O‘ZBEK TILIDA “SUV” LEKSEMASINING LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARI
![O‘ZBEK TILIDA “SUV” LEKSEMASINING LINGVOMADANIY
XUSUSIYATLARI
MUNDARIJA
ISHNING UMUMIY TAVSIFI
I BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA “SUV” LEKSEMASI VA UNING
O‘RGANILISHI MASALALARI
1.1. Jahon tilshunosligida “suv” leksemasining o‘rganilishi.
1.2. O‘zbek tilshunosligida “suv” leksemasi va uning o‘rganilishi.
Birinchi bob bo‘yicha xulosalar.
II BOB. O‘ZBEK TILIDA “SUV” LEKSEMASI ASOSIDA
SHAKLLANGAN BARQAROR BIRIKMALARNING FUNKSIONAL-
SEMANTIK VA USLUBIY XUSUSIYATLARI
2.1. O‘zbek tilida “suv” leksemasi asosida shakllangan birikmalar.
2.2. O‘zbek tilida “suv” leksemasi asosida shakllangan birikmalarning funksional-
uslubiy xususiyatlari.
Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar.
III BOB. O‘ZBEK TILIDA “SUV” LEKSEMASINING LINGVOMADANIY
XUSUSIYATLARI
3.1. O‘zbek tili milliy-madaniy semasida “suv” leksemasining ifodalanishi.
3.2. “Suv” leksemasi asosida shakllangan lingvokulturemalar.
Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
ILOVA
1](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_1.png)
![ISHNING UMUMIY TAVSIFI
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi.
Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki yillaridan boshlab jamiyatning barcha
sohalarida izchil islohotlar amalga oshirilib, ilm-fanni ham jadallik bilan
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratildi. Boshqa sohalarda bo‘lgani singari o‘zbek
tilshunosligida ham dunyo tilshunosligining yangi ilmiy paradigmalari asosida
tadqiqotlar olib borish, tilimizning qo‘llanish doirasini kengaytirish, uni har
tomonlama rivojlantirishga kirishildi. Bu holatni keyingi yillardagi lingvistik
tadqiqotlarda nutqiy hodisalarning til egasi bilan boG liq jihatlariga alohida e’tiborʻ
qaratilayotganligida ham ko‘rish mumkin. To‘plangan tajribalarimiz va
qadriyatlarimiz negizida milliy istiqlol mafkurasining yangicha tamoyillari
yaratildi. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdek pirovard
maqsadimizdan kelib chiqib, ta’lim-tarbiya, ma’naviy-ma’rifiy sohalardagi
faoliyatimizni ulkan bir vazifaga – xalqimiz ongiga milliy istiqlol G oyasini
ʻ
singdirish, ularda uzoq yillar davomida shakllangan va uluG langan umuminsoniy
ʻ
va milliy qadriyatlarni qayta o‘zlashtirish, e’zozlash hamda uning aqidalarini
hayotda qo‘llashga qaratmoqdamiz.
Suv tabiatning buyuk ehsoni, yerda hayotning asosi. Suv qishloq xo‘jaligi,
elektroenergiya, tashkilotlar, transport va boshqa juda ko‘p sohalarning qon tomiri.
Suv yerlarni sug‘ oradi va ekinlarga hayot bag‘ ishlaydi. Inson, hayvonot olami,
o‘simliklar dunyosi suvsiz yashay olmaydi. Insoniyat uchun suvdan qadrli, suvdan
aziz, suvdan muqaddas narsa yo‘q, suv oltindan ham qimmat ne’mat desak
adashmaymiz. Xalqimizda suv bergan savob, degan hikmatli bir gap bor. Chunki
suvning hayot uchun zarurligini bilib, kishilar uning azizligini shunday hikmatlarda
ulug‘ lashgan.
2](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_2.png)
![Qadimgi zamon donishmandlari tabiat yaratgan barcha ne’matlarning
hammasini ko‘zdan kechirib, inson uchun eng qimmatbaho boylik-suv degan
xulosaga kelganlar. Yuqorida aytilganidek, suv hamma narsanig tarkibida uchraydi.
Mashhur tabiatshunos olim, V.I. Vernadskiy “Tabiiy suv insonning butun hayotini
yaratadi va qamrab oladi. Uning jamiyatda, tabiatda, turmushda, insonning
mavjudligida tutgan o‘rnini shu darajada aniqlab beradigan birorta boshqa tabiiy
jism bo‘lmasa kerak”,- deb yozgan edi. O‘zbek xalqi suv qadrini yer bilan
o‘lchamaydilar. Aksincha, yer qadrini suv bilan o‘lchaydilar. Suv hayot-manbayi.
Suvsiz yer bormi? Yer-xazina, suv oltin. Yuqoridagi maqollarda juda katta ma’no
mujassam. Yer bo‘lsa-yu, suv bo‘lmasa, bunday ulug‘ xazinadan foydalanib
bo‘lmaydi.
Demak, sharqda, jumladan, O‘zbekistonda suvning qishloq xo‘jaligida va
insonlarning kundalik hayotida ahamiyati beqiyos. Shu sababli ham ona xalqimiz:
“Suvsiz hayot bo‘lmas”, “Hosilning onasi-suv”, “Suv-yerning qon tomiri”, “Yer
emas suv tug‘adi”, “Suv sensiz yashaydi, sen suvsiz yashay olmaysan” kabi
ko‘plab maqollar ham yaratganki, bu maqollarda suvning barcha xususiyatlari
yaqqol ifoda etilgan.
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbek tili dehqonchilik leksik sistemasi (DLS)
tarkibida yetakchi so‘zlardan biri bo‘lgan suv leksemasi va bu so‘z asosida
yaratilgan qo‘sh, birikmali terminlar miqdoran ko‘pligi, qo‘llanishi jihatidan
chegaralanmaganligi bilan alohida ajralib turadi. Bunday so‘zlarning o‘zbek tili
lug‘ at tarkibida o‘z o‘rni, o‘z salmog‘i bor. Chunki suv insonning yashashi uchun
hayot manbayi hisoblanadi. dehqonchilikda esa dehqonning ishi yer bilan , yerdan
mo‘l hosil olish esa suv bilan belgilanadi. Shu sababli ham o‘zbek tili lug‘at
boyligida bunday so‘zlarning ko‘pligi xalqimizning suvga bo‘lgan kundalik
zarurati va hayotiy ehtiyoji, qolaversa, qishloq xo‘jaligining dehqonchilik
tarmoqlarida xalqimizning asrlar bo‘yi ekinlarni sug‘orish va undan hosil olish
jarayonida bir-biriga bo‘lgan aloqasi, muomalasi natijasidir. Shuning uchun bo‘lsa
kerak, xalqimiz suv haqida juda ko‘plab maqollarni yaratganlar. Shunday ekan,
professor E.Begmatov har bir tilda ba’zi so‘zlarning ko‘proq yoki kamroq bo‘lishi
3](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_3.png)
![xususida quyidagicha yozadi: “Konkret biror tilda u yoki bu tip so‘zlarning bor
bo‘lishi yoki aksincha kam bo‘lishi til egasi bo‘lgan xalqning obyektiv ehtiyojiga
bog‘liq. Bunday ehtiyojni o‘sha xalq yashab turgan tabiiy muhit, iqtisodiy-ijtimoiy
sharoit, madaniy va ma’naviy talablar belgilaydi”. Masalan, o‘zbek tilida
dehqonchilik, suvchilik va boshqa xil kasb-kor bilan bog‘liq terminlar ko‘p. Uzoq
shimolda yashovchi xalqlar tilida esa qor va sovuq bilan bog‘liq, bug‘uchilik va
baliqchilik xo‘jaligi bilan aloqador terminlar ko‘p uchraydi.
Demak, O‘zbekistonning janubiy vohalari bo‘lgan Qashqadaryo va
Surxondaryo viloyatlarining issiq iqlimli sharoitida dehqonchilik qilish uchun,
albatta, suv zarur. Insoniyat olamining, qolaversa, bobodehqonlarimizning
dehqonchilikda ekin maydonlarini sug‘ orish jarayonida suv, unga aloqador bo‘lgan
juda ko‘plab qo‘shma, birikmali, murakkab so‘zlarning yaratilishiga asos bo‘ldi.
Ushbu ishimiz o‘zbek tilidagi va u bilan bog‘liq suv leksemasining
qo‘llanilishi, vazifasi, lug‘aviy-ma’noviy xususiyatlarini ilmiy-lisoniy jihatdan
tadqiq etishga bag‘ishlangan bo‘lib, unda bu so‘zning paydo bo‘lishi, shakllanishi,
qo‘llanishi, rang-barang ma’no xususiyatlari haqida so‘z yuritadi. Mazkur ishni
yoritishda qadimgi va hozirgi, tarixiy-badiiy, etnografik-geografik, lisoniy yozma
va og‘zaki manbalar, turkiy va noqardosh tillardagi ikki tilli lug‘atlar, sug‘orma
dehqonchilikka oid kitoblar o‘rganib chiqildi. Janubiy Ozbekistonning
Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarining shahar va qishloqlaridagi aholi nutqidan
to‘plagan materiallarimiz asosida suv leksemasini va bu so‘z zamirida yaratilgan
xalq maqollari, iboralari, hikmatli so‘zlari ham to‘planib, tartiblanib, ular to‘g‘-
risida fikrlar yuritishga ham harakat qilindi.
Ma’lumki, o‘zbek tilidagi so‘zlarning ma’nolari, qo‘llanishi, tarkibi
nihoyatda xilma-xil va rang-barangdir. Bu esa, ayniqsa, leksikaning ayrim yoki
yakka holda olingan leksemalarga oid so‘zlar to‘g‘risida fikr yuritganda, yaqqolroq
namoyon bo‘ladi. shuning uchun ham suv leksemasi, bu so‘z ishtirokida yasalgan
so‘zlar, uning o‘zbek tilining lug‘at tarkibidagi o‘rnini misollar asosida berishga
harakat qilindi. Umuman olganda, ushbu tadqiqot o‘zbek tili DLS da markaziy
o‘rinda turuvchi lug‘aviy birliklardan biri bo‘lgan suv leksemasining fonetik,
4](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_4.png)
![leksik, so‘z yasalishi, grammatik fazilatlarini o‘rganishga bag‘ishlangandir.
Tadqiqotning asosiy maqsadi o‘zbek va jahon tilshunosligida suv leksemasi
ishtirok etgan barqaror birikmalar, maqollar, matallar, rivoyatlar, iboralar va
boshqa til birliklarini lingvomadaniy, etnolingvistik jihatdan keng tadqiq etish.
Ularning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash, bir tizimga solish, mavzuviy
guruhlarga ajratish. Suvning nafaqat insoniyatning kundalik hayotidagi, balki uning
tilda ham naqadar mustahkam o‘rin egallaganligini ko‘rsatishdan iboratdir.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi . Har qanday tilda shu tilga xos
bo‘lgan har bir so‘zning shakllanish taraqqiyoti, tadrijiy takomili va tarixini bilmay
turib, shu tilni o‘rganib bo‘lmaydi. Tilning tarixini o‘rganishda har bir so‘zning
kelib chiqish tarixini, bunday so‘zlarning tarixiy yodgorliklar tilidagi holatini
hozirgi tillar orasidagi mushtarak va farqli xususiyatlarini qiyosiy yo‘sinda
o‘rganish tarixiy va qiyosiy tilshunoslik uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbek tili lug‘at boyligining asosiy qismini shu xalqning barcha a’zolari uchun
umumiy bo‘lgan, ayniqsa, qo‘llanishida na hudud, na biror faoliyat sohalari bilan
cheklanmagan so‘zlar tashkil etadi. Bunday so‘zlarga insonning kundalik tirikchilik
faoliyatidagi aloqa-aralashuvi, o‘zaro munosabatlari, ishlab chiqarish tarzi uchun
zarur bo‘lgan terminlar kiradi. Masalan, DLSdagi yer, suv, quyosh, havo, dehqon,
dala, maydon, suvchi, bog‘ kabi so‘zlar qo‘llanishi jihatidan chegaralanmagan
so‘zlar hisoblanadi.
Turkiy tilshunoslik, xususan o‘zbek tilshunosligi, ko‘p yillik tarixga ega
bo‘lsa-da, umumiste’moldagi alohida (yakka) olingan so‘zlar, jumladan suv
leksemasi va uning ma’nolari, bu so‘z vositasida yaratilgan qo‘shma, birikmali,
murakkab so‘zlar, suv so‘zining gidronimlar, toponimlar, xalq maqollari, hikmatli
so‘zlari, iboralari, tarkibida qo‘llanishi kabi lisoniy va nolisoniy fazilatlarini
o‘rganishga bag‘ishlangan maxsus ish yo‘q. Suv leksemasi o‘rganilmagan,
olimlarning diqqatini jalb etmagan deyishimiz xatodir. Chunki kuzatishlarimiz
shuni ko‘rsatdiki, turkiyshunoslikda, o‘zbek tilshunosligida, qardosh bo‘lmagan
tillar tilshunosligida toponimlar, gidronimlarning tadqiqi jarayonida suv leksemasi
5](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_5.png)
![va bu so‘zning onomastik va appelyativ birlik sifatidagi ma’nolari va qo‘llanishi
xususida yo‘l-yo‘lakay fikrlar yuritilgan.
Ma’lumki, turkiy tilshunoslikda, jumladan, o‘zbek tilshunosligida, o‘zbek
sohaviy leksikasi, o‘zbek shevalari leksikasi, o‘zbek nomshunosligi, o‘zbek
gidronimikasiga bag‘ishlangan ishlar anchagina. Hatto noqardosh tillarda ham suv
leksemasi va u anglatgan tushunchalarni ifodalovchi leksemalar tadqiqiga
bag‘ishlangan ilmiy-lisoniy ishlar ham mavjud. Turkiyshunoslikda, jumladan,
o‘zbek tilshunosligida suv leksemasining lug‘aviy-ma’noviy xususiyatlarini
o‘rganishga bag‘ishlangan ishlar yo‘qligi yuqorida aytilgan edi. ammo shuni
alohida ta’kidlash kerakki, suv so‘zi noqardosh tillardan fors-tojik tilida maxsus
o‘rganilgan. Bu D.T. Tojiyevning rus tilida yozilgan asaridir. Bu asarda Tojiyev
fors-tojik tili materiallarini rus tilidagi suv va u bilan bog‘liq so‘zlar asosida
qiyoslab, tojikcha “ob(suv)” so‘zining leksik-semantik, so‘z yasalishi
xususiyatlarini bayon etgan. U ushbu ishida suv so‘zining anglatgan ma’nolari
xususida quyidagilarni yozadi: “Ob so‘zi eng qadimgi davrlardan tilning asosiy
lug‘at tarkibiga kirib, tojik tilining asosiy lug‘at tarkibini boyitishda katta
miqdordagi so‘zlar, iboralar, terminlar yaratishda asos bolib xizmat qilgan.
Qadimgi forsiy ar (suv)ning ko‘chma ma’noda qo‘llanishi batamom obyektiv
qonuniyatlarga asoslangan bo‘lib, yarqiroq ma’nosini kuchaytirgan. Qadimgi
yozma obidalar bo‘lgan “Avesto”, “O‘rxun-Enasoy” yodgorliklarida,
M.Koshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib, A.Beruniy, Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Az-
Zamaxshariy, Z.M. Bobur, Haydar Mirzo va shu kabilarning asarlarida ham suv
haqida, bu tushunchani ifodalovchisi bo‘lgan suv leksemasi anglatgan tushunchalar
haqida so‘z yuritilgan.
Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan
bo g liqligi. ʻ Magistrlik dissertatsiyasi Samarqand Davlat universiteti o‘zbek
tilshunosligi kafedrasining «Suv leksemasining lingvokulturologik xususiyatlari” »
mavzusi doirasida bajarildi.
6](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_6.png)
![Tadqiqot obyekti va predmeti sifatida suv leksemasi asosida shakllangan til
birliklari olingan. Til birliklarini iboralar, maqollar, hikmatli so‘zlar, birikmali va
murakkab terminlar tashkil etadi.
Tadqiqotning vazifalari. - suv leksemasining boshqa tillardagi
ko‘rinishlarini aniqlash va o‘zaro qiyoslash;
-sinonimlik, omonimlik, ko‘p ma’nolilik hodisalarini o‘rganish;
-o‘zbek tilida suv leksemasining funksional-stilistik va etnolingvistik
xususiyatlarini aniqlash;
-badiiy uslubda qo‘llanilishi;
-suv ifodalaydigan ramziy ma’nolar;
-suv leksemasi asosida shakllangan konseptlarni aniqlash;
-suv leksemasi va xalqning urf-odatlarining o‘zaro munosabati;
-suv leksemasi asosida shakllangan barqaror birikmalarni mavzuviy guruhlarga
bo‘lish;
-suv so‘zi ishtirok etgan gidronim, toponimlarni aniqlash, to‘plash.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi Tadqiqot natijasida o‘zbek tilshunosligida
“suv” leksemasi asosida shakllangan barcha til birliklari keng o‘rganiladi, tadqiq
qilinadi. Ularning matndagi va umumxalq tilidagi ma’nolari umumlashtiriladi, bir
tizimga solinadi. Natijada esa barcha suv leksemasi asosida shakllangan barcha
birliklar lingvomadaniy jihatdan tadqiq qilinadi.
Tadqiqotning metodologik asosi va qo‘llanilgan metodlar. Tadqiqot
mavzusini yoritishda tasniflash, tavsiflash, qiyoslash, statistik, kognitiv tahlil
metodlaridan foydalanildi. Mamlakatimizda milliy-ma’naviy qadriyatlarni tiklash,
ona tilimizni yanada rivojlantirish bo‘yicha bildirilayotgan fikr-mulohazalar
magistrlik dissertatsiyamizga metodologik asos bo‘lib xizmat qildi. Bundan
tashqari, o‘zbek tilshunos olimlari Sh.Shoabdurahmonov, U.Tursunov, A.Hojiyev,
R.Qo‘nG urov, E.Begmatov, B.O‘rinbyoev, N.Mahmudov, S.Karimov,ʻ
B.Yo‘ldoshev, B.Umurqulov, M.Yo‘ldoshev, T.Qurbonovlarning badiiy asar tili,
badiiy matnlarni o‘rganish bo‘yicha olib borgan tadqiqotlaridagi ilmiy-nazariy
7](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_7.png)
![xulosalar ham e’tiborga olindi. Asosan, komponent tahlil, tavsiflash, qiyoslash,
lingvopoetik va pragmalingvistik tahlil usullaridan foydalanildi.
Ish tuzilmasining tavsifi. Magistrlik dissertatsiyasi kirish, uch asosiy bob,
xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Magistrlik
dissertatsiyasining umumiy hajmi … sahifani tashkil etadi.
8](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_8.png)
![I BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA “SUV” LEKSEMASI VA UNING
O‘RGANILISHI MASALALARI
Har qanday tilda shu tilga xos bo‘lgan har bir so‘zning shakllanish taraqqiyoti,
tadrijiy takomili va tarixini bilmay turib, shu tilni o‘rganib bo‘lmaydi. Tilning tarixini
o‘rganishda har bir so‘zning kelib chiqish tarixini, bunday so‘zlarning qadimgi
yodgorliklar tilidagi holatini, hozirgi tillar orasidagi mushtarak va farqli jihatlarini
qiyosiy yo‘sinda o‘rganish tarixiy va qiyosiy tilshunoslik uchun muhim ahamiyat kasb
etadi.
O‘zbek tili lug‘at boyligining asosiy qismini shu xalqning barcha a’zolari uchun
umumiy bo‘lgan, ayniqsa qo‘llanishida na hudud, na biror faoliyat sohalari bilan
cheklanmagan so‘zlar tashkil etadi. Bunday so‘zlarga insonning bir-biri bilan insonning
kundalik tirikchilik faoliyatidagi aloq-aralashuvi, o‘zaro munosabatlari, ishlab chiqarish
tarzi uchun zarur bo‘lgan terminlar kiradi. Masalan: DLS yer, suv, quyosh, havo,
dehqon, dala, maydon, suvchi, bog‘ kabi so‘zlar qo‘llanishi jihatidan chegaralanmagan
leksika hisoblanadi. Ma’lumki, tildagi mavjud so‘zlar iste’mol doirasiga ko‘ra xilma-xil
bo‘lib, ularning asosiy qismini ko‘pchilik aholi bir xil qo‘llab, bir xil tushunsa,
ba’zilarini faqat muayyan kasbdagi kishilargina tushunadilar va qo‘llaydilar. Masalan,
o‘zbek adabiy tilidagi odam, yer, havo, tosh, qum, suv, aytmoq, osmon, uxlamoq kabi
so‘zlarni barcha kishilar, bir xil tushunadilar va qo‘llaydilar. Ammo, darak-suv
bo‘luvchi joy, surjuna-suv darvozasi, iyrim-girdob kabi so‘zlarni ma’lum hududda
yashovchi kishilargina tushunadilar va qo‘llaydilar / shuning uchun ham tildagi so‘zlar
qo‘llanishiga ko‘ra chegaralangan va chegaralanmagan so‘zlar guruhiga bo‘linadi.
Mana shunday iste’mol doirasi chegaralanmagan leksemalardan biri qadimgi
umumturkiy (o‘zbek) tilidagi suv leksemasidir.
Turkiy tilshunoslik, xususan, o‘zbek tilshunosligi ko‘p yillik tarixga ega bo‘lsa-
da, umumiste’moldagi alohida (yakka) olingan so‘zlar, jumladan, suv leksemasi va
uning ma’nolari, bu so‘z vositasida yaratilgan qo‘shma, birikmali, murakkab so‘zlar,
suv so‘zining gidronimlar, toponimlar, xalq maqollari, hikmatli so‘zlari, iboralari
9](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_9.png)
![tarkibida qo‘llanishi kabi lisoniy va nolisoniy fazilatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan
birorta ish yo‘q. Shu sababli ham bizning bu ishimiz suv leksemasining lisoniy va
nolisoniy fazilatlarini baholi qudrat o‘rganishga bag‘ishlandi. Suv leksemasi
o‘rganilmagan, olimlarning etiborini jalb qilmagan deyish xatodir. Chunki
kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatdiki, turkiyshunoslikda, o‘zbek tilshunoslikda, qardosh
bo‘lmagan tilar tilsunosligida toponimlar, gidronimlarning tadqiqi jarayonida suv
leksemasi va bu so‘zning onomastic va appelyativ birlik sifatidagi ma’nolari va
qo‘llanishi xususida yo‘l-yo‘lakay fikrlar yuritilgan. Ma’lumki, turkiy tilshunoslikda 1
,
jumladan, o‘zbek tilshunosligida 2
, o‘zbek sohaviy leksikasi, o‘zbek shevalari leksikasi,
o‘zbek nomshunosligi, o‘zbek gidronimikasiga bag‘ishlangan ishlar anchagina. Hatto
noqardosh tillarda ham suv leksemasi va u anglatgan tushunchalarni ifodalovchi
leksemalar tadqiqiga bag‘ishlangan ilmiy-lisoniy ishlar ham mavjud. Bu ishlarda ham
ta’kidlanganidek, o‘zbek va noqardosh tillar leksikasi, toponimlari va gidronimlari
tadqiqi jarayonida suv leksemasi va u bilan aloqador so‘zlar xususida ham fikrlar
yuritilgan. Biz shu o‘rinda suv leksemasining ma’nosi xususidagi va bu so‘z bilan
aloqador ilmiy-lisoniy ishlarning ba’zilariga o‘z munosabatimizni bildirishga harakat
qilamiz.
Turkiyshunoslikda, jumladan, o‘zbek tilshunosligida suv leksemasining lug‘aviy-
ma’noviy xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan maxsus ishning yo‘qligi yuqorida
aytilgan edi. Ammo shuni alohida ta’kidlashni istardikki, suv so‘zi noqardosh tillardan
fors-tojik tilida maxsus o‘rganilgan. Bu D.T.Tojiyevning rus tilida yozilgan «Слово
«об»(вода) в современном таджикском языке» nomli tadqiqotidir. Muallif o‘zi
ta’kidlaganidek, ushbu tadqiqot 1941-yilda yozilgan bo‘lib, professor I.I.Zarubin
rahbarligidagi diplom ishining qayta ishlangan va kengaytirilgan maqola sifatida qayta
ishlangan.
D.T.Tojiyev bu ishida fors-tojik tili materiallarini rus tilidagi вода(suv) va u bilan
bog‘liq so‘zlar asosida qiyoslab, tojikcha ob(suv) so‘zining leksik-semantik, so‘z
yasalish xususiyatlarini bayon etgan.
1
Қаранг: Абдурагимов А. Создадим единую сельскохозяйственную терминологию. Сельского-хозайства
Азербайджана. -Баку. 1952, №4
2
Абдулҳамидов А. Из истории народной ирригационной практики в зоне предгорий Узбекистана в XIX
начале XX вв. -Т: Фан, 1981;
10](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_10.png)
![U ushbu ishida suv(ob) so‘zining anglatgan ma’nosi haqida quyidagilarni yozadi.
“Ob so‘zi eng qadimgi davrlardan tilning asosiy lug‘at tarkibiga kirib, (Qiyos.
“Avesto”da ar, qadimgi forsiyda ari) tojik tilini asosiy lug‘at tarkibini boyitishda katta
miqdordagi so‘zlar, iboralar, terminlar yaratishda asos bo‘lib xizmat qilgan” 3
.
Qadimgi forsiyda ar(suv)ning ko‘chma ma’noda qo‘llanishi batamom obyektiv
qonuniyatlarga asoslangan bo‘lib, yarqiroq ma’nosini kuchaytirgan.
Hozirgi tojik tilida ob(suv) so‘zi, uning ko‘plab ma’nolari bilan birgalikda
yaltiroq ma’nosi ham xuddi bir so‘zdek idrok qilinadi.
Bizning fikrimizcha, suv leksemasining ma’nosi qadimgi turkiy tildagi arig‘,
arimoq, pokiza, sof, tiniq ma’nosida bo‘lib, u suyuq, ya’ni “oqib o‘zi ishg‘ol qilib
turgan idish shaklini olish xusussiyatiga ega bo‘lgan 4
” ma’nodagi suyuq, M.Qoshg‘ariy
DLTda “suvuq-har bir suyuq narsa 5
” so‘zidagi “q” undoshining tushishi natijasida
suvuq>suyuq>suyu>suvu>suv holiga kelib qolgan bo‘lishi mumkin. Chunki suv
so‘zining xitoycha shuy(suy)-suv daryo ma/nosidagi shakli tasodifiy hol bo‘lmasa
kerak 6
. N.A.Baskanov “Turkiy tillarda xitoycha o‘zlashmalar muammosiga doir”
maqolasida turkiy sug~suw “ вода ”<xum. Shuj~shuei “ вода ” ekanligini ta’kidlaydi.
Ko‘rinadiki qadimgi turkiy tilde “vodorod bilan kislorodning kimyoviy birikuvidan
iborat tussiz, shaffof suyuqlik”ni (Hamma suv deb talpinar, hamma suvga intilar edi.
M.Ismoiliy) anglatgan bu ot asli sub tarzida talaffuz qilingan, keyinroq “b” undoshi “v”
undoshiga almashgan. Sub>suv[>su] 7
hosil qilishi, qo‘llanishi xususida quyidagilarni
yozadi: “suv so‘zi adabiy tilimizda keng ma’noda qo‘llaniladi. Ammo bu atamaning
suv- H2O, ya’ni suvning vodorod bilan kisloroddan tashkil topgan texnik va ximik
ma’nosidagi tussiz, shaffof suyuqlik ekanligi aniqlangandan so‘ng (1790-yilgacha bu
termin ximik, texnik ma’noda ma’lum emas edi) bu termin distillangan, “ximik toza
suv” ma’nosidagi termin sifatida ishlatila boshlandi. Bu umumadabiy tildagiga nisbatan
3
Д.Т.Тожиев. Кўрсатилган асар. стр.121.
4
Ўзбек тилининг изоҳли луғати.– Москва: Рус тили, 2 том, 1981, 90-бет.
5
Кошғарий М. Девону луғотит турк. - Тошкент: Фан 1963, 3 -том, 179-бет.
6
.
Мурзаев Э. Словарь народных географических терминов. - Москва: Мысль1984, стр. 653.
7
Раҳматуллаев Ш. «Ўзбек тилининг этимологик луғати». 1– том. Тошкент: Университет 2000, 301-бет.
11](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_11.png)
![chegaralangan ma’noda qo‘llanila boshlandi. Hatto suv leksemasi yordamida yaratilgan
suv birikmalari terminologiyada va umumadabiy tildagi qo‘llanishida keskin farq
qilishini aytib quyidagi misollarni keltiradi 8
:
terminologiyada: umumadabiy tilda:
og‘ir suv sovuq suv
qattiq suv tiniq suv
yumshoq suv sho‘r suv
suv gazi suv oqimi
Demak, so‘zlar ma’lum sohadagina ishlatilib, iste’mol doirasi chegaralangan
ma’noda qo‘llanilgandagina terminlarga aylanadi.
XX-XXI asrlar tilshunosligi tildagi inson omilini o‘rganishga bo‘lgan katta
qiziqish bilan tavsiflanadi, bu esa lingvistik tadqiqotlar ilmiy paradigmasining
o‘zgarishiga olib keldi.
II bob 39-bet
Suv umuminsoniy ramzlardan biri bo‘lib, turli bilim sohalari olimlarining
e’tiborini o‘ziga tortib kelmoqda. Gumanitar fanlarda suv madaniyatning asosiy
tushunchasi sifatida turli xil nuqtayi nazarlardan, jumladan, mifologik, she’riy va
kulturologik jihatlardan o‘rganilgan. Shu bilan birga, tadqiqot materiallarida “suv”
leksemasi ishtirok etgan alohida madaniy matnlar, badiiy asarlarda va xalq tilida
ishlatiladigan barqaror frazeologik va metaforik birikmalar, suvning lingvistik va
ramziy tasvirlari, xususiyatlari keng o‘rganildi. Demak, “suv” madaniy tushuncha
sifatida tilda obyektivlashgan yoki ongsizlikning universal arxitipik belgisi sifatida
gumanitar fanlar, falsafa, psixologiya, adabiyotshunoslik, tilshunoslik, kulturologiya va
semiotikaning turli sohalariga kiritilgan.
O‘zbek tili dehqonchilik leksik sistemasi tarkibida yetakchi so‘zlardan biri bo‘lgan suv
leksemasi va bu so‘z asosida hosil bo‘lgan qo‘shma, birikmali terminlar, ibora, hikmatli
8
Мадвалиев А. Узбекская химическая терминология и вопросы ее нормализации: АКД. – Тошкент,1986,
стр. 53.
12](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_12.png)
![so‘z, matal va maqollar miqdorining ko‘pligi, qo‘llanish doirasining
chegaralanmaganligi, deyarli, barcha vazifaviy uslublarda birdek ishlatilishi bilan
alohida ajralib turadi. Bunday so‘zlarning o‘zbek tili lug‘at tarkibida o‘ziga xos o‘rni va
ahamiyati bor. Chunki suv insonning yashash manbayi, uning farovon hayot kechirishi
uchun asosiy ta’minotchi ham hisoblanadi. Suv insonlar kundalik hayotida qanchalik
ahamiyat kasb etgan bo‘lsa, bu narsa ularning tilida ham o‘z aksini topdi, xalq orasida
keng qo‘llanadigan birliklarning asosiy komponenti bo‘ldi, ularning tarkibida xilma-xil
ma’no qirralarini ifoda etdi. Hatto ba’zi til birliklari tarkibida o‘zining asl, tub
ma’nosidan uzoqlashish holatlari ham kuzatildi. “Suv- qadim-qadimdan o‘zbekning
dunyoqarashida, fikrlash tarzida asosiy timsollardan biri bo‘lib xizmat qilgan. Chunki
suvsiz hayot yo‘q. Xususan, O‘zbekistonimizda suvning ahamiyati-har yerdagidan
ortiq”. 9
Olam yaralishining asosi hisoblanadigan to‘rt unsurdan biri bo‘lgan suv
muqaddas hisoblangan, uning har bir tomchisini ham zoye ketkazmaslik, isrof
qilmaslik, oqar suvlarga har xil narsalarni tashlamaslik va undan tejamkorlik bilan
foydalanish insoniy burch sanalgan. Shunday ekan, asosiy hayot manbamiz bo‘lgan
“suv” so‘zini, uning kelib chiqish tarixini, ishlatilish o‘rinlarini, og‘zaki nutqda yuzaga
chiqadigan ma’no nozikliklarini va albatta, o‘zining tub ma’nosi bilan birga xalq tilida
ifodalaydigan ma’nosini keng tadqiq etish, ularni bir-biriga, hatto boshqa tillardagi
variantlariga qiyoslab o‘rganish muhim hisoblanadi. Bu orqali biz insoniyatning suvga
bo‘lgan munosabatini va bu munosabatlar orasidagi farqli jihatlarni o‘rganishimiz
mumkin. Dastlab, ishni bu so‘zning lug‘atlardagi ma’nolariga e’tibor qaratishdan
boshlaymiz. O‘TILda bu so‘z quyidagicha izohlanadi: “Suv-vodorod bilan kislorodning
kimyoviy birikmasidan iborat rangsiz, hidsiz, shaffof suyuqlik; tabiatda muz va bug‘
holida uchraydi, barcha tirik organizmlarning va ko‘pgina moddalarning tarkibiy
qismini tashkil qiladi”. Ko‘rinib turibdiki, O‘TILda suv so‘zining ma’nosi ko‘proq fan
nuqtayi nazaridan, aniqlikka asoslanib, uning xalq tilida qo‘llanadigan ko‘chma
ma’nolarini izohlashdan chekingan holda ochib berilgan. Bunda diqqat faqat uning
borliqdagi real holatini ko‘rsatib berishga qaratilgan. Shavkat Rahmatullayev tomonidan
9
Олимов С. Сув илоҳий неьмат. - Тошкент : Академнашр , 2009.
13](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_13.png)
![tuzilgan O‘zbek tilining etimologik lug‘atida esa suv so‘zining asl kelib chiqish tarixiga
e’tibor qaratiladi va quyidagicha izohlanadi. “Qadimgi turkiy tilda ham shunday
ma’noni anglatgan bu ot asli “sub” tarzida talaffuz qilingan; keyinroq “b” undoshi “v”
undoshiga almashgan, hatto “v” undoshi talaffuz qilinmagan ham. Sub>suv>su”.
Etimologik lug‘atda suv leksemasining fonetik taraqqiyoti, davrlar osha uning tovush
tarkibida ro‘y bergan o‘zgarishlar va ularning bir-biridan farqi yetarlicha izohlab
berilgan. Ammo bu lug‘at ham uning ko‘chma ma’nolarni ifodalay olish imkoniyatiga
baho bermagan.
Suv leksemasiga berilgan ta’riflardan ham ko‘rinib turibdiki, suvning
insoniyat hayotida tutgan o‘rni beqiyos, u tabiatning buyuk xazinasi va kashfiyotidir.
Ba’zan esa kishilarni tiriklik bilan ta’min etgan suv mislsiz darajada katta talafotlarga
olib kelishi, ayrimlarning hayotiga bevaqt nuqta qo‘yishi ham mumkin. Xalq orasida
keng tarqalgan maqollar-u, iboralarda suvning aynan yaratuvchanlik xususiyati bilan
birga vayron qilish xususiyati ham o‘z ifodasini topgan. Kishilar gapirayotgan har
gapida suvning qaysidir jihatini tilga olganlar, shu asosda o‘xshatishlar qilganlar.
“O‘zbek tilidagi suv so‘zi boshqa turkiy tillardagi suv leksemasi kabi xalq ijodiyotida
keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Fikrni ixcham va lo‘nda, ravon va tushunarli hamda
mazmunli va shirador qilishda suv so‘zi boshqa so‘zlarga o‘zaro bog‘lanib, ularga
singib ketib turli xil maqol va hikmatli so‘zlar, frazeologik birliklar, topishmog‘-u
qo‘shiqlar tarkibida keladi”. 10
Masalan, birgina suv leksemasi ishtirok etgan quyidagi
iboralarni sanab o‘tish mumkin: bir qoshiq suv bilan yutgudek, boshiga suv quymoq,
og‘zining suvi keldi, siqib suvini ichmoq, boshidan suv o‘girib ichsang arziydi, suvi
qochmoq va hokazo. Bunday iboralarda obrazlilik, tasviriylik, emotsionallik kuchli
bo‘lganligi uchun, ayniqsa, so`zlashuv va badiiy uslubda boshqa vazifaviy uslublarga
nisbatan keng qo‘llanishiga guvoh bo‘lamiz. Albatta, har qanday til birligi badiiy
uslubda, aynan badiiy asar tarkibida qo‘llanganda muayyan bir badiiy maqsad uchun
xizmat qiladi. Muallif ulardan o‘z qahramonining xarakterini individuallashtirishda,
uning boshqalarnikiga o‘xshamagan xususiyatlarini ochib berishda, eng muhimi, uni
xalqqa yaqinlashtirishda ustalik bilan foydalanadi. Ba’zan esa qahramon nutqida o‘zi
10
Jabborov X . O ‘ zbek tilida suv leksemasining lug ‘ aviy - ma ’ noviy xususiyatlari .- Qarshi , 2006.
14](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_14.png)
![ifodalaydigan ma’nosidan tashqari boshqa xil ma’no qirralarini ham ifodalashi
mumkin. Badiiy asarda xilma-xil uslub namunalarining uchrashi ham uning
mazmuniy ko‘lamini yanada kengaytiradi. Bu esa, albatta, yozuvchining badiiy
mahoratiga ham bog‘liq. Xususan, Murod Muhammad Do‘st asarlari mana shu
jihatdan badiiy topilmalarga nihoyatda boy. Yozuvchining “Galatepaga qaytish”
qissasida ham xalqona iboralarni ko‘plab uchratish mumkin. Ularning o‘nga yaqini
suv leksemasi asosida shakllangani bizning e’tiborimizni yana ham o‘ziga tortadi.
Ularning ayrimlari xalq tilida qanday bo‘lsa, shundayligicha qo‘llangani holda,
ayrimlari muallifning badiiy tafakkur mahsuli o‘laroq qahramon nutqida ishlatilgan.
Biz esa ana shu iboralarning izohini Sh.Rahmatullayevning “O‘zbek tilining
frazeologik lug‘ati”dan unumli foydalangan holatda keltirib o‘tamiz.
Qo‘ltiqqa suv purkamoq-biror ishni qilishga o‘chakishtirmoq, gij-gijlamoq.
Odamzod aqldan ozgan-netgan bo‘lmasa, o‘zining toshini o‘zi biladi. Qo‘ltiqqa suv
purkab nima qilasiz, men shu bilan yaxshi bo‘lib qolarmidim!.. (88-bet) Muallif o‘z
qahramonining nutqini individuallashtirish, uning xarakter xususiyatlarini ochib
berish maqsadida bu iboradan foydalanmoqda. Aynan shu bois ham fikr salmog‘i
oshmoqda.
Suvday bilmoq-miridan-sirigacha besh qo‘lday bilmoq, yodlab olmoq.
Sinonimlari: suvday ichmoq, suv qilib ichmoq. Raim oqsoqolning to‘ng‘ich o‘g‘li
arabchani suvday biladigan, Qur’onning yetti xil qiroatini keltiradigan odamdan
iymanishadi. (41-bet) Suv kundalik hayotimizda muhim o‘rin tutadigan hayotiy
unsurlardan biri. Uni bilmagan, ko‘rmagan, ta’mini totmagan odam yo‘q. Shuning
uchun ham yozuvchi “juda yaxshi biladi” birikmasining o‘rniga obrazli ifoda
semasiga ega bo‘lgan “suvday bilmoq” birligidan foydalanmoqda va ma’noni yana
ham kuchaytirib, bo‘rttirib ko‘rsatishga harakat qilmoqda.
Sirtiga suv yuqtirmaslik- o‘zining sha’niga dog‘ tushiradigan xatti-harakat
qilmaslik. Sinonimi: sirtiga kir yuqtirmaslik. Mulla Chori sirtiga suv yuqtirmay
shunchaki iljayib qo‘ydi. (25-bet) O‘z qadr-qimmatini oyoqosti qildirmaydigan,
o‘zini juda ham hurmat qiladigan, har qanday noxush vaziyatdan ham o‘zini oqlab
15](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_15.png)
![chiqib keta oladigan kishilarga nisbatan bu ibora qo‘llaniladi va yuqorida aytilgan
ma’nolarni yana ham kuchaytirib ifodalaydi.
Tegirmoniga suv quymoq-qo‘llab-quvvatlamoq, fikriga qo‘shilmoq, qiyin
vaziyatda yordam bermoq. G‘aybarov o‘zi istamagan holda mulla Soatning
tegirmoniga suv quyganini angladi. (25-bet) Bu ibora kimnidir qo‘llab-quvvatlash,
bildirilgan fikrga hamfikr bo‘lish yoki mushkul vaziyatda kimgadir ko‘mak berish
kabi ma’nolarni anglatadi. Uning tarkibida “tegirmon” va “suv” konseptlarining
qo‘llanishi esa frazeologik birlikning chuqur tarixiy ildizga egaligini ko‘rsatadi.
Suv urmoq- hovli yuziga birdek qilib suv sepib chiqish. Kechki payt, epkin
yo‘q, tuproqqa suv urilgan, kechki payt ekani shundan ham bilinadiki, havoda jun
hidi aralash issiq va nam hovur kezadi…(181-bet) Keng yuzaga salqinlatish
maqsadida suv sepish ma’nosida yuqoridagi ibora qo‘llaniladi.
Ichgani suv bo‘lmoq- yeyishini tayini bo‘lmaslik, qorni to‘yib ovqat yemaslik.
Raim oqsoqol beixtiyor iljayadi, u bilan bir bo‘lmada yotgan, yegani yovg‘on
sho‘rva, ichgani qaynoq suv bo‘lgan mahbusning lafzidan bunday g‘alati gaplar
chiqayotganiga ishonmaydi. (66-bet) “Ichgani suv bo‘lmoq” iborasi yeyish-ichish
yaxshi bo‘lmayotganlik, qorni to‘yib ovqat yemaslik holatiga nisbatan qo‘llaniladi.
Keltirilgan parchada ham ayni shu holatni yana ham kuchaytirib, bo‘rttirib
ko‘rsatishga xizmat qilyapti.
Yuqorida izohlangan iboralar tarkibida suv leksemasining turli-tuman ma’no
qirralari yuzaga chiqayotganiga guvoh bo‘ldik. Buning o‘ziyoq bu leksemaning ko‘p
ma’noli ekanligini, matn tarkibida, nutq jarayonida turli-tuman ma’nolarni
ifodalashini ko‘rsatadi. Bunga “suv” leksemasi asosida shakllangan barqaror birliklar,
maqollar, hikmatli so‘zlarni o‘rganish va izohlash orqali yanada ishonch hosil qilish
mumkin. Biz bugun tadqiqot markazimizga faqatgina bir asar doirasida qo‘llanilgan
iboralarnigina tortdik, ularning matn tarkibidagi ma’nolarini izohladik. Bundan
keyingi izlanishlarimizda esa tadqiqot maydonini yana ham kengaytirib, barcha
uslublarda qo‘llanadigan, ayniqsa, so‘zlashuv nutqida keng ishlatiladigan iboralarni
va boshqa barqaror birikmalarni hamda ularning ma’nolarini o‘rganib tadqiq etishga
harakat qilamiz.
16](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_16.png)
![O‘zbek tili lug‘at tarkibidagi suv so‘zi boshqa turkiy tillardagi suv leksemasi
kabi xalq ijodiyotida ham keng miqyosda qo‘llaniladi. Fikrni mazmunli va shirador,
estetik bo‘yoqdor qilib ifodalashda suv leksemasi boshqa so‘zlar bilan bog‘lanib, ularga
mazmunan singib ketib maqol-u hikmatli so‘zlar, iboralar va tasviriy so‘zlar,
shuningdek, topishmog‘-u qo‘shiqlar tarkibida keladi. [1;91] Suv leksemasi asosida
shakllangan barqaror birikmalar nafaqat turkiy tillarda, balki, bir qator yevropa tillarida,
xususan, ingliz tilida ham uchraydi. Ingliz va o‘zbek tillaridagi maqollar ifodalayotgan
ma’nosiga ko‘ra bir-biriga yaqinmi? Har ikki xalqning suv borasidagi qarash va
tasavvurlarida mushtaraklik bormi? Shu kabi savollardan kelib chiqib bugungi
tadqiqotimizda o‘zbek va ingliz tillaridagi suv leksemasi asosida shakllangan bir qancha
maqollarni qiyosan o‘rganishga, ularni lingvokulturologik jihatdan tadqiq etishga
harakat qildik. Bu orqali tadqiq etayotgan tillarimizdagi maqollarning bir-biriga
o‘xshash va farqli jihatlarini, shu til egasi bo‘lgan xalqning o‘ziga xos madaniyati va
mentalitetini ko‘rsatib berishga bel bog‘ladik. Biz ushbu maqolamizda asosiy manba
sifatida K.M.Karomatova va H.S.Karomatovlarning “Proverbs. Maqollar. Пословиц ы ”
kitobidan foydalandik. Bu kitobda 2000 ga yaqin o‘zbek, ingliz va rus tillaridagi
maqollar keltirilgan bo‘lib, ularning orasidan tarkibida “suv” leksemasi qatnashgan
ingliz va o‘zbek tillaridagisini ajratib oldik. Ularning umumiy soni 84 tani tashkil etdi.
Quyida ana shunday maqollardan ayrimlarini namuna sifatida keltirdik hamda ularning
ma’nosini izohlashga harakat qilib ko‘rdik.
Inglizcha maqol O‘zbekcha tarjimasi O‘zbekcha varianti
1 Atlantic with a broom,
Try to sweep back the. Alantika okeanini
supurgi bilan quritishga
urinmoq. Suv o‘pirib ketgan
to‘g‘onni do‘ppi bilan
bekitib bo‘lmas.
2 Blood is thicker than Qon suvdan quyuq. Urug‘-aymog‘im-quyuq
17](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_17.png)
![water. qaymog‘im.
3 Bridges before you
come to them,
Don’t cross
the. Ko‘prikka kelmasdan
uni kechib o‘tma. Suvni ko‘rmay, etik
yechma.
4 Deepest water is the
best fishing, In the. Eng chuqur yerda baliq
ovi zo‘r bo‘ladi. Baliq suvnin chuqurini,
Mard ishning qiyinini
izlar.
5 Dirt into that fountain of
which thou hast
sometime drunk, never
cast. Suv ichib turgan
favvoraga aslo axlat
tashlama. Quduqqa tupurma,
qaytib icharing bor.
6 Dog fears cold water,
the scalded. Kuygan it sovuq suvga
ham puflar. Olovdan qo‘rqqan
tutundan ham qochar.
Og‘zi kuygan qatiqni
ham puflab ichar.
7 Know the worth of
water till the will is dry,
We never. Quduq qurimaguncha
biz hech qachon
suvning
qadriga yetmaymiz. Oldingdan oqar suvning
qadri yo‘q.
8 Leak will sink a great
ship, A small. Arzimagan suv
tomchilashidan katta
kema cho‘kishi Tomchi tosh teshar.
18](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_18.png)
![mumkin.
9 Moonshine in the water. Suvdagi oy shu’lasi. Tushingni suvga ayt.
10 Still waters run deep. Sokin suv chuqur oqar. Suvning tiniq
oqqanidan qo‘rq,
Odamning
yerga boqqanidan
qo‘rq.
11 Water in a sieve, to
carry. Elakda suv tashimoq. G‘alvirda suv turmas.
Inglizcha: Atlantic with a broom,
Try to sweep back the.
maqolini o‘zbek tiliga tarjima qilsak - Alantika okeanini supurgi bilan quritishga
urinmoq- ma’nosini beradi. Bu esa o‘zbek tilida: Suv o‘pirib ketgan to‘g‘onni do‘ppi
bilan bekitib bo‘lmas” maqoli orqali ifodalanadi.
Ingliz maqolida keltirilgan Atlantika okeani dunyoda hajmi bo‘yicha ikkinchi
o‘rinda turadigan suv havzasi hisoblanadi. Bu okean bir qancha davlatlar, xususan,
Buyuk Britaniya qirg‘oqlarini ham yuvib turadi. Mamlakat aholisi necha ming yillar
davomida uning suvlaridan foydalangan, dengiz mahsulotlarini iste’mol qilgan, ba’zan
esa aynan mana shu okean tufayli misli ko‘rilmagan talafotlarga, suv toshqinlariga
duchor bo‘lgan. Bularning barchasi vaqtlar o‘tib xalqning madaniy ongida ham aks etdi,
tilda esa mana shunday maqollar tarkibida o‘z ifodasini topdi. Demak, “Atlantika
okeanini supurgi bilan quritishga urinmoq” ma’nosini berayotgan bu maqol, bir
tomondan, okeanning naqadar katta va ulug‘ ekanligiga ishora qilsa, boshqa tomondan
behuda va foydasiz ishga urinib, vaqtni bekorga sarflamaslik kerakligini uqtirmoqda.
Uning tilimizda variantidagi “to‘g‘on” va “do‘ppi” so‘zlariga diqqatimizni qarataylik.
Nima uchun xalqimiz bu maqolda “to‘g‘on” so‘zini qo‘llayapti? Daryo, ko‘l yoki soy
19](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_19.png)
![nomini keltirib o‘tmayapti? Chunki yurtimiz okeanlardan ancha uzoqda joylashgan.
Shuning uchun ham ko‘p miqdordagi suvlarni to‘plash uchun to‘g‘onlar barpo etilgan.
Qadim zamonlarda esa katta-katta to‘g‘onlar ham faqat inson qo‘l mehnati bilan barpo
etilgan. Uning bunyod bo‘lishi qanchalik mashaqqatli bo‘lsa, barbod bo‘lishi shunchalik
oson bo‘lgan. Agarda uni suv o‘pirib ketsa, hech narsa bilan to‘xtatishning iloji
bo‘lmagan. Demak, uni do‘ppi bilan to‘xtatishga urinishning o‘zi aqlga sig‘maydi.
“Do‘ppi” milliy bosh kiyim, allaqachonlar milliy madaniyatimizning bir bo‘lagiga
aylanib ulgurgan. Bu so‘zning maqol tarkibida qo‘llanishining o‘zi ham xalqimizga,
milliy-madaniy an’analarimizga ishora qiladi. Har ikkala maqolda qo‘llanilgan so‘z va
tushunchalar turlicha bo‘lsa-da, ularning ifodalayotgan ma’nosida bir-biriga
mushtaraklik ko‘zga tashlanmoqda.
Inglizcha: Moonshine in the water.
Bu maqol esa o‘zbek tiliga- Suvdagi oy shu’lasi,- deb tarjima qilinadi. Uning
tilimizdagi varianti: “Tushingni suvga ayt”- maqolidir. Har ikkala maqoldan ham bir-
biriga yonma-yon bo‘lmagan ikki xalqning tafakkuri va tasavvurida o‘xshashlik
borligini sezish, ular orasidagi umumiylikni ilg‘ash qiyin emas. Bir-biriga yaqin bo‘lgan
fikr ikki xil vosita orqali yuzaga chiqyapti. Suvdagi oy shu’lasi xuddi qimir
etmayotgandek tuyulsa ham, aslida u soniyasiga suv oqimi bilan birga yangilanib turadi.
Demak, suvdagi oyning aksi aldamchi, u hech qachon aslining o‘rnini bosa olmaydi.
“Tushingni suvga ayt” maqolida ham yuqoridagi mazmun bor. Agar, biz tushimizni
suvga aytadigan bo‘lsak, suv hammasini oqizib ketadi, go‘yoki ko‘nglimizdagi
g‘uborlarni yuvib ketadi.
Inglizcha: Dog fears cold water, the scalded.
“Kuygan it sovuq suvga ham puflar”, -deb tarjima qilinadigan bu maqolning
tilimizdagi ma’nodoshlari: “Olovdan qo‘rqqan tutundan ham qochar” yoki “Og‘zi
kuygan qatiqni ham puflab ichar” maqollaridir. Ingliz maqolida uy hayvonlaridan biri
itning tilga olinishi o‘sha xalqning bu hayvonga bo‘lgan munosabatini, itning inglizlar
turmush tarzida qanday ahamiyat kasb etishini ham ko‘rsatmoqda. O‘zbek maqolida
“qatiq” so‘zining tilga olinishi xalqimizning kundalik mashg‘ulotlari bilan bog‘liq.
Azaldan chorvachilik bilan shug‘ullanib kelgan xalqimiz sutlarni kadilarda ivitishgan va
20](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_20.png)
![muzdek qilib ichishgan. Demak, bir marta og‘zi kuygan inson hatto sovuq narsani ham
ichishga qo‘rqib qolar ekan. Albatta, bu ma’nolar bir qarashda tushuniladigan
mazmundir. Kengroq nazar tashlaydigan bo‘lsak, uning mazmun maydoni yana ham
kengayadi, ijtimoiylik, falsafiylik kasb etadi. Ya’ni bir marta pand yegan odam ikkinchi
marta biror ish qilayotganda chuqur o‘ylab, mulohaza qilib, keyin ish boshlaydi.
O‘zbek va ingliz maqollarining lingvokulturologik jihatlarini tahlil qilish
jarayonida har ikkala xalq tili va madaniyatining bir-biriga bog‘liq ekanligi juda
muhimdir. Ularda ingliz va o‘zbek xalqining barcha o‘y-fikrlari, dunyoqarashi, turmush
tarzi, fe’l-atvori va e’tiqodi aks etadi. [4; 68] Tilda mavjud bo‘lgan birliklarni
madaniylik, milliy mentalitet nuqtayi nazaridan tadqiq etish bizga o‘sha xalq, uning
lisoniy tasavvuri haqida ma’lumotga ega bo‘lishimiz uchun imkon beradi.Keyingi
tadqiqotlarimizda bu mavzuga yana qaytishga va uni kengroq yoritishga harakat
qilamiz.
Har bir millat o‘zida ma’lum bir milliy an’analarni aks ettiradi. Ya’ni har bir
xalqning, millatning o‘z milliy an’analari, urf-odatlari mavjud. Bu ma’noda har bir inson
ana shu milliylikni o‘zida aks ettiruvchi muayyan madaniyat, til, tarix, adabiyotga
aloqador bo‘ladi. Ma’lumki, til ijtimoiy hodisa bo‘lish bilan birgalikda madaniyat bilan
ham uzviy bog‘liqdir. Bugungi kunda insonlar, xalqlar, mamlakatlar o‘rtasidagi
iqtisodiy-siyosiy, madaniy hamda ilmiy aloqalar, xalqaro madaniy kommunikativ
jarayonlar tilshunoslik sohasida tillarning o‘zaro munosabati va til madaniyati hamda
tilning milliy o‘ziga xos ko‘rinishi kabi qator va madaniyatshunoslik o‘rtasidagi alohida
spetsifik yo‘nalishi va predmetiga ega bo‘lgan yangi soha - lingvokulturologiyaning
yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Natijada XX asr oxirlariga kelib, til va madaniyat
muammosini o‘rganishni maqsad qilgan–tilshunoslikning yangi sohasi
lingvokulturologiya jadal rivojlandi. Ma’lumki, madaniyat tushunchalar sistemasi,
muayyan xalqning hayot obrazi, milliy xarakter, milliy mentalitet sifatida keng
etnografik mazmun kasb etadi. N.S.Trubetskiyning yozishicha: “Madaniy
konnotatsiyalarsiz biror so‘z bo‘lishi mumkin emas, ya’ni qiyosda, solishtirishda
qandaydir umumiy qismlar bo‘lishi shart” 11
. Til va madaniyatning ana shunday o‘zaro
11
Трубецкий Н.С. Поведения и мышления к языку. в кн.:НЛ.в.1.М.,1960.
21](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_21.png)
![yaqinligi va aloqadorligi ularni yagona metodologik asosda o‘rganish imkonini berdi.
Ya’ni, til va madaniyat. “Til va madaniyat” muammosining o‘rganilishida bir qancha
yondoshuvlarni belgilash mumkin: birinchi yondashuv faylasuf olimlar
(S.A.Atanovskiy, G.A.Brutyan, E.S.Markaryan)lar tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib,
unda madaniyatning tilga bir tomonlama ta’siridan borliqning o‘zgarishi natijasida
milliy-madaniy tipiklashtirish va tilda o‘zgarish yuz beradi, degan g‘oya yotadi 12
.
tilshunos olima D.Xudoyberganova bu borada o‘zining “Matnning antroposentrik
tadqiqi” monografiyasini yaratadi 13
. U o‘zbek tilidagi matnlarning lingvokultutrologik
xususiyatlarini o‘rganishni ochib berdi. Unda pretsedent birliklar va lingvomadaniy
birliklarning matn yaratilishidagi o‘rni, o‘xshatish mazmunli matnlar, metaforalarga,
jonlantirish asosida matnlarning lingvokulturologik xususiyatlariga alohida e’tibor
berildi.
Mana shunday jarayonlarda yuzaga kelgan milliy til hodisalari – lingvokulturemalar
esa o‘z navbatida hozirgi kun tilshunosligida yechimini kutayotgan dolzarb
masalalardan biri sanaladi. Ma’lumki, lingvokulturologiya fanining obyektini xalq
madaniyatining tilda yorqin ifodasini o‘zida namoyon etuvchi noekvivalent leksika va
lakunlar, tilning stilistik jamlanmasi, til birliklarning miflashgan ko‘rinishlari: arxitip va
miflar (asotir va rivoyatlar), tilda o‘z aksini topgan rasm-rusum va odatlar, tilning
paremiologik fondi, til etalonlari, imo-ishora va ramzlar, tildagi o‘xshatish va
metaforalar hamda o‘zbek nutq odatlari va nutqiy etiket shakllari tashkil etadi. . V. V.
Vorobev lingvokulturema birliklarining manbayi quyidagicha bo‘lishi mumkinligini
ta’kidlaydi:
1) xalq milliy madaniyatining eng ahamiyatli qismi bo‘lgan, sivilizatsiyani va
madaniyatni bilishning muhim manbayi, millat ijtimoiy ongining in’ikosi bo‘lgan xalq
poetik ijodi,
2) tarix va ijtimoiy fikr yodgorliklari, shuningdek, maxsus tarixiy, falsafiy,
adabiyotshunoslik. lingvistik, estetik va boshqa tadqiqotlar;
3) millat va shaxsning eng muhim baholari saqlanib qolgan
12
Bu haqda qarang: Сепир Э. Отношение норм. Поведения и мышления к языку в кн.: НЛ.в.1.М.,1960.
13
Xudayberganova D. Matnning antroposentrik tadqiqi. Monografiya. – Toshkent: Fan.. 2013.
22](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_22.png)
![atoqli kishilar: fan, madaniyat va adabiyot namoyandalarining
fikrlari;
4) badiiy asarlar va publitsistika;
5) atoqli shaxslar milliy shaxsning modeli sifatida;
6) barcha narsalarning o‘ziga xos xususiyatini yaqqol ajratib ko‘rsatuvchi bir millat va
uning madaniyatining qiyosiy foni sifatida chet elliklarning fikrlari va mulohazalari”
Biz mazkur kichik tadqiqotimizda fanning obyekti bo‘lgan lingvokulturemalar
sifatida tarkibida suv bilan bog‘liq jarayonlar bo‘lgan milliy urf-odat va marosim
nomlarini oldik. Chunki ularning tarkibida suv bosh etalon vazifasini bajarmoqda.
Ma’lumki, o‘zbek etnosi tarkibiga kirgan urug‘ va qabilalar juda qadim
zamonlardan qishloq xo‘jaligining ikki shakli: chorvachilik hamda dehqonchilik bilan
shug‘ullanib kelganlar. Lalmikor dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi
aholi uchun bahor hamda yozning dastlabki oylarida yomg‘ir yog‘ishiga katta ehtiyoj
seziladi. Ana shunday paytlarda xalqimiz yomg‘ir chaqirish uchun bir qator marosimlarni
o‘ylab topishgan. Hozirgi kunda bu marosimlar har doim ham amalga oshirilmasa ham,
lekin xalqimizning madaniy fondida saqlanib kelmoqda. Quyida ulardan ayrimlarini
izohlab o‘tamiz. Biz yon atrofimizda sharqirab oqayotgan soylarni, mavjlanib
qirg‘oqlarni yuvib borayotgan daryolarni ko‘p ko‘ramiz va suv biz uchun arzimas
narsadek tuyuladi. Aslida esa bunday emas. “Suv-hayot uchun eng zaruriy narsa; suvsiz
hayot bo‘lmaydi. Shu boisdan ham inson suvni muqaddaslashtirgan, unga sig‘ingan.
Ulkan irrigatsiya shahobchalari taraqqiy etmagan, qurg‘oqchilik dahshati butun-butun
qabila va elatlarga xavf slogan o‘tmishda kishilar suv haqida juda ko‘p afsona-yu
rivoyatlar, ertak va dostonlar, maqol-u matallar, qo‘shiqlar to‘qishgan; rang-barang
marosimlar vujudga kelgan”. 14
O‘zbek xalqining farzandlar tarbiyasiga alohida e’tibor berishi bolaning ilk bor
mustaqil qadam qo‘yishiga bag‘ishlangan “Birinchi qadam” marosimida ham o‘z aksini
topgan. Ajdodlarimiz bu marosimda “To‘q bo‘lsin, ocharchilikni bilmasin!” deb mazali
kulchalarni kichkintoylarga tarqatishgan, “Suvdek serob bo‘lsin” deb marosim
o‘tkazilayotgan vaqtda bolaning qadam bosgan yerlariga suv sepishgan, “Bolaning hayoti
14
23](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_23.png)
![shirin bo‘lsin” deb marosim qahramonining boshidan shirinliklar sochishgan, “Chiroyli
bo‘lsin” deb yurayotgan bolaning yo‘llariga gullar sochishgan, “Boy bo‘lsin” deb
bolaning boshidan pullar sochishgan, “Kinna kirmasin” deb duolar qilishgan va hokazo.
Demak, yuqoridagi go‘dakning endi qadam tashlayotgan paytda o‘tkaziladigan marosim,
uning yo‘llariga suv sepilishini lingvokulturologik hodisa sifatida qarash mumkin. Uning
zamirida ota-bobolarimizning azal-azaldan suvni e’zozlashi, undan yaxshiliklar istashi
yaqqol ko‘rinib turibdi.
24](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_24.png)
![25](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_25.png)
![26](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_26.png)
![27](/data/documents/d0d5b12a-474b-428b-a65f-b5158e193e91/page_27.png)
O‘ZBEK TILIDA “SUV” LEKSEMASINING LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARI MUNDARIJA ISHNING UMUMIY TAVSIFI I BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA “SUV” LEKSEMASI VA UNING O‘RGANILISHI MASALALARI 1.1. Jahon tilshunosligida “suv” leksemasining o‘rganilishi. 1.2. O‘zbek tilshunosligida “suv” leksemasi va uning o‘rganilishi. Birinchi bob bo‘yicha xulosalar. II BOB. O‘ZBEK TILIDA “SUV” LEKSEMASI ASOSIDA SHAKLLANGAN BARQAROR BIRIKMALARNING FUNKSIONAL- SEMANTIK VA USLUBIY XUSUSIYATLARI 2.1. O‘zbek tilida “suv” leksemasi asosida shakllangan birikmalar. 2.2. O‘zbek tilida “suv” leksemasi asosida shakllangan birikmalarning funksional- uslubiy xususiyatlari. Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar. III BOB. O‘ZBEK TILIDA “SUV” LEKSEMASINING LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARI 3.1. O‘zbek tili milliy-madaniy semasida “suv” leksemasining ifodalanishi. 3.2. “Suv” leksemasi asosida shakllangan lingvokulturemalar. Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ILOVA 1
ISHNING UMUMIY TAVSIFI Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki yillaridan boshlab jamiyatning barcha sohalarida izchil islohotlar amalga oshirilib, ilm-fanni ham jadallik bilan rivojlantirishga alohida e’tibor qaratildi. Boshqa sohalarda bo‘lgani singari o‘zbek tilshunosligida ham dunyo tilshunosligining yangi ilmiy paradigmalari asosida tadqiqotlar olib borish, tilimizning qo‘llanish doirasini kengaytirish, uni har tomonlama rivojlantirishga kirishildi. Bu holatni keyingi yillardagi lingvistik tadqiqotlarda nutqiy hodisalarning til egasi bilan boG liq jihatlariga alohida e’tiborʻ qaratilayotganligida ham ko‘rish mumkin. To‘plangan tajribalarimiz va qadriyatlarimiz negizida milliy istiqlol mafkurasining yangicha tamoyillari yaratildi. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdek pirovard maqsadimizdan kelib chiqib, ta’lim-tarbiya, ma’naviy-ma’rifiy sohalardagi faoliyatimizni ulkan bir vazifaga – xalqimiz ongiga milliy istiqlol G oyasini ʻ singdirish, ularda uzoq yillar davomida shakllangan va uluG langan umuminsoniy ʻ va milliy qadriyatlarni qayta o‘zlashtirish, e’zozlash hamda uning aqidalarini hayotda qo‘llashga qaratmoqdamiz. Suv tabiatning buyuk ehsoni, yerda hayotning asosi. Suv qishloq xo‘jaligi, elektroenergiya, tashkilotlar, transport va boshqa juda ko‘p sohalarning qon tomiri. Suv yerlarni sug‘ oradi va ekinlarga hayot bag‘ ishlaydi. Inson, hayvonot olami, o‘simliklar dunyosi suvsiz yashay olmaydi. Insoniyat uchun suvdan qadrli, suvdan aziz, suvdan muqaddas narsa yo‘q, suv oltindan ham qimmat ne’mat desak adashmaymiz. Xalqimizda suv bergan savob, degan hikmatli bir gap bor. Chunki suvning hayot uchun zarurligini bilib, kishilar uning azizligini shunday hikmatlarda ulug‘ lashgan. 2
Qadimgi zamon donishmandlari tabiat yaratgan barcha ne’matlarning hammasini ko‘zdan kechirib, inson uchun eng qimmatbaho boylik-suv degan xulosaga kelganlar. Yuqorida aytilganidek, suv hamma narsanig tarkibida uchraydi. Mashhur tabiatshunos olim, V.I. Vernadskiy “Tabiiy suv insonning butun hayotini yaratadi va qamrab oladi. Uning jamiyatda, tabiatda, turmushda, insonning mavjudligida tutgan o‘rnini shu darajada aniqlab beradigan birorta boshqa tabiiy jism bo‘lmasa kerak”,- deb yozgan edi. O‘zbek xalqi suv qadrini yer bilan o‘lchamaydilar. Aksincha, yer qadrini suv bilan o‘lchaydilar. Suv hayot-manbayi. Suvsiz yer bormi? Yer-xazina, suv oltin. Yuqoridagi maqollarda juda katta ma’no mujassam. Yer bo‘lsa-yu, suv bo‘lmasa, bunday ulug‘ xazinadan foydalanib bo‘lmaydi. Demak, sharqda, jumladan, O‘zbekistonda suvning qishloq xo‘jaligida va insonlarning kundalik hayotida ahamiyati beqiyos. Shu sababli ham ona xalqimiz: “Suvsiz hayot bo‘lmas”, “Hosilning onasi-suv”, “Suv-yerning qon tomiri”, “Yer emas suv tug‘adi”, “Suv sensiz yashaydi, sen suvsiz yashay olmaysan” kabi ko‘plab maqollar ham yaratganki, bu maqollarda suvning barcha xususiyatlari yaqqol ifoda etilgan. Mavzuning dolzarbligi. O‘zbek tili dehqonchilik leksik sistemasi (DLS) tarkibida yetakchi so‘zlardan biri bo‘lgan suv leksemasi va bu so‘z asosida yaratilgan qo‘sh, birikmali terminlar miqdoran ko‘pligi, qo‘llanishi jihatidan chegaralanmaganligi bilan alohida ajralib turadi. Bunday so‘zlarning o‘zbek tili lug‘ at tarkibida o‘z o‘rni, o‘z salmog‘i bor. Chunki suv insonning yashashi uchun hayot manbayi hisoblanadi. dehqonchilikda esa dehqonning ishi yer bilan , yerdan mo‘l hosil olish esa suv bilan belgilanadi. Shu sababli ham o‘zbek tili lug‘at boyligida bunday so‘zlarning ko‘pligi xalqimizning suvga bo‘lgan kundalik zarurati va hayotiy ehtiyoji, qolaversa, qishloq xo‘jaligining dehqonchilik tarmoqlarida xalqimizning asrlar bo‘yi ekinlarni sug‘orish va undan hosil olish jarayonida bir-biriga bo‘lgan aloqasi, muomalasi natijasidir. Shuning uchun bo‘lsa kerak, xalqimiz suv haqida juda ko‘plab maqollarni yaratganlar. Shunday ekan, professor E.Begmatov har bir tilda ba’zi so‘zlarning ko‘proq yoki kamroq bo‘lishi 3
xususida quyidagicha yozadi: “Konkret biror tilda u yoki bu tip so‘zlarning bor bo‘lishi yoki aksincha kam bo‘lishi til egasi bo‘lgan xalqning obyektiv ehtiyojiga bog‘liq. Bunday ehtiyojni o‘sha xalq yashab turgan tabiiy muhit, iqtisodiy-ijtimoiy sharoit, madaniy va ma’naviy talablar belgilaydi”. Masalan, o‘zbek tilida dehqonchilik, suvchilik va boshqa xil kasb-kor bilan bog‘liq terminlar ko‘p. Uzoq shimolda yashovchi xalqlar tilida esa qor va sovuq bilan bog‘liq, bug‘uchilik va baliqchilik xo‘jaligi bilan aloqador terminlar ko‘p uchraydi. Demak, O‘zbekistonning janubiy vohalari bo‘lgan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining issiq iqlimli sharoitida dehqonchilik qilish uchun, albatta, suv zarur. Insoniyat olamining, qolaversa, bobodehqonlarimizning dehqonchilikda ekin maydonlarini sug‘ orish jarayonida suv, unga aloqador bo‘lgan juda ko‘plab qo‘shma, birikmali, murakkab so‘zlarning yaratilishiga asos bo‘ldi. Ushbu ishimiz o‘zbek tilidagi va u bilan bog‘liq suv leksemasining qo‘llanilishi, vazifasi, lug‘aviy-ma’noviy xususiyatlarini ilmiy-lisoniy jihatdan tadqiq etishga bag‘ishlangan bo‘lib, unda bu so‘zning paydo bo‘lishi, shakllanishi, qo‘llanishi, rang-barang ma’no xususiyatlari haqida so‘z yuritadi. Mazkur ishni yoritishda qadimgi va hozirgi, tarixiy-badiiy, etnografik-geografik, lisoniy yozma va og‘zaki manbalar, turkiy va noqardosh tillardagi ikki tilli lug‘atlar, sug‘orma dehqonchilikka oid kitoblar o‘rganib chiqildi. Janubiy Ozbekistonning Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarining shahar va qishloqlaridagi aholi nutqidan to‘plagan materiallarimiz asosida suv leksemasini va bu so‘z zamirida yaratilgan xalq maqollari, iboralari, hikmatli so‘zlari ham to‘planib, tartiblanib, ular to‘g‘- risida fikrlar yuritishga ham harakat qilindi. Ma’lumki, o‘zbek tilidagi so‘zlarning ma’nolari, qo‘llanishi, tarkibi nihoyatda xilma-xil va rang-barangdir. Bu esa, ayniqsa, leksikaning ayrim yoki yakka holda olingan leksemalarga oid so‘zlar to‘g‘risida fikr yuritganda, yaqqolroq namoyon bo‘ladi. shuning uchun ham suv leksemasi, bu so‘z ishtirokida yasalgan so‘zlar, uning o‘zbek tilining lug‘at tarkibidagi o‘rnini misollar asosida berishga harakat qilindi. Umuman olganda, ushbu tadqiqot o‘zbek tili DLS da markaziy o‘rinda turuvchi lug‘aviy birliklardan biri bo‘lgan suv leksemasining fonetik, 4
leksik, so‘z yasalishi, grammatik fazilatlarini o‘rganishga bag‘ishlangandir. Tadqiqotning asosiy maqsadi o‘zbek va jahon tilshunosligida suv leksemasi ishtirok etgan barqaror birikmalar, maqollar, matallar, rivoyatlar, iboralar va boshqa til birliklarini lingvomadaniy, etnolingvistik jihatdan keng tadqiq etish. Ularning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash, bir tizimga solish, mavzuviy guruhlarga ajratish. Suvning nafaqat insoniyatning kundalik hayotidagi, balki uning tilda ham naqadar mustahkam o‘rin egallaganligini ko‘rsatishdan iboratdir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi . Har qanday tilda shu tilga xos bo‘lgan har bir so‘zning shakllanish taraqqiyoti, tadrijiy takomili va tarixini bilmay turib, shu tilni o‘rganib bo‘lmaydi. Tilning tarixini o‘rganishda har bir so‘zning kelib chiqish tarixini, bunday so‘zlarning tarixiy yodgorliklar tilidagi holatini hozirgi tillar orasidagi mushtarak va farqli xususiyatlarini qiyosiy yo‘sinda o‘rganish tarixiy va qiyosiy tilshunoslik uchun muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbek tili lug‘at boyligining asosiy qismini shu xalqning barcha a’zolari uchun umumiy bo‘lgan, ayniqsa, qo‘llanishida na hudud, na biror faoliyat sohalari bilan cheklanmagan so‘zlar tashkil etadi. Bunday so‘zlarga insonning kundalik tirikchilik faoliyatidagi aloqa-aralashuvi, o‘zaro munosabatlari, ishlab chiqarish tarzi uchun zarur bo‘lgan terminlar kiradi. Masalan, DLSdagi yer, suv, quyosh, havo, dehqon, dala, maydon, suvchi, bog‘ kabi so‘zlar qo‘llanishi jihatidan chegaralanmagan so‘zlar hisoblanadi. Turkiy tilshunoslik, xususan o‘zbek tilshunosligi, ko‘p yillik tarixga ega bo‘lsa-da, umumiste’moldagi alohida (yakka) olingan so‘zlar, jumladan suv leksemasi va uning ma’nolari, bu so‘z vositasida yaratilgan qo‘shma, birikmali, murakkab so‘zlar, suv so‘zining gidronimlar, toponimlar, xalq maqollari, hikmatli so‘zlari, iboralari, tarkibida qo‘llanishi kabi lisoniy va nolisoniy fazilatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan maxsus ish yo‘q. Suv leksemasi o‘rganilmagan, olimlarning diqqatini jalb etmagan deyishimiz xatodir. Chunki kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatdiki, turkiyshunoslikda, o‘zbek tilshunosligida, qardosh bo‘lmagan tillar tilshunosligida toponimlar, gidronimlarning tadqiqi jarayonida suv leksemasi 5