Mavzu: O‘zbek tilida gap bo‘laklarining tartibi. Reja: I. Kirish. So‘z tartibi haqida umumiy tushuncha. II. Asosiy qism : 1.Gap bo‘laklarining to‘g‘ri tartibi va inversiya. 2. Birikmalarda so‘z tartibi. 3.Gap bo‘laklarining tartibi: A ) S od d a gapda ega va kesimning o‘rni; B ) S odda gapda to‘ldiruvchining o‘rni; C ) S odda gapda aniqlovchining o‘rni; D ) S odda gapda holning o‘rni. III. Xulosa. IV. Foydalanilgan a dabiyotla r . 1

I. Kirish So ‘ z tartibi haqida umumiy tushuncha So‘zlar tartibi gapla rn ing so‘zlashganda va yozma nutqdagi joylashuvi bo‘lib, so‘z tartibi gap mazmunini o‘zgartiradi. Bu bo‘lim sintaksisda alohida o‘rganiladi. Sintaksisda so‘z birikmasi, gap va uning turlarini o‘rganuvchi soha hisoblanadi. So‘z tartibi gapning asosiy mazmunini ochib berishga xizmat qiladi. Gapda so‘zlarning tog‘ri joylashuvi aytilayotgan fikrni tinglovchiga tezroq yetib borishiga yordam beradi. Asosan, o‘zbek tilida so‘z tartibida birinchi ega, to‘ldiruvchi, aniqlovchi yoki hol, keyin kesim joylashadi. Bu odatdagi tartib hisoblanadi. Odatdagi tartib so‘zlashuv nutqida muntazam qo‘llanuvchi faol birlik sanaladi. Bu tartib ega va kesimdan iborat bo‘lishi ham mumkin. Masalan, Y o z b o s h l a n d i . Ammo, bu joylashuvning o‘zgarish holati ham mavjud bo‘lib, bu holat inversiya deb ataladi. Bu tartib o‘zgargan tartib ham deb ataladi. Masalan, B o s h l a n d i y o z ! Badiiy adabiyot va she‘riyat ko‘proq inversiyaga asoslaniladi. Adabiyotda bu holat asosan qofiya talabi bilan ham yuzaga keladi. Shoir yoki yozuvchi qahramon his-hayajonini yuzaga chiqarishi uchun ham o‘zgargan tartibdan foydalanadi. Ega va kesimning o‘rin almashuvi natijasida darak gap his - hayajon gapga o‘rin almashinadi. Gapdagi so‘zlar tartibining bunday o‘zgarishlarga uchrashi grammatik vaziyatga ham t a ‘sir ko‘rsatadi . Masalan, M e h n a t q i l m o q - k u r a s h m o q ( M e h n a t q i l m o q - e g a , k u r a s h m o q - k e s i m ) K u r a s h m o q - m e h n a t q i l m o q ( k u r a s h m o q — e g a , m e h n a t q i l m o q — k e s i m ) . Gapda bo‘laklar turli so‘z turkumlari bilan ifodalan a oladi. Masalan, ega ko‘pincha ot bilan, kesim esa fe‘l bilan, aniqlovchi sifat bilan, ho l esa ravish bilan ifodalanadi. So‘z turkumlarining gapda biror vazifa bajarib kelishi va tartib bilan joylashuvi grammatik hodisa hisoblanadi. Bu so‘z turkumlari b a‘zan boshqa turkumdagi so‘z bilan ifodalanadi; lekin har bir bo‘lak uchun shu bo‘lakka mos keladigan so‘zlar bor. Bu holat gap bo‘laklari va so‘z turkumlarining uzviy bog‘liqligini isbotlaydi. So‘zlar tartibi sintaktik va stilistik funksiyalarni bajaradi. 2

II. Asosiy qism 1. Gap bo ‘ laklarining to ‘ g ‘ ri tartibi va inversiya O‘zbek tilida tartib so‘zlarning sintaktik munosabatlarini belgilovchi vositalardan biri sifatida xizmat qilishi mumkin. Masalan, C h o p i s h e n d i b o s h l a n d i . Bu gapda c h o p i s h so‘zi b o s h l a n d i so‘ziga tartib vositasida birikkan. Bunda bo‘laklar o‘rnining o‘zgarishi Grammatik munosabatni ham, mazmunni ham boshqa qilib yuboradi: E n d i c h o p i s h b o s h l a n d i . So‘zlar tartibi sintaktik funksiyasini bajaradi. Tenglik ma‘nosini bildirgan otli birikmalarda bosh bo‘laklar o‘rnining o‘zgarishi uning sintaktik xususiyatini ham o‘zgartirishi mumkin (bunda bog‘lama, kesimlik qo‘shimchasi qo‘llanmaydi): Asalari - oilaning tabibi. Oilaning tabibi - asalari . Bilim - aql chirog‘i. Aql chirog‘i - bilim. Aniqlovchi bilan aniqlanmish o‘rni almashganda ega va kesim kabi ikki tarkibli gap hosil bo‘ladi: Xushbo‘y gulzor!- Gulzor xushbo‘y. Keng hovli - Hovli keng. 1 . Bular so‘zlarning bog‘liq tartibidir. Erkin tartibda so‘zlar o‘rnining almashinishini grammatik holatni va gapning mazmunini butunlay boshqa qilib yubormaydi, balki bunda biror bo‘lakka alohida urgu berishni ko‘zda tutadi . 2. Birikmalarda so ‘ z tartibi Shu asosda so‘zla rn ing to‘g‘ri tartibi va teskari tartibi farq qiladi. Tog‘ri tartibni normal hol, teskari tartibni - inversiyani anormal hol deb tushunish to‘g‘ri emas. Gapdagi so‘zla rn ing har qanday o‘rin almashtiri li shi inversiya bo‘lavermaydi. Masalan, k u n s o v u q v a s o v u q k u n tarzida o‘zgartirilishi inversiya sanalmaydi. Xuddi, shuningdek, b a h o r g o ‘ z a l gapidagi so‘zlar o‘rnining g o ‘ z a l b a h o r , tarzida o‘zgartirilishi inversiya emas. Inversiyada so‘zlar o‘rnining o‘zgarishi, almashinishi ularning gapdagi sintaktik funksiyalarini butunlay boshqa qilib yubormaydi. Inversiya hodisasi gapdagi biror bo‘lakning ahamiyati, mazmunini ochish uchun xizmat qiladigan 1 Misollar Erkin A'zamning „ Shovqin" romanidan ( T.: „ O‘zbekiston" 2011.189 - b ) olindi. 3

hodisadir. Inversiya hodisasi faqat so‘zlashuv, publisistik va badiiy uslubda ro‘ y beradi. Gap-ma‘lum bir fikrni ifodalab, nutqning bir qismini tashkil qiladi. Til, nutq orqali kishilar o‘z fikrlarini maqsad va his - hayajonlarini ifoda qiladilar. Fikr turlicha ifodalanadi: sodda yoki qo‘shma gaplar, murakkab qo‘shma gaplar orqali, darak, so‘roq, buyruq, undov gaplar vositasi bilan, ikki yoki bir tarkibli gaplar yordamida, to‘liq yoki to‘liqsiz gaplar orqali ifodalanishi mumkin. Til ongga ta‘sir etadi, uni shakllantiradi, kengaytirdi, chuqurlashtiradi va nutq momentiga olib chiqadi. Shu jihatdan, so‘zlar tartibi yuzaga keladi. Har bir gapda ma‘lum fikr, maqsad yoki hayajon ifodalanadi, agar o‘rni almashtirilsa gap emas, so‘z birikmasi bo‘lib qoladi. Masalan: F a r h o d n i n g y o d i v a F a r h o d q a y t d i ( Erkin A‘zam , 126 b). M a ‘lum maqsad yoki his-hayajon sodda yoki qo‘shma gap shaklida ifodalanishi mumkin. Ega bilan kesim birgalikda gap tarkibini hosil qiladi. Gapdagi boshqa bo‘laklar, odatda, shularning biriga-egaga yoki kesimga (yoki biri ikkinchisiga) bog‘lanadi. Masalan : B u n i s i y a m m a y l i . B u n d a y d i l b a r n i i l k b o r к о ‘ r i s h i m ! (Erkin A‘zam , 80 b). B a ‘zi gaplarda esa predikativ konstruksiyadagi elementlardan biri bo‘ladi. Masalan : J i m j i l o g ‘ i n i n g u c h i b i l a n q i c h i y o t g a n j o y i n i u s h l a d i . (Erkin A‘zam , 32 b). ( Bu gapda ega yo‘q, hamma bo‘laklar kesimga bog‘langan). Gaplar tarkibiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi : bir tarkibli gaplar va ikki tarkibli gaplar. Ega va kesimi mavjud bo‘lgan gaplar ikki tarkibli gaplar sanaladi. Gapda so‘zlar bir bosh bo‘lak bilan ifodalangan bo‘lsa, bunday gap bir tarkibli gap sanaladi. Misollar: A r i z a e k a n . A s a r n i n g t a l q i n i r e j i s s o r g a e ‘ t i r o z l a r n i b a y o n e t i b y o z i l g a n (Erkin A‘zam , 101 b). Ikki tarkibli gap sodda gapning eng xarakterli tipi bo‘lib, uning sodda formasi ega va k esimdan tuziladi. Bir tarkibli gaplarda bosh bo‘laklarning biri ,, tushib qolgan” yoki „ yashiringan” emas. Bunda butun gapning o‘zi bir tarkibdan iborat, unda biror bo‘lakning yashiringani sezilmaydi. Demak, bir tarkibli gaplar 4

to‘liqsiz gaplardan butunlay farq qiladi.Gapla rn ing bunday bo‘linishi ula rn ing strukturasiga, tarkib iga asoslanadi. Gaplarning asosiy, eng ko‘p uchraydigan turi bu - ikki tarkibli gapdir. Ikki tarkibli gaplarda o‘zaro ikki elementning maxsus bog‘lanishi va mazmun mosligi talab etiladi. Bir tarkibli gaplarda bu ho l ko‘rinmaydi: bunday gaplarning tabiati ularda mazmunning ifodalanishi bundan boshqachadir. Gap tarkibida tobe bog‘lanib ma‘lum so‘roqqa javob bo‘luv ch i so‘z yoki so‘zlar birikmasiga gap bo‘lagi deyiladi. Ba‘zi adabiyotlarda eng asosiy bosh bo‘lak ega deb, ba‘zi darsliklarda esa kesim asosiy bo‘lak sifatida qaraladi. Meni fikrimcha ham kesim gapning asosiy mazmunini tashkil etadi. Chunki kesimga savol berish orqali ega anglashiladi. Gapning egasi bor yoki yo‘qligi kesimdan anglashiladi. Kesim butun bir gapni egasiz shakllantira oladi. Masalan, k e l d i m ( m e n ) . K e l d i ( u ) . Gapda so‘zlarning joylashish usullari mavjud bo‘lib, bular: Sintetik usul. Bu usulning tub mohiyati shundan iboratki, so‘z birikmasini hosil qilgan komponentlardan biri biror qo‘shimchani oladi, shu qo‘shimcha yordamida bir so‘z ikkinchi bir so‘zga grammatik jihatdan bog‘lanadi va fikr almashish uchun tayyor material vazifasini o‘taydi: h o v l i e s h i g i - h o v l i n i n g e s h i g i . Analitik usul. Bu usulning asosiy xususiyati shundan iboratki, birikmani tashkil etgan komponentlar hech qanday qo‘shimcha olmaydi yoki qo‘shimcha olganda ham uning so‘zlar bog‘lanishidagi ahamiyati ikkinchi darajalidir. Bunday hollarda ikki so‘zning o‘zaro bog‘lanishini yordamchi so‘zlar yoki ko‘makchilar t a ‘minlaydi: k i s h i l a r i s h o n c h i - k i s h i l a r o ‘ r t a s i d a g i i s h o n c h . So‘z leksik hodisa, so‘z birikmasi esa grammatik hodisadir. So‘z birikmasi so‘z kabi nominativ xarakteriga ega bo‘lib, predmet, belgi, harakat - holatni bildiradi, lekin u predmet yoki harakatni yakka holda atash emas, balki ikki va undan ortiq so‘zlarning o‘zaro aloqaga kirishuvi orqali ifodalanadi. So‘z 5