubda qo‘llash mumkin. 4 SHoshilinch sememasi ostida birlashadigan apil-tapil, naridan-beri, shosha-pisha juft so‘zlari ham harakatning tarzini ifoda etadi ( Apil-tapil o‘ng cho‘ntagini kovladi. T.Murod) va o‘zro sinonim bo‘ladi: apil-tapil - shosha- pisha : O‘lim dahshatidan qo‘rqib – o‘z jonini apil-tapil topshirib qo‘yadi (TM) - O‘lim dahshatidan qo‘rqib – o‘z jonini shosha-pisha topshirib qo‘yadi. Ulrga shoshilib so‘zi ham sinonim bo‘ladi: SHoshilib ketayotganingizda oyog‘ingiz ostida allaqayoqdan sakrab tushgan chigirtka paydo bo‘ladi (O‘X) . Ammo bu sinonimlik odamlarning harakatiga nisbatan qo‘llanganda amalga oshishi mumkin. SHahnoza shoshilib uyga kirdi-da, boshiga harir ro‘mol yopib chiqdi (O‘X). SHuning uchun ham e rga bahordan bo‘tana bo‘lib, shosha-pisha , qirog‘iga sig‘may oqqan ariqlar tiniqlashadi (O‘.X) bu harakat belgisi ariqning oqishiga ko‘chirilgan bu holat yuz bermaydi. YAna shoshilinch so‘zi sinonim bo‘ladi: — Xex! - dedi kulib, Qur`onni shoshilinch varaqladi (O‘X). U tibbiy atamaga aylanganda bu holat yuz bermaydi: Yo‘lda borayotgan kolonnaga shoshilinch yordam kerakdir (O‘X) - Yo‘lda borayotgan kolonnaga shoshilinch yordam kerakdir. Bu sinonimik munosbatlarda ayrim stilistik nozikliklr mavjud. Masalan, shoshilmoq da harakatning tezligi, shu bilan birga, bu harakatda tartib mavjud. Bunga qarama qarshi tarzda shosha-pisha va apil-tapil tezlikni, ammo bu tez harakatda pala-partishlik mavjudligini anglatadi. Bu stilistik munosabatlar ularning nari-beri bilan bo‘lgan munosabatida ayniqsa sezildi: Snaryad qutilariyu toshlardan naridan-beri qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan (O‘X) . Naridn-beri ga shunchaki, yuzaki, zo‘rama-zo‘raki, nomiga so‘zlari sinonim bo‘lishi mumkin: Snaryad qutilariyu toshlardan shunchaki qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan - Snaryad qutilariyu toshlardan yuzaki qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan - Snaryad qutilariyu toshlardan zo‘rama-zo‘raki qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan - Snaryad qutilariyu toshlardan nomiga qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan. Ammo ular harakatning bajarilishini ifoda etishdagi nozikliklarga ko‘ra o‘zaro 5 farqlanadi: shunchaki, yuzaki, zo‘rma-zo‘raki, nomiga so‘zlarida harakatning tashqi ta`sir, tazyiq ostida bajarilishi anglashilsa, naridan-beri da vaqt tig‘izligi, erinchoqlik, dangasalik ottenkalari mavjud. SHuning uchun ham bu sinonimik munosabat hamma vaqt amalga oshavermaydi. Masalan: SHunchaki gap-da! esimdan ham chiqib ketdi... (O‘X) deyish mumkin bo‘lgani holda Naridan-beri gap-da! esimdan ham chiqib ketdi... deb bo‘lmaydi. Ravishlrning ushbu turida sub`ektiv munosabat ifodalash kuchli bo‘lganligi sababli ular ko‘pincha so‘zlashuv, badiiy va ommabop uslublar doirasida faoldir. Arang,zo‘rg‘a, zo‘rg‘atdan, bazo‘r, zo‘rba-zo‘r, o‘lib-tirilib sinonimik qatorida arang va zo‘rg‘a sinonimiyasi kuchli: O‘zini kulgidan arang tiydi. (TM). U qaltirar, oyog‘ida zo‘rg‘a turar edi (OYO). Bazo‘r ham sinonim bo‘ladi: Parda ochilganda bir kishi zo‘rg‘a sig‘adigan, raxlariga mis tasma qoqligan kichiqroq eshik ko‘rindi - Parda ochilganda bir kishi bazo‘r sig‘adigan, raxlariga mis tasma qoqligan kichiqroq eshik ko‘rindi.. "Nihoyat bu qari tulki ko‘nglidagi bor gapni ayt-di!"–Ali Qushchi vujudini qamrab olgan titroqni zo‘rg‘a bosib, cholga yuzlandi - "Nihoyat bu qari tulki ko‘nglidagi bor gapni ayt-di!"–Ali Qushchi vujudini qamrab olgan titroqni bazo‘r bosib, cholga yuzlandi (OYO) . Ammo bazo‘r ning o‘zga til elementi ekanligi va talaffuzdagi zo‘rg‘a ga nisbatan noqulaylik uning qo‘llanishilini chegaralaydi. Bu so‘zlarda kitobiylik ottenkasi mavjud. Ularga sinonim bo‘ladigan bir amallab esa, aksincha, so‘zlashuv uslubiga xoslangan: Oralarida Budyonniy qilichidan bir amallab jon saqlab qolgani qanchaykin? Bir amallab qaddini rostladi (O‘X). SHunday bo‘lsa-da, revolyutsionerlar kechasi soat bir yarimlarda bir amallab darvozani ochadi. Mo‘min-musulmonlar o‘ris jallodlari zulmi ostida bir amallab kun kechirdi (TM). Lekin bir amallab ham inson harakatiga nisbatan qo‘llanilishi bilan o‘ziga xoslik kasb etadi va bu harakatning oxirgi kuchni sarflab amalga oshirilganligini ifoda etadi. Bir sinonimik uyada turadigan atroflicha, har tomonlama, har taraflama, batafsil, mufassal, mukammal, to‘la, to‘liq, to‘la-to‘kis ravishlari kitobiy 6 uslublarga moyilligi bilan ajralib turdi. Ular ayniqsa rasmiy va ilmiy bayonda qo‘l keladi: atroflicha : Sud hay`ati ishni atroflicha ko‘rib chiqib, I.Qarshievni 1.959.000 so‘m jarimaga tortdi hamda ikki yil muddatga ahloq tuzatish ishlari tayinlanishi lozim topdi . («Zarafshon» gaz.). Bir o‘quvchi yoki talabaga atroflicha tavsifnoma yozish (DTS); har tomonlama: Mustaqil O‘zbekiston davlatini har tomonlama rivojlantirish, iqtisodiy mustaqilligini ta`minlash ko‘p jihatdan zamon talabiga javob beradigan rahbar va mutaxassislarni tayyorlash sifatiga bog‘liq. U rahbarlar tashkilotni odamlar, tarkibiy masalalar, texnologiya, resurslar kabi har tomonlama o‘zaro bog‘liq elementlar to‘plami deb qarashni nazarda tutadilar. (R.Valijonov); mukammal: Darhaqiqat, Navro‘z xalq pedagogikasi, an`analari, boshqacha so‘z bilan aytganda, xalq odobnomasi, xalq odatnomasining har tomonlama mukammal , yorqin ifodasidir. Ikkinchidan, qamoqqa olishga sanktsiya berish vakolatini sudlarga o‘tkazish insonning shaxsiy huquqini yanada mukammal ta`minlashga erishishimizga ko‘maklashadi. («Zarafshon» gaz.); to‘la, to‘liq: Quyidagi tajribaga ega bo‘lishi kerak:- - matnni to‘liq tarjima qilish. Oliy ta`lim muassasasi quyidagilar uchun mas`uliyatni to‘la o‘z zimmasiga oladi (DTS) Bu ravishlarning badiiy matnlarda uchashi ham ifodadagi ana shu rasmiy ohang bilan bog‘liq: Demokratiya — qonun-qoidalarni to‘la-to‘kis bajarish demakdir, qonun-qoidalar chegarasidan chiqmaslik demakdir (TM). Handasa ilmining asoslariga bag‘ishlangan bu qismda, Ali Qushchi nuqta, chiziq, sath, to‘g‘ri va egri chiziq, mutasavi, to‘g‘ri mutasavi chiziqlar va nihoyat doira tushunchalariga batafsil to‘xtagan, lekin tabiat masalalariga doir ikkinchi qismini hali boshlay olmagan edi (OYO). Bir tizimni tashkil etadigan bemalol, bamaylixotir, bafurja, bahuzur so‘zlari orasida bemalol og‘zki nutqda ko‘p uchrashi, qolganlari esa kitobiyligi, ayni paytda, badiiy uslub samarali qo‘llanilishi bilan ajralib turadi: Batamom bemalol o‘tdi. Boisi, it… bog‘loqlik bo‘ldi. – Bizga... besh yulduz yaxshi! – deb yubordi. - Xo‘p, siz omonatingizni bemalol topshirib kelavering. endi, bemalol oyoq uzatsam bo‘ladi (TM). Agar unga inonsalar, inonib ilmu idrok bilan 7 bamaylixotir shug‘ullanishga qo‘yib bersalar, u hozir ham vafosiz hokimiyat, bu toju taxtdan bajonu dil voz kechar erdi... (OYO). Harakatning belgisi va xulosaning qat`iy ifodasi sifatida ilmiy uslubda ham faol qo‘llaniladi: Masalan, YOqutiston o‘rmonlarida o‘sadigan tilog‘och daraxti 52 daraja sovuqqa bemalol chidaydi (S.Mustafaev) . Bizning sharoitda bemalol qo‘llasa bo‘ladiganlari “to‘rt maqsad” va “7-S” tamoyillaridir. (R.Valijonov). Betma-bet, yuzma-yuz, ro‘para, bo‘baro‘, baqamti sinonimik tizimida betma-bet, yuzma-yuz, ro‘para so‘zlari og‘zaki nutq uchun xoslangan: Vrach bilan betma-bet bo‘lib o‘tirdi. Raykom esonov Mirzaxo‘jaeva bilan yuzma-yuz o‘tirdi. YUzma-yuz o‘tirdi. Bir-biriga tikildi. KPSS bilan olov... yuzma-yuz bo‘ldi! SHu qizlari qurg‘ur, o‘ylamay-netmay, nomahram erkaklarga ro‘para qiladi-da (TM). Bo‘baro‘, baqamti birliklari boshqa til elementlari bo‘lganligi tufayli kam qo‘llaniladi v asosan badiiy nutqda uchraydi. Ravishlarning sinonimik qatorini tashkil qiladigan va harakatning bajarilishida keskinlikni, aniqlikni va qat`iyatni ifoda etadigan butunlay, butkul, batamom, tamomila, tamoman, tamom, mutlaqo, paqqos, birato‘la, kushod so‘zlar doirasida ham funktsional chegralanish mavjud. Masalan, tamomila, mutlaqo rasmiy uslubda ( Keyin, Opol nomi… tamomila g‘oyib bo‘ldi! — Xonimlar va janoblar! — dedi Madiev. — Keyingi yillarda iqtisodiy va ma`naviy, siyosiy turmushimizdagi tarixiy o‘zgarishlar, ulkan burilishlar o‘zbek xalqi hayotini tamomila o‘zgacha baholashga ehtiyoj uyg‘otmoqda. T.Murod). SHuning uchun biror mamlakat joriy etish uchun boshqa biror davlatning modelini ko‘chirib olish mutlaqo noto‘g‘ri ekanligi xaqiqatga mos tushadi (R.Valijonov); batamom, tamom, butkul badiiy uslubda: U tor xonani ohista aylanib falak ilmining murakkab qonunlarini idrok etarkan, hibsda yotgani batamom esidan chiqar, ko‘nglidagi barcha tashvish, barcha g‘am-anduh go‘yo to‘zg‘ib ketar, hatto qalbidagi so‘nmas dard, enasi Tillabibi to‘g‘risidagi notinch o‘ylar ham xayolidan ko‘tarilar edi. SHundan keyin hazratning chehrasi batamom ochilib ketib, yana bir istak bildirdi: shahzoda tunu kun Ko‘ksaroyda o‘ltiravermay, goho -goho fuqaroga ham ko‘rinib turmog‘i darkor. (OYO). U 8 hamon ko‘zini yumib turar, issiq hammom va yaxshi taomdan keyin uning a`zoyi badani tamom bo‘shashgan, zirqirab og‘rigan oyoqlariri qaltirar, ko‘z oldini tuman bosib, xayoli chuvalib borar, agar shahzoda ijozat bersa, u hozir "shilq" etib yiqilardi-yu, uyquga ketardi... Ma`yus xayollarga cho‘mgan Xurshida bonu qo‘lidagi og‘uni tamom esidan chiqargan edi, dahlizda ship-ship oyoq tovushini eshitib hushiga keldi (OYO). Ikkisi oldiga rost kelsang butkul , / Tashbihga mazmunni juftlash ham mahol (Zulfiya. Qo‘shiq). Bu kuychiga tan berib, butkul / Qo‘shig‘ini kutdi bulbul .(Zulfiya.Uni Farhod der edilar) faol uchraydi. Tamom va butkul ravishlri poetik matnlarga xoslangan. Ushbu olmoshning butunlay og‘zaki nutqda ko‘proq uchraydi va unda ekspressiv ottenka kuchli: Orol nomi butunlay yo‘qoldi. U — butunlay yangi uy (TM) . Ravish yasovchi qo‘shimcha –lay tushib qolganda ham ba`zan ma`no anglashilaveradi, ammo ravishning bu qisqargan shakli hatto ozg‘aki nutqda ham kam qo‘llaniladi: Ahmedovni maqtayvrib butun ko‘kka ko‘tarib yubordi kabi . Ushbu qo‘shimchada so‘z yasashdan tashqari, belgini kuchaytirish xususiyati ham sezildi. SHu tufayli u badiiy uslubda mahsuldor qo‘llaniladi: Ha, mavlono Muhiddin rasadxonaning eng pastki oshyonasida o‘tirib, bu g‘aroyib olat va ustur loblar yordamida ko‘kka tikilganda foniy dunyo tashvishlari xayolidan butunlay ko‘tarilar, dili bo‘lakcha bir zavq va hayratga to‘lar, nazarida, hududsiz koinot bilan, allaqanday ilohiy kuchlar bilan, milt-milt yongan sirli sitoralar bilan uzoq va osuda suhbat qilar edi... (OYO). Harakatning bajarilishidagi qat`iyatni ifoda etish maqsadida ilmiy va ommabop uslublarda ham qo‘llaniladi: Moddiy ne`matlar yaratish, mahsulot ishlab chiqarish, xalqda xizmat ko‘rsatish tizimlarida yakka hokimlikni butunlay yo‘qotish va ular orasida haqiqiy iqtisodiy ishlab chiqarish raqobatini vujudga keltirish zarur (R.Valijonov). Birov arab mamlakatlarida xotin-qizlar hayotini ko‘klarga ko‘tarsa, boshqasi butunlay aksini gapiradi . («Zarafshon» gaz.). O‘zaro sinonimik munosabatda bo‘lgan daraksiz, bedarak ravishlari so‘zlashuv nutqida faol qo‘llaniladi. Ularning dostonlar matnida ko‘p uchrashi ham ana shu bilan izohlnadi: YOlg‘iz bolam bedarak bo‘p ketarmi, / Bunda yurti 9 vayron bo‘lib yotarmi (Alpomish). YUrting No‘g‘oyda, san bedarak emassan, - deb bir so‘z dedi (Kuntug‘mish). Kunbotir bilan q ir q yigitning “ovga boramiz”, deb daraksiz ketganiga xavotir bo‘lib, bir necha amaldor bularni axtarib, tovda chiq q an edi (Oysuluv). Otlarga qo‘shilib, predmet yoki harakat blgisini ko‘rsatadigan be- va –siz qo‘shimchalari ushbu holatda mavhumlikni ifoda etayotgan bo‘lsa, so‘z o‘zagining qavatlanishi yo‘qlik ma`nosining qat`iy ifoda etilishiga ko‘mklashadi: Qabrlarni nom-nishonsiz qoldirganlari kamday, «YAna shunday takrorlasam, jinoiy javobgarlikka tortinglar», degan tilxat yozdirib olardi. Nom-nishonsiz ko‘mib tashlaydilar (TM). Yo‘q, bu ko‘rayotganlari tush emas, u chindan ham go‘rday sovuq, yarim qorong‘i g‘orda turar, atrofini qora chakmon kiyib, yuz-ko‘zlarini qora mato bilan tang‘ib olgan, soqol-mo‘ylovlari o‘sib ketgan qaroqchisifat odam lar qurshab olgan, ular orasida uch oydan beri dom-daraksiz ketgan devqomat Qalandar Qarnoqiy ham bor edi... (OYO) Harkatning amalga oshirilish tarzini ifodalaydigan darrov, darhol, tez, tezdan, birpasda, bir zumda, bir lahzada, zumda, lahzada birliklari semantikasida qat`iyat mavjud. Qo‘llanilishida esa uslublararo chegaralanadi. Darrov so‘zlashuv uslubiga xoslangan: — ey, bizning molimiz shu vaqtgacha zakot bo‘lmagan, endi akamiz o‘g‘illi kishi bo‘lib, darrov bizning molimizni zakot qiladigan bo‘libdi-da! Kalma aytib darrov bo‘lgin musurmon, / Hiyla qilsang, men bo‘l boshing olarman (Alpomish) . Kampiri darrov turdi (TM). Bir zumda, bir lahzada va darhol ravishlarida darrov ga nisbatan eksprssivlik kuchli va kitobiy xarakterda. SHuning uchun ham badiiy uslubda faol qo‘llaniladi: SHahriyori falak-iqtidor Mirzo Ulug‘bek Ko‘ragoniy hazratlari amr etmishlarkim, Ko‘ksaroyda darhol hoziru nozir bo‘lg‘aysiz! Siz otliq hirovul bilan darhol yo‘lga chiqqaysiz!.. Bir zumda tog‘u tosh orasida jilg‘alar sharqiradi. Qal`a katta emas, undagi hamma o‘ylar, tor ko‘chalar bir-biriga tutashib ketar, tomda o‘ynagan bolalar bir zumda butun qal`ani aylanib chiqishar edi (OYO). Lekin Ali Qushchi uzangini topib, tipirchilagan otga o‘zi sapchib mindi-da, jilovini qo‘liga oldi: u «qushchi» nomini bekorga olmagan, a`lohazratlari bilan ovga chiqqan paytlarida, ne-ne asov tulporlarni jilovlab, bir 10 lahzada o‘ziga o‘rgatib olardi!.. Bir lahzada uylari to‘yxonaga aylandi. (OYO). Darhol rasmiy ohangga ega: Unda, o‘sha ustalaringizni chaqirib, darhol tuzattiring! (TM). Tez, ildam, jadal, shitob, shaxt, zudlik bilan sinonimik qatorida tez barcha uslublarda uchraydi. So‘zlashuv uslubida: tez bo‘l; tez-tez bo‘l, imillama. Badiiy uslubda: Nima uchun to‘da tez e`tibor qozonadi, tez ko‘zga ko‘rinadi? (TM). Ilmiy uslubda: Hozirgi davr boshqaruvida iqtisodiy demokratiyaga asoslangan ishlab chiqarish raqobati qanchalik tez rivojlansa, shunchalik tez bozor iqtisodiyoti samaradorligi ko‘zga tashlana boshlaydi (R.Valijonov) kabi. Tez asosida yasalgan tezda, tezlik bilan ravishlari ham faol: 1983 yili angliyalik matematik CH. Bebbidj horzirgi zamonaviy hisoblash texnikasi — “analitik mashinalar” namunasi loyihasini ishlab chiqdi va uning yordamida o‘sha davrda boshqarish qarorlari tezlik bilan qabul qilina boshlandi (R.Valijonov). Tezda qaytamen. Dadangizga shikast etmaydi, tezda qaytadi, degan edingiz (OYO). U daraja ko‘rsatkichi bilan ham qo‘llaniladi: Bizni shahrimizni ko‘rgan odam... tezroq omonatimni topshirib... shu shahardan makon topsam deydi! (TM). Sinonimik munosabatga kirishuv jarayonida shakldagi moslik ham saqlanadi. Masalan, tezlik bilan – shitob bilan – shaxt bilan : Mirzo Ulug‘bek shitob bilan o‘rnidan turdi. Bog‘larni shovullatgan sovuq izg‘irin, go‘yo uni to‘xtatmoqchi bo‘lganday shitob bilan ko‘ksiga urilar, chang-to‘zon va charxpalak xazonlar yuz-ko‘zlarni ayovsiz savalar edi!.. Amir, elkasida qora xurjun, oysimon egri qilichini eshikka sharaqlatib urib, shaxt bilan kirib keldi- da, poygakka tiz cho‘kib, sajda qildi (OYO). Lekin keyingi ikki birlikda tezlik bilan ga nisbatan ekspressivlik kuchli. Buning ustiga tez o‘zagi asosidagi ravishlar umuman harakatning belgisini anglatsa, ildam, shitob, shaxt ravishlari insonning harakat tarzi bilan bog‘langan: Xurshida bonu dadasini, xususan bir kundayoq egik qaddini rostlab, burungiday ildam odimlab, nufuzli mehmonlarni o‘zi kutib olib, o‘zi kuzatib qo‘yayotgan buvasi Salohiddin zargarni ko‘rganida, negadir qayta-qayta Qalandarning gaplari esiga tushar va mavlono Ali 11 Qushchini o‘ylar edi... Oysiz, zim-ziyo tunda yurish qiyin, oyoq ostidagi toshlar g‘achir-g‘uchir qilar, ariq bo‘yidagi tol shoxlari yuzlariga urilar, Qalandar esa, hech narsaga parvo qilmay tobora jadallab borardi (TM). SHuning uchun ular o‘rtasidagi sinonimiyada bu ottenkalar payqaladi. Jadal ravishi ilmiy va ommabop uslublarda qo‘llaniladi: Ularga o‘zini obro‘sizlantirib qo‘ygan ma`muriy-buyruqbozlik tizimi tuzoqdan qat’iyan xalos bo‘lishning, jadal o‘zgarib borayotgan iqtisodiy sharoitlarga mos bo‘lgan yangi muassasalar tizimini tezlik bilan joriy etishni birdan-bir yo‘li deb qaraldi (R.Valijonov). SHunday qilib, xorijiy va mahalliy sarmoyadorlar qo‘lni-qo‘lga berishib, jadal ishga kirishdilar («Zarafshon» gaz.). To‘satdan, to‘sindan, qo‘qqisdan, bexosdan, birdan, birdaniga, dabdurustdan, nogahon, kutilmaganda, banogoh, ittifoqo, daf`atan, ilkisdan, tuyqusdan, tuyuqsindan, favqulodda, lop etib sinonimik qatori ravishlar tizimida eng samarali bo‘lib, kutilmaganda sodir bo‘lgan voqeani anglatadi. Ular orasida birdan ravishi eng faol hisoblanadi va barcha uslublarda qo‘llaniladi: Birdan qoziqday qoqilib qoldi. Botir firqa birdan sergak bo‘ldi. Birdan esini yig‘ib oldi (TM). A.Hojiev ilkisdan, tuyqusdan, tuyuqsindan ravishlarini dialektal deb ko‘rsatadi: Etay deganda chap soldi, / Ilkisdan burilib ketib (Alpomish). Lop etib da kutilmaganlikdan tashqari harakatning juda tezlik bilan amalga oshganligi ottenkasi ham ifoda etiladi: Bonuning esiga lop etib otasi bergan risola tushdi (OYO). Birdaniga, bexosdan, lop etib, qo‘qqisdan ravishlari og‘zaki so‘zlashuvda, to‘satdan, dabdurustdan, nogahon, kutilmaganda, banogoh, ittifoqo, daf`atan, favqulodda ravishlari kitobiy uslublarda qo‘llaniladi. To‘satdan rasmiy ottenkaga ega. Masalan, to‘satdan vafot etmoq kabi. Badiiy uslubda: Uni dabdurustdan tanimay qolgan a`lohazratlari shayxulislomning: – Amir Jondor tarxon?–deganini eshitib, bir sapchib tushdi. Nogahon, daf`atan, banogoh, ittifoqo singari eskirgan ravishlar ham badiiy matnlarga xoslanib qolgan: G‘orga hayrat bilan tikilib qolgan Ali Qushchining esiga... nogahon Urgut tog‘larida Mirzo Ulug‘bek bilan ov qilib yurganlarida ko‘rgan bir g‘or 12 tushdi. Bobosi Amir Temur bunday holatlarda g‘animning hirovul qo‘shinlarini oldinga o‘tkazib yuborar, so‘ng banogoh jarong‘ir va barong‘ir suvoriylari bilan qurshab olib, qopqonga tushirar edi. Banogoh ko‘zi ushatilgan patirga tushib, ko‘nglidan yana o‘sha fikr o‘tdi: "Og‘u "... Hozir kitobni ochganda daf`atan ko‘zi tushgan ilk misralar... tushida ko‘rgan qonli kalladan ham dahshatli edi... Uning kasalmand chehrasida teran bir mahzunlik aks etdi, ovozi kutilmaganda g‘amgin va samimiy ohanglar kasb etib, qaltirab ketdi: –Ammo...-sizdan yashirmaymen, mavlono (OYO). Haddan tashqari, juda, g‘oyatda ma`nolarini beruvchi favqulodda ravishida mubolag‘a ottenkasi mavjud: Favqulodda qaqqayib qoldi (TM) . Undagi bu ottenka qo‘llanish ko‘lamini kengaytirgan. Ravishdagi va sifatdagi ma`noni kuchaytirishga xizmat qilgan: SHu boisdan bilmoqchimen: siz faqirni kim deb bilasiz?–shahzodaning ovozi favqulodda g‘amgin eshitildi. Barvasta gavdasini sipohiy liboslarga siqib kiyinarkan, Qashqirning favqulodda yumshoq, muloyim ovozini eshitdi (OYO). Xomush, ma`yus ravishlari ham o‘zaro sinonimik munosabatda. Xomushlik umuman insonning ruhiy holatini ifoda etsa, ma`yuslik tushkunlik, umidsizlik ma`nosida bo‘lib, asosan yuzda aks etgan ifodani bildiradi: Lekin ertalabdan qovog‘i ochilmay, xomush yurgan Mirzo Ulug‘bek toqqa chiqqach, peshanasidagi ajinlari yozilib, labiga kulgu yugurdi. Ali Qushchi bu serhasham va serjilo xonani tomosha qilarkan, xayoliga bir fikr kelib, ma`yus kulimsirab qo‘ydi. Mirzo Ulug‘bek, dedi-yu, xayoliga yana bir fikr kelib ma`yus jilmaydi (OYO). SHuning uchun ham ma`yus yuz va ma`yus tikilmoq kabi holatlarda gapda aniqlovchi ham, hol ham bo‘lib kelaveradi. T.Murod uni inson qalbiga nisbatan ham qo‘llagan: Bo tir firqani ko‘ngli... shomdan-da ma`yus bo‘ldi, shom dan-da mungli bo‘ldi. A.Hojiev lug‘atida berilgan yaxshi, durust, tuzuk, binoyi, binoyidek, joyida, soz, nozanday (noppa-nozanday), (noppa-nozin), bop, bopta, ajabtovur, avlo, poshshaxon, qoyil, qoyilmaqom so‘zlarida ham harakat belgisini anglatish xususiyati mavjud. Ular orasida eng faol qo‘llaniladigani yaxshi so‘zi bo‘lib, 13 ham predmetning, ham harakatning belgisini ko‘rsatadi: yaxshi bola yaxshi o‘qiydi kabi. U uslubiy jihatdan neytral so‘z hisoblanadi: Qorovullar biladi-da, archa yog‘och yaxshi yonadi. – Hali-hozircha, oblastni yaxshi o‘rganganim yo‘q. — Yig‘ilish yaxshi o‘tdimi? Masalan, intellektual lar izg‘irin shamol nimaligini yaxshi biladi (TM). A.Hojiev binoyi, nozanday, poshshaxon, qoyilmaqom so‘zlarining oddiy so‘zlashuvga xos ekanligini aytadi. Misol: – Binoyi qilibsiz, xo‘p binoyi qilibsiz (TM) . Ajabtovur ni ham shu qatorga qo‘shish mumkin: Ha, odam mavzoleydan chiqib... ajabtovur bo‘lib qoladi! (TM). Qoyil so‘zi bo‘lmoq, qolmoq so‘zlari bilan mustahkam birlashib ketgan va frazeologik birlikning tarkibiy qismiga aylangan: — Men sizning aql- zakovatingizga... obkomdayoq qoyil bo‘lib edim! O‘raga qarab o‘tirdi-o‘tirdi... o‘ziga-o‘zi qoyil bo‘ldi (TM). Durust, tuzuk so‘zlarida kitobiylik, rasmiylik ottenkasi mavjud. O‘rin ravishi. Harakatning boshlanish nuqtasini, yo‘nalish tomonini ko‘rsatadigan o‘rin ravishlari o‘zbek tilida tarz ravishlaridek ko‘p emas. «Umuman, narsa-predmetning biror erda mavjud bo‘lishini bildirganda, - deb qayd etiladi «O‘zbek tili grammatikasi»da. – ravish harakat ma`nosini bildiradigan so‘zlarga taalluqli bo‘lishi shart emas». 5 Bu esa payt ravishlarining gapda bir qadar avtonom ekanligidan va predikativlik vazifasini o‘z zimmasiga olishi mumkinligidan dalolat beradi va bu o‘z navbatida, ravishlarning bu turining stilistik imkoniyatlarini kengaytiradi. Ta`kidlanganidek, ko‘p miqdorni tashkil etmasa-da, o‘rin ravishlari o‘rtasida ham sinonimik munosabat mavjud. Ularning ayrimlarini ko‘rib o‘tamiz. Masalan: A.Hojiev lug‘atida qayd etilgan old(ida), huzur (ida), yon(ida), qosh(ida) sinonimik qatorida oldida ravishi uslubiy jihatdan neytral hisoblanadi: Raykomni mashinasi bahaybat darvoza oldida bel bo‘ldi. eron xotin-qizlari ushbu qarorni eshitib, Tehrondagi Frantsiya elchixonasi oldida namoyish o‘tkazibdi (TM) . Ushbu ravishning uslubiy neytralligi va faol qo‘llanishi uni aniq o‘rinni anglatish doirasidan tashqariga olib chiqib, umuman harakatning 5 O‘збек тили грамматикаси, I том. – Т: Фан, 1975, 538-б. 14 bajarilgan o‘rnini mavhum tarzda ifoda etadi. Biz Gippokrat oldida qasam ichganmiz. Butun partaktiv oldida , afkor omma oldida shunday qildi (TM). Bu holat sinonimik munosabatlarda ham seziladi. Masalan, aniq o‘rinni ifodalaganda old ravishiga qosh so‘zini sinonim sifatida qo‘llash mumkin bo‘lgani holda, u mavhum ma`noni anglatganda bu sinonimiya stilistik g‘alizlikni keltirib chiqaradi. Masalan: Kolxoz idorasi qoshida oyoq ildi. CHoynak qoshida o‘tirdi (TM) - Kolxoz idorasi oldida oyoq ildi. CHoynak oldida o‘tirdi. Qiyoslaymiz: Gippokrat oldida qasam ichganmiz - Gippokrat qoshida qasam ichganmiz. O‘rin ma`nosi umuman ifoda etilganda old va yon ravishlari vazifadoshlik nuqtai nazaridan bir-biriga juda yaqinlashadi: Botir firqani yonidan joy oldi - Botir firqani oldidan joy oldi; Butun partaktiv oldida , afkor omma oldida shunday qildi - Butun partaktiv qoshida , afkor omma qoshida shunday qildi; Bir mahallar Mirzo Ulug‘bekning farmoni bilan bu qasri oliyga ilk bor qadam qo‘yganida vujudini shunday zo‘r bir hayajon chulg‘ab olgan ediki, boyagi marmar hovuzlarning yonidan o‘tayotganda oyoqlari qaltirab ketgan edi (OYO) - Bir mahallar Mirzo Ulug‘bekning farmoni bilan bu qasri oliyga ilk bor qadam qo‘yganida vujudini shunday zo‘r bir hayajon chulg‘ab olgan ediki, boyagi marmar hovuzlarning oldidan o‘tayotganda oyoqlari qaltirab ketgan edi. Harakat bajarilgan o‘rinni mavhum, umumiy tarzda ifoda etish old so‘zini ko‘makchiga aylantirgan: oldini, oldiga, oldida, oldidan kabi. Bunday paytda uning sinonimik munosabatga kirishish imkoniyatlari ham torayadi. Oldiga, oldida, oldidan variantlariga rasmiylik ottenkasi va obrazlilik mavjud bo‘lgan huzuriga, huzurida, huzuridan so‘zlari sinonim bo‘la oladi: Bir zum go‘zallikning huzurida jim / Samoviy hislarga bo‘lib qoldim band (A.Oripov). Mana, kun botib, namozi asrga azon aytildi hamki, hanuz huzuriga taklif qilmadi (OYO) . Ilmiy va rasmiy uslublarda u oldiga qo‘ymoq tarzida turg‘unlashgan va uni boshqa ma`nodosh so‘zlar bilan almashtirib bo‘lmaydi: Ilmiy atamashunoslikda menejment deganda shun day ijtimoiy-iqtisodiy jarayon tushuniladiki, uning natijasida o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadlarga firma 15 resurslariga rahbarlik qilish orqali erishiladi. “7-S” tamoyili korxona, firma, xo‘jalik o‘z oldiga qo‘ygan iqtisodiy natijaga erishish uchun qo‘yidagi yo‘nalishlarda ish olib borishini nazarda tutadi (R.Valijonov). Oldin ravishi ilgari, olg‘a so‘zlariga sinonim bo‘lishi mumkin: U ideal hokimlik tiplariga tavsif berdi va qoidalar asosi da tarkib topgan tartib kishilarni tashkil qilishning eng samarali shakli — byurokratiya (to‘rachilik) degan g‘oyani ilgari surdi.Hozirgi birinchi o‘ringa mustaqillik, tashabbuskorlik, ongli tavakkalchilikka tayyorgarlik ilgari surilayotgan bir davrda yangi xo‘jalik yuritish sharoitida rahbar mehnatining mohiyat va ahamiyatiga uning roli va tabiatiga munosabatni o‘zgartirish kerak (R.Valijonov). Ilgari ravishining ilgari surmoq tarzda turg‘unlishishi uning ham ma`nosida mavhumlashish sodir bo‘lganligidan va ko‘makchiga o‘tganligidan dalolat beradi. Oldin, ilgari so‘zlariga nisbatan olg‘a kitobiy xarakterga ega: Yo‘q qorinni olg‘a surdi. Yo‘q qorinni olg‘a suraman deya... ketiga chalqayib qoldi. Yo‘q qorinni tag‘in-da olg‘a surdi. Ko‘kragini olg‘a shishirdi. Olg‘a , o‘zbek xotin-qizlari, olg‘a ! Orolpanoh Madiev bir o‘ngga ta`zim etdi, bir chapga ta`zim etdi, bir olg‘a ta`zim etdi (TM) Old negizida hosil bo‘lgan so‘zlarning o‘rin ma`nosini anglatish doirasidan chiqib, payt ma`nosini berishi ham ularning tilimizda semantik ma`nolarining kengaya borayotganligidan dalolat beradi. Bunday paytda ular avval o‘zakli so‘zlarga sinonim bo‘ladi: Plazmolizga uchragan hujay ra suv bilan ta`minlansa, darhol u oldingi holatiga qaytishi mumkin. Xromasomalarning reduplikatsiyasi tufayli, ularning soni yangi hosil bo‘lgan hujayralarga taqsimlangunga qadar ikki barobar ortadi Reduktsion bo‘linish sporalar hosil bo‘lishi oldidan sporangiylar; jinsiy gametalar hosil bo‘lishi oldidan gametangiylar va nihoyat urug‘lanish vujudga kelgan zigotaning bo‘linishidan sodir bo‘ladi (S.Mustafaev). Biror narsaning nihoyasi, so‘nggini ifodalovchi oxir so‘zi negizida yasalgan oxirda, oxirigacha so‘zlari ham ravish sanaladi: Yo‘q, men oxirigacha boraman. Men oxirigacha kurashaman! Oxirigacha chida, xudo bergan kungacha 16 chida! (TM). Unga sinonim bo‘ladigan intiho so‘zi ekspressiv ottenkaga, nihoya kitobiy xarakterga ega: Odamzotni ibtidosi-da g‘oyibda bo‘ladi, intihosi-da g‘oyibda bo‘ladi (TM). U hatto hind munajjimlari yaratgan mashhur "Sidhaita" ning tarjimasini ham nihoyasig a etkazolmadi... (OYO). Xuddi shu sinonimik munosabatlar ravish turkumi doirasidagi baland/yuqori/yuksak, uzoq/olis/yiroq; orqa/ket/ort; past/quyi; o‘rta/ora, to‘g‘ri/qarshi,ro‘para birliklarida ham mavjud va ular ham tadqiqot uchun qiziqarli materiallar bera oladi. Payt ravishi. Grammatikaga oid darslik va qo‘llanmalarda payt ravishiga ham ravishlarning ma`no turlaridan biri sifatida qaraladi va uning harakat, harakatning bajarilishi, yuzaga kelish paytini bildirishga xizmat qilib, qachon? qachondan beri? singari savollarga javob bo‘lishi, gapda ko‘pingcha hol – payt holi va ba`zan kesim vazifasida kelishi ta`kidlab o‘tiladi. Masalan: men bugun kutubxonaga boraman = kutubxonaga boradigan kunim – bugun kabi. SHu ma`noda tilimizdagi endi, so‘ng, keyin, ilgari, hanuz, ertalab, tunov kun, haligacha, kecha, bugun, allaqachon, avval, qadim, hamon, kechasi, kunduzi, indinga, har kuni, kuni bilan, yildan yilga, qishin-yozin kabi so‘zlar ravishlar sanaladi. Payt ravishlarida ham sinonimik imkoniyatlar mavjud va bu holatning nutq jarayonida ahamiyati katta. Masalan, so‘ng (so‘ngi), axir (oxirgi), keyin (keyingi) so‘zlarini olib qaraylik. Yig‘ilish so‘ngida gapir, yig‘ilish oxirida gapir deyish mumkin, ammo adoq, nihoya, piravord, intiho singari payt ma`nosini ifoda etuvchi ravishlarni ular o‘rnida qo‘llab bo‘lmaydi. Bu ushbu so‘zlardagi semantik-stilistik ottenkalar va ularning eksprssivlik darajasi bilan bog‘liq. Ravishlardagi bu kabi son va sifat jihatdan ko‘plik va rang-baranglik, o‘z navbatida, ularning funktsional tanlanish va chegaralanishlarini keltirib chiqaradi. Masalan, piravord rasmiy uslubda, intiho va nihoya badiiy, ommabop uslublarda ko‘proq qo‘llanilishining sababi ham ana shunda. Ilgari, avval, oldin, qadim, burun ravishlarini olib qaraylik. Bu ravishlar umumiy ma`noda ish-harakatning nutq so‘zlanib turgan paytgacha sodir 17 bo‘lganini yoki bo‘lmaganini bidirsa ham, ana shu sodir bo‘lganlik yoki bo‘lmaganlikni anglatish nuqtai nazaridan matnda farqlanishini payqash qiyin emas. Masalan, A.Hojievning «O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati» kitobida bu haqda shunday yozilgan: « Avval , oldin so‘zlari kontekst yoki boshqa biror vosita yordamisiz o‘tmish ma`nosini aniq ifodalay olmydi. Ilgari, burun, qadim so‘zlari esa o‘tmish ma`nosini aniq ifodaly oladi. Ilgari so‘zi ko‘pincha avval, oldin so‘zlariga nisbatan uzoqroq o‘tmishni ifodalash uchun qo‘llanadi. Oldin ko‘proq oddiy so‘zlashuvga xos. Burun so‘zi ilgari so‘ziga nisbatan ham uzoqroq o‘tmishni bildiradi. Lekin ilgari, avval, oldin so‘zlariga nisbatan kam qo‘llanadi. Qadim so‘zi burun so‘ziga nisbatan ham uzoq o‘tmishni bildiradi». 6 Mana shu aytilganlar aynan ravishlar uslubiyatining o‘zidir. Sinonimik munosabatlar doirasida oldin va avval 7 ravishlari bir-biriga yaqin turadi: Oldin ko‘zlarini cho‘qib uydi, keyin qanoti bilan uyadan surib chiqardi. Risqul. Buyragingni qo‘y, oldin xabaringni ayt! (Zulfiya. Oy tutilgan tunda). Avval Zubarjadning boshiga o‘ng qo‘lini qo‘yadi. (Zulfiya. Oy tutilgan tunda). Ali Qushchi avval tortinib, keyin esa xiyol dadillanib, hamma so‘roqlarga javob berdi. Bobosi esa avval uning peshonasidan cho‘lp-cho‘lp o‘pdi (OYO). Ularga sinonim bo‘ladigan burun so‘zi so‘zlashuv nutqida faol. SHuning uchun ham xalq og‘zaki ijodi namunalarida, badiiy matnlarda uchraydi: Darvesh. Tashlatishdan burun bir hikoya eshit... Devona. Oqyigit bilan eshmirza o‘ylanmaslaridan burun qanday yaxshi odamlar edi-ya, hech qachon yig‘laganini ko‘rgan emasman (Zulfiya. Oy tutilgan tunda). Burungi kunimiz ham tuzuk ekan, ishimiz sop zo‘rga tushdi. Alpomishga ko‘rinmay ketdi. 6 Hожиев А. O‘збек тили синонимларининг изоhли луg‘ати.- Т.: O‘qитувчи, 1974, 8-б. 7 М.Миртожиев бу hолатни оддий, лингвистик метафорлар деб баhолайди: «Умуман, метафораларда hосила маънонинг юзага келиши экстралингвистик сабабга кo‘ра hам, интралингвистик сабабга кo‘ра hам бo‘лади. Экстралингвистик сабабга кo‘ра асосан оддий метафора ва жонлантириш содир бo‘лади. Масалан, Аввал таом, кейин калом (маhол) гапидаги аввал сo‘зи пайт маъносини берган. У асли o‘рин маъносини берарди. Бу hосила маъно экстралингвистик сабабга кo‘ра юзага келган». ( Миртожиев М. O‘збек тили лексикологияси ва лексикографияси. – Тошкент: Университет, 2000, 11-бет). 18 Alpomishdan burun Qultoyga etdi. SHu yomon chubir bilan bizdan burun kelibsan (Alpomish). Ilgari esa bir ma`nosida ularga sinonim bo‘ladi: Bu so‘zni eshitib: — Ahmoq qalmoq, ilgari meni ko‘ribmiding, yo mening bilan bo‘lsuhbat bo‘libmiding, yo bizing ko‘zini boqib, biznikida etim-metim yuribmiding? Poyganing boshida tortib boylasang, O‘n besh kun ilgari berman haydasang (Alpomish). Bemahal, bevaqt, bemavrid sinonimik qatoridagi so‘zlar semantik ottenkalariga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. Bemahal ravishi kerak bo‘lmagan vaqtda ma`nosini bilan ajralib turadi: SHu sabab, shizofreniya – partiya-hukumat uchun bamisoli bemahal qichqirgan xo‘roz bo‘ladi (TM). Musofirman, qirq gaz cho‘kdi ko‘ngilim, Bemahal etmadi qaytayin o‘lim (Alpomish) . Bunday vaqtda u bemavrid so‘ziga sinonim bo‘ladi: Bemavrid shodlikdan qaynadi, toshdi! Va dedi: “Ko‘ringiz, mana, oliy zot, Spitamen o‘ldi! Qirqildi boshi!” (M.Ali. Spitamen). So‘zlari bemavrid ekanini bilib, darrov xatosini tuzatdi (O‘X). Bemahal so‘zi odatdagi vaqtdan kech bo‘lganda bevaqt so‘ziga sinonim bo‘ladi: YOlg‘iz yurib ko‘p yo‘llarni olaman, Xorib-charchab bemahalda kelaman. Kun bevaqt bo‘ldi, bemahal borgan mehmonning izzati, obro‘yi bo‘lmaydi, bugun men sizlarning qo‘shxonalaringda yotayin, ertangi so‘ng turib ketayin. Tun qorong‘i, bevaqt bo‘lib boradi, Qo‘nar fursat endi yaqin keladi. Bevaqt borib baxmal uyga kiradi, SHul zamonda Barchinoyni ko‘radi (Alpomish). Lekin bevaqt so‘zi o‘limning aniqlovchisi bo‘lib kelganda buning aksini, ya`ni e rta ma`nosini bildiradi: Quruq tuhmatdan, bevaqt o‘limdan saqlashni Tangridan iltijo qildi (O‘X). Payt ravishlari sinonimlari qatorida doim, doimo, hamisha, hamma vaqt, har doim, har mahal, har vaqt, nuqul, mudom, birday, yakkash, yalang, hadeb, o‘ngkay so‘zlari ham salmoqli o‘rin tutadi. Ular orasida doim so‘zi og‘zaki nutqqa xos. Badiiy nutqda ham poetik talab bilan qo‘llaniladi: Garchand men tug‘ilgan ermas bu tuproq, / Lekin xotirada yashaydi doim . (Zulfiya. Jasorat). Uning varianti hisoblanadigan doimo da rasmiylik, ko‘tarinkilik ottenkasi mavjud, shuning uchun ilmiy va rasmiy matnlarda aynan shu tarzda qo‘llaniladi: 19 Bundan esa shunday xulosa chiqadi: bunday xodimni doimo majburlash, nazorat qilish, jazolash va jarima solish bilan qo‘rqitib turish zarur. Rahbarlar va ishchilarning taqdiri bir deb qaraladi, ular hatto bir oshxonada ovqatlanadilar va doimo birga bo‘ladilar. Boshqarish haqidagi fan doimo harakatda bo‘ladi (R.Valijonov). Nuqul so‘zi ham so‘zlashuv uslubida faol: nuqul kuladi,nuqul iljayadi, nuqul gapiradi, nuqul ovqat eydi kabi. U gapda holdan ko‘ra ko‘proq aniqlovchilik vazifasini bajaradi: Nuqul go‘daklar bilan / Qolgan kunlar ham bitdi (Zulfiya. Ikki o‘rtoq). Nuqul asl, qimmatbaho mol. / O‘n sidirg‘a ko‘ylak, besh ro‘mol (Zulfiya. Zaynab va Omon). Xonaqohning eshigida, nuqul oq joma kiygan muridlar davrasida... oppoq soqoli ko‘ksiga tushgan, baland bo‘yli, nihoyatda ko‘hlik bir chol unga o‘tkir ko‘zlarini qadab turardi (OYO). Mudom, yakkash ravishlarida obrazlilik kuchli va ular badiiy matnlarga xos: Mudom jo‘shqin umrim hukmida yurgan, / Qadriga etmagan pinhon she`rimdir (Zulfiya. ekrandagi yurak). Botir firqa endi... yakkash o‘zi o‘yladi. (TM). Hadeb o‘tirishi joniga tegdi (TM). Unga quyosh, chechak va dengiz / Kuylar yakkash , «Sen janub yoqda!» (Zulfiya. Rus ayollari). Harakatning bajarilishidagi uzluksizlikni ifoda etuvchi hamisha so‘zida kitobiy ottenkasi kuchli vash u tufayli rasmiy va ilmiy uslublarda ko‘proq ishlatiladi. Badiiy uslubda ham ana shu uslublarga xos bo‘lgan vaziyat ifodasida qo‘llaniladi: Ku-ku-luks-klanlar hamisha boshdan-oyoq oppoq libosga burkanib yuradi. SHu sabab, o‘zlarini hamisha men haq deb biladi. To‘da hamisha aybdor izlaydi… hamisha gunohkor izlaydi. Ana shu ikki toifa hamisha kurashib keladi. el-yurt hamisha g‘oyalarga ishonib keldi, g‘oyalarga suyanib keldi (TM). Iqtisod aniq fan sifatida iqtisodiy nuqtai nazardan to‘la axborotlarga ega bo‘lib, har qanday holatda o‘zini aqlli tutadigan sun`iy shaxs sifatida gavdalanadi va u iqtisodchilar uchun hamisha sajdagoh bo‘lib xizmat qiladi (R.Valijonov). Tarkibida olmoshlar ishtirok etadigan hamma vaqt, har vaqt, har doim ravishlarida amaldagi harakatni ta`kidlash ottenkasi kuchli: Hamma vaqt bedor suv! Kuydor shalola. / Sen bu tuproqda jonsan, hayotsan (Zulfiya. So‘roqlaydi 20 shoirni she`rim). Sarkardalar ichida yashar u har vaqt . / Xotiradan silinmas shuhrati, shoni! (Zulfiya. Knyaginya M.N.Volkonskaya). Miqdor-daraja ravishlari sifatida qaraladigan so‘zlarning aksariyat qismi nafaqat ravishlarga, balki sifatlarga ham tegishli bo‘lib, ulardagi belgining, ya`na harakat yoki narsa-hodisa belgisining oz-ko‘pligini ifoda etadi. SHuning uchun bu o‘rinda ularning faqat harakat bilan bog‘liq jihatlariga e`tibor qaratiladi. Ravishlarga qo‘shilib, amalga oshayotgan harakatni biroz mubolag‘ali tarzda ifodalashga, bajarilishini kuchaytirib, ta`kidlab o‘tishga, miqdorning ko‘p yoki ozligini ko‘rsatishga xizmat qiladigan ayni, avji, rosa, juda, eng so‘zlari tizimida e ng, juda, rosa birliklari og‘zaki nutqqa xosligi bilan ajralib turadi: e ng ko‘p gapirgan shu bo‘ldi, juda maza qildik, rosa kulishdik, eng keyin kabi . Keyingi ikki holatda ham ular aslida ravishlarga qo‘shilgan: juda ko‘p maza qildik, rosa ko‘p kulishdik kabi. Ammo kuchaytirish ottenkasi ravishlar tushib qolib, ularning vazifasini ham bu kuchaytiruvchi vositalar o‘z zimmasiga oladi. YAna: Juda bo‘ladi-da! SHunday qo‘li gul ustalarimiz bor, boplab tashlaydi. Juda bo‘lsa – vatanga ona so‘zini qo‘shib aytsa bo‘ladi (TM). Daraja-miqdor ravishi payt, o‘rinni, tarzni ifodalvchi ravishlardagi belgi- xususiyatlarni kuchaytiruvchi vosita sifatida qatnashadi va nutqda qavatlangan ravishlar paydo bo‘ladi: payt ma`nosining kuchaytirilishi: SHu boisdan-da, odamzotni joni e ng oldin... oyoqdan uziladi (TM) - SHu boisdan-da, odamzotni joni oldin... oyoqdan uziladi . e ng oldin qorovulxonaga kirib boradi (TM)- Oldin qorovulxonaga kirib boradi . Miqdorni ifodalovchi ravishlarga qo‘shilganda ham ma`noni kuchaytiradi: Ular zeb-ziynatlarini ko‘rsatmasinlar, magar erlariga yo otalariga, yo erlarining otalariga, yo o‘g‘illariga, yo erlarining o‘g‘illarnga, yo o‘zlarining og‘a-inilariga, yo o‘zlarining og‘a-inilariga, yo og‘a-inilarining o‘g‘illariga, yo opa-singilarining o‘g‘illariga, yo o‘zlari kabi ayollarga, qo‘l ostidagi cho‘rilarga, yo ayollardan behojat bo‘lgan, ya`ni juda keksayib qolgan yoki aqlsiz-devona erkak xizmatkor qo‘llarga, yo ayollarning avratlaridan xabardor bo‘lmagan go‘daklargagina ko‘rsatishlari joizdir. (TM) . So‘zning 21 takrorlanishi ma`noni yanada kuchaytiradi: O‘ylari esa hayotdan juda-juda olis bo‘ladi (TM). Harakatga nisbatan sub`ektiv munosabat ifodalanadi: Odam zot ayni pishib, etilib ko‘z yummaydi (TM) . Bu ottenka rosa orqali biroz kuchlirok va mubolag‘aliroq beriladi va maqtanchoqlik, mag‘rurlanish ottenkasi yuzaga chiqadi: Ukrainada ocharchilikka qarshi kurashib, rosa tajriba to‘plaganmiz (TM). Harakat belgisining kuchaytiruvchi va ravish vazifasini bajaruvchi har qancha, harchand, qancha so‘zlari o‘zaro sinonimik munosabatda bo‘ladi: Ammo-lekin biz sovet xalqi shugina qisqa vaqt mobaynida olamshumul muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritdik, bu bilan butun sovet xalqi, shu jumladan, ozod SHarq xotin-qizlari har qancha faxrlansalar arziydi... ozod SHarq xotin-qizlari har qancha faxrlansalar arziydi... (TM). e nasining bu qiliqlaridan uyalgan Ali Qushchi harchand iltimos qilmasin, yalinib-yolvormasin, hatto qattiq-quruq so‘zlamasin, foyda bermas, Tillabibi: "Bo‘talog‘im!" deb qichqirganicha orqasidan yugurgani yugurgan edi... (OYO). Ammo har qancha uslublararo neytralligi, harchand badiiy bo‘yoqdorligi bilan o‘zaro farqlanadi. Bir ma`nosi bilan ularga sinonim bo‘ladigan qancha so‘zi ham uslubiy jihatdan neytral hisoblanadi: Ha, u o‘z umrida qancha xatolar qilmasin, qancha yanglishmasin, ilm-ma`rifat yo‘lida qirq yil qilgan mehnati zoe ketmabdi (TM) . Harakatning belgi-xususiyatlarini anglatuvchi ravishlar silsilasida hech, aslo, asti, sira, mutlaqo, zinhor, butunlay, hargiz, taqir, zarracha, tirnoqcha sinonimik qatori ham salmoqli o‘rin tutadi. Ulardan hech barcha uslublarda faol qo‘llaniladi: Bahorimga yog‘gach hech erimas qor, / Gulday she`r yozmadim atrlar sochib... (Zulfiya. Kechir yoshlik). Hech bahor, tuproqda uyg‘onish / O‘tdimi qalbimning yonidan? (Zulfiya. Kechir, bahor). U ko‘ngliga tugib qo‘ygan gaplarini aytishga iymanar, bu gaplar usiz ham arang o‘tirgan otasining o‘ksik ruhiga ozor berishidan cho‘chir, ayni zamonda Qalandar Qarnoqiyning so‘zlari yodidan hech ko‘tarilmas edi (OYO). Aslo, hargiz poetik uslubga, asti so‘zlashuv uslubiga xos: Derdim aslo o‘lmas burgut bosgan iz. / SHu qayrilmas qanotlarda uchaber (Zulfiya. Qishloq vrachi). Qaro er bag‘riga essiz, bu do‘stga 22 alvido denglar, / CHirog‘ing uchmagay hargiz , yashaysan biz aro denglar (Zulfiya. Do‘stga marsiya). e ndilikda u sharmanda qiz, /Kelinlikka yaramas hargiz ! (Zulfiya. Zaynab va Omon). – Asti qo‘ying, ming shukur, /Tug‘adi ofat – urush (Zulfiya. Ikki o‘rtoq). Hech, aslo, sira, hargiz so‘zlari o‘zaro sinonim bo‘ladi: Umri jovid yo‘qdir aslo ustivor olam aro, Ketdi ko‘plar, biz keturmiz, topqusen sen ham fano (OYO) - Umri jovid yo‘qdir hargiz ustivor olam aro, Ketdi ko‘plar, biz keturmiz, topqusen sen ham fano.. U Amir Kamoliddinga ishonar, uning qal`a kalitini shahzodaga qarshiliksiz topshirishini sira kutmagan, chunki uni o‘zining eng sodiq amirlaridan biri deb o‘ylardi!.. (OYO) - U Amir Kamoliddinga ishonar, uning qal`a kalitini shahzodaga qarshiliksiz topshirishini hech kutmagan, chunki uni o‘zining eng sodiq amirlaridan biri deb o‘ylardi - U Amir Kamoliddinga ishonar, uning qal`a kalitini shahzodaga qarshiliksiz topshirishini aslo kutmagan, chunki uni o‘zining eng sodiq amirlaridan biri deb o‘ylardi. Zinhor badiiy uslubga xoslangan: Nigohim yo‘ldadur, kelgaymi deb, zinhor bilmaysen, Ko‘ngil ohin bilurmi deb, kutarmen, yor, bilmaysen (OYO) . Bu so‘z takror qo‘llanib, juftlashganda inkor ottenkasi yana ham kuchayadi: – Amir Temur toshlari... ehtiyot bo‘lmoq kerak... zinhor-bazinhor ehtiyot bo‘lmoq kerak (OYO) . Butunlay va mutlaqo ravishlari sinonimik munosabatda bo‘ladi, ammo butunlay og‘zaki, mutlaqo esa kitobiy mazmunga ega: Ha, mavlono Muhiddin rasadxonaning eng pastki oshyonasida o‘tirib, bu g‘aroyib olat va ustur loblar yordamida ko‘kka tikilganda foniy dunyo tashvishlari xayolidan butunlay ko‘tarilar, dili bo‘lakcha bir zavq va hayratga to‘lar, nazarida, hududsiz koinot bilan, allaqanday ilohiy kuchlar bilan, milt-milt yongan sirli sitoralar bilan uzoq va osuda suhbat qilar edi... (OYO) - Ha, mavlono Muhiddin rasadxonaning eng pastki oshyonasida o‘tirib, bu g‘aroyib olat va ustur loblar yordamida ko‘kka tikilganda foniy dunyo tashvishlari xayolidan mutlaqo ko‘tarilar, dili bo‘lakcha bir zavq va hayratga to‘lar, nazarida, hududsiz koinot bilan, allaqanday ilohiy 23 kuchlar bilan, milt-milt yongan sirli sitoralar bilan uzoq va osuda suhbat qilar edi... O‘zaro sinonimik munosabatda bo‘lgan juda, g‘oyat, g‘oyatda, bag‘oyat, nihoyatda, benihoya, ashaddiy, o‘tketgan, toza, rosa, xo‘p(xo‘b), biram, chunon, beqiyos, mislsiz, obdan, o‘bdan, chandon, zap, ko‘p, o‘ta, uvvlo, bisyor, yomon, kamoli, kiroyi, o‘lgu(n)day, o‘larday, o‘larcha, qattiq so‘zlari ham harakatga bog‘liq bo‘lgan belgi-xususiyatlarni kuchaytirib, oshirib ko‘rsatishga xizmat qiladi: Ammo SHarof Rashidovni gaplaridan g‘oyat ta`sirlandi (TM) . Kim bo‘lsa-da, xo‘p aytib edi (TM) . Bu ravishlar ba`zan og‘zaki nutqda qavatlangan holda yoki yuklamalar bilan birgalikda keladi va ular yordamida harakat belgisining ekspressivligi yana ham ortadi: Suvi toza ham tiniq oqdi. Juda yomon yaralandi! – dedi Bo tir firqa (TM) Payt ma`nosini ifoda etadigan birpas, bir oz, ozgina, andak, sal, picha so‘zlarida ham belgining darajasini ko‘rsatish xususiyati mavjud. Masalan: O‘z el-yurtingiz emasmi, odamga picha botar ekan. - Vaqt picha o‘tibdi, – dedi Botir firqa. – Pichagina o‘tibdi. - Men picha ayta olaman, o‘ptoq Rashidov. - Picha tiyilsang-chi, qanaqa bolasan, o‘zi? Anig‘i, picha o‘tirgisi keldi (TM). O‘zbek tilidagi ataylib, atay, atayin, ataydan, jo‘rttaga, jo‘rtta, maxsus, qasddan, azza-bazza so‘zlari harakatning nima maqsadda amalga oshirilganligini bildiradi. Ulardan atay negizidagi ravishlar va jo‘rttaga ravishi og‘ziki nutqqa, maxsus va qasddan esa kitobiy nutqqa xoslangan. Sinonimik munosabatlar esa quyidagicha: atay, ataylab – jo‘rttaga: Och nigohing tushsin deb atay , / Alanganing guliday chaqnay (Zulfiya. Yo‘ldagi insonga). Ataylab tosh emagandir, axir! Qurbonoy xola atay gapni boshqa yoqqa burdi. (O‘X). U jo‘rttaga "sultoni sohibqiron", dedi va bu gapi shahzodaga yoqqanini sezib, davom etdi (OYO). Maxsus va qasddan so‘zlari ham sinonimik munosabatga kirishadi. Ammo qasddan ning o‘rnida maxsus ni qo‘llashi mumkin bo‘lgan holda, maxsus ning o‘rnida qasddan qo‘llab bo‘lmaydi: e rta-indin sovuq tushsa, o‘quvchilar o‘rtasida norozilik kayfiyatini tug‘dirish uchun qasddan shunday qildi. Basharti sovet pechkasini qasddan buzgan taqdirda ham uni tarbiyalash 24 kerak (O‘X). U to‘rtinchi kurs davomida-umumkasbiy va ixtisoslik fanlarini o‘rganish jarayonida, shuningdek, mazkur standartdagi uni bajarishga ajratilgan maxsus vaqt mobaynida bajariladi (DTS). O‘lik tashiydigan maxsus samolyot bo‘ladi, deyishadi. O‘lik tashiydigan maxsus samolyot bo‘ladi, deyishadi (O‘X). SHuning uchun ham ma`no ottenkasiga ko‘ra qasddan ko‘proq atay o‘zakli so‘zlarga yaqin: - Yig‘lama, - dedi rahmi kelib. - Ataylab qilmadim-ku, jinni! Oting nima? (O‘X) - - Yig‘lama, - dedi rahmi kelib. - Qasddan qilmadim-ku, jinni! Oting nima? Ammo bu qoidani hamma holatlarga ham qo‘llab bo‘lmaydi: Qizcha ham iltijo qiladi chunon. – / Rahmat Huriliqqo, atay kelamiz . (Zulfiya. Quyoshli qalam). Ataylab so‘zi maxsus ga sinonim bo‘lishi mumkin: Hovli o‘rtasida bir vaqtlar dadam ataylabdan Beshariqdan qavas qilib oldirib kelgan qo‘qongullar yashnab yotibdi (O‘X) - Hovli o‘rtasida bir vaqtlar dadam maxsus Beshariqdan qavas qilib oldirib kelgan qo‘qongullar yashnab yotibdi. Ayrim misollar tahlilida ravish so‘z turkumiga oid yasama so‘zlarda ham sinonimik munosabatlar mavjudligini kuzatish mumkin. Masalan bu holat - larcha, - larchasiga qo‘shimchalari o‘rtasida kuzatiladi. Bu imkoniyat fors-tojik tilidan kirib kelgan – ona qo‘shimchasining bu safga qo‘shilishi bilan yanada kengayadi Bu qo‘shimchaning o‘zbek tilidagi – lar va –chasiga qo‘shimchalariga teng kelishi ilmiy adabiyotlarda qayd qilib o‘tilgan. 25 25 Dabdurustdan qaraganda shundayligi ham to‘g‘ri. Ammo qator misollarni tahlil qilib, til faktlarini me`yor prizmasidan o‘tkaza boshlagandan so‘ng bu qarashning ayrim izohtalab o‘rinlari ham ma`lum bo‘lib qoladi. Misollarga murojaat qilamiz: ayyorona – ayyorlarcha – ayyorcha - ayyorchasiga, beadabona – beadablarcha, birodarona – birodarlarcha, bahodirona – bahodirlarcha, botirona – botirlarcha – botirchasiga, go‘dakona – go‘daklarcha – go‘dakchasiga, do‘stona – do‘stlarcha – do‘stchasiga, zolimona – zolimlarcha, iblisona – iblischasiga – iblislarcha, mag‘rurona – mag‘rurlarcha, mardona – mardlarcha – mardchasiga, mastona – mastcha, mag‘rurona – mag‘rurchasiga, mohirona – mohirlarcha – mohirchasiga, pahlavonona – pahlavonlarcha, 25 25 O‘збек тили грамматикаси, 1 том, 532-бет. 25 tajavvuzkorona – tajavvuzkorlarcha, firibgar – firibgarlarcha – firibgarchasiga, faqirona – faqirlarcha, xoinona – xoinlarcha, qahramonona – qahramonlarcha – qahramonchasiga kabi variantlar tilimizda yashab kelayotganligi imlo lug‘atlarda qayd etilgan. Ammo adibona, badbaxtona, betarafona, donishmandona, dilbarona, dilovarona, devkorona, johilona, jinoyatkorona, jasurona, zohidona, zaifona, ig‘vogarona, isyonkorona, kamtarona, lutfkorona, muloyimona, ma`sumona, majnunona, muzaffarona, makkorona, mutakabburona, mug‘ombirona, ma`yusona, namoyishkorona, ojizona, odilona, oshkorona, oqilona, payg‘ambarona, razilona, riyokorona, sitamkorona, san`atkorona, tashabbuskorona, takabburona, fidokorona, xoloskorona, xiyonatkorona, xolisona, ehtiyotkorona, g‘oyibona, g‘olibona, g‘aribona kabi so‘zlarga – larcha, -chasiga qo‘shimchalarining qo‘shilishini o‘zbek tili va imlo va morfem lug‘atlarida uchratmadik. Bundan ana shu so‘zlar doirasida ular sinonim emas ekan, degan xulosa kelib chiqmaydi. Faqatgina shu narsani ta`kidlash zarur bo‘ladiki, misollar tahlilida bu uch qo‘shimcha sinonimiyasida nutqiy me`yor asosiy o‘ringa chiqishi ma`lum bo‘lib qoladi. Boshqacha aytganda, bu so‘zlarning deyarlik barchasiga, faqatgina oshkor va g‘oyib so‘zlarini istisno qilgan holda, - larcha qo‘shimchasini qo‘shish to‘g‘ri bo‘ladi va ularning ishlatilishini me`yor hisoblash mumkin. Lekin – chasiga qo‘shimchasi haqida bu gapni aytish hamma vaqt ham to‘g‘ri emasday ko‘rinadi. Masalan, biz nutqimizda so‘zlarni, garchi grammatik jihatdan qo‘pol xato hisoblanmasa-da, badbaxtchasiga, betarafchasiga, go‘dakchasiga, dadilchasiga, johilchasiga, zaifchasiga, muhibchasiga, muloyimchasiga, mas`umchasiga, muzaffarchasiga, ma`yuschasiga, namoyishkorchasiga, ojizchasiga, oshkorchasiga, oqilchasiga, olimchasiga, razilchasiga, sitamkorchasiga, tajavvuzkorchasiga, xoinchasiga, xolischasiga, g‘oyibchasiga, g‘aribchasiga tarzida qo‘llashga odatlangan emasmiz. Ayrim holatlarda ba`zi shaxslar va badiiy adabiyot tilida qo‘llanganda ham ularni ommalashgan, binobarin, me`yorlashgan deb aytish qiyin. 26 Bu qo‘shimchalarning ishlatilishida ba`zan yuqorida aytilganlarning aksini ko‘rish ham mumkin. Mas.: dehqonchasiga, dehqonlarcha tarzida tilimizda faol ishlatilishi bilan birga dehqonona deyish me`yorlashgan emas. Ularga ayrim misollar keltirish bilan chegaralanamiz: Uchala o‘g‘il ham seniki-ku! (Tangabekaga makkorona jilmayib qaraydi) (Zulfiya. Oy tutilgan tunda). Bu ko‘rgiliklardan yuragi laxcha cho‘g‘ bo‘lgan Qalandar, o‘rnidan turib ketdi, telbalarcha atrofiga tikilib, yana o‘tirdi (OYO). –Xushomadni bilasen, tulki!–dedi shahzoda mastona kulimsirab (OYO) . Bu qo‘shimchalar yordamida yasalgan so‘zlarda uslubiy chegaralanish mavjud. –larcha, -chasiga og‘zaki, -ona kitobiy ottenkaga ega. Masalan, rasmiy uslubda: YA`ni, birovga ko‘r-ko‘rona ishonib, ko‘r-ko‘rona kafillik bera olmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa va Sog‘liqni saqlash vazirliklari, Davlat test markazi bilan birgalikda joylardagi chaqiruv komissiyalarining samarali ishlashini tashkil qilsinlar, chaqiruvchilarning sifatli va xolisona tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilishini, ularning ma`naviy-ruhiy fazilatlari va intellektual rivojlanish saviyasi qonunchilikda belgalangan tanlovning harbiy-kasbiy mezonlariga qat`iy muvofiq ravishda o‘rganib chiqilishini ta`minlasinlar («Zarafshon»). Badiiy uslubda: Abdullatif a`zoyi badaniga rohatbaxsh bir narsa taralayotganday bo‘lib, mastona suzilgan ko‘zlarini ochdi, ochdi-yu, hayron bo‘lib qoldi. Bu qiyomat- qoyim bosilguncha shahardan chiqib, g‘aribona kun o‘tkazib turmoq darkor, – Miryusuf Xilvatiy shunday dedi-da, elkasidagi xurjunini to‘g‘rilab, qarshidagi tor ko‘chaga kirib ketdi. SHahzoda bir necha bor rasadxonaga pinhona borib, bu kitoblarni ko‘zdan kechirgan edi (OYO) . Tahlillardan shu narsa ma`lum bo‘ladiki, ravishlarda harakatning alohida belgi-xususiyatlarini ko‘rsatish bilan birgalikda, bu xususiyatlarni so‘zlovchi yoki yozuvchining bu harakatlarga sub`ektiv munosabatini ifoda etuvchi imkoniyatlar ham mavjud. Bir harakat belgisini ko‘rsatadigan yoki ravishlar yasaydigan qo‘shimchalarning bir necha variantlari mavjud bo‘lishi ularning 27 sinonim tarzda qo‘llanilishi va bu qo‘llanilishda stilistik ottenkalarning farqlanishi hamda uslublararo xoslanishini ko‘rsatadi. Lug'atning semantik va stilistik o'ziga xosligi bizning davrimiz uchun juda dolzarb bo'lgan ommaviy axborot vositalarining tilida aniq ko'rinadi. Bu zamonaviy jurnalistika matnlarining mavzulari va maqsadi xilma-xilligi bilan bog'liq. Jurnalistik uslubning janr o'ziga xosligi tilning tematik va stilistik jihatdan heterojen vositalaridan foydalanishdadir. Gazeta va jurnal maqolalarida turli uslublar (badiiy, ilmiy, ishbilarmonlik, notiqlik va boshqalar) xususiyatlarining uyg‘unlashuvi uslub jihatidan har xil so‘z va grammatik vositalardan foydalanishga olib keladi. Turli stilistik rangdagi so'zlar va matn qismlari oldindan aytib bo'ladigan chegaralar ichida, chunki jurnalistik matnlarning hajmi, qoida tariqasida, kichikdir. Tilning uslubiy vositalarining xilma - xilligi publitsistik nutq ustalariga maqola yoki eslatmaning yorqin sarlavhalari bilan o'quvchi e'tiborini jalb qilish, uni zamonaviy hayotning dolzarb muammolari bilan qiziqtirish imkonini beradi. Atrofimizdagi dunyoning spektral xilma-xilligi rus tilining derivativ imkoniyatlari bilan birgalikda rangning juda keng leksik va semantik maydonini shakllantirdi, bu jurnalistik uslubning semantik va stilistik o'ziga xosligiga ta'sir qila olmadi. Kolorativlarning ulkan semantik va ekspressiv salohiyati ularning kundalik nutqda erkin ishlatilishiga va ommaviy axborot vositalari matnlarida faol ishlatilishiga olib keldi. Bunga rangning leksik-semantik sohasi elementlari nisbatining tarixiy o'zgaruvchanligi, uning tarkibi, semantikasi va tuzilishi yordam beradi. Ranglovchilarning semantikasining o'zgarishi va rivojlanishining natijasi zamonaviy rus tilida ularning: 1) to'g'ridan-to'g'ri, 2) majoziy va 3) ramziy ma'nolarining birgalikda mavjudligidir, chunki rang nafaqat insonning vizual idrokining atributi, balki rang. shuningdek, shaxs etnolingvistik ong va tasavvurining ajralmas qismidir. bitta. Kolorativlar sifat sifatlari bo‘lganligi uchun ularning bevosita leksik ma’nosi predmetning rang xususiyatini tavsiflashdan iborat. 28 Ommaviy axborot vositalari matnlarida bunday ranglar bizning leksik kartotekamizdagi rang belgilarining umumiy sonining 30% ni tashkil qiladi. Bunday rang beruvchilar qo'shimcha (ijobiy yoki salbiy) ekspressiv-majoziy ma'nolarni yaratishi mumkin, chunki rang belgilarining semantikasi dastlab qo'shimcha, modal-baholovchi impulsni olib yuradi. Masalan, AiF-dagi maqolalardan birining muallifi rang -baranglikdan foydalanib , o'z tug'ilgan shahridagi tashvishli ekologik vaziyat haqida o'z tasavvurini shunday ifodalaydi: Shahar ulkan kuldonga o'xshaydi, kulrang va tutun (AiF. 2005). № 13). 2. ma'nosi ko'pincha frazeologik jihatdan bog'liq bo'lib chiqadi: u so'zlarning barqaror birikmalarining bir qismi sifatida amalga oshiriladi [1, 251]. Bu ranglarning aksariyati - ommaviy axborot vositalarining matnlarida uchraydigan rang belgilarining umumiy sonining 55%: qora hasad (AiF 2005. No 50), ko'k tush (AiF 2005. No 45). Shunday qilib, masalan, turg'un birikmada ko'k tush ko'rsatkichi frazeologik jihatdan bog'liq bo'lgan "qadrlangan, amalga oshirilmaydigan" ma'nosini ifodalaydi. 3. Rang belgilari murakkab tabiiy va madaniy hodisa bo'lib, yorqin baholovchi, majoziy va ramziy mazmun bilan ajralib turadi. Arxaik tafakkurdan boshlangan rangning ramziy ma'nolari ma'lum bir etnik-madaniy jamoaga o'xshash hissiy fon asosida tevarak-atrofdagi narsalar va hodisalarni tartibga solish funktsiyasini bajaradi. Rang belgilari unchalik ko'p emas - belgilar - ranglarning umumiy sonining 15% : jigarrang vabo - "fashizm", qora lola - "o'lgan askarning jasadi bilan tobut". paronimiya ) o'z ichiga olgan ranglar va kombinatsiyalarning tizimli-semantik xususiyatlari zamonaviy gazetalar sahifalarida ommaviy o'quvchi uchun mavjud bo'lgan eng muhim stilistik vosita sifatida tez-tez yangilanadi. Shunday qilib, media matnlardagi antonimlar, birinchi navbatda, qarama-qarshi taqqoslash funktsiyasini bajaradi, ularning asosiy kategorik xususiyati - qarama- qarshiliklarni ifodalash qobiliyatini amalga oshiradi [1, 227]. Qora - oq antonimik juftlikka oraliq havola kulrang qo'shilishi mumkin. 29 Jurnalistik matnlardagi qora rangni inkor etish va norozilikning eng yorqin ramzi deb hisoblash mumkin, bu frazeologik birliklarning semantikasi va emotsional-ekspressiv fonida o‘z aksini topadi: yomg‘irli kunga yo‘l qo‘ying – “bir narsaga zahira” (AiF. 2005. No 16). ), qora bozor - "noqonuniy muomaladagi tovarlar" (AiF. 2005. No 50). Qora - oq antonimik juftligida oraliq bo'g'in bo'lib, kul rang o'zining stilistik jihatdan neytral ko'rinishiga qaramay, barqaror kombinatsiyalarda aniq salbiy hissiy ma'noga ega bo'ladi: kulrang import - "Rossiyaga yarim qonuniy yo'l bilan olib kiriladigan telefonlar" (AiF) 2005 yil. № 35), kulrang sichqoncha - "kamtar, sokin qiz". hissiy zaryadi uning antonimining hissiy ranglanishidan keskin farq qiladi. Rus xalqi uchun etnik ustuvor rang bo'lib , ommaviy axborot vositalaridagi oq rang poklik, yuksaklik, xotirjamlik va tinchlikni anglatadi: oq tunlar (AiF. 2005. № 25), oq xalatdagi odam "shifokor" (AiF. 2005 yil. 48-son). Kontekstli antonimiya, ayniqsa, media matnlarda samarali. Shunday qilib, qora rang belgisi bo'lgan frazeologik birliklarda salbiy fonning aniq ustunligiga qaramay, neytral va hatto ijobiy ekspressiv rangga ega bo'lgan iboralar mavjud. Ifoda orqa eshik (AiF. 2005. No 6) neytral va keng tarqalgan bo'lib foydalaniladi va allaqachon barqaror bo'lib qolgan kombinatsiya qora ikra, farovonlik va farovonlikni anglatadi, qarang. : Endi men bir bo'lak non haqida o'ylamayman - sariyog' va murabbo bilan. Va menga qora ikra kerak emas (AiF. 2005. No 40). Oq rangdan foydalanishda shunga o'xshash narsa kuzatiladi . Kontekstual muhitga qarab, uning alohida kombinatsiyalarda ijobiy hissiy ranglanishi diametral qarama-qarshi bo'lishi mumkin - salbiy, qarang: oq tunlar - oq o'lim - "tuz", delirium tremens - "alkogol sindromi". 20-asr oxiridagi Rossiyadagi siyosiy vaziyat rus tili lug'atida aniq aks ettirilgan. Yigirmanchi asr tarixining xususiyatlarining ajralmas qismi qizil rangdir . Qizil rang har doim isyonning, inqilobning rangi bo'lib kelgan, chunki qon rangi inson ongida qadimgi ov instinkti, kuch va pulga ega bo'lish istagini uyg'otadi. 30 Ommaviy axborot vositalari tilining leksik tarkibi uchun an'anaviy bo'lib, barqaror birikmalarda qizil rangdan foydalanish hisoblanadi. Qiyoslang: tarixning qizil davri - "1917 yildan 1991 yilgacha - "kommunizm hukmronlik davri" (AiF. 2005. No 47), Qizil Armiya (AiF. 2005. No 25). Ushbu rang beruvchi rus tiliga xos bo'lmagan yangi antonimik munosabatlarni shakllantirdi: qizil (o'ta radikal partiyaga mansub shaxs) - oq (marksizm-leninizm nazariyasiga qarshi). So'nggi paytlarda ijtimoiy-siyosiy ta'limotning o'zgarishi munosabati bilan oq rangning stilistik ranglanishida o'zgarishlar yuz berdi ( u siyosiy belgilarga ega bo'ladi ). Ma'lumki, oq harakat qizil rangga qarshi edi, so'zlashuv nutqi bilan salbiy ifodali baholashning tashuvchisi edi. Ammo zamonaviy jamiyatdagi o'zgargan siyosiy vaziyat va qizil rang salbiy ifodali va majoziy semantik aura beradi. Bunday antonimik substantivlashtirilgan ranglar zamonaviy jurnalistik matnlarda keng tarqalgan. So'zlarni shakllantirishning bu morfologik bo'lmagan usuli sintaktik qurilishni "engillashtiradi", rang bilan frazeologik birikmani bitta rang belgisiga qisqartiradi, bu otning kategorik semantikasini oladi. Bunday substantivlar ommaviy axborot vositalaridagi matnlarda oq (oq terisi bo'lgan odamlar) - qora (qora terililar) kabi antonimik juftlarni juda samarali tashkil qiladi: Bu holatda "oq" "qora" aka-ukalarga buyruq beradi. Antonimik qarama-qarshilik vektori o'zgaradi: oq rang salbiy hissiy ekspressiv rangga ega bo'ladi, qora esa ijobiy rangga ega bo'ladi. Buni quyidagi misol ham tasdiqlaydi : U erda (AQShda) yomon odamlar juda ko'p. Albatta, istisnolar mavjud, asosan qora tanlilar orasida (AiF. 2005, № 42). Ushbu kontekstli muhitda rangli qora rangning semantikasi aniq ijobiy baho oladi . Bunday asosli sifatlarning uslubiy bo‘yoqlari kamaygan holda paydo bo‘lishi va ishlatilishi tilimizga xos emas edi. Ularni ingliz tilidan, aniqrog'i, uning Amerika versiyasidan semantik qarz deb hisoblash kerak. Rus tilidagi qarzga olingan, stilistik jihatdan qisqartirilgan lug'atning to'siqsiz ishlashi rangli tilda polisemiyaning rivojlanishiga olib keldi . 31 Shunday qilib, qora tanlilar nafaqat afro-amerikaliklarni chaqiradi. Rus tilida Gruziya va Ozarbayjondan kelganlarni qora deb atashadi. Ushbu so'zning qisqartirilgan stilistik rangi to'liq o'chirilmagan bo'lsa-da , jurnalistik uslubda bunday mazmunli foydalanishni kontekstli asosli deb hisoblash mumkin, qarang : Cherni bir necha kun ishladi. Birorta ham mahalliy olinmagan (AiF. 2005. No 4). Asoslangan rang belgilarining morfologik shakllari ekspressiv semantik siqish bilan tavsiflanadi. Ko'rinib turibdiki, shuning uchun ham qarz olish fonida omonimlar bu shakllarda hech qanday to'siqsiz paydo bo'ladi: oq1 (ochiq teriga ega odam) - oq2 (marksizm-leninizm nazariyasiga qarshi) - oq3 (kimyoviy kelib chiqishi giyohvand moddasi); yashil1 (AQSh milliy valyutasi, dollar) - yashil2 (atrof-muhitni muhofaza qilish harakati ishtirokchilari) - yashil3 (yosh). Zamonaviy jurnalistikada juda ko'p sonli sinonimlar, shu jumladan rang beruvchilar qo'llaniladi , bu fikrni eng aniq ifodalashga yordam beradi [2, 281]. Rangli turg un birikmalar ko pincha semantik jihatdan ekvivalent, lekin tuzilishiʻ ʻ jihatidan farq qiluvchi leksemalar orasida sinonimik qatorda o rin egallaydi: ʻ dollar – dollar – bucks – yashil ; oq xalatli odam - shifokor - shifokor. Ammo kamdan-kam hollarda rang beruvchilar bilan barqaror kombinatsiyalar o'zlarining sinonim qatorlarini yaratishi mumkin: jigarrang vabo - qora tartib (fashizm). Yashil chiroqni berish (AiF. 2005. No 31) kabi yaxshi tashkil etilgan frazeologik birikmalar bilan birga - 'ruxsat berish'; qulog'iga qizarib (AiF. 2005. No 42) - "uyalish", zamonaviy jurnalistik uslubda rang beruvchilardan foydalangan holda yangi to'plam iboralari paydo bo'ladi . Bu zamonaviy jamiyatda yangi voqeliklarning yuzaga kelishi va keskin siyosiy kurash natijasidir. Demak, allaqachon barqaror bo‘lib qolgan “to‘q sariq inqilob” iborasi (AiF. 2005. No 37) 2004-yilda Ukrainadagi muxolifat qarama- qarshiligida V.Yushchenko tarafdorlarining saylovoldi tashviqotida apelsindan foydalangan g‘alabasini anglatadi. Malinali kurtkalar (AiF. 2005. No 50) badavlat, ammo kam ma'lumotli odamlar deb ataladi. 32 Demak, kolorativlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ko‘chma va ramziy ma’nolarda keng qo‘llanilishi zamonaviy publitsistlarning etnik-lingvistik ongi bilan bog‘liq bo‘lib, u bevosita semantik jihatdan to‘liq va stilistik jihatdan rang-barang matnlar yaratishda namoyon bo‘ladi. Rangli atamalardan foydalanish zamonaviy voqelikning rang-barang va jonli rasmini qayta tiklashga yordam beradi. bitta. Xulosa 33 Qiyosiy grammatika fani mustaqil fan sifatida o’z tekshirish obekti, metodi, ilmiy-nazariy va amaliy aspektlariga ega. Hozirgi nemis va o’zbek tillarida ravishlarning qiyoslanishi quyidagi xulosalarni berdi: 1. Ravish har ikkala tilda ham ish-harakatning qay holda bajarilishini, paytini, sababini , o’rnini va ba’zan predmetning belgisini ifodalaydi. 2. Ravishlar nemis tilida ham o’zbek tilida ham asosan ikki usul, ya’ni affiksatsiya (morfologik usul) usuli hamda kompozitsiya (sintaktik usul) usuli bilan yasaladi. 3. O’zbek tilida morfologik usul bilan ravish yasash, negizga -cha, -larcha, - day, -dek, -lab, -ona, -an, -lay (-layin), -nama, -ligicha, -(i)ncha, n(in), -iga, (- siga), -gacha, -chasiga,-siz, -simon kabi yasovchi affikslar qo’shish bilan hosil qilinsa, nemis tilida ravishlar -lings, -wärts, -lich, -sam, -weise, -maßen, - weise, -dings, -seits,-wegen, -wiellen, -halben, -willen –wegen, -s singari suffiks va yarim suffikslar yordamida yasaladi: 4. O’zbek va nemis tillaridagi ravish yasovchi qo’shimchalarning ayrimlari ma’no jihatdan ma’lum darajada mos kelsada, lekin ba’zilari butunlay mos kelmaydi. -lings, -lich suffikslari yordamida yasaluvchi ravishlar ma’nosi o’zbek tilining -larcha, -day, -dek affiksi bilan yasaluvchi ravishlarning ma’nolariga yaqin keladi. Lekin solchermaßen - shunday qilib, meinerseits - men tomonimdan, um meinetwillen - menday - meni deb misollaridagi - maßen, -seits va willen ravish yasovchi suffikslar ma’no jihatdan o’zbek tili ravish yasovchi affikslariga hech mos kelmaydi. 5. O’zbek tilidagi ayrim ravish turlari nemis tilidagi ravishlarga mos kelmaydi. Bu ravishlarning ba’zilari nemis tiliga sifat bilan berilsa, boshqalari esa so’z birikmalari orqali ifoda etiladi, jumladan o’zbek tilidagi do’stona ravishiga xos 34 ma’no nemis tiliga freundlich yoki freundschaftlich sifati yordamida ifoda etiladi. 6. So’zlarning o’zaro qo’shilishi natijasida qo’shma ravish yasash kompozitsiya usulida amalga oshiriladi. Nemis tilida kompozitsiya usuli bilan ravishlarning yasalishi quyidagicha: 1) Ikki qadimgi ravishlarning qo’shilishidan ravishlar yasaladi; 2) Qadimgi ravishlar ( bisland, vorgestern, übermorgen, jahraus, jahrein )ning boshqa turkumga oid so’zlar bilan qo’shilishi yoki otning sifat, olmosh va son bilan qo’shilishidan qo’shma ravishlar yasaladi; 3) Nemis tilining qadimgi davrida ravish hisoblanib, hozirgi davriga kelib predlogga ko’chib, turg’un holatga kelgan predlogli ravishlar deb ataladigan ravishlar qo’shma ravishlarning maxsus gruppasini tashkil qiladi. 7. O’zbek tilida kompozitsiya usuli bilan qo’shma, murakkab va juft ravishlar yasaladi. Bunday ravishlar komponentlarining birikish formasi va qanday turkumga oid so’zlardan tashkil topishiga ko’ra bir necha turga bo’linadi. 1) Ko’rsatish olmoshlariga jo’nalish, o’rin-payt yoki chiqish kelishigida kelgan yer, yoq so’zlaridan biri qo’shilishi orqali ravish yasaladi; 2) Belgilash olmoshi har biri bilan bosh, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishigidagi ot, ravishlarning qo’shiluvi orqali ravish yasaladi; 3) Bosh, chiqish, o’rin-payt kelishigidagi ot va ravishlarning bir so’zi bilan qo’shilishi orqali yasaladi; 4) Hamma, hech va alla so’zlarining ot yoki ravishga qo’shilishi bilan ravish yasaladi; 35 5) So’zlarning takrorida ham ravishlar yasaladi: Bunday ravishlarda komponentlar aynan bir shaklda yoki turlicha shaklda bo’lishi mumkin; 6) Antonimlarning o’zaro birlashishidan juft ravishlar yasaladi; 8. O’zbek tilida bo’lganidek, nemis tilida ham ravish so’z turkumi boshqa so’z turkumlari hisobiga boyib boradi: otlar, fe’llar, butun so’z birikmalari ravish so’z turkumiga o’tadi. Adverbializatsiyaning kerakli sharti leksik ma’noning zaiflashuvi yoki ravishlangan so’z va so’z birikmalari ma’nosining o’zgarishidir. 9. Nemis tilida ravish gapda hol, aniqlovchi, ) ot - kesim vazifalarida, shuningdek, ba’zi ravishlar og’zaki nutqda fikrni obrazli ifodalash maqsadida qo’llanadi. O’zbek tilida ravishlar gapda kesim, fe’l-kesimga bog’lanib, hol vazifalarida keladi 10. Ravishlar ma’no jihatidan har ikkala tilda ham quyidagi turlarga bo’linadi: 1) O’rin ravishlari (lokale Adverbien); 2) Payt ravishlari (temporale Adverbien); 3) Holat ravishlari (modale Adverbien, Adverbien der Art und Weise); 4) Sabab ravishlari (Adverbien des Grundes); 5) Maqsad ravishlari (Adverbien des Zieles, der Folge und der Bedingung); 6) Miqdor - daraja ravishlari (Adverbien des Maßes und des Grades). 11 . Ravishlar morfologik tarkibiga ko’ra har ikkala tilda ham asosan sodda, qo’shma, juft ravishlarga bo’linadi. O’z navbatida sodda ravishlar o’zbek tilida ham nemis tilda ham tuzilishi jihatidan tub va yasama ravishlarga ajraladi: 12. Ikki yoki undan ortiq so’zlarning o’zaro birikishidan hosil bo’lgan ravishlar qo’shma ravishlar hisoblanadi. O’zbek tilida qo’shma ravishlar komponentlari 36 alohida qo’llana oladigan, mustaqil leksik ma’noga ega bo’lgan qismlardan tarkib topgan ravishlar hamda o’z leksik ma’nolarini saqlagan so’zlarning aniqlovchi-aniqlanmish munosabatda birikishidan tarkib topgan ravishlarga bo’linsa, nemis tilida qo’shma ravishlar quyidagicha ko’rinishlarga ega boladi: 1) Olmosh-ravishlar ( da, hier, wo o’rin ravishlari va an, auf, für, gegen va hokazo predloglarning birikuvidan yasaladi); 2) o’rin ravishlari + her yoki hin; 3) Predlog + her yoki hin; 4) Sifat + her yoki hin; 5) Ot + predlog; 6) Predlog + ko’rsatish olmoshi; 13. Juft ravishlar o’zbek tilida tubandagicha ko’rinishlarga ega: 1) Bir so’zning aynan takrorlanishi bilan vujudga kelgan juft ravishlar; 2) Ma’nodosh so’zlarning qator keltirilishi bilan hosil bo’lgan juft ravishlar; 3) Qarama-qarshi ma’noli so’zlarning birikuvidan hosil bo’lgan juft ravishlar; 4) O’rin-payt, chiqish, junalish kelishik qo’shimchalaridan birortasi komponentlariga qo’shilib kelgan yoki komponentlaridan birortasiga -ma yoki - ba elementlari qo’shilgan juft ravishlar; Nemis tilida esa juft ravishlar quyidagicha ko’rinishlarga ega: 1) Bir so’zning aynan takrorlanishi bilan vujudga kelgan juft ravishlar. 2) Ma’nodosh so’zlarning qator keltirilishi bilan hosil bo’lgan juft ravishlar. 37 3) Qarama-qarshi ma’noli so’zlarning birikuvidan hosil bo’lgan juft ravishlar. Masalan : hin und her, auf und ab, ab und zu. 14. Ravishlardagi daraja formalari harakat belgisining ortiq-kamligini yoki chegaralangan ekanligini ko’rsatadi. Ravishlar nemis va o’zbek tillarida oddiy darajadan tashqari, qiyosiy va orttirma darajalarga ham ega. Qiyosiy darajada harakat belgisi boshqa ayni shunday belgi bilan qiyoslanadi. Bu daraja o’zbek tilida tub ravishlarga -roq affiksini qo’shish bilan yasalsa, nemis tilida esa –er qo’shimchasini qo’shish bilan hamda o’zagida a,o,u, unlilari bo’lgan ravishlarning umlaut qabul qilishi bilan yasaladi. Orttirma darajadagi ravishlar o’zlari ifodalayotgan belgining ortiqligini, kuchayganligini bildiradi. O’zbek tilida orttirma darajadagi ravishlar quyidagicha tuziladi: 1) Ayrim ravishlarning birinchi bo’g’inini takrorlash bilan; 2) Eng, juda, g’oyat, nihoyat, yana, tag’in kabi ravishlar keltirish bilan; 3) Ravishlar -hali, -gina, -kina qo’shimchalarini olishi mumkin. Bu elementlar ravish ifodalagan belgini kuchaytirish va kuchsizlantirish uchun xizmat qiladi; Nemis tilida orttirma daraja -(e)sten suffiksini qo’shish bilan yasaladi. Orttirma darajada ravish oldidan am yuklamasi ishlatiladi. Ravishlarning alohida guruhi qotib qolgan orttirma daraja shakllarini ifodalaydi. Shuningdek qotib qolgan qiyosiy daraja shakllarini ham ifodalaydi Qo’shma ravishlarning orttirma darajasi qo’shimcha olmaydi. Ba’zi ravishlar o’z darajalirini suppletiv usulda yasaydi. 15. Nemis tilida ravishlarning maxsus bir guruhi mavjud. Ular olmosh-ravishlar deb ataladi. Nemis tilidagi so’roq olmosh – ravishlari ( wo + predlog shakli) 38 ifodalagan ma’no o’zbek tiliga so’roq sozlar orqali beriladi. Ko’rsatish olmosh – ravishlari ( da + predlog shakli) ifodalagan ma’no esa o’zbek tiliga ko’rsatish olmoshi + ko’makchi shakli orqali beriladi. 39 Foydalanilgan adabiyot 1. Asadov A. Ravish so‘z turkumi va uning tarkibi haqida // O‘zbek tili va adabiyoti, 2005, 2-son, 53-55-betlar. 2. Abdullaev A. Ma`noni kuchaytirishning morfologik usuli // O‘zbek tili va adabiyoti, 1970, 1-son. 3. Asadov T. So‘z turkumlari tizimida ravish: Filol.fan.nomz. …dis.avtoref. – Toshkent, 2009. –23 b. 4. A`lamova M. Orttirma daraja formalarining semantik-stilistik xususiyatlari // ToshDU ilmiy asarlari to‘plami, № 648a. – Toshkent, 1980, 61-65-betlar. 5. Kononov A.N. Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazika. Morfologiya – M.L., 1960. 6. Fuzailov S. Hozirgi zamon o‘zbek tilida ravish yasalishi // O‘rta Osiyo Davlat universitetining ilmiy asarlari. Filologiya fanlari, II kitob, “O‘zbek tili masalalari”. – T.: SAGU nashriyoti, 1957. 7. Fuzailov S. Azaliy (tub) ravishlar haqida // Nauchnie trudi TashGU, vip.260, YAzikoznanie. – Tashkent, 1964. 8. Fuzailov S. Narechie v sovremennom uzbekskom yazike: Avtoref. dis... kand.filol.nauk.- M.,1953. 9. Fuzailov S. O narechii v sovremennom uzbekskom yazike // Trudi Sredneaziatskogo gosuniversiteta, Novaya seriya, vip. XXIV , Filologicheskie nauki, kn 1. – Tashkent, 1952. 10. Fuzailov S. O‘zbek tilida ravish va uning sifat bilan munosabati // Sovet maktabi, 1956, 1-son. 11. Fuzailov S. O‘zbek tilida ravishlar. Hozirgi zamon o‘zbek tili kursidan materiallar.- Toshkent: Fan, 1953. 12. Xo‘jaev T. YAxshi tipidagi so‘zlarning adverbializatsiya protsessiga doir // O‘zbek tili va adabiyoti masalalari, 1961, 3-son. 13. O‘zbek tili grammatikasi, I tom. – Toshkent: Fan, 1975. –612 b. 40 14. Hamdamov P. O‘zbek tilidagi o‘lchov-miqdor so‘zlari haqida // Leninobod pedagogika institutining ilmiy asarlari, XXIII. Til va adabiyot masalalari. – Leninobod, 1967. 41

Mavzu:Ravish so’z turkumining semantik-stilistik xususyatlari. Reja : Kirish. I bob. 1.1. Ravishlarning o‘zgarmasligi. 1.2. Ravishlarda sinonimiya. 1.3. Ravishlarda daraja va ularning uslubiy xususiyatlari. II bob. 2.1. O‘zaro sinonimik munosabatlar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1

Kirish. Ravish. Ravishlarga xos bo‘lgan grammatik xususiyatlar va bu xususiyatlarga bog‘liq holda sodir bo‘ladigan leksik-semantik o‘zgarishlar o‘zbek tilshunosligida o‘rganilgan va o‘quv adabiyotlariga kiritilgan. Bu tadqiqotlar orasida. S.Fuzailovning ushbu so‘z turkumini o‘rganishga bag‘ishlangan nomzodlik dissertatsiyasini va «O‘zbek tilida ravishlar» nomli asarini alohida ko‘rsatishimiz mumkin. 1 Lekin shu paytga qadar ravishlar semantik-stilistik va funktsional-stilistik yo‘nalishda tadqiqot ob`ekti bo‘lgan emas. YOzilgan ayrim maqolalar esa bu vazifalarni talablar darajasida hal etib bera olgan emas. 2 Bu singari birliklarning grammatik xususiyatlari haqida deyarli barcha darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarida so‘z yuritilgan. Ammo ularning stilistik xususiyatlari to‘g‘risidagi fikrlarni deyarli uchratmaymiz. O‘zbek tilida ravishlar uslubiyati va me`yori haqida olimlarimiz haligacha o‘z mulohazalarini bildirishgan emas. Buning sabablari bor, albatta. SH.SHoabdurahmonov va boshqlar tomonidan yaratilgan «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» darsligida shunday fikrlar bayon etilgan: «Ravishlar mustaqil so‘z turkumi sifatida o‘ziga xos morfologik belgilarga ega. Bunday belgilardan biri ravishlarning o‘zgarmasligidir: ravishlar biror so‘zga bog‘langanda, formasi o‘zgarmaydi. Ular tarkibid uchraydigan ko‘plik, egalik va kelishik affikslari ham forma yasovchi sifatida qatnashmaydi. Bu affikslar ravishning o‘z xiliga kiradi. YA`ni shu affiks bilangina u so‘z ravish hisoblanadi. Masalan: birdan, birga, kunda, chalqanchasiga, birdaniga, yonlamasiga, qatorasiga kabi ravishlardagi kelishik va egalik affikslari o‘z asl ma`no va vazifasini yo‘qotgan». 3 1 Фузаилов С. Наречие в современном узбекском языке: Автореф. дис... канд.филол.наук.- М.,1953. Шу муаллиф. O‘збек тилида равишлар. Hозирги замон o‘збек тили курсидан материаллар.- Тошкент: Фан, 1953. 2 Каримов С., Бo‘риев С. O‘збек тилида пайт равишининг услубияти // O‘збек тилшунослиги масалалари. – Самарqанд: СамДУ нашри, 2001, 65-67-бетлар. 3 Шоабдураhмонов Ш. ва бошq. Hозирги o‘збек адабий тили, I qисм. – Т.: O‘qитувчи, 1980, -бет. 2

«Ravishning asosiy belgisi uning o‘zgarmasligidir,- deyiladi «O‘zbek tili grammatikasi»da,- ya`ni ravish biror so‘z bilan bog‘lanib, birikma hosil qilganda, o‘z formasini o‘zgartirmaydi, hech qanday so‘z o‘zgartuvchi affiks olmaydi». 4 Mana shu masala olimlarimizning ravishlar stilistikasini tahlil etishdan cho‘chishlariga sabab bo‘lgandir. Buning ustiga ravishlarning ma`no anglatishi birmuncha aniq bo‘lib, sinonimik xususiyatlari ko‘zga kam tashlanadi. Bu masalaning ikkinchi tomoni. Ammo qanday mushkulliklar bo‘lishidan qat`iy nazar, o‘zbek tilidagi ravishlar stilistikasi xususida so‘z yuritish lozim va unga zaruriyat deb qaraymiz. Ravishlardagi belgini, xususan harakatning belgisini ifoda etish xususiyati va bu jarayonda belgilarni darajalab ko‘rsatish imkoniyatining mavjudligi hamda buning natijasida vujudga kelgan sinonimik variantlar va uslublararo funktsional chegaralanishlar ushbu so‘z turkumining ham stilistik resurslari etarli darajada ekanligidan dalolat berali va bu resurslarni kelajakda tadqiqot ob`ekti sifatida o‘rganish dolzarb masala bo‘lib turadi. Ravishlardagi ana shu o‘zgarmaslik uning qo‘llanishidagi uslubiy xilma- xillik bo‘lishini chegaralaydi. SHu bilan birga, ularning nutq jarayonidagi me`yorlashishini, turg‘unlashishini osonlashtiradi. Ilmiy adabiyotlarda ravishlar anglatgan ma`nolari jihatidan holat-tarz, o‘rin, payt, maqsad, miqdor daraja ravishlariga ajratilgan va shu tarzda talqin qilingan. Biz ham an`nani buzmasdan, ushbu tartib asosida ularni qarab chiqamiz. Holat ravishi. O‘zbek tilida ish-harakatning bajarilish tarzini ko‘rsatadigan bir qancha ravishlar mavjud va ular miqdor jihatdan ravishlarning boshqa turlariga nisbtan ko‘pchilikni tashkil etadi. Ulardagi uslubiy imkoniyatlarni tahlil etish maqsadida A.Hojievning “O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati” (Toshkent,1974) ga murojaat qilamiz. 4 O‘збек тили грамматикаси, 1 том, 528-бет. 3

O‘zbek tilida abadiy, mangu, umrbod, toabad, ilalabad ravishlarining ma`nolari bir-biriga yaqin va shuning uchun bir sinonimik qatorni tashkil etadi. Ular orasida abadiy stilistik jihatdan neytral va barcha uslublarda baravar qo‘llaniladi: SHu ko‘zlar yulduzday abadiy kulsin, / Bahor yo‘llaringga to‘shasin chechak (Zulfiya.Kelinchak). Gaz esa abadiy muzliklar qa`rida yotgan o‘simliklar va daraxtlar qoldiqlarini chirishi oqibatida paydo bo‘lgan. («Zarafshon» gaz.). Umrbod ravishi haqida ham shuni aytish mumkin: Sening dillaringga bergay ul orom, / Sevgim armug‘oni bo‘lur umrbod . (Zulfiya, Palak). Qo‘shiqday Osiyo, qaynoq Afrika / Qo‘lga-qo‘l berganin mahkam umrbod . (Zulfiya. Salom, Misr). Ammo keyingi paytlarda huquq sohasida olib borilayotgan islohotlar, jazoni liberallashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlar umrbod so‘zining Jinoyat kodeksiga atama sifatida kirib kelishini va rasmiy uslubga xoslanishini taqozo etdi: Mazkur Farmonga binoan mamlakatimizda 2008 yilning 1 yanvaridan jinoiy jazo turi sifatida o‘lim jazosi bekor qilinadi va uning o‘rniga umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish jazosi joriy qilinadi. («Zarafshon» gaz.). Mangu, toabad, ilalabad ravishlarida ekspressivlik ottenkasi kuchli bo‘lib, bu ularning tarixiyligi bilan bog‘lik va badiiy matnlarda faol qo‘llaniladi: Bir tasalli: Mangu sarg‘ayish bilmay / Dilda bir bahor ochib har so‘zing (Zulfiya. Otashparastlar). –Faqir ham rozimen, ustod, toabad rozimen... Tabarruk boshlariga qo‘ngan humo qushi bul zoti sharifni toabad tark etmagay. Tegsang... ota qarg‘ishiga uchrab toabad badnom bo‘lursen! (OYO). Garchi bu rvishlar bir sinonimik qatorda deb hisoblansa ham, ularning stilistik qiymati bir xilda emas. Abadiy muzliklar o‘rnida mangu muzliklar deyish mumkin bo‘lgani holda ilmiy matnlarda bu tarzda qo‘llanilmaydi. CHunki bayonning axborot xarakterida ekspressiv ottenkasi bo‘lgan so‘zni qo‘llashga ehtiyoj yo‘q. Umrbod qamoq jazosi o‘rnida abadiy qamoq jazosi ni ham qo‘llab bo‘lmaydi. CHunki umrbod so‘zida abadiy ga nisbatan aniqlik ottenkasi bor. Toabad, ilalabad so‘zlarida yuqori uslubga xos ohang mavjud va uni asosan badiiy uslubda qo‘llash mumkin. 4

SHoshilinch sememasi ostida birlashadigan apil-tapil, naridan-beri, shosha-pisha juft so‘zlari ham harakatning tarzini ifoda etadi ( Apil-tapil o‘ng cho‘ntagini kovladi. T.Murod) va o‘zro sinonim bo‘ladi: apil-tapil - shosha- pisha : O‘lim dahshatidan qo‘rqib – o‘z jonini apil-tapil topshirib qo‘yadi (TM) - O‘lim dahshatidan qo‘rqib – o‘z jonini shosha-pisha topshirib qo‘yadi. Ulrga shoshilib so‘zi ham sinonim bo‘ladi: SHoshilib ketayotganingizda oyog‘ingiz ostida allaqayoqdan sakrab tushgan chigirtka paydo bo‘ladi (O‘X) . Ammo bu sinonimlik odamlarning harakatiga nisbatan qo‘llanganda amalga oshishi mumkin. SHahnoza shoshilib uyga kirdi-da, boshiga harir ro‘mol yopib chiqdi (O‘X). SHuning uchun ham e rga bahordan bo‘tana bo‘lib, shosha-pisha , qirog‘iga sig‘may oqqan ariqlar tiniqlashadi (O‘.X) bu harakat belgisi ariqning oqishiga ko‘chirilgan bu holat yuz bermaydi. YAna shoshilinch so‘zi sinonim bo‘ladi: — Xex! - dedi kulib, Qur`onni shoshilinch varaqladi (O‘X). U tibbiy atamaga aylanganda bu holat yuz bermaydi: Yo‘lda borayotgan kolonnaga shoshilinch yordam kerakdir (O‘X) - Yo‘lda borayotgan kolonnaga shoshilinch yordam kerakdir. Bu sinonimik munosbatlarda ayrim stilistik nozikliklr mavjud. Masalan, shoshilmoq da harakatning tezligi, shu bilan birga, bu harakatda tartib mavjud. Bunga qarama qarshi tarzda shosha-pisha va apil-tapil tezlikni, ammo bu tez harakatda pala-partishlik mavjudligini anglatadi. Bu stilistik munosabatlar ularning nari-beri bilan bo‘lgan munosabatida ayniqsa sezildi: Snaryad qutilariyu toshlardan naridan-beri qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan (O‘X) . Naridn-beri ga shunchaki, yuzaki, zo‘rama-zo‘raki, nomiga so‘zlari sinonim bo‘lishi mumkin: Snaryad qutilariyu toshlardan shunchaki qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan - Snaryad qutilariyu toshlardan yuzaki qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan - Snaryad qutilariyu toshlardan zo‘rama-zo‘raki qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan - Snaryad qutilariyu toshlardan nomiga qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan. Ammo ular harakatning bajarilishini ifoda etishdagi nozikliklarga ko‘ra o‘zaro 5

O'xshashlar

Ravish va semantik stilistik xususyatlari
Ravishlarning semantik-stilistik xususiyatlari
O‘ZBEK TILIDA YUKLAMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI
IQBOL MIRZO SHE’RIYATIDA FRAZEMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI
BAHODIR QOBULNING “ENA SHAMOL” QISSASI TILINING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATI