logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘ZBEK TILIDA YUKLAMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI

O‘ZBEK TILIDA YUKLAMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117.412109375 KB
Ko'chirib olish
O‘ZBEK TILIDA YUKLAMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI Reja: Kirish ( Ishning umumiy tavsifi) I BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA YUKLAMALARNING O‘RGANILISHI HAQIDA . 1.1. O‘zbek tilshunosligida yuklamalarning o‘rganilishi 1.2. Yuklamalar tasnifi va nutqdagi vazifasi haqidagi qarashlar……………… Bob bo‘yicha qisqacha xulosa…………………………………………………. II BOB. SO‘Z-YUKLAMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI 2.1. So‘z-yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari 2.2. O‘zbek tilida yuklamaga ko‘chayotgan so‘zlar………………… Bob bo‘yicha qisqacha xulosa…………………………………………………... III BOB. QO‘SIMCHA KO‘RINISHIDAGI YUKLAMALARNING USLUBIY XUSUSIYATLARI 3.1. Qo‘simcha ko‘rinishidagi yuklamalar haqida ma’lumot 3.2. Qo‘simcha ko‘rinishidagi yuklamalar stilistikasi 3.3. Badiiy matnda yuklamalar nutqni voqelantiruvchi vosita sifatida………………………………… Bob bo‘yicha qisqacha xulosa……………………………………………………. XULOSA………………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………………. DISSERTATSIYA MAVZUSINING TAVSIFI (ANNOTATSIYASI) Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Har bir millatning o‘zligini namoyon etadigan vositalardan biri ularning o‘z tilidir. Dono xalqimizda shunday purma’no hikmat bor: ”Tilga e’tibor – elga e’tibor”. Shunday ekan, bugungi kunda jadallik bilan rivojlanayotgan texnika- texnologiya asrida tilga bo‘lgan e’tiborni ham unutmasligimiz darkor. “Hozirgi kunda Yangi O‘zbekistonni barpo etishga qaratilgan ezgu intilish va harakatlarimiz hal qiluvchi bosqichga ko‘tarilmoqda. Bu yo‘lda milliy o‘zligimiz, g’urur- iftixorimiz timsoli bo‘lgan ona tilimiz, hech shubhasiz, beqiyos kuch-qudrat va ilhom manbai bo‘lib xizmat qiladi” 1 ,- deya ona tilimizga yuksak ta’rif berib, biz yoshlarni yana ham ko‘proq izlanishga undaganlar muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev. Shunday ekan, biz, tilshunoslar, tilda bo‘layotgan o‘zgarishlarni o‘z vaqtida o‘rganishimiz va shu bilan bir qatorda yangiliklardan xabardor bo‘lgan holda ko‘proq izlanishimiz kerak. Har qanday til rivojlanish bosqichida ma’lum to‘siqlarga duch keladi. Tilshunos olimlar mana shunday to‘siqlarni bartaraf etish uchun tillarni o‘zaro solishtirishadi, ularning farqli va o‘xshash jihatlarini tahlil etishadi. Tilni chuqur tadqiq etish uchun o‘sha tilda mavjud bo‘lgan fonetik, leksik qatlam birliklarining semantik-struktur jihatdan alohida guruhlarga ajratib olingani, bu jarayon dastavval hind tilshunosligida yuzaga kelgani, bizning ajdodlarimiz ham yunon tilshunosligiga tayangan holda tillarni tasnif etishgani sir emas. Ammo XIX asr oxiri XX asr boshlarida tilshunosligimizda rus tilshunoslari tahlillariga asoslangan tadqiqotlar ko‘zga tashlana boshladi. Tilshunos O. Azizov “ har bir tildagi so‘zlar grammatik belgisi va semantik xususiyatiga qarab turli guruhlarga bo‘linadi. Grammatik qurilish jihatidan har xil bo‘lgan tillardagi so‘zlarning semantik xususiyatlari, qo‘llanish doirasi, grammatik belgilari, o‘zaro birikishi doim ham o‘xshash bo‘lavermaydi” 2 . - degan fikrlarni keltiradi. Har bir til o‘z strukturasiga ega. O‘zbek tilshunosligi 1 Prezident Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston xalqiga 21 oktabr — o‘zbek tili bayrami munosabati bilan tabrigi. . https://www.gazeta.uz/oz/2021/10/20/tabrik/ 2 Азизов О. Тилшуносликка кириш. - Тошкент.: Ўкитувчи 1996. – 176 б. ham dunyo tilshunosligi kabi funksional grammatik jihatidan ancha o‘rganilgan va buning natijasi sifatida tilimizda ko‘pgina ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Shuningdek, hali yechimini topmagan, izlanishni talab qiladigan yo‘nalishlar ham bir talay. Shular jumlasiga yordamchi so‘zlar guruhini keltirishimiz mumkin. Bu turkumga kiruvchi so‘zlar leksik, grammatik va pragmatik jihatdan boshqa so‘z turkumlari kabi bir qancha ustunliklarga ega. Tilshunosligimizda yordamchi so‘z turkumlari Sh.Sh.Shoabdurahmonov, R.Rasulov, S.Karimov, R.Qo‘ng’urov, M.Qurbonov, N.Ernazarov, A.B.Pardayev, O.Bozorov, U.Rahimov, Z.Isoqovlar tomonidan tadqiq etilgan. Tadqiqotlarda yordamchi turkumlar haqida turlicha fikrlar keltirilgan bo‘lib, yordamchi turkumlarning grammatik vazifalari, turlari haqidagi qarashlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunga qadar jahon tilshunosligida ham, o‘zbek tilshunosligida ham yuklamalar, ularning so‘z turkumlari, xususan, yordamchi so‘z turkumlari o‘rtasidagi o‘rni xususida muayyan tadqiqotlar yuzaga kelgan 3 . Biroq yuklamalarning qo‘shimcha ma’no berish kabi asosiy vazifasidan tashqari, nutqiy vaziyatga qarab badiiy matnda nutqni voqelantiruvchi turli pragmatik vazifani ado etishi borasidagi rang- baranglik ma’no jilolarini berishi boshqa grammatik vositalardan ustun tomonidir. Garchi o‘zbek tilshunosligida yuklamalarning grammatik xususiyatlarini diaxronik va sinxronik yo‘nalishda tekshirishga bag’ishlangan tadqiqotlar yetarli darajada bo‘lsa-da, biz qarab chiqqan manbalardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, o‘zbek tilidagi yuklamalarning semantikasini o‘rganishga oid kuzatishlarning barmoq bilan sanarliligi, yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlani o‘rganishga oid ishlarning yo‘qligi mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqot ob’ekti . O‘zbek tilining izohli lug’ati va badiiy asarlardagi yuklama vazifasida qo‘llanilib kelayotgan, yuklamaga ko‘chayotgan so‘zlar hamda qo‘shimcha ko‘rinishidagi yuklamalar tanlandi. Ularning funksional xususiyatlar va semantik ma’nolari ochib berildi. 3 Базаров О. Частицы в узбекском языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - М., 1983. - 22 с.; Раҳимов У. Ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси: Филол. фан. номз. …дис.автореф. – Самарқанд, 1994. -25 б.; Исоқов З. Ўзбек тилида сўз туркумларининг ўзаро муносабати ва унда юкламаларнинг ўрни: Филол. фан. номз. …дис.автореф.–Фарғона, 2005.-22 б. Tadqiqot predmeti . Tilimizda so‘z va qo‘shimcha ko‘rinishida qo‘llanib kelayotgan yuklamalar va yuklama vazifasiga ko‘chgan so‘zlarning badiiy matndagi semantik-stilistik munosabatini aniqlashdan iborat. Magistlik ishining maqsadi va vazifalari . Magistrlik dissertatsiyasida yuklamalarga funksional differensial, vazifaviy chegaralanganlik nuqtayi nazaridan munosabatda bo‘lish, ularga nafaqat grammatik birlik, balki nutqiy ta’sirchanlik vositasi sifatida qarash hamda maqsadga muvofiq tarzda tanlash va foydalanishning yo‘llarini tahlil qilish, ularni nutqdagi emotsional – ekspressiv ma’no ottenkalarini aniqlashga harakat qilish hamda bunda nutqning og’zaki va yozma shakllarini o‘rganish kabi masalalarga e’tibor qaratildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. O‘zbek tilshunosligida yuklamalarning funksional xususiyatlari o‘rganildi, bu jihat monografik rejada tadqiq etiladi; o‘zbek tilshunosligida yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari yaxlit xolda ilk bor o‘rganildi; bugungi kunda o‘zbek tilining kommunikativ-pragmatik imkoniyatlarining kengayib borayotganligi, ayniqsa, so‘zlashuv nutqining o‘ziga xos kommunikativ funksiyasining kuchayishiga yuklamalarning alohida xizmati yuzaga kelayotgani sababli bu birliklarning semantik-stilistik imkoniyatlarini yanada chuqur o‘rganish zaruratini yuzaga kelganligi asoslandi; keyingi yillarda yuklamalarning nutq jarayonidagi ta’sirchanlikni oshirishda muhim uslubiy vosita ekanligi dalillandiIshda quyidagi natijalarga erishildi. - O‘zbek tilida yuklamalar maxsus tadqiqot obyekti sifatida o‘rganildi; - Yuklamalar diaxron va sinxron aspektda tahlil qilindi; - So‘z va qo‘shimcha ko‘rinishidagi yuklamalarning badiiy matn(nasr va nazm) tarkibidagi stilistik, semantik xususiyatlari o‘rganildi; - O‘zbek tilining izohli lug’ati( 5 tomli) tarkibidagi yuklamalar o‘rganildi, ularning leksik va grammatik ma’nolari tahlil etildi; - Yuklamalarda presuppozitsiya hodisasi tahlil etildi; - Yuklama vazifasiga ko‘chgan so‘zlarning semantik- stilistik xususiyatlari tahlil qilindi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari . O‘zbek tilining izohli lug‘ati asosiy tadqiqot obyekti vazifasini o‘tadi. Bulardan tashqari, badiiy asar matnidagi mavzu bilan bog‘liq leksik birliklarni tahlil qilishda etimologik, o‘zbek tili sinonimlar lug‘ati, maktab darslik va o‘quv qo‘llanmalaridan foydalandik. Dissertatsiya mavzusi Samarqand davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasining «O‘zbek tili birliklarining funksional-pragmatik va semantik-uslubiy tahlili (sinxron va diaxron aspekt)» deb nomlangan tadqiqot rejasi tarkibiga kiradi. Ushbu mavzu mazkur kafedra tomonidan magistrlik dissertatsiyasi uchun tavsiya etilgan va fakultet Ilmiy kengashida tasdiqlangan. Dissertatsiya Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti, “O‘zbek tilshunosligi” kafedrasi yig‘ilishida muhokama etilib tadqiqotning asosiy mazmuni bo‘yicha respublika va xalqaro miqyosidagi ilmiy jurnal va to‘plamlarda 5ta maqola e’lon qilindi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. Bizga ma’lumki, o‘zbek tilida yordamchi so‘z turkumlari keng tadqiq etilgan shu jumladan yuklamalar ham o‘rganilgan. Yuklamalar turkiyshunoslarning doimiy diqqat markazida bo‘lgan bo‘lsa-da, bu boradagi ilk tadqiqotlarda yuklamalarga bag‘ishlangan alohida bo‘limlar ajratilmaydi – ular modal va turli qo‘shimcha ma’no ifodalovchi vositalar ichiga singdirilib yuborilgan. Rus tilshunosligida yuklamalarning o‘rganilishi XVIII asrdan boshlab o‘rganila boshlangan. Yuklama atamasining o‘zi rus tilshunosi M.Lomonosov tomonidan kiritilgan. 4 Yuklamalar butun bir jumla, gap yoki uning alohida bo‘laklariga turli-xil emotsional-ekspressiv, modal ma’noni yuzaga keltirish uchun ishlatiladigan so‘zlardir. Tilimizda yuklamalar mavzusida alohida qilingan tadqiqotlar ham bor. O.Bozorov «O‘zbek tilida yuklamalarning semantik-funksional xususiyatlari» nomli nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Z.Isoqov ham tadqiqot olib borgan. U «O‘zbek tilida so‘z turkumlarining o‘zaro munosabati va un Yuklamalar presuppozitsiyasi bo’yicha U.Rahimov “O‘zbek tilida yuklamalar presuppozitsiyasi” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Ushbu ishda presuppozitsiya ifodalovchi ham, emas, faqat, yana yuklamalar kengroq yoritilgan. O‘zbek tilshunosligida 4 ko‘makchilarning lingvistik tabiatini o‘rganishga bag‘ishlangan yana bir qancha tadqiqotlar mavjud bo‘lib, magistrlik dissertatsiyasida ulardagi ayrim fikrlar tahlil qilinadi. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi . Tadqiqotning metodologik asosini til hodisalari bilan bog‘liq bo‘lgan dialektik ta’limot va qiyosiy-tarixiy metod tashkil etadi. Shuningdek, ishda foydalanilgan manbalardagi grammatik qiyosiy tavsif usullari ham qo‘llanilgan. Ishda yana funksional-semantik hamda matniy tahlil metodlaridan ham foydalanildi. Shuningdek, tilimiz tarixini o‘rganish borasida tadqiqotlar olib borgan tilshunoslar V.V.Radlov, A.N.Samoylovich, S.E.Malov, A.M.Shcherbak, N.A.Baskakov, E.N.Nadjip, A.K.Borovkov kabi ko‘pgina rus olimlarining, G‘.Abdurahmonov, E.I.Fozilov, U.Tursunov, B.O‘rinboev, O.Usmonov, S.Ashirboev, Q.Sodiqov, Q.Mahmudov kabi o‘zbek tilshunoslari shu yo‘nalishda olib borgan ishlaridagi tadqiq metodlariga ham asoslanildi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Magistrlik ishi ko‘p jihatdan izohli, etimologik lug’atlarni tuzishda alohida ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotning ilmiy xulosalari hozirgi o‘zbek adabiy tilida yuklamalar mavzusida yaratilgan mavjud ishlarni nazariy jihatdan boyitadi. Tadqiqotning ilmiy natijalaridan o‘zbek tili korpusini yaratishda, oliy o‘quv yurtlarida yuklamalar stilistikasi masalalariga bag’ishlangan maxsus kurs va seminarlarni tashkil etishda foydalanish mumkin. Magistrlik dissertatsiyasi tuzilmasining tavsifi . Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I.BOB.O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA YUKLAMALARNING O‘RGANILISHI HAQIDA Tilshunosligimizda yordamchi so‘z turkumlari ilk davrlardanoq o‘rganib kelingan. Bu to‘g’risida ma’lumotlar Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’atit- turk” asarida uchraydi. “Devonu lug’atit-turk” da mavjud bo‘lgan yordamchi so‘zlarni muallifning o‘zi alohida ajratmagan bo‘lsa-da, tadqiqotchilar an’anaviy uch guruhni bu o‘rinda ham ko‘rsatish mumkinligini aniqlaganlar . Ushbu asarda yordamchi so‘zlardan ko‘makchi, bog’lovchi va yuklamalarga ham to‘xtalib o‘tilgan. Masalan, S.Mutallibov «Devonu lug’otit turk»da uchrovchi yuklamalar ikki xil bo‘lganini aytgan: 1. Ilgaridan tilda yuklama vazifasida qo‘llanib kelayotgan yuklamalar -chi, gina, -o‘q kabi, 2. Ilgari biror mustaqil so‘z turi bo‘lgani holda, so‘ng yuklama funksiyasiga ko‘chganlar: yolg’iz, ilal kabi. 5 «Devonu lug’otit turk» asarida uchragan yordamchi so‘zlar sirasidan quyidagilarni yuklamalar deb ko‘rsatishimiz mumkin. en//än//an – ta’kid va kuchaytiruv; biror narsani juda oshirib maqtalsa: эn эзгу нэн – juda yaxshi narsa deyishadi. Juda oq, oppoq narsani аn-ақ deyiladi. (I, 70.) (Hozirda bu so‘z belgining normal darajasidan ortiqligi, kuchliligini ifodalovchi orttirma darajadagi sifatni fonetik usul bilan hosil qiluvchi vosita deb ko‘rsatiladi 6 ). a б – «yo‘q emas, na» ma’nolarida qo‘llangan; аб бу аб ол – na bu, na u. (I, 70.) уш – shunday, xuddi; уш мундағ қil – xuddi shunday qil. (I, 72.) o қ – holga yaqin ma’no beruvchi qo‘shimcha (yuklama) баjа-оқ kэlдiм – boyayoq keldim. (I, 73.) o л – ot va fe’llarga qo‘shiladigan ta’kid qo‘shimchasi; ол мэнiң оғлiм ол – u haqiqatda mening o‘g’limdir. (I, 73.) 5 Муталлибов С.М. Морфология ва лексика тарихидан қисқача очерк (XI аср ёзма ёдгорликлари асосида) – Т.: ЎЗФА нашриёти, 1959. 125-126-б. 6 Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980. – Б. 254 a в – buyuruvchining buyrug’ini pisand qilmaslik, bo‘ysunmaslik o‘rnida qo‘llanuvchi «A?!», «Nima deyapsiz?» mazmunidagi yordamchi so‘zdir. (I, 75.) aj – a в so‘zi kabi buyruqni mensimaslikni, inkor qilishni bildiradigan so‘z. (I, 75.) aбaн – agar; aбaн сэн барсасан – agar sen borsan. (I, 153.) мат – shunday, xuddi ma’nosini bildiruvchi so‘z; андағ мат – u shunday. (I, 311.) таб – bop, etarli ma’nosini beruvchi yuklama; бу аш мэнä таб – bu osh menga bop, etarli; таб болдï – mos bo‘ldi, bop bo‘ldi. (I, 308.) қоб – ta’kidlash, puxtalash, oshirish ma’nolarida qo‘llanadigan yuklama: Оғул қоб бадудï – o‘g’il juda katta bo‘lib ketdi; қоб эзгÿ нэн – juda yaxshi narsa. (I, 309.) jah – xuddi, shunday, ha ma’nolaridagi so‘z. (III, 128.) Шу – fe’llar o‘zagiga qo‘shilib, buyruq ma’nosini kuchlatuvchi –ч и qo‘shimchasi o‘rnida qo‘llanuvchi qo‘shimcha; барғiл шу – albatta bor, borsang- chi! Кэl шу – albatta kelsang-chi. (III, 228.) Yuqoridagilardan keltirilgan misollardan ko‘rinadiki, bugungi kundagi inkor ma’nosini ifodalovchi na (ab), xuddi (ush,jah,mat) yuklamalarining variantlari, -oq ta’kid yuklamasining aynan o‘zi qadimgi turkiy tilda uchragan ekan. XIII – XIV asr turkiy til tarixiga oid noma’lum muallif tomonidan yozilgan «At-tuhfatuz zakiyatu fillug’atit turkiya» («Turkiy til haqida noyob tuhfa») kitobida ham yuklamalarga qisman «Ta’kid bo‘limi»da to‘xtalgan. «At-tuhfa»da gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari, xususan, so‘roq gaplar va so‘roqni ifodalash yo‘llari, gap bo‘laklarining tartibi haqida ham ma’lumot beriladi. So‘roq gaplar quyidagi so‘roq vositalari orqali ifodalanishi bayon qilinadi: 1) -mi yuklamasi orqali. Bu yuklamaning qo‘llanilishi ikki xil ekanligi ko‘rsatiladi. Birinchi holatda so‘roq yuklamasi gap oxirida, kesim tarkibida keladi. Masalan, Biylar keldilarmi? «Beklar keldimi?» Bunday holatda so‘roq yuklamasi bilan shaxs qo‘shimchalarining joylashish o‘rni turlichadir. O‘tgan zamon fe’lida zamon qo‘shimchasidan so‘ng shaxs qo‘shimchasi, undan so‘ng esa so‘roq yuklamasi keladi: Keldingmi? Keldingizmi? kabi. Hozirgi va kelasi zamon fe’llarida zamon qo‘shimchalari bilan so‘roq yuklamalari o‘rni almashinib qo‘llanishi mumkinligi ko‘rsatiladi. Ba’zan shaxs qo‘shimchalari oldin, so‘roq yuklamalari undan keyin keladi. Masalan, kelirmanmi ? kelirbizmi ? kelayimmi ? kelalimmi ? kelalikmi? kelgaymanmi? kelgaybizmi? kabi. Ba’zan esa, aksincha, so‘roq yuklamasi oldin, shaxs qo‘shimchalari keyin keladi. Masalan, kelirmisan? kelirmisiz? kelamidirsan? kelamidirsiz? kelgaymisan? kelgaymisiz? kabi. So‘roq yuklamalarining bunday joylashuvi, ehtimol, o‘sha davrdagi qabilalar tillari o‘rtasidagi farq bo‘lishi mumkin. Ikkinchi holatda so‘roq yuklamasi mantiqiy urg’u tushgan bo‘lak tarkibida, aktual bo‘linish jihatdan rema tarkibida keladi. Bu vaqtda -mi ko‘pincha kesimdan oldingi bo‘laklarda keladi. Masalan, Biymi keldi? «Bek keldimi?», Manmi keldim? Bizmi keldik? Sanmi kelding? Sizmi keldingiz? kabi. Bu xususiyat hozirgi ayrim turkiy tillarda, jumladan, hozirgi qorachoy-balqar tilida adabiy meyor sanaladi.Ushbu asarda yana na yuklamasining so‘roq ma’nosini taajjub orqali ifodalashi aytiladi. («At-tuhfa», 124-bet). Masalan, Бий на курукли кичидир? «Bek qanday ko‘rkam kishidir. На ямандир ? «Bu qanday yomondir». 7 Tilshunos olimlarimizdan Abdurauf Fitrat o‘zining asarlarida so‘z turkumlariga to‘xtalib, mustaqil so‘zlardan ot, sifat, son va olmoshni keltirib, yordamchi so‘z turkumlaridan faqat ko‘makchilarga to‘xtaladi. Olim tilimizda mavjud bo‘lgan modal, taqlid, yuklama, bog’lovchi, undov so‘zlarni ham ko‘makchilar sirasiga kiritgan. Bunday so‘zlar ma’nolariga ko‘ra bir necha turga tas- niflanadi: 1 ) kuchaytirish ko‘makchilari: asru, juda, hech, albatta, aslo, sira, eng, butkul, xuddi; 2 ) o‘rin ko‘makchilari: ora, ichra, uza, uzra; 3) qavatlov ko‘makchisi: tag’in, daxi, bilan, -la, yana, ham,-da; 4) shart ko‘makchilari: yo‘qsa, agar, agarchi; 5) aniqsizlik ko‘makchilari: balkim, yo, yoki, yoxud; 6 ) orzu ko‘makchilari: koshki, shoyad; 7 Нурмонов А., Маҳмудов Н. Ўзбек тилшунослиги тарихи. – Тошкент, 2000. – Б. 69. 7) hasrat-armon ko‘makchilari: essiz, afsus, attang; 8 ) hol ko‘makchilari: ayniqsa, xususan, umuman, zotan; 9) nisbat ko‘makchisi: sayin; 1 0 ) cheklash ko‘makchilari: -gina, -g’ina,-kina,-faqat; 1 1 ) chiqarish ko‘makchilari: biroq, lekin; 1 2 ) tafsir-izoh ko‘makchilari: -kim,-ki; 13) sabab ko‘makchilari: uchun, chunki; 14) chama ko‘makchisi: -cha (yigirmatacha); 15) tuyg‘u ko‘makchilari: oh, uy, oy va boshqalar. Yuqoridagilardan shunday xulosaga kelish mumkinki, hali yordamchi so‘zlar, modal va undov so‘zlarning o‘ziga xos xususiyatlari farqlanmaydi. Fitrat hozirgi o‘zbek tilshunosligida otlarning kelishik kategoriyasi tarkibida o‘rganiladigan kelishik shakllarini barcha so‘z turkumlaridan keyin alohida belgilar atamasi ostida beradi va ular orasiga so‘roq yuklamasi ham kiritiladi: -mi so‘rov belgisi; -ning qarash belgisi; -niki,-niqi qarash belgisi; -ga,-ka,-g’a,-qa borish belgisi; -ni tushish belgisi; -dan chiqish belgisi; -da urin belgisi. Asarda so‘roq olmoshlari va so‘roq yuklamalari hamda ularning o‘rinlari haqida ham batafsil ma’lumot beriladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida -mi yuklamasi mantiqiy urg‘u qaysi bo‘lakka tushishidan qat’i nazar, doimo kesim oxiriga qo‘shiladi. Ana shu xususiyati bilan eski o‘zbek tilidan va ayrim hozirgi turkiy tillardan (masalan, qorachoy-bolqar, tatar tillari) farq qiladi. Fitrat esa bu yuklamani gapning mantiqiy urg‘u tushgan bo‘lagiga qo‘shilishini ta’kidlaydi. U bu hakda shunday yozadi: «So‘rash gapning qaysi bo‘lagiga yo‘nalgan esa, -mi belgisi shul bo‘lakka yopishib keladir: Karim bu kun o‘z cho‘ponini bozorga yubordimi? Karim bu kun o‘z nuponini bozorgami yubordi? Karim bu kun o‘z cho‘poninimi bozorga yubordi ? Karim bu kunmi o‘z cho‘ponini bozorga yubordi ? Karimmi bu kun o‘z cho‘ponini bozorga yubordi?» Fitrat -da, ham yordamchilari ishtirokida teskari shartli gapning hosil qilinishini ta’kidlaydi: «Shartli gapning shart fe’lidan keyin -da, ham qo‘shilsa teskari shartli gap bo‘ladir: Aytmasang ham, bilaman. Quvsang-da, borarman. Domlangiz bu xatolarga ko‘pda ishonmasa ham keyinrak o‘ylay boshladi». Ko‘rinib turibdiki, olim ergash gaplar orasidagi bog’lanishda yuklamalarning ishtirokiga ham e’tibor bergan .Shunday qilib, Fitrat «Sarf» asarida o‘zbek tilining morfologiyasini mumkin qadar izchil yoritishga harakat qiladi. Biroq bu ilk tajriba bo‘lganligi sababli bir qator hodisalar talqinida yanglish fikrlar uchraydi, ayrim morfologik kategoriyalar esa o‘z talqinini topmaydi. Lekin bu kamchiliklardan qat’i nazar, mazkur asarning yaratilishi o‘zbek ilmiy tilshunosligining shakllanishida, so‘zsiz, poydevor vazifasini bajardi. 8 Tilshunos olima A.Ibragimova XIII-XIV asrlarga oid yozma yodgorliklarda uchrovchi yuklamalar haqida qimmatli ma’lumot bergan. U bu davrdagi yuklamalarni ikki guruhga ajratadi: 1) affiks ko‘rinishida bo‘lgan sof yuklamalar; 2) mustaqil so‘z shakliga ega bo‘lgan funksiyadosh yuklamalar. Olima sof yuklamalar sifatida –mu//-mi, -qi:na/-kina//-g’i:na/-gina, -oq/θk yuklamalarini ko‘rsatadi. Eski o‘zbek tilining XIII-XIV asrlardagi turkiy yozma yodnomalarda qo‘llanilgan ma (bu so‘z asli bog’lovchi), emə (bog’lovchi), ush (olmosh), taqi/daqi/dahi (bog’lovchi) kabi funksional yuklamalarni ko‘rsatadi. Bundan tashqari, magar, kashke, illa, hatta, bale, axir, bas, ham, alqissa, almaqsud, filjumla kabi fors-tojik va arab tillaridan o‘zlashgan yuklamalarni ham tahlil qilgan. 9 Shuni aytish mumkinki, o‘zbek tilshunosligida yuklamalarning o‘rganilishiga oid ko‘plab ma’lumotlar mavjud. Yuklamalar ham tilshunoslarning doimiy e’tiborida bo‘lgan grammatik vosita bo‘lib, bu boradagi tadqiqotlar davom etmoqda. Yuklamalar tadqiqi yuzasidan dissertatsiyalar, qator maqolalar e’lon qilingan. Bu boradagi to‘liq ma’lumotlar A.Pardayevning «Til tizimida yordamchi so‘zlar» monografiyasida keng va batafsil tahlil qilingan. 10 1.2. Yuklamalar tasnifi va nutqdagi vazifasi haqidagi qarashlar 8 Нурмонов А., Маҳмудов Н. Ўзбек тилшунослиги тарихи. I қисм. – Тошкент, 2000. – Б. 148-159. 9 XIII – XIV асрлар туркий адабий ёдгорликлар тили (Морфология). – Т.: Фан, 1986. 264-267-б 10 Пардаев А.Б. Тил тизимида ёрдамчи сўзлар. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2011. 117-134-бетлар. Yordamchi so‘z turkumlaridan bo‘lgan yuklamalar matn tarkibida kelib, so‘z yoki gap mazmuniga qo‘shimcha ma’no jilolarini beruvchi so‘z yoki qo‘shimcha ko‘rinishidagi yordamchi vositalardir. O‘zbek tilining izohli lug’atida unga shunday ta’rif beriladi: “Mustaqil so‘z yoki gapga turli qo‘shimcha ma’no berish yoki turli grammatik munosabatlarni ifodalash uchun xizmat qiladigan yordamchi so‘z yoki qo‘shimcha” 11 . Adabiyotlarda yuklama haqidagi quyidagi ta ’ riflar uchraydi: «Yuklamalar ayrim so‘z yoki gapga turli ma’no ottenkasi berish uchun xizmat qiladigan yordamchi so‘zlardir». 12 «Yuklama gap mazmuniga har xil qo‘shimcha ma’no kiritish, ayrim gap bo‘laklarini kuchaytirish uchun xizmat qiladi». 13 «Yuklamalar yordamchi so‘zlar razryadiga taalluqli bo‘lib, ayrim so‘z yoki gap bo‘laklaridan biri bilan ishlatiladi va fikrning ba’zi modallik xususiyatini ifodalash uchun xizmat qiladi». (M.Sodiqova, 1966.) «Ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no jilosi berish uchun xizmat qiladigan yordamchi so‘zlar yuklamalardir». (Sh.Shoabdurahmonov, 1975) «Ayrim so‘z, so‘z birikmasi yoki butun gapga turli modal ma’no qo‘shadigan, so‘z o‘zgarish xususiyati bo‘lmagan so‘zlar yuklama deb ataladi». (S.Usmonov, 1978.) «Ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no berish uchun qo‘llanadigan yordamchi so‘zlar yuklama deyiladi». (Sh.Shoabdurahmonov, 1980.) «Yuklama har xil qo‘shimcha ma’no ifodalash uchun xizmat qiladi». (U.Tursunov, 1992.) «Mustaqil so‘z va gaplarga qo‘shimcha ma’no beradigan yordamchilar yuklama deyiladi». (Ona tili darsligi. 6-7-sinf. 1985, 1990, 1995.) «Yuklamalar so‘zlarga yoki gapga so‘roq, ta’kid, kuchaytirish, ayirish, chegaralash, o‘xshatish, qiyoslash kabi qo‘shimcha ma’nolar kiritishga xizmat qiladi». (H.Ne’matov, 2000.) 11 Ўзбек тилининг изоҳли луғати А.Мадвалиев таҳрири остида (2006 - 2008) wwwziyouz . uz 12 Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. I қисм. Тошкент: Ўқитувчи. 1980. – 448 б. 13 Турсунов У. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. – 400 б. « Yuklamalar so‘z yoki gapga so‘roq, ta’kid, kuchaytiruv, ayirish, chegaralash o‘xshatish kabi qo‘shimcha ma’no beradi». 14 Yuklama haqidagi turli adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarni qarab chiqib, so‘nggi keltirilgan malumotlar nisbatan to‘liq yuklamaning ta’rifini yoritib bera olgan deyishimiz mumki. Negaki, oxirgi keltirilgan ta’riflarda yuklamalarning bajaradiga vazifasi va ifodalanishi , ya’ni so‘z yoki qo‘shimcha ko‘rinishida bo‘lishi aytilgan. Yuqoridagi adabiyotlarda yuklamalar to‘g‘risida keltirilgan ma’lumotlarga tayanib tilshunosligimizda bugungi kunda yuklamalar tuzilishiga ko‘ra ikki xilga : 1) qo‘shimcha shaklidagi yuklamalar; 2) so‘z shaklidagi yuklamalar ga ajratilgan deyishimiz mumkin . Ammo R.Sayfullayeva va boshqalar muallifligida yaratilgan Hozirgi o‘zbek adabiy tili darsligida esa yuklamalarni tuzilishiga ko’ ra uch turga ajratib ko’rsatadi. Yuklama shakliy jihatdan uch xil ko‘rinishga ega: 1. Qo‘shimchasimon yuklama ([-mi], [-chi], [-a]. [-ya]). 2. Sof yuklama ([xuddi, [faqat], [axir] ... ). 3. Nisbiy yuklama ([yolg'iz. [ba'zan], [tanho], [bir] ... ) kabi. 15 Bu yerda nisbiy yordamchi so‘z atamasi ostida boshqa turkumga mansub bo‘lgan so‘zning yordamchi vazifasida qo‘llanilishi yoki tabiatida «shakldoshlik» mavjud bo‘lgan birlik tushunilishi aytilgan. Masalan, (yolg’iz) sifat turkumiga oid so'z yuklama o‘rnida ( Yolg‘iz senga suyanaman) ishlatiladi deyilgan. Bu darslikda so‘z ko‘rinishidagi yuklamalarning o’zini ikkiga (sof va nisbiy) ajratib berishgan. Boshqa hozirgi o‘zbek adabiy tili darsliklarida esa ularni umumiy so‘z yuklamalar nomi ostida berib o‘tishgan. Tilshunoslar orasida so‘z turkumlari ichida eng munozaraga sabab bo‘luvchilardan biri, shubhasiz, yuklamadir. -ki, -chi, -da, -a(-ya), -u(-yu), -mi, - oq(-yoq), -gina(-kina, -qina), axir, hatto, nahot, faqat kabi qator yuklamalar 14 SayfulIayeva R . R ., Mengliyev B . R ., Boqiyeva G . H ., Qurbonova M . M ., Yunusova Z . Q ., Abuzalova M . Q . Hozirgi o ' zbek adabiy tili . O ' quv qo ' lIanma . - T ., « Fan va texnologiya ., 2009. - 277 b . 15 SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. - 278 b. mavjudki, ularning so‘z yoki so‘z emasligining o‘ziyoq davomli munozaralar uchun asos bo'lib kelmoqda. Shuningdek, -xon, -oy, -bek, -jon, -aloq, -choq kabi qo'shimchalar ham mavjud bo'lib, odatda, nokategorial atamasi bilan izohlab kelinuvchi bu xil birliklarning til tizimidagi mavqeyini aniqlash ham bevosita yuqorida qo‘yilgan savollar yechimi bilan bog‘lanadi qo‘shimcha ko‘rinishidagi yuklamalar ustida turli-xil qarashlar mavjud. Sh.Shahobiddinova -jon, -xon, -oy, -cha, -chak-(a)loq, -choq kabilarni yuklamalar qatoriga qo‘shish mumkinligini aytgan. 16 Hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi yuklamalarni Sh.Shoabdurahmonov maxsus tadqiq etgan . Sh.Shoabdurahmonov 1957 yilgi nashrda -gina yuklamasi haqida: «a) ot, olmosh, son, -(i)b li ravishdosh va ko‘makchilardan so‘ng kelib ayirib ko‘rsatish, chegaralash ma’nosini anglatadi: ...shu ko‘chanigina «kamennaya» deyishadi. b) holat ravishlaridan so‘ng kelib, harakatni ayirib ko‘rsatadi: Shirintoy salqinga o‘tib, savatni erga ohistagina qo‘ydi. v) aniq fe’llardan so‘ng kelib, harakatni ayirib ko‘rsatish mazmunini va shu bilan birga degan ma’noni anglatadi: Salim o‘qiydigina emas, o‘qitadi ham. Eslatmalar: 1)-gina (-kina, -qina) sifatlarga qo‘shilib kelganda, yuklama hisoblanmaydi. Bunday choqda ularni «subyektiv baho» affiksi deb qaramoq kerak. 2) otlarga qo‘shilib kelib, erkalash, kichraytirish ma’nosini anglatmog‘i ham mumkin. Bunday choqda u urg‘u oladi va affiks hisoblanadi. O‘zidan keyin egalik ham qabul qiladi: bolaginam kabi». Sh.Shoabdurahmonov 1975, 1980 yilgi nashrlarda: «-gina yuklamasi: a) mustaqil so'zlar (ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish va ayrim fe’l formalari hamda ayrim ko‘makchilar) bilan, tufayli, uchun va sh.k.dan so'ng kelib, ayirib ko'rsatish, chegaralash ma’nolarini bildiradi: So‘nagul arzon bo'lsa ham shinamgina past poshnali bir tufli olib kiydi. 16 Шаҳобиддинова Ш. Айрим қўшимчаларнинг мавқеи хусусида // Ўзбек тили ва адабиёти, 2000. №5. – Б.27 v) predmet yoki harakat belgisini bildiruvchi so'zlardan so'ng kelib predmet yoki harakat belgisini ayirib ko'rsatish bilan birga o'sha belgida kamlikni, kuchsizlikni ham ifodalaydi. Shipi past, devorlari yupqa, torgina do‘konxona. O‘zi ham ko‘rkamgina». Bu o‘rinda sifatlardagi shakl yasovchimi? Yuklama deb qaralmayaptimi? Negaki boshqa adabiyotlarda (1957 y., Sh.Shoabdurahmonov.) sifatlardagi -gina yuklamaga kiritilmagan-da! 1966 yilgi nashrda M.Sodiqova: «Sifatlarga qo‘shilib kelgan -gina yuklama hisoblanmaydi, bunday choqda ularni subyektiv baho ifodalovchi affiks deb qaramoq kerak. Odatda, yuklamalar so'z tarkibida hamma xildagi affikslardan keyin keladi» deb sifatlardagi -gina shaklini yuklama sanamaydi. Tilimizda yuklamalar mavzusida alohida qilingan tadqiqotlar ham bor. O.Bozorov «O‘zbek tilida yuklamalarning semantik-funksional xususiyatlari» nomli nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. O.Bozorov ushbu nomzodlik dissertatsiyasida yuklamalar sirasiga quyidagilarni kiritadi: -ki, da, -u(-yu), ham, - ku, -mi, -chi, -a(-ya), balki, emas(mas), faqat, esa, bo‘lsa, na...na, tugul, negaki, sababki, nega desang, bo‘lmasa, yo‘qsa, aksincha, -oq(yoq), -gina, -dir, -gin, -in, - cha, qip-, yop-, (yap-), kap-, xolos, naq, ayni, qoq, zora, shoyad, koshki, koshki edi (koshkiydi), qani endi, qani edi (qaniydi), ishqilib, hatto, aqalli (loaqal), nahot, nahotki, oxir, yana, tag’in, to, agar, mabodo, basharti, bordi-yu, garchand, garchi, go‘yo, xuddi, bamisoli, albatta, baribir, demak, xullas, aytmoqchi, aytganday, aytgandek, ayniqsa, xususan, atigi, nihoyati, avvalo, avvali, avvalambor, hech, sira, aslo, mutlaqo, zinhor, juda, eng, g’oyat, nihoyatda, o‘lgur, tushgur, tushmagur, qurgur, bo‘lgani, bo‘ladimi, bo‘lsa ham, boringki, qo‘yingki, qo‘ying-chi, kel (ke), keling, kelinglar, kelib-kelib, deyman, degin, deng, aytginaytgin, bildingmi, bilasizmi, yolg’iz, naq, yaxshisi, bir, birinchidan, ikkinchidan, kimsan, mana, ana, bu, shu, nima, qani, o‘zi, qanday, -e(e), -ay, -ey, ha, xayriyat, xayriyatki, xo‘sh, asli (aslida), afsus (afsuski), taajjub (taajjubki), bor, yo‘q, bormi, bor-yo‘g’i, tim, liq, lim, g’irt, qir, shir, g’arq, jiqqa. Bu borada yana Z.Isoqov ham tadqiqot olib borgan. U «O‘zbek tilida so‘z turkumlarining o‘zaro munosabati va unda yuklamalarning o‘rni» mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. U yuklamalar sirasiga -ki, -ku, -da, - u(-yu), ham, -mi, -chi, -a(-ya), faqat, na... na, tugul, -oq(-yoq), -gina, -dir, -gin, qoq, aqalli, nahot, nahotki, agar, mabodo, basharti, atigi, nihoyati, tim, liq, lim, g’irt, g’arq, jiqqa, -jon, -oy, -xon, -bek, -poshsho, - bonu, xuddi, naq, naqadar kabilarni kiritib, quyidagi semantik guruhlarga ajratadi: 1) kuchaytiruv-ta’kid yuklamalari: -ki, -da, -u(-yu), -a(-ya), aqalli, ham, -ku, naqadar, atigi, nihoyati, tim, liq, lim, g’irt, g’arq, jiqqa; 2) ayiruv yuklamalari: faqat, -gina; 3) taajjub yuklamalari: nahot, nahotki; 4) shart yuklamalari: agar, mabodo, basharti; 5) sub’ektiv baho yuklamalari: -jon, -oy, -xon, -bek, -poshsho, -gin; 6) inkor yuklamasi: na... na, tugul; 7) so‘roq yuklamalari: -chi, -mi; 8) aniqlov yuklamalari: xuddi, naq, qoq; 9) gumon yuklamasi: -dir. 17 Olim yana «O‘zbek tilining izohli lug’ati»da (1981) yuklama sifatida berilib, boshqa ilmiy manbaalarda uchramagan e, xo‘sh, ha, ey, bu, bor-yo‘g’i, ana, oriy, tugul, aksincha, xolos, yana, tag’in, zora, zoraiki kabi yuklamalarni sanaydi va lug’atdagi o‘z, qani, shu, mana, kimsan, bir, ayni, aqalli, qoq kabi so‘zlarni yuklamamalik xususiyatlarini tahlil qiladi. Yuklamalar presuppozitsiyasi bo’yicha U.Rahimov “O‘zbek tilida yuklamalar presuppozitsiyasi” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Ushbu ishda presuppozitsiya ifodalovchi ham, emas, faqat, yana yuklamalar kengroq yoritilgan. Yuklamalar rus tilshunosligida ham batafsil o‘rtanilgan. Bu borada T.M.Nikolaevaning yuklamalar tadriji borasidagi monografiyasidan keng ma’lumot olish mumkin. Bu so‘zlar xususida M.Lomonosov ham to‘xtalib o‘tgan. A.Shaxmatov yuklamalarni sintaktik ob’ektda o‘rganish tarafdori bo‘lgan. V.Vinogradov yuklamalarni ekspressiv–stilistik funksiyalariga alohida urg’u bergan. U yuklamalar qatoriga yana bog‘lovchilarni, predloglarni ham so‘zlarni kiritgan. F.F.Fortunatov ham yuklamalarning sintaktik xususiyatiga alohida 17 Исоқов З.С. Ўзбек тилида сўз туркумларининг ўзаро муносабати ва унда юкламаларнинг ўрни: Филол. фан. номз. …дис.автореф. – Фарғона, 2005. 14-б. e’tibor qaratgan. Rus tilshunosligida asosan yuklamalar bahsida A.Shaxmatov va F.Fortunatovlar fikri tayanch hisoblanadi. XX asrda turkologiyada ham yuklamalar tadqiqot ob’ektiga aylangan. Jumladan, F.Kenjebaeva qozoq tilidagi, F.Zeynalov ozarbayjon tilidagi, K.Amiraliev qozoq va qoraqalpoq tilidagi, K.Axmerov boshqird tilidagi yuklamalarni tadqiq etgan. 18 Umuman, yuklamalar barcha ilmiy manbalarda so‘zlarga yoki gapga so‘roq, ta’kid, kuchaytirish, ayirish, chegaralash, o‘xshatish, qiyoslash kabi qo‘shimcha modal ma’no beruvchi yordamchi so‘zlar deya talqin etilgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tili darsliklarida yuklamalar quyidagicha tasnif qilingan: 1. So‘roq va taajjub yuklamalari: -mi, -chi, -a(-ya). 2. Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari: -ku, -u(-yu), -da, -oq(-yoq), -ki,-kim, axir, hatto, hattoki, nahot, nahotki, tim, shir, g’irt, liq, lim, g’raq, jiqqa. 3. Ayiruv va chegaralov yuklamalari: -gina (-kina, -qina), faqat, faqatgina, yolg’iz. 4. Aniqlov yuklamalari: xuddi, naq. 5. Gumon yuklamasi: -dir. 6. Inkor yuklamasi: na... na. Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz kerakki, hozirgi o‘zbek tilida yuklamalar matnga qo‘shimcha emotsional-ekspressiv jilo berishga xizmat qiluvchi muhim vositalardir. Bob bo’yicha qisqa с ha xulosa 1. Yordamchi so‘zlar mustaqil so‘zlar kabi o‘zining tadrijiy o‘rganilish tarixiga ega. «Devonu lug‘otit turk», «At-tuhfatuz zamoniyatu fil lug'atit turkiya» kabi asarlarda turkiy yordamchi so‘zlarni o‘rganishning tamal toshi qo‘yilgan. 2. O‘zbek tili yordamchi so‘zlarining o‘rganilishida Fitratning qarashlari alohida ahamiyatga ega. Uning yordamchi (ko‘makchi) so‘zlarning o‘n besh a’zoli tasnifi va yuklamalar haqidagi fikrlari so‘nggi davr yordamchi so‘zlar ta’limotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. 3. Hozirgi o‘zbek tilshunosligida yuklamalarning aniqlanish mezoni, tarkibi, boshqa so‘z turkumlariga munosabati kabi masalalar bo‘yicha munozarali qarashlar mavjud. 18 Пардаев А. Тил тизимида ёрдамчи сўзлар. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2011. –Б.117-134 4. Yordamchi so‘zlar xususan, yuklamalar tadqiqotida oraliq uchinchi hodisaga jiddiy e’tibor berilishi kerak. II BOB. SO‘Z-YUKLAMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI 2.1. So‘z-yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari Tilshunosligimizda yordamchi so‘zning leksema va qo‘shimcha orasida «oraliq uchinchi» bo‘lib, ham leksema, ham grammatik morfema xususiyatini o‘zida mujassamlashtirishi to‘g‘risida aytilgan. 19 Ko‘pchilik tilshunoslar yuklamalarni shaklan leksemaga, mazmunan esa qo‘shimchaga o‘xshatishadi (qiyos: Gullarni onamga/onam uchun oldim.) Shu sababli ham til tizimida yordamchi so‘zlarning o‘rni turlicha baholanadi - ayrim olimlar ularni qo‘shimchaga, ayrimlari nutq bo‘lakchasiga, ba’zisi yordamchi so‘zga kiritishadi. Yordamchi so‘zning so‘zmi, qo‘shimchami yoki mustaqil so‘zning yordamchi so‘z bilan bog‘lanishi so‘z birikmasimi ekanligi hanuzgacha munozarli mavzu bo‘lib qolmoqda. Buning sababi shundaki, yordamchi so‘z guruhi ichida shunday birliklar borki, ular ham «ma’noviy mustaqillik», ham «ma’noviy nomustaqillik» xususiyatiga ega. Masalan, tortib mustaqil so‘z sifatida ravishdosh kabi qo‘llaniladi: Baliq qarmoqni bir tortib, qochib ketdi. Maktab o‘qituvchisidan tortib olimgacha — hammasi «dono!» Hammasi — «daho!» ( O‘.Hoshimov ) gapida yordamchi so‘z vazifasida kelgan. Tortib mustaqil va yordamchi ma’noga ega bo‘lishiga qaramay, mustaqil leksema qatoriga kiradi. Uchun, sayin, uzra, kabi,va ga o‘xshagan yordamchi so‘zlar esa aniq bir tushunchani ifodalay olmaydi, ammo turli munosabatni yuzaga chiqarib, yordamchi so‘z guruhidan joy oladi. Yuqoridagilardan anglashiladiki, alohida qo‘llanila olish yordamchi so‘zni mustaqil so‘z bilan yaqinlashtirsa, turli- tuman munosabatni ifodalash kabi umumlashgan ma’no uni morfemaga, qo‘shimchaga yaqinlashtiradi, so‘z va qo‘shimcha ziddiyatida «oraliq uchinchi» 19 SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. – 266 b. vazifasida keladi. Yordamchi so‘zni mustaqil so‘zga quyidagilar yaqinlashtiradi: a) shaklan alohida ajralib turish; b) lug‘aviy ma’noning mavjudligi (ot-ko‘makchi, fe’l ko‘makchida); d) ko‘pincha ularning mustaqil so‘zlarga yaqinlashishi, ulardan kelib chiqishi. Yordamchi so‘zning grammatik qo‘shimchaga o‘xshash tomoni ularning morfema kabi mustaqil nominativ funksiya bajarmasligi (ammo, va, sayin, kabi), qo'shimchasimon shaklda bo'lishi (-u, -yu, -da; -ki/-kim) va boshqalar. Biroq yordamchi so‘zning grammatik morfemadan farqli tomoni shundaki: 1) ular ajralgan holda gap bo‘lagi, so‘z birikmasi va gapda sintaktik xarakterdagi vazifa bajaradi. Bu xususiyat, ayniqsa, ko‘makchi uchun xos. 2) gap bo‘lagi yoki gapni o‘zaro bog‘laydi. Bunday funksiyada, asosan, bog‘lovchi va yuklama keladi; 3) so‘roq, inkor kabi gap ma’nosini ifodalashga xizmat qiladi (yuklama). Yordamchi so‘z mustaqil so‘z va so‘z-gap oralig‘ida «oraliq uchinchi» maqomini oladi. O‘zbek tilida so‘z shaklidagi yuklamalar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: faqat, axir, hatto, hattoki, nahot, nahotki, xuddi, na... na kabi sof hamda aqalli, atigi, aksincha, ana, aynan, ayni,yolg‘iz, tugul va b.kabi nisbiy yuklamalar kiradi. FAQAT. Bu yuklama matndagi o‘zi bog‘lanib kelgan so‘zlarni chegaralab, ajratib ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Masalan: - Yangi odammiz. Qo‘ni-qo‘shnilar bilan kirish-chiqishimiz yo‘q hisob. Faqat Qurbonoy xolani tanirdik. (O‘.Hoshimov). Bu misolda faqat yuklamasi o‘zi bog‘lanib kelgan so‘zni chegaralab kelayapti, ya’ni ular Qurbonoy xoladan boshqa hech kimni tanimasligini faqat Qurbonoy xolanigina tanishini ayirib chegaralab ko’rsatyapti. Faqat yuklamasi –gina, yolg‘iz, xolos yordamchilari bilan sinonimlik qatorda tura oladi. Masalan: 1) yolg‘iz bilan: - Shahnoza yana... shuni sezdiki... Rustam akasi raqs tushayotgani yo'q... nola chekyapti... Alamli, iztirobli nola! Faqat o'zi-yu Shahnoza tushunadigan nola.. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Shahnoza yana... shuni sezdiki... Rustam akasi raqs tushayotgani yo'q... nola chekyapti... Alamli, iztirobli nola! Yolg‘iz o'zi-yu Shahnoza tushunadigan nola.. ; Yillar o‘tib, odamning qiyofasi, gavdasi, hatto gapirish ohangi ham o‘zgarib ketishi mumkin. Faqat ko‘zi o‘zgarmaydi (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz: Yillar o‘tib, odamning qiyofasi, gavdasi, hatto gapirish ohangi ham o‘zgarib ketishi mumkin. Yolg‘iz ko‘zi o‘zgarmaydi; 2) –gina bilan : Qurbonoy ayvon o‘rtasida to‘xtab qolgan, shapkalining niyati nimaligiga aqli yetmas, hamon qo‘rquvdan yuragi gursillab urar, faqat bir narsani aniq bilar edi: bu yomon odam.. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Qurbonoy ayvon o'rtasida to'xtab qolgan, shapkalining niyati nimaligiga aqli etmas, hamon qo'rquvdan yuragi gursillab urar, bir narsanigina aniq bilar edi: bu yomon odam . 3) xolos bilan Ichkaridan sado chiqmas, faqat ahyon-ahyonda qog‘ozlarning shitir-shitiri eshitilib qolardi… (O‘.Hoshimov).; Qiyoslang: Ichkaridan sado chiqmas, ahyon-ahyonda qog‘ozlarning shitir-shitiri eshitilib qolardi, xolos.; Paxtadagi voqeadan keyin meni o‘qishdan haydashga va’da bergan komsomol sardori Sanjar! O‘zgarmabdi. Sal to‘lishibdi,xolos. ; Qiyoslang: Paxtadagi voqeadan keyin meni o‘qishdan haydashga va’da bergan komsomol sardori Sanjar! O‘zgarmabdi. Faqat sal to‘lishibdi. 4) bir bilan: Komissar kechasi bilan to‘lg‘anib chiqdi. Uyda bir o‘zi qolgan. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Komissar kechasi bilan to‘lg‘anib chiqdi. Uyda faqat o‘zi qolgan. 5) bor-yo‘g‘i so‘zi bilan: Bola onasi boshini opichlab bordi. Ovoz berib, yig‘lay, dedi. Onasidan qo‘rqdi. Onasi oyoqlarini chimchilab olishidan qo‘rqdi. Bola bor-yo‘g‘i ing-ing etib bordi. (T.Murod). Qiyoslang: Bola faqat ing-ing etib bordi. 6) atigi bilan: – Bolangning qilig‘ini endi ko‘ryapsanmi? A, endi ko‘ryapsanmi? Hech nima bo‘lgani yo‘q. Hamma yoq tinch. Atigi to‘y buzildi, kuyovning chakkasi yorildi. (Said Ahmad). Qiyoslang : – Bolangning qilig‘ini endi ko‘ryapsanmi? A, endi ko‘ryapsanmi? Hech nima bo‘lgani yo‘q. Hamma yoq tinch. Faqat to‘y buzildi, kuyovning chakkasi yorildi. Demak, faqat yuklamasi yolg‘iz, xolos, -gina, atigi, bor- yo‘g‘i kabi yordamchi vositalar bilan ma’nodoshlikni hosil qila olar ekan. Ammo ushbu birliklar bir-birining o’rnida qo’llanganda aynan bir xil ma’no nozikliklarini bera oladi deya olmaymiz. Ularning har biri nafaqat jumladagi qo‘llanish o‘rniga ko‘ra, balki ayirish, chegaralash ma’nosini ifodalashiga ko‘ra ham farqlanadi. HATTO. Matndagi ta’kid va kuchaytiruv ma’nolarini o‘ta kuchli ifodalashi bilan boshqa kuchaytiruv-ta’kid yuklamalaridan ajralib turuvchi bu yuklama shu xususiyatiga ko‘ra boshqa yordamchi vosiatalar bilan ma’nodosh bo‘la olmaydi. Ya’ni bu yuklama ifodalagan ma’noni boshqa hech qaysi birlik yuzaga chiqara olmaydi deyishimiz mumkin. Faqatgina hatto yuklamasini o‘zining ekvalenti hattoki bilan almashtirib qo‘llash mumkin: Shu kuni nima yumush buyurishsa, oyog‘im olti, qo‘lim yetti bo‘lib yugurib yurdim. Yong‘oqqa bog‘lab qo‘yilgan echkini ikki marta sug‘ordim, hovlidagi supaga to‘shalgan bo‘yra ustiga yoyilgan turshaklarni qush talamasin deb qo‘riqlab o‘tirdim... Hatto rogatkamning rezinkasini uzib, ukamga ishtonbog‘ qilish uchun berdim. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Shu kuni nima yumush buyurishsa, oyog‘im olti, qo‘lim yetti bo‘lib yugurib yurdim. Yong‘oqqa bog‘lab qo‘yilgan echkini ikki marta sug‘ordim, hovlidagi supaga to‘shalgan bo‘yra ustiga yoyilgan turshaklarni qush talamasin deb qo‘riqlab o‘tirdim... Hattoki rogatkamning rezinkasini uzib, ukamga ishtonbog‘ qilish uchun berdim. Bu keltirilgan misollarda hatto yuklamasi o‘rnida hattokini qo‘llasak bo‘ladi. Ammo shu haqiqatni rad eta olmaymizki, hattoki yuklamasi hattoga nisbatan gap mazmuniga kuchliroq ta’kid ma’nosini ifodalaydi. Lekin bunday almashtirish hamisha ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi: Hozir hech kimni, hatto onamni ham ko‘rishga ko‘zim yo‘q edi. (O‘.Hoshimov). misolida hattoni hattokiga almashtirish g‘alizlikni yuzaga keltiradi. Ba’zan matn tarkibida bu yuklamalarni ayrim yordamchi vositalar bilan almashtirish mumkindek tuyuladi. Masalan ta’kid ma’nosini ifodalovchi nahot, nahotki yuklamalari bilan. To‘g‘ri, nahot, nahotki yuklamalari ham jumladagi ta’kid ma’nosini ifodalab kelish bilan birga matn mazmuniga tajjub ma’nosini ham qo‘shadi: 1. Nega shunaqa? Nahotki, go‘dak tushungan narsaga biz tushunmasak? (O‘.Hoshimov). 2. Nega shunaqa? Hattoki, go‘dak tushungan narsaga biz tushunmasak? Bu keltirilgan misollarning birinchisida nahotki yuklamasi qo‘llanilib, ritorik so‘roq gapni yuzaga keltib, o‘ta kuchli norozilik kayfiyatidagi tajjubni ifodalayapti. Ikkinchi misoldagi hattoki yuklamasi ifodalagan ma’noda ham kuchaytiruv, ta’kid ma’nolari bor, ammo kuchli tajjub yo’q. Hatto yuklamasining matndagi vazifasi ham har- xildir. Ba’zi o‘rinlarda jumladagi ta’kidni anglatsa, ba’zilarida esa ta’kidlash bilan birga uyushiq bo‘laklarni yoki qo‘shma gap qismlarini mantiqan bog‘lab ham keladi. Masalan: Uni har ko‘rganda oyim aytib bergan Xizr esimga tushadi. Nega deganda Ermon buvaning sochi ham, soqoli ham, hatto ko‘ziga qayrilib tushgan o‘siq qoshlarigacha oppoq . (O‘.Hoshimov). Bu gapda hatto yuklamasi mantiqan uyushiq bo’‘laklarni bog‘lab kelayapti deyishimiz mumkin. Qiyoslaymiz: Uni har ko‘rganda oyim aytib bergan Xizr esimga tushadi. Nega deganda Ermon buvaning sochi ham, soqoli ham, hatto ko‘ziga qayrilib tushgan o‘siq qoshlari ham oppoq . Xulosa o‘rnida shuni ayta olamizki, hatto yuklamasi nutqimizda faol qo‘llanuvchi o‘ziga xos yordamchilar sirasiga kiradi. XUDDI . Bu yuklamani ba’zi tilshunoslarimiz aniqlov yuklamalari sirasiga kiritishsa 20 , ba’zilari o‘xshatish-qiyoslash yuklamalari deya tasnif berishgan. 21 Bu tasniflardagi ikki xillik uning semantik maydoni kengligidan dalolat beradi. Shuning uchun xuddi yuklamasi jumla mazmunini aniqlashga ham, o‘xshatishga ham, qiyoslashga ham xizmat qiladi. Xuddi yuklamasi aniqlash mazmunida qo‘llanadi: Xuddi o‘sha ma’rakadan uch kunmi-to‘rt kun ilgari g‘alati voqea bo‘ldi .; Bir mahal otin xola (Sepkilli xolaning qo‘li egriligidan shikoyat qilgan, biz bilan folbinnikiga borgan xuddi o‘sha semiz otin xola) oq sholro‘mol yopingan, atlas ko‘ylagi ustidan oldiga uqa tutilgan nimcha kiygan kelinchakni yetaklab ostonaga olib chiqdi. (O‘.Hoshimov).U o‘zi mansub bo‘lgan so‘zning ma’nosini aniqlab ko‘rsatishda naq yuklamasi va aynan so‘zi bilan ma’nodosh bo‘la oladi. 1) aynan bilan : Ehtimol, oradan ikki oycha o‘tib Sepkilli xola tilla tish qo‘ydirmaganida, buning ustiga xuddi o‘sha kuni ammam yana kelib qolmaganida, zirak ham, bu gaplar ham unutilib ketgan bo‘lardi .(O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Ehtimol, oradan ikki oycha o‘tib Sepkilli xola tilla tish qo‘ydirmaganida, buning ustiga aynan o‘sha kuni ammam yana kelib qolmaganida, zirak ham, bu gaplar ham unutilib ketgan bo‘lardi. 2) naq bilan: Uning moli xuddi magazindagi singari qat’iy narx bilan sotiladi. Qiyoslaymiz: Uning moli naq magazindagi singari qat’iy narx bilan sotiladi. Ushbu yuklama qiyoslash, chog‘ishtirish, o‘xshatish ma’nolarini ifodalab kelganda quyidagi 20 Ўзбек тили граматикаси.1 - том. - Б.580 -581 . ; Шоабдураҳмонов Ш. Ва бошқ. Ҳозирги Ўзбек адабий тили. 1- қисм. – Б.437; Турсунов У. Ва бошқ. Ҳозирги Ўзбек адабий тили. – Б.390 21 SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. – 278 b. yordamchi vositalar bilan ma’nodoshlik hosil qila oladi. 1) go‘yo bilan : Akam bilan ketma-ket xuddi quvlagandek, qop-qora lo‘li xotin kirib keldi . (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz: Akam bilan ketma-ket go‘yo quvlagandek, qop-qora lo‘li xotin kirib keldi. 2) go‘yoki bilan : Endi qo‘rquv o‘rnini allaqanday qiziqish egalladiyu angrayib qoldim. Hammamiz xuddi mo‘jiza kutgandek qotib qolgandik. (O’.Hoshimov). Qiyoslang: Endi qo‘rquv o‘rnini allaqanday qiziqish egalladiyu angrayib qoldim. Hammamiz go‘yoki mo‘jiza kutgandek qotib qolgandik. 3) ayni, aynan bilan : Qarasam, xuddi o‘zim o‘ylagandek: o‘rindiqning yarmi loyga belanibdi. ; Xuddi shu chiybaxmal zamonlar o‘tishi bilan butun Yevropaga moda bo‘lishini dadam xayoliga ham keltirmagan bo‘lsa kerak. Uning uchun chiyduxoba «kambag‘albop kiyim» edi, xolos . (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Qarasam, aynan o‘zim o‘ylagandek: o‘rindiqning yarmi loyga belanibdi. ; Ayni shu chiybaxmal zamonlar o‘tishi bilan butun Yevropaga moda bo‘lishini dadam xayoliga ham keltirmagan bo‘lsa kerak. Uning uchun chiyduxoba «kambag‘albop kiyim» edi, xolos . 4) aftidan so‘zi bilan : Oyim ham toliqib ketdi shekilli, nuqul atrofga javdiraydi. — Dallol topmasak bo‘lmaydi shekilli, o‘g‘lim, — dedi ruhi tushib. Xuddi shuni kutib turgandek, telpagining quloqchinini kuya yegan, paxtali shimining tizzasigacha go‘ng bo‘lib ketgan kishi paydo bo‘ldi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz: Oyim ham toliqib ketdi shekilli, nuqul atrofga javdiraydi. — Dallol topmasak bo‘lmaydi shekilli, o‘g‘lim, — dedi ruhi tushib. Aftidan shuni kutib turgandek, telpagining quloqchinini kuya yegan, paxtali shimining tizzasigacha go‘ng bo‘lib ketgan kishi paydo bo‘ldi. 5) misli, misoli bilan : Akamning allaqaysi kitobida olti qo‘lli odamning rasmini ko‘rgan edim. G‘ira-shirada jiydalar xuddi o‘shanaqa vahimali maxluqlardek qing‘ir-qiyshiq «qo‘llari»ni cho‘zib turishar, yugurgan sayin ustimga bostirib kelayotganga o‘xshar edi. Qiyoslang: Akamning allaqaysi kitobida olti qo‘lli odamning rasmini ko‘rgan edim. G‘ira-shirada jiydalar misoli o‘shanaqa vahimali maxluqlardek qing‘ir-qiyshiq «qo‘llari»ni cho‘zib turishar, yugurgan sayin ustimga bostirib kelayotganga o‘xshar edi. ; Tarzanni bilasizmi? misli maymundek daraxtdan-daraxtga sakraydi. 6) baayni so‘zi bilan : Gap-so'zlariga qaraganda, bular hali saylov yakuniga bag‘ishlangan tor doiradagi tikturma bazmda ham uncha-munchasini urib olgan, shu tobda Akushinning boshi naqd osmonda, Akobirov emas, xuddi o‘zi rais etib saylangandek masrur edi u. (E.A’zam). Qiyoslaymiz: Gap-so‘zlariga qaraganda, bular hali saylov yakuniga bag‘ishlangan tor doiradagi tikturma bazmda ham unchamunchasini urib olgan, shu tobda Akushinning boshi naqd osmonda, Akobirov emas, baayni o‘zi rais etib saylangandek masrur edi u. Xuddi yuklamasi matn tarkibida o‘xshatish-qiyoslash ma’nosini ifodalab keladigan -dek, -day, -dayin, -aqa kabi qo‘shimchalar hamda singari, o‘xshash so‘zlari bilan birga qo‘llanilgan o‘rinlarga ham duch kelamiz. 1) – dek bilan : Har yili dam olishga borganimda onamga gilam paypoq olib kelaman. Kavkaz tomonda ko‘p bo‘ladi. Juba deyishadi, jurabi deyishadi. Oyim xuddi noyob narsaga ega bo‘lgan dek , uzundan-uzoq duo qiladi. (O‘.Hoshimov). 2) –day bilan: Onam norozi qiyofada yelkasini qisdi. — Mana shu bolamga pufayka olib bermoqchiman. Adasi besh yuzdan kamiga ko‘nma deganlar. — Gapga pasmatri! — dallol xuddi onam gunoh ish qilib qo‘ygan day qo‘lini silkitdi. — Odamlardayam diyonat qolmapti o‘zi! (O‘.Hoshimov) . 3) - aqa bilan: Akamning allaqaysi kitobida olti qo‘lli odamning rasmini ko‘rgan edim.G‘ira-shirada jiydalar xuddi o‘shan aqa vahimali qing‘ir-qiyshiq «qo‘llari»ni cho‘zib turishar, yugurgan sayin ustimga bostirib kelayotganga o‘xshar edi. (O‘.Hoshimov). 4) singari bilan: Uning moli xuddi magazindagi singari qat’iy narx bilan sotiladi.; Dalavoyning ko‘zlarida rosmana vahshiy o‘t yonar, o‘zining labi ham xuddi otiniki singari ko‘pirib ketgan edi. (O’.Hoshimov). 5) o‘xshash so‘zi bilan: Xuddi o‘zimning gurji kuchugimga o‘xshash kichkina, faqat qora emas, oppoq ekan. (O‘.Hoshimov). Yuqoridagi keltirilgan misollardan shunday xulosa qila olamizki, xuddi yuklamasi o‘xshatish-qiyoslash ma’nosini ifodalab keluvchi turli vositalar bilan yonma-yon kelganida jumla tarkibidan anglashilayotgan o‘xshatish, qiyoslash ma’nosini ta’kidlab, bo‘rttirib, kuchaytirib keladi. Bu yuklama nutq uslublaridan so‘zlashuv, badiiy, publitsistik uslublarda faol qo‘llanilib, ilmiy uslubda esa xuddi yuklamasi nisbatan kam ishlatiladi. Rasmiy uslubda deyarli ishlatilmaydi desak ham bo‘ladi. NAQ (naqd). Bugunga kelib til tizimimizda naq yuklamasining ham xuddi yuklamasi kabi semantik maydonining faollashganini ko‘rishimiz mumkin. Mazkur yuklama nutq jarayonida biron bir hodisa yoki predmetni aniqlash, ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi. Bundan tashqari, bu yuklama o‘zi qo‘llangan jumla mazmuniga chog‘ishtirish, o‘xshatish va kuchaytirish kabi semantik ma’nolarni ham ifodalab keladi. Ayrim o‘rinlarda naq yuklamasi emotsional-ekspressivlikni ifodalashda xuddi yuklamasidan kuchliroq otenkani ifodalaydi. Masalan, Ishdan chiqqach jimgina uyingga ketaversang-ku olam guliston edi-ya! Ketolmading-da – uyga borsang, naqd yorilib o‘lgudek bo‘laverarding. (E.A’zam). Qiyoslang: Ishdan chiqqach jimgina uyingga ketaversang-ku olam guliston edi-ya! Ketolmading-da – uyga borsang, xuddi yorilib o‘lgudek bo‘laverarding. Naq yuklamasi ham matn tarkibida turli ma’nolarni ifodalashda bir qancha vositalar bilan sinonimlikni yuzaga chiqaradi. Masalan, alohida olib ajratib ko‘rsatish ma’nosini ifodalaganda: 1) xuddi yuklamasi bilan : – Ovozingiz naqd Ivan Grozniyniki-ya, Gleb Aleksandrovich! – dedi u allanechuk mutelik bilan iljayib. (E.A’zam). Qiyoslang: – Ovozingiz xuddi Ivan Grozniyniki-ya, Gleb Aleksandrovich! – dedi u allanechuk mutelik bilan iljayib. 2) to‘g‘ri so‘zi bilan : Bir gal buloq boshida “holatga kirib”, “Motor!” deyilishiga ilhaq o‘tirgan aktrisaning kelib-kelib naqd ko‘z milkidan (yirik plan!) chivin chaqsa bo‘ladimi! Bir zumda qovog‘i qizarib, shishib chiqdi. (E.A’zam). Qiyoslaymiz: Bir gal buloq boshida “holatga kirib”, “Motor!” deyilishiga ilhaq o‘tirgan aktrisaning kelib-kelib to‘g‘ri ko‘z milkidan (yirik plan!) chivin chaqsa bo‘ladimi! Bir zumda qovog‘i qizarib, shishib chiqdi. 3) ayni, aynan so‘zi bilan: Aldamayapsizmu? Qarang, turibmen / Naq shundoq uzlatning bo‘sag‘asida, Rostini eshitsam, yomon bo‘lmag‘ay... / Har holda kimligim bilsam, yaxshi-da! (U.Azim). Qiyoslang: Aldamayapsizmu? Qarang, turibmen / A yni shundoq uzlatning bo‘sag‘asida, Rostini eshitsam, yomon bo‘lmag‘ay.../ Har holda kimligim bilsam, yaxshi-da! O‘xshatish, qiyoslash ma’nolarini ifodalab kelganda naqd yuklamasi quyidagi vositalar bilan ma’nodosh bo‘lib kela oladi: 1) go‘yoki bilan : Uchrashuvda bobomiz kechagi gaplarini aynan – biror so‘zini qoldirmay, biror so‘zida adashmay, ohang-ohangigacha bir xil qilib takrorlab berdilar. Naqd bulbuligo‘yo deysiz! (E.A’zam). Qiyoslang: Uchrashuvda bobomiz kechagi gaplarini aynan – biror so‘zini qoldirmay, biror so‘zida adashmay, ohang-ohangigacha bir xil qilib takrorlab berdilar. Go‘yoki bulbuligo‘yo deysiz ! 2) go‘yo bilan : Ilojim yo‘q, Farhod, azizim, naqd ignaning ustida turibman! (E.A’zam). Qiyoslang: Ilojim yo'q, Farhod, azizim, go‘yo ignaning ustida turibman! 3) misli bilan : Xullas, biz Farhod bilan apoq-chapoqlashib, bir kundayoq naqd qiyomatli og‘a-iniga aylandik-qoldik. (E.A’zam). Qiyoslaymiz: Xullas, biz Farhod bilan apoq- chapoqlashib, bir kundayoq misli qiyomatli og‘a-iniga aylandik-qoldik. Kuzatishlarimizga asoslanib shuni ayta olamizki, naq yuklamasining naqd variant ham mavjud bo‘lib, ular badiiy uslubda faol qo‘llaniladi. Kundalik hayotimizda, ya’ni so‘zlashuv uslubida ham bu yuklamaning naq variantiga ko‘p murojaat qilar ekanmiz. Publitsistik uslubda bu yuklamalar nisbatan kam qo‘llanilib, rasmiy va ilmiy uslubda deyarli umuman ishlatmaymiz desak ham bo‘ladi. Tilimiz taraqqiyotida so‘zlarning bir turkumdan boshqa turkumga ko‘chish hodisasi kuchaydi. Bu jarayon ayniqsa yordamchi so‘zlar doirasida keng kuzatilmoqda deya olamiz. Xususan, yordamchi so‘zlarda uchraydigan grammatikalizatsiya hodisasi bo‘yicha alohida ishlar, qator maqolalar ham nashr etilgan. 22 Bugungi kunda grammatikalizatsiya hodisasi yuklamalarda ham nisbatan ko‘p uchramoqda. Masalan, hozirgi o‘zbek tilida shu paytgacha bog‘lovchilar deya ta’rif berib kelingan: agar, agarda, garchi, garchand, basharti, mobodo, bordi-yu 22 Пардаев А. Ёрдамчи сўз туркумларида транспозиция ҳодисаси / Тил ва адабиѐт муаммолари. Илмий мақолалар тўплами.–Самарқанд,2015.; Пардаев А. Лингвистик таълим тизимида конверция ҳодисаси ва унинг ѐрдамчи сўзларда воқеланиши хусусида // Узлуксиз таълим сифат ва самарадорлигини оширишнинг назарий-услубий муаммолари: Республика илмий-назарий конференцияси материаллари. – Самарқанд: СамДУ, 2013.: Пардаев А. Тилимиздаги айрим мустақил сўзларнинг кўмакчи вазифасида қўлланиши хусусида // Нутқ лингвистикаси: Халқаро илмий-назарий конференция материаллари. –Самарқанд: СамДЧТИ, 2006; Пардаев А. Ўзбек тилшунослигида грамматикализация ходисасининг ўрганилиши // Бухоро давлат университети илмий ахбороти. - Бухоро, 2012.; Пардаев А. «Грамматикализация» тушунчаси ҳақида // ЎзМУ хабарлари. – Тошкент, 2011.; Пардаев А. Тилимиздаги айрим функционал кўмакчиларнинг семантик - услубий хусусиятларига доир // Тил ва адабиѐт таълими. – Тошкент, 2010. kabi shart bog‘lovchilarini bugungi kunda jumla tarkibida bajaradigan vazifasidan kelib chiqib shart ma’nosini ta’kidlovchi yuklamalar desak ham bo‘ladi. 23 NAHOT(KI). Bu so‘zga “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da yuklama deya ta’rif berilib, so‘roq, taajjub, shubha ma’nolarini ifodalashi aytilgan. 24 U.Tursunov, J.Muxtorov va Sh.Rahamtullayev muallifligida 1992-yil yaratilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligida ham bu yordamchilar so‘roq va taajjub yuklamalari safiga kiritilgan. 25 Ammo bashqa barcha adabiyotlarda bu yuklamalarni kuchaytiruv-ta’kid yuklamalari safida berishadi. Nahot / nahotki yuklamasi o‘zi qatnashayotgan jumla mazmuniga quyidagi ma’nolarni ifodalaydi: 1) taajjub ma’nosi: Nahotki, odam tirik qolish uchun ham pora berishi kerak bo‘lsa!; Nahotki, oliy ma’lumotli vrach o‘zini chayqovchi bilan tenglashtirsa! (O‘.Hoshimov); 2) so‘roq va taajjub ma’nosi: Nahotki tirik qolish uchun majburan birovga pora berish ham jinoyat hisoblansa?; Nahotki, o‘lim to‘shagida yotgan odamdan nimadir tama qilish imon degan tushunchaga sal bo‘lsayam to‘g‘ri kelsa?!; (O‘.Hoshimov); Farhod “Zuzi deganlari nahotki shu bo‘lsa?” deya taajjubda turganida ichkariga ko‘zi tushdi-yu hammasini angladi.; 3) so‘roq ma’nosi: Bu isqirt xonadon, undan-da isqirt kimsalar orasida unga nima bor? Nahotki shulardan bunyod bo‘lgan u? (E.A’zam); Quralay ko‘zlari suzilib ketdi. Chehrasida: «Nahotki shundoq odamni tanimasangiz?» degan ifoda paydo bo‘ldi. (O‘.Hoshimov); 4) kuchayturuv-ta’kid ma’nosi: Men kechirdim, nahotki, sen / Kechirmaysan, kelajak...; Yog‘dular yoqqancha yuzu ko‘zingdan, / Qizning qo‘llarini qaltirab tutding, / Hozir sen kechasan tamom o‘zingdan.../ Nima gap? Aytsang-chi? Nahot unutding?!; Nahot, qalbda qolib ketadi ammo, / Shunday kun Vatanga atalgan so‘zlar!; Qaydasan yuragim – ey, mo‘ysafid she’r, / Nahot, uni bitmak bizlarga armon! (U.Azim) 23 Пардаев А. Ўзбек тилида ѐрдамчи сўз туркум лар ининг лисоний тизимдаги ўрни ва лингвопрагматик таҳлили . – Т. : Фан нашриёти , 2013. – 261 б. 24 Ўзбек тилининг изоҳли луғати Н ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz.uz 25 Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳ озирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. – 400 б. Nahot yuklamasi bilan nahotki yuklamasi matn tarkibida bir birining o‘rnida erkin almasha olib, sinonimlikni hosil qilsa-da, ammo ular ham o‘z ma’no nozikliklariga ega. Nahot yuklamasiga ko‘ra nahotkida emotsionallik va ta’sirchanlik kuchliroqdir. Masalan: Angrayib qoldim. Nahot tanimagan bo‘lsa? Ikki hafta oldingi dahanaki «jang» nahot yodida bo‘lmasa! (O‘.Hoshimov); Qiyoslaymiz: Angrayib qoldim. Nahotki tanimagan bo‘lsa? Ikki hafta oldingi dahanaki «jang» nahot yodida bo‘lmasa! Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar va tahlil qilingan misollar asosida nahot(ki) yuklamasi to‘g‘risida shuni ayta olamizki, bu yuklamaning semantik maydonini chegaralab so‘roq-taajjub yuklamasiga yoki kuchaytiruv-ta’kidga kiritishimiz kerakmas degan xulosaga keldim. Sababi bu yuklama matn tarkibida ritorik so‘roq, so‘roq taajjub, she’riy matnlarda esa ko‘proq kuchaytiruv-ta’kid ma’nolarini ifodalab keladi. AGAR. Shart yuklamalarining ichida eng faol qo‘llaniladigani agar yuklamasidir. Bu yuklama -sa shart mayli qo‘shimchasi bilan shakllangan shart munosabatli qo‘shma gaplarda qo‘llanilib gap mazmunidagi shartlik tushunchasini ta’kidlab, oshirib, bo‘rttirib ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Shart ma’nosini ta’kidlovchi yuklamalar ham jumla tarkibida bir-biri bilan ma’nodoshlikni yuzaga keltira oladi: 1) mobodo bilan: Agar chindan ham biz bilan ketmoqqa tobingiz bo‘lmasa, mana – kalit, menikiga borib yotaqoling . (E.A’zam). Qiyoslaymiz: Mobodo chindan ham biz bilan ketmoqqa tobingiz bo‘lmasa, mana – kalit, menikiga borib yotaqoling . 2) agarda bilan: Vikaning qasam yo‘sinida ta’kidlashicha, u agar bu yil ham o‘tolmasa, VGIK binosiga shaxsan o‘zi o‘t qo‘ymoqqa tayyor – Vitalik chunonam iste’dodli emish-da! (E.A’zam). Qiyoslaymiz: Vikaning qasam yo‘sinida ta’kidlashicha, u agarda bu yil ham o‘tolmasa, VGIK binosiga shaxsan o‘zi o‘t qo‘ymoqqa tayyor – Vitalik chunonam iste’dodli emish-da! 3) bordi-yu bilan: Agar sen tuhmat qilayotgan bo‘lsang, u dunyoyu bu dunyo kun ko‘rgin-u, kuni ro ‘ shnolik ko ‘ rmagin! (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz: Bordi-yu sen tuhmat qilayotgan bo‘lsang, u dunyoyu bu dunyo kun ko‘rgin-u, kuni ro‘shnolik ko‘rmagin ! Keltirilgan misollardan shunday xulosa qilishimiz mumkinki, agar yuklamasi –sa shart mayli qo‘shimchasidan anglashilgan ma’noni ta’kidlamoqda. Agar yuklamasi barcha uslublarda qo‘llaniladi. Bu yuklamaning nutq jarayonida faol qo‘llanishi hamda she’riy vazn talabi bilan bir necha xil variantlari yuzaga kelgan. Jumladan: 1) agarchi: Agarchi o‘shal holat tag‘in bir muddat cho‘zilganida, yo bir sharmisorlik, yo bir kor-hol ro‘y bermog‘i muqarrar ediki, unisi endi Sahroyi Kabirni anchayin namlamoq emas, gunohi kabiraga tobin bir amal sanalgusidir! (E.A’zam); 2) garchi: Farhod garchi Kamolovani unchalik yaqin olmasa-da, bu gapdan noqulay sezdi o‘zini.; 3) gar: Bir boqmas bu gulro‘, har kun shu sazo, / Qaysi bir gunohim uchun bu jazo? / To‘yarmi oshiqlar xilxonasi, ayt, / Tag‘in bir oshiqqa yetsa gar qazo?; It aytmish, shu qishdan chiqsam gar omon, / Yozda suyaklardan quraman makon. / Yoz kelar, makon yo‘q, o‘tib ketar yoz, / Qish kelar, bizning it matal aytar boz. (U.Azim). MOBODO. Ushbu shart ma’nosini ta’kidlovchi yuklama ham shunday ma’noni yuzaga keltiruvchi boshqa shart yuklamalari bilan ma’nodosh bo‘lib kela oladi. Masalan: 1) agar bilan: Hozir nimagadir shu gap esiga tushdi. «Mobodo militsiya bilib qolib uyga qidirib kelsa, o‘zimni shu erdan tashlayman . (T.Malik). Qiyoslaymiz: Hozir nimagadir shu gap esiga tushdi. «Agar militsiya bilib qolib uyga qidirib kelsa, o‘zimni shu erdan tashlayman. 2) bordi-yu bilan: Mobodo ular Asror aytgan gaplarning mag‘zini chaqishsa bormi... ( T.Malik). Qiyoslaymiz: Bordi-yu ular Asror aytgan gaplarning mag‘zini chaqishsa bormi... ; 3) basharti bilan: Mobodo gapiradigan bo‘lsam, shu paytgacha Xorazmiyni bilmaganinglar uchun tanqid qilaman. (T.Malik). Qiyoslaymiz: Bordi-yu gapiradigan bo‘lsam, shu paytgacha Xorazmiyni bilmaganinglar uchun tanqid qilaman. Kuzatishlarimizga asosan shunday deya olamizki, mobodo yordamchisi agar, basharti, bordi-yu kabi vositalar bilan bir sinonimik qatorni tashkil qila oladi. Bulardan agar yuklamasi bilan doimiy o‘rin almasha olsa-da, ammo ularning anglatgan semantik ma’nosi doim ham bir xil bo‘la olmaydi.Ya’ni agar shart ma’nosini ta’kidlab kelsa, mobodo yuklamasi shart tushunchasi bilan birga taxminlash, gumonsirash kabi semalarni ham yuzaga chiqarishga xizmat qiladi. Masalan: Mobodo bu bola Mirtillaevning qotillaridan biri bo‘lib chiqsa, unda nima qilishadi? (T.Malik). Mobodo yordamchisi jumla tarkibida gumon, taxmin ma’nolarini ifodalab kelganda shunday ma’noni ifodalovchi modal so‘zlar bilan sinonim bo‘la oladi. Demak, bu so‘zni nisbiy yuklamalar safiga kiritsak bo‘lar ekan. Sababi bir o‘rinda funksional yuklama,yana bir o‘rinda esa modal so‘z vazifasini bajara olar ekan. Qaysi o‘rinda qanday vazifada bajarayotganligi esa jumla mazmunidan anglashiladi. Mobodo yuklamasi so‘zlashuv, badiiy, publitsistik uslublarda qo‘llanish doirasi keng bo‘lsa, ilmiy va rasmiy uslublarda nisbatan tor, ya’ni kam uchraydi. So‘zlashuv uslubida mobodo yordamchisining mobada, movada, novada shakillari ham bor. 26 Xulosa o‘rnida shuni ayta olamizki, bu yuklama hamma nutq uslublarida qo‘lana olar ekan. BASHARTI. Bu yordamchi so‘zga o‘zbek tilining izohli lug‘atida shart ergash gapli qo‘shma gaplarda ergash gapni bosh gapga bog‘lash uchun xizmat qiladi va shart ma’nosini kuchaytiradi deya ta’rif berilgan. 27 Ushbu berilgan ta’riflarga asoslanib basharti yordamchisining semantikasida bog‘lovchilik xususiyati bilan birga yuklamalik xususiyati ham bor deya olamiz. Basharti so‘zi qo‘shma gap qismlarini bog‘lash uchun xizmat qilsa bog‘lovchi vazifasini bajarsa, jumla tarkibida shart ma’nosini kuchaytirishga xizmat qilganida esa kuchaytiruv yuklamasi vazifasini bajaradi. Masalan, Men kuldim... "Hozircha tegim quruq, basharti tegimga suv kelsa, bo‘zchiliqni o‘rgatasizmi?" deb so‘radim. (A.Qodiriy) Basharti so‘zi ham ba’zi so‘zlar bilan ma’nodoshlikni yuzaga keltira oladi. Ular quyidagilar, 1) agar-da yordamchisi bilan: Basharti shu gunohlarning yuvilib ketishini tilasangiz, sizga bir xizmat bor, ham sizning uchun eng oson xizmat: ertaga chahorshanba kechqurun, tilasangiz — ochiqcha, tilamasangiz — yashirincha bo‘lsa ham biznikiga kelingiz, men bilan oxirg‘i martaba 26 Пардаев А. Ўзбек тилида ѐрдамчи сўз туркумларининг лисоний тизимдаги ўрни ва лингвопрагматик таҳлили. – Т.: Фан нашриёти, 2013. – 230 б. 27 Ўзбек тилининг изоҳли луғати Б ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz.uz vidolashingiz. (A.Qodiriy); 2) agar bilan: Uning endigi taraddudi uchrashish yoki uchrashmaslik borasida emas, Ra’noning oldig‘a ochiqcha borishmi, yashirinchami to‘g‘risida edi. Basharti ochiq borsa, maxdumning shubhalanishi, Ra’noni chetka qoqib yoki ularni ta’qib etib, yarag‘a tuz sepishi, Anvarning izzati nafsiga to‘qunishi aniq. (A.Qahhor); 3) mobodo so‘zi bilan: Ra’no bir necha vaqt javob beralmay turdi. O‘zini to‘xtatib olish, hayajonini tindirish og‘ir edi. — Haligi... haligi so‘zingiz chin bo‘lsa, men ham siz bilan ketishni xohlayman... Basharti sizga og‘ir oshmasam... (A.Qodiriy); 4) bordi-yu so‘zi bilan: Mulla Abduraxmonning o‘zi ham o‘ylab ko‘rsin, basharti Sultonali do‘stliq yuzasidan Anvarni qochirib yuborg‘anda ham unga hech bir zarar yo‘q edi. (A.Qodiriy). Kuzatishlarimizga ko‘ra shuni ayta olamizki, basharti yordamchi vositasi ko‘proq badiiy uslubda, xususan tarixiy asarlarda juda ko‘p qo‘llanganiga guvoh bo‘ldik. Birgina A.Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanining o‘zida basharti so‘zi 31 o‘rinda qo‘llangani bu fikrlarimizning tasdiqidir. Bugungi kunda bog‘lovchining yuklamaga ko‘chish holatini o‘xshatish, chog‘ishtirish bog‘lovchisi go‘yo, go‘yoki so‘zlariga nisbatan ham davom ettira olamiz. Sababi bu so‘z gap bo‘laklari yoki gaplarni bog‘lash uchun emas, balki o‘xshatish , qiyoslash ma’noli qurilmalar (-dek, -day, kabi) bilan qo‘llanganda shu ma’noni ta’kidlash uchun ham xizmat qiladi, o‘xshatish, qiyoslash ma’nosi esa boshqa vosita bilan ifodalanadi: 28 Go‘yoki oldin ham bu xonadonga kelgandek, mana shu oshxonada ko‘p bora bo‘lgandek, uy sohibasi ham unga eskidan tanish, sinashtadek tuyuladi goho.; “Do‘xtirimizning aytishicha, sizda o‘zgarish bor, – deb qo‘yadi tarjimon chol go‘yo quloq-miyadagi shovqinni o‘zi ham chamalab ko‘rgan kabi ruhlantirib. (E.A’zam). Ushbu misollarda o‘xshatish, qiyoslash –dek qo‘shimchasi va kabi so‘zi bilan ifodalanyapti, go‘yo esa shu ma’noni ta’kidlamoqda. Demak, go‘yo, go‘yoki ma’noni kuchaytirib ta’kidlab kelmoqda 28 SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. – 275 b. shunga asosan bu o‘rinda ularni o‘xshatish-chog‘ishtirish ma’nolarini ta’kidlovchi yuklamalarga kiritsak bo‘ladi. 29 Go‘yo va go‘yoki yordamchi so‘zlari matn tarkibida turli o‘xshatuvchi vositalar bilan qo‘llanganda xuddi, misli so‘zlariga ma’nodoshlikni yuzaga keltirib, o‘xshatish-qiyoslash yuklamasi vazifasini bajarib keladi. Masalan: Go‘yoki uning ko‘nglidan kechganini payqagandek, Kamolova g‘alatiroq tumtayib nari jildi. (E.A’zam). Bu yordamchi vositalar o‘xshatish-qiyoslash ma’nolarini ifodalovchi vositalarsiz qo‘llanilib, gap qismlarini bog‘lashga xizmat qilgan o‘rinlarda esa bog‘lovchilik xususiyatini namoyon qiladi. Masalan: Sevgi – xatda naqadar yaqin, / Qalamga sir pichirlagan lab. / Go’yo hozir portlaydi – chaqin... / Lablarimda o’tdan qolgan taft. (U.Azim). Keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib, bu yordamchi so‘zlarni bugungi kunda ham bog‘lovchi, ham yuklama vazifasini bajarib kela oladigan vositalarga kiritsak bo‘ladi ekan. Go‘yo va go‘yoki so‘zlari matn tarkibida bir-biri bilan o‘rin almashib deyarli bir-xil ma’noni ifodalab kelsa-da, ammo ular ham o‘ziga xos ma’no nozikliklariga ega: goyo o‘xshatish-qiyoslash yuklamasiga ko‘ra go‘yokida ta’sirchanlik bo‘yog‘i ustunroqdir. Masalan: Cho‘qmorbardorlar o‘zini ovsarlikka solib, go‘yoki nimanidir ko‘zdan kechirayotgan kabi bir lahza sahna shiftlariga alanglab turdi- da, so‘ng asta chekinib, chiqib ketdi (E.A’zam ); Agar aortaga tegsa bormi, hozir yashikda yotgan bo‘larding... — Go‘yo men jarrohlik ilmini suv qilib ichib yuborgandek tushuntirdi (O‘.Hoshimov). O‘xshatish-qiyoslash ma’nosini ta’kidlab keluvchi go‘yo / go‘yoki yuklamalari shu ma’nolarni ifodalovchi turli so‘zlar: xuddi, misli, misoli, bamisli kabilar bilan bir sinonimlik qatorni yuzaga keltira oladi. Bu yordamchi so‘zlar ko‘proq badiiy va publitsistik uslublarda qo‘llaniladi. So‘zlashuv uslubida ham qo‘laniladi. Ilmiy va rasmiy uslublarda deyarli uchramaydi. 29 Пардаев А. Ўзбек тилида ѐрдамчи сўз туркумларининг лисоний тизимдаги ўрни ва лингвопрагматик таҳлили. – Т.: Фан нашриёти, 2013. – 232 б. Rivojlanishda bo‘lgan til tizimimizda bugungi kunda so‘zlarning semantik maydoni kengayib, bir turkumda boshqa bir turkumga ko‘chishi kuzatilmoqda. Balki yordamchisi haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Balki so‘zini biz zidlov bog‘lovchisi deb o‘rganib kelganmiz. Bugungi kunda esa balki yordamchisini ba’zi xususiyatiga ko‘ra, zidlov bog‘lovchisidan farq qiladi deya olamiz. Sababi zidlov bog‘lovchisi ko‘pincha qo‘shma gap qismlarini bog‘laydi, balki yordamchisi bunday vazifani bajarmaydi: Osmonda qat-qat bulutlar ohista suzib borar, baland- balanddan turnalarning horg‘in nolasi eshitilar, ammo (lekin, biroq) o‘zi ko‘rinmasdi (O‘.Hoshimov). Bu keltirilgan misolda zidlov bog‘lovchisining o‘rnida balki yordamchi so‘zini qo‘llay olmaymiz. Balki so‘zi gumon mazmunini ifodalovchi gaplarda qo‘llanganda gumon ma’nosini ta’kidlash uchun, zid mazmunli qismlarga ega bo‘lgan gaplarda esa qarama-qarshilik ma’nosini ta’kidlash uchun qo‘llaniladi. Masalan: Balki Nazira hov o‘shanda — to‘ng‘ichini tug‘ish arafasida ko‘p qarg‘ish olganmisiz, deb so‘ragani bejiz emasdir? Balki o‘zi ham jinday haddidan oshib ketgandir? (O‘.Hoshimov). Bu gap menga yoqmas, balki baltar jahlimni chiqarardi . Demak, balki so‘zi sof bog‘lovchi bo‘lolmaydi, bog‘lovchi funksiyasini bajarayotgan yuklama sirasidan joy oladi. Qisqasi, bir turdan ikkinchi turga o‘tish va bog‘lovchi-yuklama, ko‘makchi- bog‘lovchi kabi oraliq hodisa hosil qilish - yordamchi so‘z tabiatiga xos xususiyat, ularning ichki manba asosida boyishining bir yo‘lidir. 30 AQALLI . Bu so‘zga “O‘zbek tilining izohli lug’ati”da yuklama deya ta’rif berilgan, “eng oz, juda kam” degan semantik ma’noni anglatishi hamda matn tarkibida kelganda “juda bo‘lmaganda”, ”hech bo‘lmasa” kabi ma’nolarga to‘g‘ri kelishi aytilgan. 31 Shu keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib, aqalli so‘zini kuchaytiruv-ta’kid yuklamalari qatoriga qo‘shsak bo‘ladi. 30 SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. – 276 b. 31 Ўзбек тилининг изоҳли луғати А ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz . uz “O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati”da aqalli so‘zining sinonimik qatoriga loaqal, jillaqursa, jilla, jilla bo‘lmasa so‘zlari kiritilgan. Bu sinonimik qatorda jillaqursa oddiy so‘zlashuvga xos. 32 Aqalli yordamchisi matn tarkibida bir qancha so‘zlar bilan manodoshlikni yuzaga keltira olar ekan. Masalan: Onang-chi, onang hech qachon xiyonat qildimi senga! Biron marta, aqalli bir marta xiyonat qildimi? (Dunyoning ishlari.O‘tkir Hoshimov). Ushbu badiiy asardan keltirilgan parchamizda qo‘llangan aqalli so‘zi matn mazmunidan anglashilib turibdiki, yuqorida biz keltirib o‘tgan aqalli so‘zining ma’nolaridan “hech bo‘lmasa” semasiga to‘g‘ri kelyapti. Onang-chi, onang hech qachon xiyonat qildimi senga! Biron marta, hech bo‘lmasa bir marta xiyonat qildimi? Matn tarkibida kelgan aqalli yuklamasi ma’noni kuchaytirishga xizmat qilyapti. Shunga o‘xshash yana bir misol ko‘raylik: Ayollar havas bilan tomosha qilishar, ammo birontasi aqalli narxini so‘rashga jur’at qilolmas edi (Dunyoning ishlari. O‘tkir Hoshimov).Bu keltirgan misolimizdagi aqalli yuklamasi ma’noni ta’kidlab kuchaytirib ifodalashga xizmat qilyapti va hattoki kuchaytiruv- ta’kid yuklamasi bilan ma’nodoshlikni yuzaga keltiryapti. Masalan: Ayollar havas bilan tomosha qilishar, ammo birontasi aqalli narxini so‘rashga jur’at qilolmas edi // Ayollar havas bilan tomosha qilishar, ammo birontasi hattoki narxini so‘rashga jur’at qilolmas edi (O‘.Hoshimov). Aqalli yuklamasi loaqal so‘zi bilan ham ma’nodosh bo‘lib kela oladi: O‘z uyini chet el mebeli bilan to‘ldirib qo‘yganida onasiga aqalli bo‘yradekkina gilamcha sovg‘a qilishni unutmadimikan? Qizini tug‘ilgan kunida atlas ko‘ylak, o‘g‘lini velosiped bilan qutlaganida onasiga oddiy bir paypoq olib berishni esidan chiqarmadimikan? (O‘.Hoshimov) Aqalli yuklamasi gap mazmuniga qo‘shimcha ma’no yuklashga, muallifning his-tuyg’ularini ta’sirli qilib ifodalashga xizmat qiladi. Masalan: Faqat... Hamma gap yomg‘irda bo‘lsa, yana aqalli uch kungina onamning umri cho‘zilsa-yu, keyin yomg’ir emas, muttasil tosh yog’sa ham rozi edim... Keling, ushbu keltirilgan misolni bir o‘rinda aqalli yuklamasini qatnashtirib, yana bir o‘rinda esa tushirib 32 А.Ҳожиев. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. Т.: Ўқитувчи, 1974. 43-б. tahlil qilamiz. Faqat... Hamma gap yomg‘irda bo‘lsa, yana aqalli uch kungina onamning umri cho‘zilsa-yu, keyin yomg‘ir emas, muttasil tosh yog‘sa ham rozi edim… // Faqat... Hamma gap yomg’irda bo‘lsa, yana uch kungina onamning umri cho‘zilsa-yu, keyin yomg’ir emas, muttasil tosh yog’sa ham rozi edim… Ikkala keltirilgan misol ham bir xil, ammo birinchisida yuklama qatnashgan va bu matn mazmuniga qo‘shimcha ta’kid, kuchaytiruv ma’nolarini yuklayapti. Ikkinchi matn ham xuddi shu so‘zlardan iborat, lekin unda yuklama tushirib qoldirilgani uchun matndan anglashilgan ma’no birinchisidagidek tasirli emas. Bundan ko‘rinib turibdiki, ushbu jumla tarkibida qo‘llangan aqalli yuklamasi kuchli emotsional- ekispressivlikni ifodalashga xizmat qilyapti. Xulosa o‘rnida aqalli yuklamasi haqida shunday deya olamizki, bu yuklama kuchaytiruv-ta’kid yuklamasi bo‘lib ko‘proq badiiy va publitsistik uslublarda qo‘llanib, ilmiy va rasmiy uslublarda deyarli qo‘llanmaydi. So‘zlashuv uslubida esa aqalli yuklamasi nisbatan kamroq, bu yuklamaning sinonimlaridan bo‘lgan loaqal, jilla, jillaqursa so‘zlari esa mahalliy shevalarda ko‘proq qo‘llanar ekan. LOAQAL . “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da loaqal yordamchisi arabcha so‘z bo‘lib, o‘zbek tilida “hech bo‘lmasa”, “hech bo‘lmaganda”, “aqalli” kabi so‘zlar ma’nolariga teng kelishi aytilgan. 33 Loaqal so‘zi gap tarkibida qo‘llanganda gap mazmuniga kuchaytiruv, ta’kid kabi qo‘shimcha ma’no yuklashga xizmat qiladi. Masalan: Biroq Gulyaning rahmdilligi-yu Sur’atni deb bunday kuyinishlari Farhodga erish tuyuldi: axir, uning kimligini loaqal bugun o‘zi ko‘rdi-ku! (E.A’zam); “Sobirjon Mansurovich” deydi-ya kasofat! Mushtakkina boshiga! “Buva” demoqqa tiling kira tilasa yoki tarbiyang yo‘l bermasa, loaqal “dedushka” degin, mayli, ruxsat. “Sobirjon Mansurovich” emish-a! Nima, sen huv komsomol qiz Barfina Akobirovamisan? (E.A’zam). “O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati”da loaqal so‘zining aqalli, jilla, jillaqursa, jilla bo‘lmasa so‘zlari bilan bir sinonimik qatorni tashkil qilishi aytilgan. 34 Demak, loaqal so‘zi jumla tarkibida quyidagi so‘zlar bilan ma’nodoshlikni yuzaga keltira olar ekan: 1) aqalli so‘zi bilan: Rustam akasining 33 Ўзбек тилининг изоҳли луғати Л ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz . uz 34 А.Ҳожиев. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. Т.: Ўқитувчи, 1974. 43-б. boshiga yoqqan qorni sidirib tashlaydi. Mana shu qo‘llari bilan! Bu dunyoda rohat ko‘rmadi, aqalli u yoqda tinch yotsin sho‘rlik ( O‘.Hoshimov ) ; Qiyoslaymiz: Rustam akasining boshiga yoqqan qorni sidirib tashlaydi. Mana shu qo‘llari bilan! Bu dunyoda rohat ko‘rmadi, loaqal u yoqda tinch yotsin sho‘rlik. ; 2) hech bo‘lmaganda so‘zi bilan: Uyatdan o‘zini qo‘yarga joy topolmay loaqal yuzini yashirmoqchi bo‘ldi (U.Hamdam).; Qiyoslaymiz: Uyatdan o‘zini qo‘yarga joy topolmay hech bo‘lmaganda yuzini yashirmoqchi bo‘ldi. 3) hech bo‘lmasa so‘zi bilan: Loaqal qo‘ng‘iroq qilib, bundoq hol so‘ramaysiz? (U.Hamdam); Qiyoslaymiz: Hech bo‘lmasa qo‘ng‘iroq qilib, bundoq hol so‘ramaysiz? Kuzatishlarimizga asoslanib shuni ayta olamizki, loaqal yordamchisi kuchaytiruv-takid yuklamasi bo‘lib, ko‘proq badiiy uslubga xosdir. Bu yuklama hech bo‘lmasa, hech bo‘lmaganda so‘zlari bilan ma’nodoshlikni yuzaga keltira olsa-da, jumla tarkibida qo‘llanganda loaqal yuklamasida emotsionallik bu so‘zlarga nisbatan kuchliroq ifoda etiladi. TUGUL . Bu so‘zga O‘zbek tilining izohli lug‘atida inkor-ta’kid yuklamasi deya ta’rif berilib, narsa, kimsanigina emas, balki..; u yoqda tursin, hatto…kabi ma’nolarni ifodalab kela olishi aytilgan. 35 Keling, tugul so‘z yuklamasining badiiy matnda qo‘llangan o‘rinlaridan misollar ko‘raylik. Masalan, Paxta tugul padbo‘r ham qolmagan, ammo yomg‘ir tinishi bilan ularni dalaga haydashar, talabalar biydek paxtazorda tentirab yurishar, har qadamda etikka botmon-botmon loy yopishib, marzalarning u yer-bu yerida to‘kilib qolgan ko‘rak aralash kir paxtani loydan ajratib etakka tiqishar edi. ; Ehtiyot bo‘l, mina bo‘lishi mumkin…«Mina emish! Мina tugul atom bombasi bo‘lmaydimi! » (Tushda kechgan umrlar.O‘tkir Hoshimov); Qorabotir yurtning erkasi, jo‘ralarning serkasi edi // Boy edi yegani go‘sht-u moy edi.// Alp edi, lekin nozik qalb edi.// Erta-yu kech jo‘ralariga bazm berar, ammo buni hech kimning yuziga solmas:”Do‘stlarimdan molim tugul jonimni ham ayamayman”, der edi (U.A’zim). 35 Ўзбек тилининг изоҳли луғати Л ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz.uz Tugul so‘z yuklamasi o‘zi qatnashgan jumla tarkibida inkor mazmunini ta’kidlab, kuchaytirib ifodalaydi. Buni yuqorida keltirilgan misollarda ko‘rishimiz mumkin. 2.2. O‘zbek tilida yuklamaga ko‘chayotgan so‘zlar Tilshunosligimizda yordamchi so‘zlar sirasi masalasi hali ham oxiriga yetgan emas. Ayrim birliklarning qaysi guruhga kirishi haligacha munozarali bo‘lib kelmoqda. Ba’zi so‘zlarni muayyan guruhga kiritsak-da, ba’zilarining vazifasi o‘z guruhining umumiy vazifasiga mos kelmay qoladi. Bu xil muommoni hal etishda tronspozitsiya yoki transformatsiya yoki omonimiya hodisasi deyish an’anaga aylandi. Ammo H.Nematov bu xildagi birliklarni ko‘chishlar emas,”oraliqdagi birliklar” deyishni ma’qul topdi. Rivojlanishda bo‘lgan til tizimimizda so‘zlarning bir turkumdan ikkinchi bir turkumga ko‘chishi, ya’ni ba’zi bir so‘zlarning bugungi kunda semantik maydoni kengayib bormoqda. Bu jarayon yordamchi so‘zlarda ham kuzatilmoqda. Ushbu jarayon tilshunoslar tomonidan o‘rganilib, bu borada turli xulosalar berilgan: yordamchi so‘z mustaqil so‘z va so‘z-gap oralig‘ida “oraliq uchinchi” maqomini oladi. …yordamchi so‘z mustaqil so‘z hisobidan ortib boradi. Yordamchi so‘zning boyishida yana bir yo‘l - ulaming ichki tomondan bir turdan ikkinchi turga o‘tishi, aniqrog‘i, “oraliq hodisa” xususiyatiga ega bo‘lgan ko‘makchi bog‘lovchi, bog‘lovchi-yuklamaning mavjudligi. 36 Yuqorida to‘xtalib o‘tganimizdek, yuklamalarni ikki turga: 1) qo‘shimcha ko‘rinishidagi yuklama; 2) so‘z yuklamaga ajratgandik. So‘z yuklamaning o‘zini esa sof so‘z yuklama va nisbiy (vazifadosh) so‘z yuklama deb tasnif qilgan edik. Ilmiy ishimizning ushbu bandida aynan nisbiy ya’ni vazifadosh yuklamalar xususida so‘z boradi. 36 SayfulIayeva R . R ., Mengliyev B . R ., Boqiyeva G . H ., Qurbonova M . M ., Yunusova Z . Q ., Abuzalova M . Q . Hozirgi o ' zbek adabiy tili . O ' quv qo ' lIanma . - T ., « Fan va texnologiya ., 2009. – 276 b . Bugungi kunda til tizimimizda o‘z semantik maydonini kengaytirib yuklamalashayotgan, ya’ni bir o‘rinda boshqa so‘z turkumi vazifasida, yana bir o‘rinda esa yuklama vazifasida kela oladiga so‘zlar mavjud bo‘lib, bunday so‘zlar qatoriga quyidagilarni kiritsak bo‘ladi: 1) olmoshdan ko‘chgan: ana, mana, nima, bu, qani, ayni…2) sifatdan ko‘chgan: sho‘rlik, bechora, yomon(yomonam),…..3) ravishdan ko‘chgan: atigi, yolg‘iz, aynan kabilar. ANA. Bu so‘zning “ O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da ikki ma’noda qo‘llanishi keltirilgan. Bir o‘rinda ko‘rsatish olmoshi vazifasida kelsa, yana bir o‘rinda ko‘rsatish, ta’kid ma’nolarini ifodalovchi yuklama bo‘lib kela olishi aytilgan. 37 Nutqda relyativ munosabatlarni shakllantiradigan element hisoblanuvchi olmoshlar o‘zining leksik-grammatik vazifasidan tashqari nutqiy vaziyatga qarab diskursiv yuklamalar sifatida qo‘llanilib, har-xil stilistik vazifalarni bajaradi va matnga o‘ziga xos ekspressiv ma’no bera oladi. 38 Ana olmoshi yuklamaga ko‘chganda ko‘rsatish, ta’kidlash ma’nolaridan tashqari matnda ifodalanayotgan axborotga qo‘shimcha ravishda tan berish, ajablanish, baho berish kabi semantik ma’nolarni ham yuzaga chiqarishga xizmat qiladi. Buni matndan olingan parchalar misolida ko‘rib chiqaylik. Masalan: Pishmagan yong‘oqning bitta yaxshi tomoni bor: og‘ir bo‘ladi. Uchi bilan dum tomonini yaxshilab ishqalab yog‘lasangiz, zoldirdek sipsilliq soqqaga aylanadi. Ana undan keyin “soqqa quvar” o‘ynayverasiz (Dunyoning ishlari. O‘tkir Hoshimov). Matnda qo‘llangan ana so‘zi bu o‘rinda yuklama vazifasida kelyapti. Sababi bu misolimizda ana so‘zi biror narsani ko‘rsatish uchun emas, balki ma’noni tasdiqlash, ta’kidlab ko‘rsatish uchun xizmat qilyapti. Keling bu yuklamani yana bir qancha o‘rinlarda qo‘llanilishini tahlil qilaylik. Masalan, Ana! — Kelinoyi tag‘in shang‘illadi. — Sizning eringiz o‘tiningizgacha yorib beradi. Maniki bo‘lsa, bir paqir suv olib kelmaydi… 37 Ўзбек тилининг изоҳли луғати A ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz . uz 38 Пардаев А. Ўзбек тилида ѐрдамчи сўз туркумларининг лисоний тизимдаги ўрни ва лингвопрагматик таҳлили. – Т.: Фан нашриёти, 2013. – 168 б. ( Dunyoning ishlari. O‘tkir Hoshimov). Keltirilgan bu misolimizda ana yuklamasi bildirilgan fikrning tasdiqini ta’kidlab kelyapti. Kuzatishlarimizga tayanib shunday deya olamizki, ana vazifadosh yuklamasi mana vazifadosh yuklamasi bilan matn tarkibida bir o‘rinda qo‘llanganda gap mazmuniga kuchaytirish-ta’kidlash ma’nosi bilan birgalikda, matndan anglashilgan biror narsa yoki voqeaga baho berish ma’nosini ham yuklab keladi. Masalan, 1 . Shibilg‘oni deysizmi, shakarangur deysizmi, echkiemarmi - hammasi shu bog‘da bo‘lardi. Ana uzumu mana uzum. 2. Ana rohat-u mana rohat! Usti muzday, ichi issiq. Bir burdasini o‘zim yeyman, bir burdasini kuchugimga beraman. 3. Nihoyat mol bozoriga keldik. Ana bozor-u mana bozor. (O‘.Hoshimov) Ana yuklamasining tasdiq ma’nosini ta’kidlab, kuchaytirib keladi: Menday paytida otni egarlab o‘zi choptirgan. Jo‘raboshimizday bo‘lganida ketmon bilan bir tanob yerni hashpash deguncha ag‘darib tashlagan. Oltmishvoy ana shunaqa yigit! (O‘.Hoshimov); Bir maza qilaylik. Ana ko‘rdinglarmi paxtaning xosiyatini, tasadduqlar. Bu so‘z vazifadosh yuklama vazifasida kelganda tasdiq, ta’kid ma’nolari bilan birgalikda qahramon kayfiyatidagi quvonchini, hayajonini ifodalalashda ham qo‘l keladi. Masalan: Kichkina akamning oyog‘iyam bir joyda turavermaydida. O‘sadi, etik sig‘maydi. Ana endi etik bizniki! (O‘.Hoshimov); Ana bunisi boshqa gap! Xayriyat-e, bo‘yniga oldi oxiri. ; Yemakxonaga kirganda u taom tanlab o‘tirmaydi, to‘g‘ri kelganini ikki-uch hissa qilib urib chiqaveradi. Ana shuning uchun ham qaddi-qomati hamon shopdek, biror joyidan shikoyati yo‘q. (E. A’zam); Ana vazifadosh yordamchisi matn tarkibida oldin aytilgan fikrning tasdiqini kuchaytirib ifodalashga xizmat qiladi. Oqposhsho keladi – ana endi keladi! (Otamdan qolgan dalalar.Tog’ay Murod); Kinobobomiz ana shundayin dono, donishmand! (E.A’zam) MANA . Bu so‘zning “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da bir qancha vazifalarda kela olishi ko‘rsatilgan: 1) ko‘rsatish olmoshi vazifasida; 2) ko‘rsatish olmoshlari oldidan qo‘llanib, kuchaytiruv va ta’kidni ifodalab keladi; 3) alohida ta’kidni ifodalovchi yuklama; 4) undov gapda hayrat, kinoya, tajjub kabi ma’nolarni ifodalay olishi keltirilgan. 39 Tilshunos professor A. Pardayev bu olmoshni diskursiv yuklamalar safiga kiritib, mana olmoshi gapda o‘zining an’anaviy deyktiv belgisiga ko‘ra ko‘rsatish ma’nosida emas, balki matnga ma’lum bir harakat, jonlantirish kiritishga xizmat qiladi deya aytib o‘tadi. 40 Keltirilgan ushbu ma’lumotlarga asoslanib, biz ham ikkilanmasdan mana so‘zini kuchaytiruv- ta’kid ma’nolarini ifodalab keluvchi vazifadosh yuklama sirasiga kiritsak bo‘ladi. Mana vazifadosh yuklamasi ko‘rsatish olmoshlari oldidan qo‘llanib, kuchaytiruv va ta’kidni ifodalab keladi. Masalan: Maktabda oddiy muallima bo‘lgan eski xotinining qo‘lida bir qizu mana shu o‘g‘li Baxtiyor qoldi .; Filmni ovozlashtirganda binoyidekkina o‘zbekcha sayrab berishadi-yu, o‘zaro gap-so‘zga kelganda mana shu ahvol! ; Bari mana bu arboblik savlatiga, shu savlatni bergan mayda-chuydalarga almashtirildi, qurbon berildi. ; Ustoz deganlari – kinochilarimizning piri, mana shu dargohga ham ko‘p yillar rahnamolik qilgan, ikkitami-uchta “kartina”si bilan mashhuri jahon bo‘lgan yetmish yoshlardagi chol .(E.A’zam) Mana alohida ta’kidni ifodalovchi yuklama vazifasini ham bajaradi: Mana , endi boshqa g‘oliblar qatori xalqaro kinoko‘rikka otlangan. ; Mana, necha yil bo‘ldiki, mansab kursisiga mahkam yopishib olgansan, arzirli biror nima yozganing yo‘q.; Mana, u halidan beri eski charm kresloda Valentina Grigorevna Samoxinaning qovog‘ini poylab o‘tiribdi.; Mana, bordingiz deylik. Chol bog‘dagi biror daraxt soyasida albatta esnab o‘tirgan bo‘ladi.; Mana, endi sizni tabriklasak bo‘lar, o‘rtoq muallif!; Mana , nihoyat, ustozu shogird o‘sha o‘rik tagida o‘tiribmiz.; Beixtiyor sigaretni labiga qistirib, gugurt chaqdi: “ Mana , hammayoq kislorod!”; Mana , o‘zing “iste’dod” deyapsan, to‘ng‘ich o‘zbekcha kartina 39 Ўзбек тилининг изоҳли луғати M ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz . uz 40 Пардаев А. Ўзбек тилида ѐрдамчи сўз туркумларининг лисоний тизимдаги ўрни ва лингвопрагматик таҳлили. – Т.: Фан нашриёти, 2013. – 168 б. ekanini, anovi shov-shuvlarni tilga olyapsan – baloni bilgich kinoshunos bo‘laturib, filmning nomiga kelganda bunday bepisand tusmollab so‘zlashing nimasi! (E.A’zam). Xulosa o‘rnida shuni ayta olamizki, mana vazifadosh yuklamasi o‘zi qatnashgan gap mazmuniga kuchaytiruv, ta’kid, tajjub, hayrat kabi qo‘shimcha ma’no yuklab keladi. Bu vazifadosh yuklama olmosh turkumidan ko‘chgan yuklama bo‘lib, ko‘proq badiiy, publitsistik hamda oddiy so‘zlashuv uslublarida qo‘llaniladi. Rasmiy va ilmiy uslublarda deyarli uchramaydi. NIMA . Bu olmoshga “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” da so‘roq olmoshi deya ta’rif berilib, yana bir nechta ma’nolarni ifodalab kelishi aytilgan. Masalan, nima olmoshi so‘roq gaplar tarkibida yana boshqa so‘roqni ifodalovchi vositalar bilan birgalikda kelib, so‘roq mazmunini kuchaytiradi va ta’kidlaydi. 41 Nima olmoshi nutqiy jarayonda pragmatik imkoniyatini kengaytirib, so‘roq mazmundagi grammatik vazifasidan chekingan holda, ta’kid ma’nosini kuchaytirishga xizmat qiladi. 42 Buni misollar asosida ko‘raylik: «Nima, buningni boshida shoxi bormi, ishlasin-da», deydi... ; Nima, or qilyapsanmi? — dedi bir muddat xomush o‘tirgach.; Nima, sen kinoyulduzmisan? Jahonshumul shaxsmisan?; Sizga ham Acha xoladan yuqqan shekilli, — dedim yarim hazil, yarim kinoya qilib. — Nima, fol ochyapsizmi? (O‘.Hoshimov). Keltirilgan ushbu misollardagi so‘roq ma’nosi –mi so‘roq yuklamasi orqali shakillangan. Nima olmoshi esa taajjubni kuchaytirish va so‘roq mazmunini ta’kidlash bilan birgalikda nutqni jonlantirishga, uni harakatli qilishga xizmat qilmoqda. Keling, jumla tarkibidagi nima nisbiy yuklamasini bir o‘rinda qatnashtirib, boshqa bir o‘rinda tushirib ko‘raylik: Nima, vrach sizdan rostdan ham pul so‘radimi? (O‘.Hoshimov) Qiyoslaymiz: vrach sizdan rostdan ham pul so‘radimi? Ushbu misolda qo‘llangan nima diskursiv yuklamasi vositasida matn odiy axborot, xabar berishga nisbatan birmuncha ta’sirliroq, yorqinroq va jonliroq obrazli faoliyatni yuzaga keltirishga 41 Ўзбек тилининг изоҳли луғати Н ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz.uz 42 Пардаев А. Ўзбек тилида ѐрдамчи сўз туркумларининг лисоний тизимдаги ўрни ва лингвопрагматик таҳлили. – Т.: Фан нашриёти, 2013. – 168 б. xizmat qilmoqda. Nima yuklamasi tushirilgan qismi esa, oddiy so‘roq mazmunli gap bo‘lib kelyapti. BU. “O‘zbek tilining izohli lug’ati”da bu so‘zini omonim so‘z safiga kiritib, ikki ma’noda: 1) ko‘rsatish olmoshi; 2) kuchaytiruv- ta’kid yuklamasi bo‘lib kelishi aytilgan. 43 Tilshunosligimizda yaratilgan bir qancha ilmiy ishlarda ham bu so‘zining yuklama vazifasida kelishi ta’kidlangan. 44 Bu vazifadosh yuklamasi gapdagi ma’noni kuchaytirish, ta’kidlash uchun xizmat qiladi. Masalan: Bu deyman, do‘kongayam chiqmaysan, — dedi yana ham ingichkaroq tovushda.; Bu diyman, uka, gazetlaringga bizniyam yozsa bo‘lavuradimi? Yo buniyam «ohoni» bormi?; Bu Maskov degani xo‘pam katta shahar ekan. (O‘.Hoshimov) matnlarida bu olmoshi yuklama ko‘chib, muloqot jarayonida tinglovchi diqqatini tortish, ifodalanayotgan fikrlar ketma-ketligini ta’minlash maqsadida qo‘llanilgan. Olmosh turkumidan ko‘chgan bu vazifadosh yuklamasi ko‘proq badiiy uslubda qo‘llaniladi. QANI . Bu so‘zga izohli lug‘atda so‘roq olmoshi deya ta’rif berilib, so‘zlovchining ko‘z o‘ngidagi shaxs yoki narsaning qayerda ekanligi haqidagi so‘roqni bildirgan o‘rinlarda so‘roq olmoshi vazifasini bajarib kelishi ta’kidlangan. 45 Masalan: Nima bo‘ldi? — dedi oyim tipirchilayotganimni ko‘rib. — Soqqam qani ?; Dalavoy shiddat bilan otdan sakrab tushdi. — Qani qog‘ozingiz? (O‘.Hoshimov) Qani so‘zi so‘roq manosidan tashqari yana o‘zi qo‘llangan jumla tarkibiga etiborni jalb etish, undash, da’vat ma’nolarini ham yuklab keladi. Ushbu ma’nolarni ifodalab kelgan o‘rinlarda esa yuklama vazifasini bajarib keladi. Masalan: Qani ayting, nimaga ishonish kerak, kimga ishonish kerak?» ; Iya, ana, Shayx kelib qoldi! — dedi allakim tantana bilan. — Qani , samovarga o‘zing qaray 43 Ўзбек тилининг изоҳли луғати Б ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz.uz 44 Исоқов З. Ўзбек тилида сўз туркумларининг ўзаро муносабати ва унда юкламаларнинг ўрни: Филол. фан. номз. …дис.автореф.–Фарғона, 2005.-22 б.; Пардаев А. Ўзбек тилида ѐрдамчи сўз туркумларининг лисоний тизимдаги ўрни ва лингвопрагматик таҳлили. – Т.: Фан нашриёти, 2013. – 169 б. 45 Ўзбек тилининг изоҳли луғати Қ ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz.uz qol.; Iye-iye, qoravoylar, kep qopsizlar-da! — deydi quvonib. — Qani , kampir, chodirni opchiq.; Qani , kela qoling, — dedi oyim ayvon tomonga yurib.; Qani uyga, — dedi dadam qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib. — Bir piyola choyimiz bor.; Qani , tuyog‘ingni shiqillat! — dedi tahdid bilan.; Qani chertib ko‘rchi. Yetti pushtingni quritib yuboraman!; Qani, tura qol, bolam, echkini haydashib borasan.; Qani , bo‘yniga olmay ko‘rsin-chi.; Qani, otlan! — dedi odatdagidek shoshilib. — Jizzaxga ketdik. (Dunyoning ishlari. O‘.Hoshimov).! ( Qani , tuyog‘ingni shiqillat- chi! — dedi Grisha tishini g‘ijirlatib.; Qani, nonga qara. Oyimlarning nonlarini sog‘ingansan Tushda kechgan umrlar. O‘.Hoshimov) Qani vazifadosh yuklamasi istak-xohish mazmunli gaplar tarkibida qo‘llanib, istak-xohish ma’nosiga alohida ta’kid hamda urg‘u beradi. Masalan: Shahnoza chirqillab erining yelkasidan tortqilashga tushdi. Qani kuchi yetsa!; Qani shunaqalardan o‘n mingi, boring, ana mingtasi bo‘lsa!; Grisha derazani yopdiyamki, qulog‘i tinchisa qani ?; U yoqqa ag‘darildi, bu yoqqa ag‘darildi. Qani uyqu kelsa!; Uyqu kelsa, qani ! Xayol ming ko‘chaga olib kiradi.; Komissar g‘azabdan qaltirab qoldi. Tili kalimaga kelsa qani! (O‘.Hoshimov) AYNAN. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da aynan so‘zini bir o‘rinda ravish turkumidagi so‘zga, yana bir o‘rinda esa yuklamaga kiritgan. 46 Aynan so‘zi matn tarkibida qo‘llanganda “xuddi o‘zi, qanday bo‘lsa shunday, o‘zgarishsiz” kabi ma’nolarni ifodalab kelgan o‘rinlarda ravish vazifasini bajarib keladi. Masalan: Andak tanaffusdan so‘ng axborot matni aynan takrorlangach, irg‘ib o‘rnidan turdi. Aynan so‘zi yuklam vazifasini bajarib kelganda jumla mazmuniga kuchaytirish, ta’kid manosini yuklaydi. Shunga asosan bu vazifadosh yuklamani kuchaytiruv-ta’kid yuklamalari safiga kiritsak bo‘ladi. Masalan: Gazetada o‘qidim: Xitoy tomonlarda aynan shuni davolaydigan usullar chiqqanmish. Uyg‘uristonga ijodiy safarga bormog‘i zarurligini bayon etib markaziy uyushmaga ariza yo‘lladi; shoir haqidagi dastlabki “Furqat” filmi aynan o‘zi dunyoga kelgan yili (kim tekshirib boryapti!) ishlanganiniyu uning ijodiga, 46 Ўзбек тилининг изоҳли луғати A ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz.uz demakki, murakkab taqdiriga qiziqishi g‘oyat zo‘rligini pisanda qilmoqni ham unutmagan edi. ; Aynan shunisi boshqa birovga qiziq tuyulgan bo‘lsa ham ajab emas. ; Nega endi o‘zbek? Aynan o‘zbek? Men-chi? Oyim-chi? – deydi Vika kutilmaganda begona tusga kirib. ; Aynan mana shu o‘rinda biz ham bekinmachoq o‘ynamay, qo‘shtirnoqsiz atasak yarashardi uni! ; Goho yetti uxlab tushingizga kirmagan girdob yo mag‘zavalarga yo‘liqasiz, ammo ularni chetlab-aylanib emas , aynan kechib o‘tmog‘ga mahkumsiz! (E.A’zam); Nega endi aynan «o‘ldirib ketishgan» deyapsiz?; Soatning ro‘parasida aynan To‘laganning o‘zi turar edi.; Hozir... Kapalak qanotidek bir-ikki silkinadi-yu... aynan yurakning o‘zini so‘rab turgan ko‘zlardan yosh oqadi...; Xuddi pana-panada dushmanlar yashirinib olgandek, avtomatini aynan menga o‘qtalib turgandek, boshimni ichimga tortdim.; Keyin majlis bo‘ldi. Uch kecha... Darsdan keyin... Aynan, darsdan keyin... RayONOdan odamlar keldi.; O‘sha kuni aynan Shomatovning podezdi ro‘parasida nima qilayotgan edingiz?; Aynan o‘sha kuni eshik qulflanib qolganmidi-yo‘qmi? (O‘.Hoshimov).; O‘tgan yili Armanistonda bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda navbatdagi forum aynan Samarqandda o‘tkazilishini hohlagandik.; Daniyaning sharqiy Yutlandiyasidagi Norrea vodiysidagi yer qismi aynan shu harf bilan nomlangan.; Qizig‘i, uni faqat aynan shu markadagi kartoshka chipslari qiziqtiradi . (Zarafshon) Yuqorida keltirilgan misollarda qatnashgan aynan so‘zi jumla mazmuniga ta’kid ma’nosini kuchaytirib ifodalab kelayotgan nisbiy yuklamadir. Aynan vazifadosh yuklamasi so‘zlashuv, badiiy va publitsistik uslublarda faol qo‘llanilib, ilmiy va rasmiy uslublarda deyarli qo‘llanilmaydi. AYNI . O‘zbek tilining izohli lug‘atida ushbu so‘zni narsa va hodisaga ishora qiluvchi olmoshga hamda ta’kid-kuchaytirishni ifodalovchi yuklamaga kiritgan. 47 Ayni olmoshi yuklama vazifasini bajarib kelganda o‘zi qatnashgan jumla mazmuniga kuchaytiruv-ta’kid ma’nosini yuklab keladi. Masalan: Hozir ayni siyosiy mashmashalar avjiga chiqqan zamon!; Ayni tobda Farhodning xayoli ketgan, uncha-muncha gap qulog‘iga kirmas, g‘ala-g‘ovurdan bezor bo‘lgan edi 47 Ўзбек тилининг изоҳли луғати A ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz.uz u.;; Ammo shularning bari-barida allaqanday bir xo‘jako‘rsinchilik, ayni choqda odatiylik ruhi ham sezilardi . (E.A’zam).; Ayni qahatchilik, urush, birov birovga holing nima kechdi, deyishi mahol...;.; Choponli kishi echkining ikkala biqiniga shapillatib qo‘ydi. — Xudo xohlasa, ayni qish chillasida bolalarning og‘zi oqarib qoladi, birodar!; Ayni yoz chillasida ammam tag‘in keldi. (O‘.Hoshimov) Ayni vazifadosh yuklamasi matn tarkibida bir qancha so‘zlar bilan sinonimlik qatorni tashkil qila oladi: 1) rosa so‘zi bilan: Ish ayni qiziganda, kutilmagan voqea ro‘y berdi (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz : Ish rosa qiziganda, kutilmagan voqea ro‘y berdi. ; 2) aynan so‘zi bilan: Kim bo‘ldi ekan-a? Indamay yotaveray desa, eshikni buzib kirmoqdan ham toymaydigan! Boya chiroqni o‘chirib qo‘ysa bo‘larkan, derazada shu’la ko‘ringan-da. Jin ursin, kelib-kelib ayni nozik paytda!.. (E.A’zam). Qiyoslaylik: Kim bo‘ldi ekan-a? Indamay yotaveray desa, eshikni buzib kirmoqdan ham toymaydigan! Boya chiroqni o‘chirib qo‘ysa bo‘larkan, derazada shu’la ko‘ringan-da. Jin ursin, kelib-kelib aynan nozik paytda!.. ATIGI . Bu so‘zning O‘zbek tilining izohli lug‘atida ravish turkumiga kirishi aytilgan. 48 Atigi so‘zining “O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati”da bor-yo‘g‘i, bori, bo‘lgani, nihoyati, faqat(gina) so‘zlari bilan bir sinonimik qatorda tura olishi keltirilgan. 49 Atigi so‘zi matn tarkibida qo‘llanganda miqdor-daraja ravishi bo‘lib kelish bilan birgalikda, matn mazmunidan anglashilgan fikrga ayirish, chegaralash ma’nolarini ham yuklab kela oladi. Aynan jumla mazmuniga ayirish-chegaralash ma’nolarini yuklab kelgan o‘rinlarda bu so‘zni vazifadosh yuklamalar safiga kiritsak bo‘ladi. Masalan, Shu bilan birga, Rossiyada atigi 7 ta kon mavjud va ularning deyarli barchasi Baykal ortida joylashgan. .. Amerikalik egizaklar Jim Lyuis va Jim Springer atigi uch haftalik bo‘lganida, 15 yoshli onasi rad javobini yozgan, bolalar ajratilib, ularni turli oilalar asrab olgan .(Zarafshon). 48 Ўзбек тилининг изоҳли луғати A ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz.uz 49 А.Ҳожиев. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. Т.: Ўқитувчи, 1974. 39-б. Atigi so‘zi quyidagi so‘zlar bilan ma’nodoshlikni yuzaga keltira oladi: 1) faqat(gina) so‘zi bilan: Ermon buva yana bitta afsona aytib berdi. Bu cho‘pchakni atigi bir marta aytgan bo‘lsa ham negadir xotiramda saqlanib qoldi (O‘.Hoshimov) . Qiyoslaymiz : Ermon buva yana bitta afsona aytib berdi. Bu cho‘pchakni faqatgina bir marta aytgan bo‘lsa ham negadir xotiramda saqlanib qoldi. ; O‘zining kelganiga atigi bir hafta bo‘libdi-yu, Toshkentda nima gapligini, kinochilar orasida nima mishmishlar yurganini ijikilab surishtiraveradi. (E.A’zam). Qiyoslaymiz: O‘zining kelganiga faqat bir hafta bo‘libdi-yu, Toshkentda nima gapligini, kinochilar orasida nima mishmishlar yurganini ijikilab surishtiraveradi. ; Dunyoga hirs qo‘ysa atigi bir uy, bir ayvonga qanoat qilmay, qo‘sha-qo‘sha imoratlar soldirgan bo‘lardi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz: Dunyoga hirs qo‘ysa faqat bir uy, bir ayvonga qanoat qilmay, qo‘sha-qo‘sha imoratlar soldirgan bo‘lardi .2) bor-yo‘g‘i so‘zi bilan: Vallamat Mirzo Ramazon atigi ellik to‘rt yoshida to‘satdan dunyoni tark etdi (E.A’zam). Qiyoslaylik: Vallamat Mirzo Ramazon bor-yo‘g‘i ellik to‘rt yoshida to‘satdan dunyoni tark etdi. ; Atigi vazifadosh yuklamasi miqdorni bildiruvchi so‘zlar oldidan qo‘llanilib, shu matndan analashiladigan miqdor bilan bog‘liq ma’noni kuchaytirib ta’sirli qilib ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, Tag‘in bir daqiqa, atigi bir daqiqa o‘tsa, o‘zimni idrok etolmay qolishimni sezib turardim (O‘.Hoshimov). Atigi vazifadosh yuklamasi badiiy, publitsistik hamda so‘zlashuv uslublarida qo‘llaniladi. Ilmiy va rasmiy uslublarda deyarli ishlatilmaydi desak ham bo‘ladi. AXIR. Bu so‘zning O‘TILda ikki xil so‘z turkumida kelishi, ya’ni ravish va yuklama vazifalarida qo‘llana olishi aytib o‘tilgan. Axir so‘zi ravish vazifasida kelganda “oxiri, provardida, nihoyat” kabi ma’nolarni ifodalaydi, yuklama vazifasida qo‘llanganda esa ma’noni kuchaytirish va ta’kidlash uchun qo‘llanadi. Masalan: Qazisan, qartasan, axir zotingga tortasan! -dedi kampir omborni qulflayotib.(A.Qahhor). Ushbu keltirilgan misolda axir so‘zi ravish bo‘lib kelyapti. Axir so‘zi yuklama vazifasida kelganda o‘zi bog‘lanib kelgan sintaktik qismga ko‘proq ta’kid ma’nosini beradi. Bu yuklama so‘zlovchining voqelikka munosabatini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu yuklamaning jumladagi ahamiyatini bilish uchun u ishtirok etgan jumlani qo‘llangan va qo‘llanmagan holda qiyoslab ko‘rishning o‘zi kifoya. Bu yuklama o‘zi ishtirok etgan matndagi gumon ma’nosini ta’kidlaydi: - O‘zi qayoqda ekan? — Unisini bilmadim. O‘sha xatga bitgandir axir, qayerdaligini. (Said Ahmad); Mayli, baxtingizni sinab ko‘ring. Bu kunlar ham o‘tib ketadi. Biron yorug‘ kun bordir axir.(Said Ahmad). Axir yuklamasi o‘zi qatnashgan jumladagi so‘roq mazmunini ta’kidlab keladi: - O‘ylasang-chi, Dildor, dadam qarib qolgan narsa. Besh kunligi bormi, yo‘qmi, nima qilay, tashlab ketaymi, axir? (Said Ahmad); Yutqazganni «taka» qilib xarrak tagidan o‘tkazadilar. («Vaqtni o‘ldirish» kerakmi axir?). (O‘.Hoshimov).; Puli bilan nima ishing bor! — U qo‘lini paxsa qildi. — Pskentning o‘ziga borasanmi axir? Matn tarkibida –ku bilan birgalikda qo‘llanganda, ta’kid ma’nosini kuchaytiradi: Jonholatda o‘zimni orqaga tashladim. Axir bu... Shahnoza-ku. (O‘.Hoshimov); Tanidim! Axir bu — o‘zimizning «vojak»-ku.; Axir... Axir bu o‘zimning tomorqamdagi daraxt-ku. Mana qarang, qurib qolgan.; Endi ko‘z o‘ngimga Risolat opa keldi. Axir maktabdagi eng chiroyli, eng shirinso‘z o‘qituvchi shu — o‘zimizning Risolat opamiz-ku!; Dallol shu yerning odami-ku. Topilar axir, — derdi oyim menimi, o‘zinimi yupatib. (O‘.Hoshimov). kabilar. Axir yuklamasi -ku endi kabi ayrim vositalar bilan sinonimlikni hosil qiladi. Ammo shunga alohida to‘xtalib o‘tish kerakki, matndagi ta’kid ma’nosini ifodalashda axir yuklamasi o‘ziga xos xususiyatini namoyon qiladi. YOLG‘IZ . “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da yolg‘iz so‘zining bir nechta ma’nolarda kela olishi to‘g‘risida ma’lumotlarni uchratamiz. Shunga asoslanib ayta olamizki, yolg‘iz so‘zining semantik maydoni keng bo‘lib, bu so‘z bir o‘rinda sifat turkumiga mansub so‘z bo‘lib kelsa, yana bir o‘rinda yordamchi so‘z turkumlaridan biri yuklama bo‘lib kela oladi ekan. Yana bir adabiyotda yolg‘iz so‘zini sifat turkumidan ko‘chgan nisbiy yuklamalar safiga kiritishgan. 50 Shu sifat turkumiga xos bo‘lgan bu so‘z yuklama vazifasini bajaruvchi mustaqil so‘z hisoblanadi. Bu so‘z yuklama sifatida yakka, yagona, tanho, bir, birgina, faqat so‘zlari bilan ma’nodoshlikni yuzaga keltira oladi: 1) faqat so‘zi 50 SayfulIayeva R . R ., Mengliyev B . R ., Boqiyeva G . H ., Qurbonova M . M ., Yunusova Z . Q ., Abuzalova M . Q . Hozirgi o ' zbek adabiy tili . O ' quv qo ' lIanma . - T ., « Fan va texnologiya ., 2009. – 267 b . bilan: Qarasam, yonimda hech kim yo‘qmish. Bir o‘zim qolibman. Yolg‘iz o‘zim. (O‘.Hoshimov); Qiyoslaylik: Qarasam, yonimda hech kim yo‘qmish. Bir o‘zim qolibman . Faqat o‘zim. ; 2) yagona, yakka so‘zlari bilan: Poshshoning Xudodan tilab-tilab olgan yolg‘iz o‘g‘li bor ekan. (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz: Poshshoning Xudodan tilab-tilab olgan yakka(yagona) o‘g‘li bor ekan. ; 3) birgina so‘zi bilan: Kech kirgan sayin yuragi siqilaveradi. Yolg‘iz ovunchog‘i — televizor. (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz: Kech kirgan sayin yuragi siqilaveradi. Birgina ovunchog‘i — televizor . Yolg‘iz so‘zining semantik maydonining kengligini, uning matn tarkibida ko‘p o‘rinlarda ayiruv-chegaralov yuklamasi vazifasida kela olishini ko‘rishimiz mumkin. Umuman olganda, faqat, faqatgina, tanho, yolg‘iz, yolg‘izgina, yakka, yagona, bir, birgina kabi sof va funksional yuklamalari o‘zaro ma’nodoshlik munosabatda bo‘lsa-da, ya’ni jumla tarkibida biri ikkinchisi o‘rnida bemalol qo‘llanilib kela olsa-da, ammo ular ham o‘zaro bir-biri xususiy farqlanishlariga ega. Bu yuklamalarning ushbu o‘ziga xosliklari matn mazmunidan anglashilib turadi. Shunga ko‘ra ular ba’zi o‘rinlarda bir-biri bilan o‘rin almasha olsa, ba’zi o‘rinlarda buning imkoni bo‘lmaydi. Matnda ularning qaysidan foydalanish esa uslubiy imkoniyatdan kelib chiqib tanlanadi. TIM. Bu so‘zga “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da bir nechta ma’nolarni ifodalab keluvchi omonim so‘z deya ta’rif berilgan. Lug‘atda bu so‘zni “qora”, “qorong‘ulik” so‘zlari oldidan ishlatiladigan kuchaytiruv yuklamasiga kiritgan. 51 Demak, tim so‘zi yuklama vazifasida kelganda o‘zi qatnashgan jumla tarkibidagi rang bildiruvchi qora va qorong‘ulik so‘zlari oldidan kelib, shu so‘zlar ma’nosini kuchaytirib ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, AKSINCHA. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da aksincha so‘zini bir necha vazifada, ya’ni ravish, kirish so‘z hamda yuklama bo‘lib kela olishi aytilgan. Lug‘atda bu so‘zni zidlash ma’nosini ifodalovchi vazifadosh yuklamaga kiritgan. Masalan: Xo‘sh, u bir vaqtlar Ilmen ko‘li bo‘yida o‘zini entiktirgan bu 51 Ўзбек тилининг изоҳли луғати Т ҳарфи А.Мадвалиев таҳрири остида (2006-2008) wwwziyouz . uz tamannodan shu tariqa alamini olmoqchi bo‘ladimi? Yo‘q, yo‘q, aslo! Aksincha – o‘sha xotiralar beorlarcha savdoga qo‘yilgani uning ensasini qotiradi, xolos. (E.A’zam). Misolda qo‘llanilgan aksincha yordamchisi o‘zi qo‘llangan jumla mazmuniga shunchaki zidlikni emas, balki zidlik bilan birga kuchaytiruv, ta’kid ma’nolarini ham yuklab kelmoqda. Masalan, Ovozida na ta’na, na pushaymonlik bor. Aksincha! Ilk luqmasi bilan Farhodning mubhamlik in qurgan dilini ostin- ustin qilib yubordi: – Kelmaysanmi? (E.A’zam) NA... NA . “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da bu yordamchi vositaga ayiruv bog‘lovchisi deya ta’rif berilgan. Yordamchilar borasidagi dastlabki izlanishlarda na... na yordamchisi teng bog‘lovchining bir turi bo‘lgan inkor bog‘lovchisi deya o‘rganilib kelingan. Keyingi yillardagi izlanishlarda, xususan tilshunos G‘. Abdurahmonov esa uni ham inkor bog‘lovchisi, ham yuklamalik xususiyatiga ega bo‘lgan so‘z deb ko‘rsatadi. R.Rasulov bu yordamchini maxsus o‘rganib chiqib, asosan ikki xil pozitsiyada kelishini aytadi: 1) uyushgan gap bo‘laklaridan oldin, 2) qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarda. Na…na ning uyushiq bo‘laklardan oldida kelishi, u uyushiq bo‘lakning gapda tutgan o‘rni, bajarayotgan vazifasiga qarab farqlash mumkin. U uyushgan ega, kesim, aniqlovchi, to‘ldiruvchi va hollarning oldida, asosan, takrorlangan holda kelib, gapning umumiy mazmuniga va ayrim gap bo‘laklariga ta’kid, kuchaytirish, inkor, noaniqlik kabi ma’nolarni berish uchun xizmat qilishini aytadi. 52 Umuman olganda, bu na…na yordamchisining ham vazifasi keng bo‘lib, birinchi vazifasi matn tarkibida inkor, ta’kid, bo‘lishsizlik ma’nolarini ifodalovchi yuklama bo‘lsa, ikkinchi vazifasi esa gap qismlarini bog‘lashga xizmat qila olishidir. Na…na inkor yuklamasi xuddi shunday inkor ma’nosini ifodalovchi bir qator so‘zlar bilan manodoshlikni yuzaga keltira oladi. Masalan, 1) ham…ham… yo‘q so‘zi bilan: Ovozida na ta’na, na pushaymonlik bor (E.A’zam).; Qiyoslaymiz: Ovozida ta’na ham, pushaymonlik ham yo‘q. ; 2) yo‘q so‘zi bilan: To‘rt mucham 52 Расулов Р. Ўзбек тилида ёрдамчи с ў зларнинг семантик-грамматик хусусиятлари. – Т.: Фан, 1983. –Б.79. sog‘, do‘stlarim bor havas qilgulik / Nolimayman na kelajak, na o‘tmishimdan (A.Oripov).; Qiyoslaymiz: To‘rt mucham sog‘, do‘stlarim bor havas qilgulik / kelajagimdan, o‘tmishimdan noliganim yo‘q kabi. Ba’zan she’riy matnlarda na…na yuklamasi bilan -da yuklamasi yonma-yon qo‘llanilishida duch kelamiz. Buni shoir ta’sirchanlikni kuchaytirish maqsadida qo‘llagan bo‘lsa kerak. Masalan: Yuragimda na havas bor, na-da bir hayrat, / Falak sari bo‘yingni cho‘z, daraxt, bir fursat! (U.A’zim).Ushbu keltirilgan misollarga birida inkor yuklamasi na…na qatnashyapti, bittasida esa inkor ma’nosini ifodalab keluvchi so‘zlarni qo‘llayapmiz. E’tibor qaratadigan bo‘lsak, yuklasasi orqali ifodalangan inkor boshqa vositalar bilan yasalgan inkor ma’nosiga nisbatan kuchriroq va ta’sirliroq chiqadi. Bob bo‘yicha qisqacha xulosalar 1. Ishimizning bu qismida yordamchi so‘zlarning leksema va qo‘shimcha orasida «oraliq uchinchi» hodisani yuzaga keltira olishi, ularning ham leksema, ham grammatik morfema xususiyatini o‘zida mujassamlashtirishi, matn tarkibida alohida qo‘llanila olish yordamchi so‘zni mustaqil so‘z bilan yaqinlashtirsa, turli- tuman munosabatni ifodalash kabi umumlashgan ma’no uni morfemaga, qo‘shimchaga yaqinlashtiradi. Yordamchi so‘zlar so‘z va qo‘shimcha ziddiyatida «oraliq uchinchi» vazifasida kela olishiga to‘g‘risidagi fikrlar keltirilgan. 2. Hozirgi o‘zbek tilida yuklamalar eng faol grammatik vositalardan hisoblanadi. O‘zbek tilida so‘z shaklidagi yuklamalar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: faqat, axir, hatto, hattoki, nahot, nahotki, xuddi, na... na kabi sof hamda aqalli, atigi, aksincha, ana, aynan, ayni,yolg‘iz, tugul va b.kabi nisbiy yuklamalar kiradi va ishda shu yuklamalarning semantik-stilistik jihatlariga to‘xtalganmiz. 3. So‘z ko‘rinishidagi faqat, yolg‘iz, yakka, yagona, tanho, bir, faqatgina, yolg‘izgina, birgina kabi yuklamalari va funksional yuklamalari o‘zaro ma’nodoshlik munosabatda bo‘lsa-da, ya’ni matnda biri ikkinchisi o‘rnida bemalol qo‘llanib kela olsa-da, biroq ular o‘zlarining xususiy farqlanishlariga ega. Ularning ushbu o‘ziga xosliklari matndan anglashilib turadi. Shunga kura ular ba’zan bir- birlarining o‘rnilarida erkin almashsa, ba’zan buning imkoni bo‘lmaydi. Ularning matnda tanlab ishlatilishi uslubiy talab bilan amalga oshiriladi. 4. Sof yuklamalar ham, so‘z ko‘rinishidagi vazifadosh yuklamalar ham kommunikativ nutq jarayonida o‘ziga xos semantik-stilistik xususiyatlarini namoyon qiladi va so‘zlovchi yoki muallifning pragmatik maqsadini yuzaga chiqarishda muayyan vazifalarni amalga oshiradi. Bu vositalar jumla mazmuniga jiddiy ta’sir ko‘rsatib, nutq jarayonida taajjublanish, ta’kidlash, kuchaytirish ma’nolarini ifodalashda alohida faollik ko‘rsatib, o‘ziga xos semantik-stilistik xususiyatlarini namoyon etadi. 5. Ushbu bobda olmosh turkumidan ko‘chgan: ana, mana, nima, bu, qani, ayni; ravish turkumidan ko‘chgan: aksincha, atigi, aynan funksionak yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari misollar asosida tahlil qilingan. 6. Yordamchi so‘zlar sirasi masalasi hali ham oxiriga yetgan emas. Ayrim birliklarning qaysi guruhga kirishi haligacha munozarali bo‘lib kelmoqda.Ba’zi so‘zlarni muayyan guruhga kiritsak-da,ba’zi vazifalari o‘z guruhining umumiy vazifasiga mos kelmay qoladi. Bu xil muommoni hal etishda tronspozitsiya yoki transformatsiya yoki omonimiya hodisasi deyish an’anaga aylandi.Ammo H.Nematov bu xildagi birliklarni ko‘chishlar emas,”oraliqdagi birliklar” deyishni ma’qul topdi. 7.Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, “oraliq uchinchi”ga oid fikrlar doimiy munozarali bo‘lib, bugungi kunda badiiy matnda transpozitsiya hodisasi natijasida sezilarli ko‘paygan. Bu qarashlar, albatta, amaliyotda, ya’ni badiiy matn tarkibida yana-da aniqrog’ namoyon bo‘ladi. III BOB. QO‘SIMCHA KO‘RINISHIDAGI YUKLAMALARNING USLUBIY XUSUSIYATLARI 3.1. Qo‘simcha ko‘rinishidagi yuklamalar haqida ma’lumot Yuklamalar so‘z yoki qo‘shimcha ko‘rinishida bo‘lishini yuqoridagi boblarda ta’kidlab o‘tgandik. Bugungi kunda qo‘shimcha ko‘rinishidagi yuklamalar sirasiga -mi, -chi, -a, -ya so‘roq va taajjub yuklamalari, ku, -u(-yu), -da, -oq(-yoq), -ki, -kim kabi kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari, -gina (-kina, -qina) kabi ayiruv va chegaralov yuklamalari hamda -dir gumon yuklamasini ko‘rsatishimiz mumkin. Ushbu bobda ana shu yuklamalar haqida va bu yuklamalarning o‘zaro va boshqa grammatik vositalar bilan sinonimik aloqasiga to‘xtalamiz. Tilshunoslarimiz yordamchi so‘z turkumlaridan biri bo‘lgan yuklama borasida bir qancha baxs-munozara yuritishdi. Asosiy masala esa yuklamalarni so‘zga kiritish kerakmi, yoki qo‘shimchaga degan savol edi. Ko‘pchilik tilshunoslar yordamchi so‘zlarni “so‘z” doirasidan chiqaruvchilar ishonarli dalillarini keltirishdilar, xususan, yuqorida aytib o‘tilganidek ularning shaklan va mazmunan so‘zga yaqin kelmasligi aniq. Biroq ularning qo‘shimchalar emasligini ko‘rsatuvchi omillar ham uchraydi. Bu omillardan asosiysi sifatida doimo so‘z oxiriga ko‘chuvchi so‘z urg‘usining bu birliklarga ko‘chmasligini ko‘rsatish mumkin. Ammo bu omilni kuchsizlantiruvchi keyingi jihat ham mavjud bo‘lib, ularning “o‘z” urg‘usining yo‘qligidir. Ammo bu fikrga qarshi qarashlar ham yo‘q emas. Xususan, Sh.Shahobiddinova -jon, -xon, - oy, -chak, -loq, -choq kabi qo‘shimchalar haqida so‘z yuritib ular haqida shunday deydi. Aslida mustaqil va yordamchi so‘zlarning o‘zaro munosabatiga doir bo‘lgan muammo “qo‘shimcha”dir. Demak, ular qo‘shimchalardan urg‘u olmasligi, so‘zlardan esa urg‘usi yo‘qligi bilan farqlanar ekan. 53 Yuqoridagi aytilgan fikrlar “yuklamalar” deb atalgan birliklarga aloqador bo‘lganda yanada keskinlashadi. Ularning, ko‘rib o‘tganimizdek, so‘zga o‘xshamasligi qanchalik aniq bo‘lsa, qo‘shimchaga ham mos kelmasligi shunchalik aniq. Yuklamalarning so‘zga o‘xshamasligi borasida bildirilgan fikrlar anchagina. Xususan, o‘zbek tilshunosligida ham: “ Yuklama morfemalar urg‘usiz bo‘lib, leksik morfemaga 53 Шаҳобиддинова Ш. Айрим қўшимчаларнинг мавқеи хусусида // ЎТА. – 2000. – №5. – Б. 27. enkliza holida qo‘shiladi. Urg‘u leksik morfemaning oxirgi bo‘g‘inida qolib, yuklama morfemaga o‘tmaydi. Bog‘lovchilar esa bir so‘z shaklini ikkinchi so‘z shakli bilan munosabatini bildirish bilan birga gaplar o‘rtasidagi munosabatni ham bildiradi va o‘zaro bog‘lanib kelayotgan lisoniy birliklar bilan fonetik yaxlitlikni tashkil etmaydi. Bu esa yordamchi morfemalarning yuklama va bog‘lovchi turlari bilan affiks morfemalar zidlanishining ikki chegara qutbiga ega ekanligini, ko‘makchilar esa bu ikki qutbning oralig‘ida ekanligini ko‘rsatadi. Lekin yuklama va bog‘lovchilar so‘z shakl sinfiga (morfologik so‘zga) kirmaydi. Chunki yuklama va bog‘lovchilar qurilmalik xususiyatiga, tarkibi morfemalarga bo‘linish xususiyatiga ega emas”. 54 Adabiyotlarda bir qancha qo‘shimcha yuklamalar to‘g‘risida quyidagicha ma’lumotlar uchraydi. Xususan, ayiruv-chegaralov yuklamasi bo‘lga –gina qo‘shimcha yuklamasi haqida. Sh.Shoabdurahmonov -gina yuklamasi haqida to‘xtalib, bu yuklama omonimlik xarakteriga egaligini, ya’ni bu qo‘shimcha ot, olmosh, son, -(i)b li ravishdosh va ko‘makchilardan so‘ng kelib ayirib ko‘rsatish, chegaralash ma’nosini anglatganda, holat ravishi, aniq fe’llardan so‘ng kelib, harakatni ayirib ko‘rsatish mazmunini va shu bilan birga degan ma’noni anglatib kelgan o‘rinlarda yuklamalik xususiyatini namoyon etadi. Bu qo‘shimchaning –kina, -qina variyantlari bilan sifatlarqa qo‘shilib kelish o‘rinlari ham duch kelamiz bunday o‘rinlarda bu qo‘shimchani “subyektiv baho” affiksi deb qaramoq kerak. Bundan tashqari otlarga qo‘shilib kelib, erkalash, kichraytirish ma’nosini anglatmog‘i ham mumkin. Bunday choqda u urg‘u oladi va affiks hisoblanadi. O‘zidan keyin egalik ham qabul qiladi: bolaginam kabi. 55 U.Tursunov va J.Muxtorovlar: “-gina yuklamasini sifatlarga, ba’zan otlarga qo‘shilib, suyish ma’nosini bildiruvchi -gina affiksi bilan aralashtirmaslik kerak”ligini ta’kidlab, -ginaning omonimligini uqtiradi. Shu adabiyotda ravishlarda shakl yasalishi haqida gapirilganda, -gina ravishlardagi harakat va holat belgisining 54 Нурмонов А. ва бошқ. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Морфология. – Тошкент, 2001. – Б. 49. 55 Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳ ожиев А., Расулов И.,Дониёров Х. Ҳозирги ўзбек тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980. – 146 б. kuchsizlanganligini, ta’kidlanganligini anglatadi: Komila qoshlarini chimirib, o‘rtog‘ining bilagini sekingina chimchiladi. Otlardagi -gina shakldan so‘ng qo‘shimcha qo‘shilsa (bolaginamni) modal shakl, -ginadan oldin qo‘shilsa (bolamnigina) bu yuklama hisoblanishi ayon (S.Usmonov. O‘zbek tili, 1978, B.150.), ammo sifat va ravishlarga qo‘shilgan formani farqlash ancha qiyin ekan. 56 A.Hojiyev o‘zining «-gina elementi forma yasovchi affiks bo‘la oladimi?» nomli maqolasida yuqorida keltirilgan munozaralarni davom ettirib, -gina elementi faqat yuklama, u forma yasovchi emas, deb xulosa chiqaradi: “Birinchidan, hozirgi o‘zbek tilida -gina elementi ifodalaydigan ayirish (chegaralash), ta’kid va subyektiv baho ma’nolari o‘rtasida ma’lum bog‘lanish (aloqa) bor. Bu narsa -gina elementi hozirgi o‘zbek tilida ikki xil funksiyadagi (yuklama va forma yasovchi affiks bo‘lgan) til hodisasi deb qarashga imkon bermaydi. Ikkinchidan, -gina elementining ayirish (chegaralash) ma’nosi bilan uning boshqa ma’nolari o‘rtasida aloqa bo‘lmagan (uzilgan) taqdirda ham, hozirgi o‘zbek tilidagi -gina ham yuklama, ham forma yasovchi affiks deyishga asosimiz yo‘q. Chunki ko‘rib o‘tganimizdek, -gina elementining ayirish (chegaralash) ma’nosidan boshqa ma’no, ya’ni subyektiv munosabat ifodalashi barcha so‘z turkumlari doirasida umumiy holat. Demak, subyektiv munosabat ifodalovchi vosita sifatida ham -gina yuklamadan boshqa narsa bo‘la olmaydi. 57 Sh.Shoabdurahmonov -ki, -kim yordamchilari haqida to‘xtalib, ularni aniqlov bog‘lovchisi hisoblab, ergash gaplarni bosh gapga bog‘lash uchun ishlatilishini, bosh gapda ifodalangan fikrni aniqlab, izohlab ko‘rsatishini ta’kidlaydi. “Ba’zan -ki ot turkumidagi so‘zlar bilan kelib, ta’kidlash – uqtirish ma’nolarini anglatadi. Bunday choqda u bog‘lovchi emas, yuklama vazifasini bajaradi: ...Shunday zamondamizki, ilm, texnika yo‘li hammaga ochiq”. 58 Shu fikr asosida muallif darslikning 434-betida -ki(-kim) morfemalarini otga bog‘langan o‘rinda kuchaytiruv va ta’kid yuklamasi hisoblaydi. 56 Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. – 400 б. 57 Ҳ ожиев А. -гина элементи форма ясовчи аффикс бўла оладими? // Ўзбек тили ва адабиёти. – 1978. – №5. – Б. 41-43.__ 58 Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И.,Дониёров Х. Ҳозирги ўзбек тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980. – 431 б. M.Sodiqova ham Sh.Shoabdurahmonov fikrlarini qo‘llab-quvvatlab ushbu yordamchilarni aniqlash bog‘lovchisi hamda kuchaytiruv, ta’kid yuklamasi, deb ko‘rsatadi (1966 yilgi nashrning 349-, 362-betlari). U.Tursunov (1992), S.Usmonov (1978)lar -ki shaklini aniqlov bog‘lovchisi deb yuklama safidan mutlaq chiqaradilar. M.Sodiqova (1966 yil, 351-betda): «Gumon yuklamasi -dir hamma so‘z turkumlariga qo‘shilib kela oladi va u so‘zlarga gumon ma’nosini berish uchun ishlatiladi: Nasimjon... bolalardan bittasining qulog‘iga nimadir shivirladi. Bola uqdim, deganday boshini qimirlatib qayergadir o‘qday uchdi. (Oybek.) Bu yuklama tarixan 3-shaxs kesimlikni ko‘rsatuvchi forma bo‘lib, etimologik jihatdan u asli durur fe’lidandir. Bu affiks boshqa turkiy tillarda uchragani kabi, o‘zbek tilida faqat kesimlik affiksi vazifasidagina emas, balki o‘ziga xos ma’no xususiyatiga ega bo‘lgan bir yuklama vazifasida ham ishlatiladi. Bu yuklama hozirgi kunda kesimlikni ko‘rsatuvchi affiksga shaklan o‘xshasa ham vazifasi va ma’nosiga ko‘ra, undan farq qiladi, -dir olgan so‘z kesim bo‘lib kelganda, gumonni bildirmay, balki aniqlik, qat’iylik ma’nosini ham anglatadi: Bu studentdir kabi». Bu studentdir, o‘quvchi emas deganda esa gumon yuklamasi bo‘lib kesimga gumon ma’no yuklaydi. Sh.Shoabdurahmonov 1975 yil nashrining 361-betida «Qayergadir bormoqchilar» misolida qayergadir so‘zini gumon olmoshi desa, 581-betida «Bola uqdim, deganday boshini qimirlatib, qayergadir o‘qday uchdi» misolida qayergadir so‘zini gumon yuklamasi sanaydi. 3.2. Qo‘simcha ko‘rinishidagi yuklamalar stilistikasi -MI. Qo‘shimcha ko‘rinishidagi so‘roq mazmunini ifodalovchi yuklamadir. Bu yuklamaning kelib chiqishini shunday izohlar uchraydi: “-mi yuklamasining etimologiyasi juda aniq emas. Fin turkolog olimi G.I.Ramstedtning ko‘rsatishicha, turk tillarida qadim «nima» ma’nosini mi olmoshi mavjud bo‘lib, bu yuklama shu olmoshdan kelib chiqqan. Bizning taxmin qilishimizcha, -mi yuklamasi va uning turli variantlari turkiy tillardagi na//ne//ni (nima) so‘roq olmoshidan hosil bo‘lgan. Turkiy tillarda n//m//b//p va a// e//u//i - ma’lum hodisa, izohni talab qilmaydi. -mi elementi dastlab na//ne//ni so‘roq olmoshi bilan bir xil formaga ega bo‘lgan, ya’ni na//ne//ni so‘roq olmoshi o‘z shaklini o‘zgartirmagan holda, so‘roq obyektini bildiruvchi so‘zdan so‘ng qo‘llanib, yuklama vazifasini bajargan … -mi elementi va uning turli variantlari, taxminimizcha, turkiy tillardagi na//ne//ni (nima) so‘roq olmoshidan hosil bo‘lgan”. 59 Ushbu so‘roq yuklamasi o‘zi bog‘lanib kelayotgan so‘zdan so‘ng kelib, so‘zga qo‘shib yoziladi. So‘zlashuv nutqida –mi yuklamasining –ma / -ba shakliga ham duch kelamiz: bordingma, so‘radingma, ayttingba, ko‘rdingba kabi. -mi so‘roq ma’nosini yuzaga keltirishiga ko‘ra quyidagi vositalar bilan o‘zaro ma’nodoshlik munosabatida bo‘ladi. Masalan: 1) -a yuklamasi bilan: Xudoyligingizni aytsangiz: qanaqa odamlar o‘zi, tag-zoti qanaqa, asli shu yerlikmi yo boshqa joydan kelishganmi? (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Xudoyligingizni aytsangiz: qanaqa odamlar o‘zi, tag-zoti qanaqa, asli shu yerlik –a ?; Ana ko‘rdinglarmi paxtaning xosiyatini, tasadduqlar. (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz: Ana ko‘rdinglar-a paxtaning xosiyatini, tasadduqlar. ; Uch yildan buyon na o‘ligini bilaman, na tirigini. Joni omonmi ishqilib? (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz: Uch yildan buyon na o‘ligini bilaman, na tirigini. Joni omon-a ishqilib? . –mi yuklamasi bilan hosil qilinayotgan so‘roq mazmuni xayrixohlik orqali ifodalansa, - a yuklamasi vositasida shakllangan so‘roq mazmunida shu holatni tasdiqlash va shu tasdiqqa tinglovchini (suhbatdoshni) ham ko‘ndirish kabi pragmatik hosila ma’no ifodalanadi. Yoki: Qo‘li egriligini bilasiz, o‘lasizmi ehtiyot bo‘lsangiz? — (O‘.Hoshimov) matnidagi –mi yuklamasini –a bilan almashtirsak: Qo‘li egriligini bilasiz, o‘lasiz-a ehtiyot bo‘lsangiz? Gapida so‘roq mazmuni saqlanib qoladi, ammo –a yuklamasi bilan hosil qilingan so‘roqdan shu narsa ma’lumki, tinglovchi uning qo‘li egriligini biladi, chunki -a yuklamasi semasida uning bilishiga ishora bor. Bu misolda –a yuklamasi bilishga ishora qilish bilan birgalikda bu ishni ataylab bila turib qilganligi to‘g‘risidagi semantik ma’no ham anglashilmoqda. –mi 59 Аҳмедов А. –ми юкламаси ва унинг қўлланишига доир// Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1961. - №3. – Б.45-49. yuklamasi qo‘llangan o‘rinda bu mazmun yo‘q. Bu holat mazkur yuklamalarning xususiy jihatdan semantik farqlanishini ko‘rsatadi. 2) –mi yuklamasi –dir bilan ma’nodosh bo‘lishi mumkin: Faqat ona o‘z bolasiga hech qachon xiyonat qilmaydi . Ehtimol, inson hayotining shuncha yillardan buyon davom etib kelayotgani shundanmi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz: Faqat ona o‘z bolasiga hech qachon xiyonat qilmaydi. Ehtimol, inson hayotining shuncha yillardan buyon davom etib kelayotgani shundandir. ; Ertasiga choy ustida oyim vahimali xabarni dadamga aytib berdi: - Zebi opa sho‘rlik bir holatda yotibdi. Ajina ko‘rdim, deydi. Og‘zidan olov sochib bechoraga daf qilganmish. Yo ko‘ziga ko‘ringanmi ... (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz: Yo ko‘ziga ko‘ringandir... kabi. So‘roq mazmunini hosil qilishda 3) –mi yuklamasi –chi bilan ma’nodosh bo‘ladi: Xudo urib Akobirov qandaydir ariqqa tushib ketsami deng! (E.A’zam). Qiyoslang: Xudo urib Akobirov qandaydir ariqqa tushib ketsa-chi deng! ; Shunda “Gorbachyov” o‘zi bilib-bilmay bashorat qilsami deng: – Erta-indin sizning ham ahvolingizni ko‘ramiz! (E.A’zam).; Qiyoslaymiz: Shunda “Gorbachyov” o‘zi bilib-bilmay bashorat qilsa-chi deng: – Erta-indin sizning ham ahvolingizni ko‘ramiz! ; Kamera oldida aktyor tayyor matn qolib, “holat” deganlari bahona, og‘ziga kelganini valdirayveradi. “Nega so‘zimni buzasan?” deya da’vo qilib ko‘ring-chi, rejissyori vishillab yuboradi: “Da kakaya raznitsa! Hey, bu yoqqa o‘tib turing siz, ishga xalal beryapsiz!” (E.A’zam). Qiyoslang: … deya da’vo qilib ko‘ring-mi, Yoki O‘zing-chi? O‘zingning ham o‘sha bo‘shang, omadsiz oshnangdan farqing qolmagan, Farhod Ramazon! Mana, necha yil bo‘ldiki, mansab kursisiga mahkam yopishib olgansan, arzirli biror nima yozganing yo‘q. (E.A’zam). Qiyoslang: O‘zing-mi? Bu ma’nodoshlik bir oz semantik jihatdan farqlanadi. Binobarin, -chi so‘roq mazmuniga qo‘shimcha ta’kid ohangini yuklaydi, -mida esa bunday emas. –mi da ehtimollik ottenkasi seziladi. -mi yuklamasi so‘roq yuklamalaridan tashqari ya’na –ku yuklamasi bilan ham ma’nodoshlikni yuzaga keltira oladi. Masalan, Nega jinoyat bo‘larkan? Rabochiy klass dam olishi kerakmi axir? (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Nega jinoyat bo‘larkan? Rabochiy klass dam olishi kerak-ku, axir. ; Eshigingizni taqillatgan grajdanin Shomatovning boshiga araq shishasi bilan urmoqchi bo‘lgansizmi axir? (O‘.Hoshimov). Qiyoslaymiz:? Eshigingizni taqillatgan grajdanin Shomatovning boshiga araq shishasi bilan urmoqchi bo‘lgansiz-ku axir. -mi so‘roq yuklamasi matn tarkibida o‘rni-o‘rni bilan taajjub ma’nosini ham ifodalab keladi : O‘tmishni ideallashtirish emasmi bu! (O‘.Hoshimov). Bu yuklama so‘roq-taajjub ma’nosidan tashqari boshqa pragmatik ma’nolarni ham yuzaga chiqarishga xizmat qiladi. Masalan, Tuvakka o‘tqazmaysanmi Shomatovning xotinini! Sayramaydimi bulbuligo‘yo bo‘lib! (O‘.Hoshimov).Bu keltirilgan misolimizda –mi yuklamasi maslahat, taxmin kabi ma’nolarni yuklab kelyapti desak bo‘ladi. Buni qiyoslaylik: Shomatovning xotinini tuvakka o‘tqazganingda bulbuligo‘yo bo‘lib sayrar edi kabi mazmun kelib chiqyapti. -mi yuklamasi matn tarkibida bog‘lovchi vazifasida ham kela olishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham uchrayd: “…bog‘lovchi va yuklama vazifasida kela oladigan -u/-yu, -da, -mi qo‘shimchasi mansub. -u/yu, -da qo‘shimchasining bog‘lovchi vazifasini to‘la-to‘kis bajarishi qator manbada qayd etilgan ,-mi qo‘shimchasida ham bog‘lovchilik xususiyati borligini: 1.Yomg‘ir yog‘dimi, hamma joy nam bo‘ladi. 2.Karim keldimi, to‘polon boshlanadi tipidagi gaplar tasdiqlaydi. Ushbu gaplarda qo‘llangan -mi qo‘shimchasi ta’kid ma’nosini voqelantirgan holda sodda gaplarni bir-biriga bog‘lash vazifasini bajarmoqda. 60 Yuqorida keltirilgan: Yomg‘ir yog‘dimi, hamma joy nam bo‘ladi gapida qo‘llangan –mi yuklamasi sabab bog‘lovchisi vazifasini bajarib kelmoqda. Qiyoslaylik: Yomg‘ir yog‘ganligi sababli hamma joy nam bo‘ladi kabi. Bundan tashqari –mi yuklamasi bog‘lovchiga ko‘chganda yana goh… goh, yo…yo, yoki..yoki, xoh… xoh ayiruv bog‘lovchilari bilan ham ma’nodoshlik munosabatini ham yuzaga keltira oladi. Masalan: a) goh…,goh bilan: Tank zirxiga oskolkalarmi, toshlarmi charsillab urilayotganini his etib turardim. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Tank zirxiga goh oskolkalar, goh toshlar charsillab urilayotganini his etib turardim. ; Radioda «Munojot»mi, «Cho‘li Iroq»mi yangrar, nomini eslay olmasdim-u, 60 SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o'zbek adabiy tili. O'quv qo'lIanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. – 274 b. yig‘lagim kelardi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Radioda goh “Munojot”, goh “Cho‘li Iroq” yangrar, nomini eslay olmasdim-u, yig‘lagim kelardi. 2) yo…yo bilan: Kechqurun qahvaxonadan kotletmi, bifshteksmi olib keladi .(O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Kechqurun qahvaxonadan yo kotlet, yo bifshteks olib keladi .; Mabodo Tangri marhumlarga qayta jon ato qilsa-yu onalar tirilib qolsa, hayot paytida mehr berganmi, bermaganmi - baribir farzandlarini maqtab gapirgan bo‘lardi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Mabodo Tangri marhumlarga qayta jon ato qilsa-yu onalar tirilib qolsa, hayot paytida mehr bergan yo bermagan - baribir farzandlarini maqtab gapirgan bo‘lardi. ; Bu matnlarda ayiruv bog‘lovchilar ikki holatdan biriga aniq ishora qilsa, –mi yuklamasi qatnashgan o‘rinda qo‘shimcha taxmin yoki gumon ottenkasi seziladi. Ba’zan matnda ikki yoki undan ortiq –mi yuklamasi yordamida bog‘lanayotgan uyushiq bo‘laklarni bitta yoki bog‘lovchisi bilan almashtirish mumkin. Masalan: - Mabodo avlodidan o‘g‘rimi, nashavandmi chiqmaganmi? - Beixtiyor og‘zimdan onamning savoli chiqib ketdi. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: - Mabodo avlodidan o‘g‘ri yoki nashavand chiqmaganmi? Shunda kichik akammi, menmi birontamiz cho‘nqayib uning orqa oyoqlaridan mahkam ushlab turishga majbur bo‘lardik. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Shunda kichik akam yoki men birontamiz cho‘nqayib uning orqa oyoqlaridan mahkam ushlab turishga majbur bo‘lardik .; Onamni tushimda ko‘rdimmi — o‘ngimdami, bilmayman . (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: Onamni tushimda ko‘rdim yoki o‘ngimda, bilmayman. kabilar. 3) -mi yuklamasi xoh…xoh ayiruv bog‘lovchisi bilan ham ma’nodosh bo‘la oladi. Masalan: Katta uzumzori bo‘lardi. Shibilg‘oni deysizmi, shakarangur deysizmi, echkiemarmi - hammasi shu bog‘da bo‘lardi. ( O‘.Hoshimov). Qiyoslang: xoh shibilg‘oni, xoh shakarangur, xoh echkiemar - hammasi shu bog‘da bo‘lardi. Umuman, -mi yuklamasi muloqot jarayonida faol qo‘llanilib, uslubiy-pragmatik ma’nolarni yuzaga keltiradi -CHI . -chi yuklamasi jumladagi ta’kid, buyruq, so‘roq, do‘q, iltimos, xohish, uqdirish, maslahat, qistash kabi semantik munosabatlarni yuzaga keltirishga xizmat qiladi: 1) iltimos ma’nosi: Birov har kuni yaratgan egamdan omonatingni olsang-chi, deb iltijo qiladi.(O‘.Hoshimov).; 2) so‘roq-taajjub ma’nosi: Ayting-chi, o‘rtoq prokuror! Respublika Oliy Sovetining kamida yuz ming odam saylagan deputatini, saylovchilar chaqirib olmasdan turib, shunchaki, bir kechada KPZga tiqib qo‘yish mumkinmi? (O‘.Hoshimov).; 3) buyruq ma’nosi: Dotsent yorug‘ chehrali odam ekan. Iymanib turganimni ko‘rib, Tursunboy akaga imo qildi: — Tomosha bormi senga? Chiq-chi, qani!(O‘.Hoshimov).; 4) ta’kid ma’nosi: Vrach bo‘lganidan keyin burchini bajarsin! — dedi Rustam pinagini buzmay. Sanjarning jahli chiqdi. — O‘zing-chi! — dedi baqirib.(O‘.Hoshimov).; Biz-chi, biz qanday edik?..(E.A’zam).; 5) maslahat ma’nosi: Sen, bola, hadeb ko‘zingni lo‘q qilavermay, qo‘lingdagi anovi dardisarga “oq yo‘l” undirmoq payidan bo‘lsang-chi, nodon!(E.A’zam).; Qani, mashhur kinodramaturgimizning turish-turmushi qanday ekan, bilaylik-chi!(E.A’zam).; 6) do‘q ma’nosi: Qani, endi aralashib ko‘ring-chi!(O‘.Hoshimov).; Tuyog‘ingni shiqillatib qol-chi!(E.A’zam).; 7) xohish ma’nosi: Yosh yigit, qani, bir sinab ko‘ray-chi, de dim-da.(E.A’zam).; 8) qistash ma’nosi: Ko‘rasiz, bilmagan narsasi yo‘q... Vika, aytsang-chi, kiraqolsin! (E.A’zam). Bu yuklama quyidagi vositalar bilan ma’nodoshlikni yuzaga keltira oladi: 1) so‘roq mazmunini bildirganda ba’zan -ya yuklamasi bilan ma’nodosh bo‘la oladi. Masalan: Ish ravon yurib, epizod ko‘ngildagidek tasvirga olinganda hamma bir- birini qucha ketadi, bitta-yarimtasi sizniyam qutlab qo‘yadi. Teskarisi bo‘lsa-chi, kata-kichik bari yeb qo‘ygudek vajohatda sizga – bu dahmazalarni boshlagan odamga qarab o‘qraygani o‘qraygan .(E.A’zam). Qiyoslaylik: Ish ravon yurib, epizod ko‘ngildagidek tasvirga olinganda hamma bir-birini qucha ketadi, bitta- yarimtasi sizniyam qutlab qo‘yadi. Teskarisi bo‘lsa-ya, kata-kichik bari yeb qo‘ygudek vajohatda sizga – bu dahmazalarni boshlagan odamga qarab o‘qraysa.; Latofatxonning hovlisini topib, eshigini taqillatayotganida ko‘nglidan bir gap o‘tdi: bordi-yu, Latofatxon degani suvi qochib, shoxida mayiz bo‘lgan kampirsimon bir xotin bo‘lsa-chi? (A.Qahhor). Qiyoslang: … bordi-yu, Latofatxon degani suvi qochib, shoxida mayiz bo‘lgan kampirsimon bir xotin bo‘lsa-ya? kabi. 2) -chi yuklamasi -mi bilan ta’kidni bildirganda ma’nodosh bo‘ladi. Masalan: Ammam juda chiroyli, yuzida xoli bor, qosh-ko‘zi chaqmoqdek xotin. Ammo juda shaddod. Har gapini xuddi mix qoqqandek tarsillatib gapiradi. Oyim undan qo‘rqadi. Kelganda hurmatini joyiga qo‘ymasin-chi, o‘zini qaerda ko‘rarkan. (O‘.Hoshimov). Qiyoslang: kelganda hurmatini joyiga qo‘ymasami, o‘zini qaerda ko‘rarkan. ; He, shu odamni jinimdan ham battar yomon ko‘raman-a! – dedi qiz oyoqqa turarkan, tishlari takillay-takillay. – Meni-chi? (E.A’zam). Qiyoslang: He, shu odamni jinimdan ham battar yomon ko‘raman-a! – dedi qiz oyoqqa turarkan, tishlari takillay-takillay. – Menimi? 3) -chi - a yuklamasi bilan ham so‘roq ma’nosida emas, balki ta’kid ma’nosida sinonim bo‘ladi. Masalan: Xafa bo‘lmay, mudom o‘ynab-kulgin-chi, / Qaddingdan, buvishim, berman kelgin-chi, / Shukrilillo, yaxshi tushni ko‘ribsan, / Bu tushingga, oyim, bergin suyunchi. («Alpomish» dostonidan). Qiyoslang: Xafa bo‘lmay, mudom o‘ynab-kulgin-a, / Qaddingdan, buvishim, berman kelgin-a. -chi yuklamasi ham tilimizda faol qo‘llanilib, ko‘plab uslubiy ma’nolarni ifodalaydi. -A. Bu yordamchi vositaga “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da yuklama vazifasida kelishi so‘roqni, kuchaytiruv-ta’kid, taajjubni, g‘azabni ifodalaydi deyilgan. -A yuklamasi matn tarkibida quyidagi ma’nolarni ifodalab kela oladi: 1) kuchaytiruv-ta’kid: Rahmatullaga aytuvdim-a tog‘angning qizini ol, ot tepkisi otga o‘tmaydi deb.(O‘.Hoshimov).; Bora-bora jo‘jalari ko‘payib, “Simurg‘” bo‘ladi; “si murg‘”, ya’ni jo‘jalar soni, iya, uyat-a, sanog‘i deganimiz ma’quldir – ishqilib, o‘ttizga yetadi.(O‘.Hoshimov).; Bunday azob chekib yurishingizni qarang! Yoshgina yigit-a! Sizning so‘zlaringizdan mening ham miyamga bir balo kirgandek g‘uvillay boshlaganini aytmaysizmi! Dunyosiga sig‘may ketarkan-a odam!..(E.A’zam).; Qandoq zo‘r iste’dod-a! Chinakam faxrimiz u! (E.A’zam).; 2) So‘roq va taajjub ma’nolarini ifodalab keladi: Rostdan ham bilmasmidingiz mening o‘zbekligimni? – dedi finjonlarni shaq-shuq etkazib qahva hozirlayotgan Gulya. – Chalaroq bo‘lsayam o‘zbekman axir. Elmira aytmaganmidi? Sur’at ham- a? (E.A’zam).; 3) so‘roq ma’nosini ifodalaydi: Siz Zuziga ko‘rinishingiz kerak, Zuziga! Mashhur ekstrasens! Eshitgansiz-a? (E.A’zam).; 4) g‘azabni ifodalaydi: Nima-a?! Nimalar deb valdirayapsan sen o‘zi? (E.A’zam).; Sobirjon Mansurovich” emish-a! Nima, sen huv komsomol qiz Barfina Akobirovamisan? (E.A’zam).; 5) so‘roq-ta’kid ma’nosi: Ravshan Akobirov ham sizlar bilan emish-a? – deb qoldi bir vaqt Gulya.(E.A’zam).; 6) tasdiq ma’nosini kuchaytirish uchun ishlatiladi: Rang- ro‘yi mana shu buloq suvidan ham toza, tinig‘-a!; Kechadan buyon tuz ham tatiganingiz yo‘g‘-a! (E.A’zam). Bu yuklama matn bilan bog‘liq turli ma’nolarda –mi, -ya kabi yuklamalar bilan o‘zaro ma’nodosh bo‘la oladi. Masalan: 1) -mi bilan: Eshigimning kaliti bor- a sizda? (E.A’zam). Qiyoslang: Eshigimning kaliti bormi sizda?; Endi Bolat bilan suhbat qilmoqchiman. Bolat Yesdauletovni bilasiz-a, qozog‘istonlik?(E.A’zam). Qiyoslang: Endi Bolat bilan suhbat qilmoqchiman. Bolat Yesdauletovni bilasizmi, qozog‘istonlik? kabi. Bu vositalarning matndagi o‘ziga xos uslubiy xoslanishi muayyan farqlanishlarni yuzaga keltiradi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, -a da tasdiq, ifodalanayotgan mazmundan xabardorlik ma’nolari sezilsa, -mi faqat so‘roq ma’nosini anglatadi. Demak, -a yuklamasining bu jihatiga ko‘ra mazmunan – midan boyroqligi ma’lum bo‘ladi. 2) -ya bilan: - O‘zi, shu to‘dalarga nima yetmayapti-a? (T.Murod). Qiyoslang: - O‘zi, shu to‘dalarga nima yetmayapti-ya? – Shundaqa gaplarni ochiq gapirishadimi-a? (A.Qahhor). Qiyoslang: – Shundaqa gaplarni ochiq gapirishadimi-ya?; unday erkin muomaladan ruhlanib Farhod beixtiyor Otello qiyofasiga kirdi: – Ro‘molcha-a! Qani mening ro‘molcham?! Ro‘molchamni topib ber, Dezdemona!(E.A’zam). Qiyoslang: unday erkin muomaladan ruhlanib Farhod beixtiyor Otello qiyofasiga kirdi: – Ro‘molcha-ya! Qani mening ro‘molcham?! Ro‘molchamni topib ber, Dezdemona!; Sulaymonov bedananing suvxo‘rligiday kichkina xurmachani oldiga tortdi va bo‘lak gap topolmay, qaymoqning ta’rifini qildi: – Bir shaharning qaymog‘i boshqa shaharning qaymog‘idan farq qiladi-a? (A.Qahhor). Qiyoslang: – Bir shaharning qaymog‘i boshqa shaharning qaymog‘idan farq qiladi-ya? kabilar. Keltirilgan misollardan shuni ayta olamizki, –a yuklamasida so‘roq ottenkasi kuchli, -ya yuklamasida esa nisbatan taajjub ma’nosi ustivor. 3) -da bilan: Sizning so‘zlaringizdan mening ham miyamga bir balo kirgandek g‘uvillay boshlaganini aytmaysizmi! Dunyosiga sig‘may ketarkan-a odam!..(E.A’zam). Qiyoslang: izning so‘zlaringizdan mening ham miyamga bir balo kirgandek g‘uvillay boshlaganini aytmaysizmi! Dunyosiga sig‘may ketarkan- da odam!..Gulistonjon, seni yana Ko‘rmoq bo‘larmi nasib? Oh, onamga o‘xshaysan-a, Jonim, ko‘zim qorasi...» (A.Suyun). Qiyoslang: Oh, onamga o‘xshaysan-da, Jonim, ko‘zim qorasi... Ko‘ryapmizki, bu vositalar ko‘proq ta’kid mazmuniga ko‘ra sinonim bo‘la oladi. Matn tarkibida a yordamchisi bog‘lovchi bo‘lib kelganda zidlash munosabatini anglatishiga ko‘ra zidlovchi bog‘lovchilar bilan ma’nodosh bo‘ladi. O‘TILda a yuklama sifatida ko‘rsatilgan (turli darajadagi talaffuz bilan) Taajjubli, e’tirozli va shu kabi mazmundagi so‘roqni bildiradi: Nima? Nima deding? Nima dedingiz? O‘n to‘rt so‘m berasiz? – A., o‘n to‘rt so‘m? Oybek, Tanlangan asarlar. 61 Ammo bu vosita «O‘zbek tili grammatikasi»ida bog‘lovchi sifatida izohlangan: “O‘zbek adabiy tili uchun norma darajasiga ko‘tarilmagan bo‘lishiga qaramay, a bog‘lovchisi og‘zaki nutq va badiiy adabiyotda uchramoqda. Bu bog‘lovchi sodda yoki qo‘shma gaplarni bog‘lab, ular orasidagi qiyos, zid munosabatlarni ifodalaydi. Masalan: - Qovun tanlashda didim yo‘q. A siz-chi? (Oybek. Oltin vodiydan shabadalar) kabilar”. Qiyoslang: -O‘ktamjon, mening o‘rtog‘im juda epchil ayol… kotletni u pishirsinda, ammo o‘zimizning taomlarni – kabob va palovdan tortib, to halimgacha do‘ndirib yuboradi. Bu vositani rus tilidan o‘zlashgani xususidagi qarashlarda chalkashlik mavjud. Ya’ni a yordamchisi bizga rus tilidan o‘zlashmagan, u avvaldan ham mavjud bo‘lgan. Faqat qiyos, zid munosabatlarini ifodalovchi bog‘lovchilik xususiyati rus tili grammatikasi asosida shakllangan, desak xato bo‘lmas. 61 Ўзбек тилининг изоҳли луғати, I жилд, -Б.25-б.

O‘ZBEK TILIDA YUKLAMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI Reja: Kirish ( Ishning umumiy tavsifi) I BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA YUKLAMALARNING O‘RGANILISHI HAQIDA . 1.1. O‘zbek tilshunosligida yuklamalarning o‘rganilishi 1.2. Yuklamalar tasnifi va nutqdagi vazifasi haqidagi qarashlar……………… Bob bo‘yicha qisqacha xulosa…………………………………………………. II BOB. SO‘Z-YUKLAMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI 2.1. So‘z-yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari 2.2. O‘zbek tilida yuklamaga ko‘chayotgan so‘zlar………………… Bob bo‘yicha qisqacha xulosa…………………………………………………... III BOB. QO‘SIMCHA KO‘RINISHIDAGI YUKLAMALARNING USLUBIY XUSUSIYATLARI 3.1. Qo‘simcha ko‘rinishidagi yuklamalar haqida ma’lumot 3.2. Qo‘simcha ko‘rinishidagi yuklamalar stilistikasi 3.3. Badiiy matnda yuklamalar nutqni voqelantiruvchi vosita sifatida………………………………… Bob bo‘yicha qisqacha xulosa……………………………………………………. XULOSA………………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………….

DISSERTATSIYA MAVZUSINING TAVSIFI (ANNOTATSIYASI) Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Har bir millatning o‘zligini namoyon etadigan vositalardan biri ularning o‘z tilidir. Dono xalqimizda shunday purma’no hikmat bor: ”Tilga e’tibor – elga e’tibor”. Shunday ekan, bugungi kunda jadallik bilan rivojlanayotgan texnika- texnologiya asrida tilga bo‘lgan e’tiborni ham unutmasligimiz darkor. “Hozirgi kunda Yangi O‘zbekistonni barpo etishga qaratilgan ezgu intilish va harakatlarimiz hal qiluvchi bosqichga ko‘tarilmoqda. Bu yo‘lda milliy o‘zligimiz, g’urur- iftixorimiz timsoli bo‘lgan ona tilimiz, hech shubhasiz, beqiyos kuch-qudrat va ilhom manbai bo‘lib xizmat qiladi” 1 ,- deya ona tilimizga yuksak ta’rif berib, biz yoshlarni yana ham ko‘proq izlanishga undaganlar muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev. Shunday ekan, biz, tilshunoslar, tilda bo‘layotgan o‘zgarishlarni o‘z vaqtida o‘rganishimiz va shu bilan bir qatorda yangiliklardan xabardor bo‘lgan holda ko‘proq izlanishimiz kerak. Har qanday til rivojlanish bosqichida ma’lum to‘siqlarga duch keladi. Tilshunos olimlar mana shunday to‘siqlarni bartaraf etish uchun tillarni o‘zaro solishtirishadi, ularning farqli va o‘xshash jihatlarini tahlil etishadi. Tilni chuqur tadqiq etish uchun o‘sha tilda mavjud bo‘lgan fonetik, leksik qatlam birliklarining semantik-struktur jihatdan alohida guruhlarga ajratib olingani, bu jarayon dastavval hind tilshunosligida yuzaga kelgani, bizning ajdodlarimiz ham yunon tilshunosligiga tayangan holda tillarni tasnif etishgani sir emas. Ammo XIX asr oxiri XX asr boshlarida tilshunosligimizda rus tilshunoslari tahlillariga asoslangan tadqiqotlar ko‘zga tashlana boshladi. Tilshunos O. Azizov “ har bir tildagi so‘zlar grammatik belgisi va semantik xususiyatiga qarab turli guruhlarga bo‘linadi. Grammatik qurilish jihatidan har xil bo‘lgan tillardagi so‘zlarning semantik xususiyatlari, qo‘llanish doirasi, grammatik belgilari, o‘zaro birikishi doim ham o‘xshash bo‘lavermaydi” 2 . - degan fikrlarni keltiradi. Har bir til o‘z strukturasiga ega. O‘zbek tilshunosligi 1 Prezident Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston xalqiga 21 oktabr — o‘zbek tili bayrami munosabati bilan tabrigi. . https://www.gazeta.uz/oz/2021/10/20/tabrik/ 2 Азизов О. Тилшуносликка кириш. - Тошкент.: Ўкитувчи 1996. – 176 б.

ham dunyo tilshunosligi kabi funksional grammatik jihatidan ancha o‘rganilgan va buning natijasi sifatida tilimizda ko‘pgina ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Shuningdek, hali yechimini topmagan, izlanishni talab qiladigan yo‘nalishlar ham bir talay. Shular jumlasiga yordamchi so‘zlar guruhini keltirishimiz mumkin. Bu turkumga kiruvchi so‘zlar leksik, grammatik va pragmatik jihatdan boshqa so‘z turkumlari kabi bir qancha ustunliklarga ega. Tilshunosligimizda yordamchi so‘z turkumlari Sh.Sh.Shoabdurahmonov, R.Rasulov, S.Karimov, R.Qo‘ng’urov, M.Qurbonov, N.Ernazarov, A.B.Pardayev, O.Bozorov, U.Rahimov, Z.Isoqovlar tomonidan tadqiq etilgan. Tadqiqotlarda yordamchi turkumlar haqida turlicha fikrlar keltirilgan bo‘lib, yordamchi turkumlarning grammatik vazifalari, turlari haqidagi qarashlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunga qadar jahon tilshunosligida ham, o‘zbek tilshunosligida ham yuklamalar, ularning so‘z turkumlari, xususan, yordamchi so‘z turkumlari o‘rtasidagi o‘rni xususida muayyan tadqiqotlar yuzaga kelgan 3 . Biroq yuklamalarning qo‘shimcha ma’no berish kabi asosiy vazifasidan tashqari, nutqiy vaziyatga qarab badiiy matnda nutqni voqelantiruvchi turli pragmatik vazifani ado etishi borasidagi rang- baranglik ma’no jilolarini berishi boshqa grammatik vositalardan ustun tomonidir. Garchi o‘zbek tilshunosligida yuklamalarning grammatik xususiyatlarini diaxronik va sinxronik yo‘nalishda tekshirishga bag’ishlangan tadqiqotlar yetarli darajada bo‘lsa-da, biz qarab chiqqan manbalardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, o‘zbek tilidagi yuklamalarning semantikasini o‘rganishga oid kuzatishlarning barmoq bilan sanarliligi, yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlani o‘rganishga oid ishlarning yo‘qligi mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqot ob’ekti . O‘zbek tilining izohli lug’ati va badiiy asarlardagi yuklama vazifasida qo‘llanilib kelayotgan, yuklamaga ko‘chayotgan so‘zlar hamda qo‘shimcha ko‘rinishidagi yuklamalar tanlandi. Ularning funksional xususiyatlar va semantik ma’nolari ochib berildi. 3 Базаров О. Частицы в узбекском языке: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - М., 1983. - 22 с.; Раҳимов У. Ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси: Филол. фан. номз. …дис.автореф. – Самарқанд, 1994. -25 б.; Исоқов З. Ўзбек тилида сўз туркумларининг ўзаро муносабати ва унда юкламаларнинг ўрни: Филол. фан. номз. …дис.автореф.–Фарғона, 2005.-22 б.

Tadqiqot predmeti . Tilimizda so‘z va qo‘shimcha ko‘rinishida qo‘llanib kelayotgan yuklamalar va yuklama vazifasiga ko‘chgan so‘zlarning badiiy matndagi semantik-stilistik munosabatini aniqlashdan iborat. Magistlik ishining maqsadi va vazifalari . Magistrlik dissertatsiyasida yuklamalarga funksional differensial, vazifaviy chegaralanganlik nuqtayi nazaridan munosabatda bo‘lish, ularga nafaqat grammatik birlik, balki nutqiy ta’sirchanlik vositasi sifatida qarash hamda maqsadga muvofiq tarzda tanlash va foydalanishning yo‘llarini tahlil qilish, ularni nutqdagi emotsional – ekspressiv ma’no ottenkalarini aniqlashga harakat qilish hamda bunda nutqning og’zaki va yozma shakllarini o‘rganish kabi masalalarga e’tibor qaratildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. O‘zbek tilshunosligida yuklamalarning funksional xususiyatlari o‘rganildi, bu jihat monografik rejada tadqiq etiladi; o‘zbek tilshunosligida yuklamalarning semantik-stilistik xususiyatlari yaxlit xolda ilk bor o‘rganildi; bugungi kunda o‘zbek tilining kommunikativ-pragmatik imkoniyatlarining kengayib borayotganligi, ayniqsa, so‘zlashuv nutqining o‘ziga xos kommunikativ funksiyasining kuchayishiga yuklamalarning alohida xizmati yuzaga kelayotgani sababli bu birliklarning semantik-stilistik imkoniyatlarini yanada chuqur o‘rganish zaruratini yuzaga kelganligi asoslandi; keyingi yillarda yuklamalarning nutq jarayonidagi ta’sirchanlikni oshirishda muhim uslubiy vosita ekanligi dalillandiIshda quyidagi natijalarga erishildi. - O‘zbek tilida yuklamalar maxsus tadqiqot obyekti sifatida o‘rganildi; - Yuklamalar diaxron va sinxron aspektda tahlil qilindi; - So‘z va qo‘shimcha ko‘rinishidagi yuklamalarning badiiy matn(nasr va nazm) tarkibidagi stilistik, semantik xususiyatlari o‘rganildi; - O‘zbek tilining izohli lug’ati( 5 tomli) tarkibidagi yuklamalar o‘rganildi, ularning leksik va grammatik ma’nolari tahlil etildi; - Yuklamalarda presuppozitsiya hodisasi tahlil etildi; - Yuklama vazifasiga ko‘chgan so‘zlarning semantik- stilistik xususiyatlari tahlil qilindi.

Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari . O‘zbek tilining izohli lug‘ati asosiy tadqiqot obyekti vazifasini o‘tadi. Bulardan tashqari, badiiy asar matnidagi mavzu bilan bog‘liq leksik birliklarni tahlil qilishda etimologik, o‘zbek tili sinonimlar lug‘ati, maktab darslik va o‘quv qo‘llanmalaridan foydalandik. Dissertatsiya mavzusi Samarqand davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasining «O‘zbek tili birliklarining funksional-pragmatik va semantik-uslubiy tahlili (sinxron va diaxron aspekt)» deb nomlangan tadqiqot rejasi tarkibiga kiradi. Ushbu mavzu mazkur kafedra tomonidan magistrlik dissertatsiyasi uchun tavsiya etilgan va fakultet Ilmiy kengashida tasdiqlangan. Dissertatsiya Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti, “O‘zbek tilshunosligi” kafedrasi yig‘ilishida muhokama etilib tadqiqotning asosiy mazmuni bo‘yicha respublika va xalqaro miqyosidagi ilmiy jurnal va to‘plamlarda 5ta maqola e’lon qilindi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. Bizga ma’lumki, o‘zbek tilida yordamchi so‘z turkumlari keng tadqiq etilgan shu jumladan yuklamalar ham o‘rganilgan. Yuklamalar turkiyshunoslarning doimiy diqqat markazida bo‘lgan bo‘lsa-da, bu boradagi ilk tadqiqotlarda yuklamalarga bag‘ishlangan alohida bo‘limlar ajratilmaydi – ular modal va turli qo‘shimcha ma’no ifodalovchi vositalar ichiga singdirilib yuborilgan. Rus tilshunosligida yuklamalarning o‘rganilishi XVIII asrdan boshlab o‘rganila boshlangan. Yuklama atamasining o‘zi rus tilshunosi M.Lomonosov tomonidan kiritilgan. 4 Yuklamalar butun bir jumla, gap yoki uning alohida bo‘laklariga turli-xil emotsional-ekspressiv, modal ma’noni yuzaga keltirish uchun ishlatiladigan so‘zlardir. Tilimizda yuklamalar mavzusida alohida qilingan tadqiqotlar ham bor. O.Bozorov «O‘zbek tilida yuklamalarning semantik-funksional xususiyatlari» nomli nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Z.Isoqov ham tadqiqot olib borgan. U «O‘zbek tilida so‘z turkumlarining o‘zaro munosabati va un Yuklamalar presuppozitsiyasi bo’yicha U.Rahimov “O‘zbek tilida yuklamalar presuppozitsiyasi” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Ushbu ishda presuppozitsiya ifodalovchi ham, emas, faqat, yana yuklamalar kengroq yoritilgan. O‘zbek tilshunosligida 4

O'xshashlar

Ravishlarning semantik-stilistik xususiyatlari
IQBOL MIRZO SHE’RIYATIDA FRAZEMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI
O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari
Ravish va semantik stilistik xususyatlari
O‘ZBEK TILIDA “SUV” LEKSEMASINING LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARI