NEMIS TILIDA O‘ZLASHTIRMA GAPNING MUSTAQIL GAP DOIRASIDA QO‘LLANISHI
![NEMIS TILIDA O‘ZLASHTIRMA GAPNING MUSTAQIL GAP
DOIRASIDA QO‘LLANISHI
MUNDARIJA:
I. KIRISH …………………………………………………………. .................................................. 3
I. BOB. NEMIS VA O‘ZBEK TILLARIDA O‘ZGA GAP ……………... ................ ...8
1.1 . O‘zga gap turlari haqida........................................................ .....................................8
1.2. Ko‘chirma gap.............................................................................................. ............14
1.3. O‘zlashtirma gap.......................................................................................... ......... ....1 5
1.4. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap................................................................ ........ ... 19
Birinchi bobga oid xulosalar ……………………………………………….……23
II.BOB. O‘ZLASHTIRMA GAP VA UNING O‘ZGA GAP DOIRASIDA
TUTGAN O‘RNI …………………………………………………………….24
2 .1. O‘zlashtirma gap haqida umumiy tushuncha ……………………………… ….. ….2 4
2.2. O‘zlashtirma gapni o‘zga gapning boshqa turlari bilan
qiyoslab o‘rgansh................................................. ...... ...................................... ....33
Ikk inchi bobga oid xulosalar...................................... ...... ......................... ............41
I II . BOB. NEMIS TILIDA O‘ZLASHTIRMA GAPNING MUSTAQIL
GAP DOIRASIDA QO‘LLANISHI ……………………..……………………..43
3.1.O‘zga gapni boshqaruvchi muallif gapi va uning tarkibidagi so‘zlarning
tahlili …………………………………………………..…………………………………45
3 . 2 . O‘zlashtirma gapning semantik, leksik-grammatik belgilari… ... ........ .....................55
3.3. O‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi qurilmalar ...........................................................60
Uch inchi bobga oid xulosalar............................................................ ....... ..... ...........64
XULOSA………………………………......................................................... ..... .... ....... 66
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR................... ………………….................... ... ... .......69
3](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_1.png)
![K I R I SH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek,
“Bugungi kun yoshlarini har tomonlama mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va
kasb-hunarlarni chuqur egallaydigan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam
vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash masalasi davlatimiz oldida turgan eng
dolzarb masaladir. Shu sababli, yoshlar har soniya bilim olishdan, olgan
bilimlaridan kelib chiqib tajribasini oshirishdan to‘xtamasligi lozim”[1.56;].
Birinchi Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan "Chet tillarni o‘rganish
tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida"gi Qarorda ham ta’lim
muassasalarida xorijiy tillarni o‘qitish sifatini yanada yaxshilashda zamonaviy
dunyoqarashga ega bo‘lgan avlodni tarbiyalashda dasturilamal bo‘lmoqda. Bu
soxada zamonaviy lingvistik tadqiqotlarning samaradorligini oshirishni ta’minlash
aloxida axamiyat kasb etadi[2.2011;].
Chet tillarni o‘qitishning sifatini oshirish va yanada samarali usullarini ta’lim
jarayoniga tadbiq qilish, oliy ta’lim muassasalarida ilmiy-tadqiqot ishlarini yanada
rivojlantirish, ilmiy saloxiyatli mutaxassislarni tayyorlash hozirgi davrning dolzarb
masalalaridan biridir . Mamlakatimiz ta’lim tizimida ilmiy-nazariy jixatdan
asoslangan, chet tillarni o‘qitishda darsliklar, o‘quv-qo‘llanmalarni yaratish va
o‘quv jarayoniga joriy etib, xorijiy til ta’limini yanada takomillashtirish milliy
ta’lim dasturining asosiy maqsadidir.
Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki, sintaksis gaplarning va gap sostavidagi
so‘z birikmalarining grammatik xususiyatlarini o‘rganadi. Gap deb so‘zlar
birikmasidan yoki ayrim bir so‘zdan tuzilgan nisbiy tugal bir fikr ifodalagan formal
va intonatsion hamda grammatik jihatdan shakllangan elementlar nutq bo‘lagiga
aytiladi .
Gap ma’lum fikrni ifodalovchi sintaktik qurilmadir. U orqali kishilar o‘z
fikrlari, maqsadlari his-hayajonlarini ifodalaydilar.
Inson o‘z fikrini turli gap tillari orqali ifodalaydi, sodda yoki qo‘shma gaplar
orqali darak, so‘roq, buyruq, undov gaplar orqali, ikki sostavli yoxud bir sostavli
4](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_2.png)
![gaplar orqali, to‘liq yoki to‘siqsiz gaplar orqali ifodalanishi mumkin. Bu hol
fikrning xarakteriga ma’lum maqsad yoki niyatga qarab belgilanadi. Ammo gap
qanday shaklda bo‘lmasin, unda kishining ma’lum bir fikri reallashadi (his-hayajon
yoki so‘roq ifodalovchi gaplar ham bundan mustasno emas).
Tilshunoslikda o‘zga gapning ifoda formalari to‘g‘risida yagona fikr yo‘q.
Ular bu masalaga turli tomondan yondashib, o‘zga gapning turli tuman
ko‘rinishlarini ko‘rsatadilar. Masalan, N.P.Dronova nemis tilida o‘zga gapning besh
xildagi ifoda formalari mavjudligini qayd etadi [18, 29;]:
1. ko‘chirma gap;
2. o‘zlashtirma gap;
3. o‘rama (svernutaya) nutq (geraffte Rede);
4. o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap;
5. ichki monolog (gedachte Rede).
O‘zgalar fikrini (ba’zan o‘zinikini ham) bayon qilish ehtiyoji tug‘ilishi asosida har
bir tilda o‘zga gapli konstruksiyalar yuzaga keladi. O‘zga gap asosan uch
ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Ular ko‘chirma gap, o‘zlashtirma gap va o‘ziniki
bo‘lmagan ko‘chirma gap deb nomlanadi. O‘zga gapning bu turlariga tilshunoslikda
ko‘plab ilmiy ishlar bag‘ishlangan bo‘lsada, ularning ayrim tomonlari munozarali
bo‘lib, ular hozirgacha o‘z echimini kutmoqda. Aynan mana shu tufayli ham
tanlangan mavzu o‘ziga xos dolzarblikni kashf etadi.
Mavzuning maqsad i. Mazkur magistrlik ishda ko‘zda tutilgan maqsad
asosan hozirgi zamon nemis tilidagi o‘zlashtirma gapga xos bo‘lgan semantik va
leksik-grammatik belgilarni ko‘rsatib berish orqali uning ifoda formalarini aniqlash
bo‘lib hisoblanadi.
Mavzuning vazifas i. O‘zlashtirma gap o‘zga gapning ifoda uslublari ichida
ko‘chirma gap bilan yaqindan aloqada turadi. Shuning uchun ham bu erda
o‘zlashtirma gapning ayrim tomonlari ko‘chirma gapniki bilan parallel tarzda tahlil
qilinadi.
Bu narsalardan kelib chiqqan holda ishning oldiga quyidagi vazifalar
qo‘yilgan:
5](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_3.png)
![1) o‘zlashtirma gap haqida umumiy tushuncha berish;
2) o‘zlashtirma gapning leksik-grammatik belgilarini ko‘rsatish;
3) o‘zlashtirma va ko‘chirma gapni qiyoslab o‘rganish asosida ularga xos
bo‘lgan belgilarni aniqlash;
4) o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini aniqlash va ularga xos bo‘lgan
belgilarni ko‘rsatib berish.
Mavzuning obyekti va predmeti. Ishning tadqiqot obyektini o‘zlashtirma
gapning ifodalanishi, o‘zlashtirma va ko‘chirma gapni qiyoslab o‘rganish asosida
ularga xos bo‘lgan belgilari va ifoda formalari ,o’zlashtirma gaplarning mustaqil gap
doirasida qo’llanishi tashkil etadi.O’zlashtirma va ko’chirma gaplarning, turlari,
modellari va ular negizida yuzaga kelgan mazmunni aniqlash tadqiqot predmetini
tashkil etadi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ozga gaplar, xususan nemis tilidagi
o’zlashtima gaplarning qiyoslab o’rganish qiyosiy tipologik, transformatsion,
usullari yordamida aniqlash hamda uni nemis tilida keng hajmda amalga
oshirilayotganligi mazkur tadqiqotning ilmiy yangiligidir. Bunda o‘zlashtirma
gapning muayyan bir boshqaruvchi so‘zdan yoki muayyan kontekstdan bog‘liq
bo‘lishi,ergash gapdan tashqari boshqa konstruksiyalarning osonlik bilan
o‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gapga transformatsiya qilinishi ishning
muhim jihati hisoblanadi.
Mavzuning natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqotda
umumlashtirilgan nazariy xulosalar til sistemasidagi leksik-semantik munosabatlar
mohiyatining yanada oydinlashishiga xizmat qiladi. Ayni paytda dissertatsiya ish
natijalari “Nemis tilining nazariy grammatikasi”, “Nemis tilining amaliy
grammatikasi”, “Stilistika”, kabi kurslarni o’ qitishda, darsliklar, o’ quv-uslubiy
q o’ llanmalar, ilmiy risolalar yaratishda ahamiyat kasb etadi. Shuningdek nemis tili
amaliy grammatikasidagi matn muammolarini o’ rganishda muhim amaliy
ahamiyatga ega.
6](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_4.png)
![Tadqiqot xulosalari nafaqat nemis tili nazariy grammatikasi uchun, balki
o’ zbek tilshunosligida qiyoslayotgan ikkala tillardagi o‘zga gap va uning ifoda
turlari o’ rganishlik alohida ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqot ishining o’rganganligi . Ishda O.Behagel, T.V.Stroeva,
E.V.Guliga, E.V.Rozen, E.A.Rumyanseva, L.Zyutterlin, Z.Eger, G.Helbig,
V.G.Admoni, E.I.Shendels kabi buyuk tilshunoslarning ishlaridan va tasviriy,
komponentlar tahlili ko’rsatilgan. Tadqiqot ishida o’zlashtirma gapning boshqa
grammatik qurilmalardan farq qiluvchi tomonlari tahlil qilinib, o‘zlashtirma gapning
o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari belgilab olinadi. Bu erda asosan tilshunoslarning
(E.A.Rumyanseva, E.V.Rozen) nemis tilidagi o‘zlashtirma gap haqidagi qarashlari
tahlil qilinadi. Ular tomonidan taklif etilgan o‘zlashtirma gapning ifoda formalari
tanqidiy o‘rganiladi va tegishli xulosalar chiqariladi.
Nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini belgilashga intilgan,
yana bir tilshunos K.N.Namozov bo‘lib hisoblanadi. U ham bu erda, birinchidan,
o‘zlashtirma gapli konstruksiyalar uchun ikki planlikni, ya’ni muallif va so‘zlovchi
gapining birlashishini asos qilib olib, ikkinchidan, bu erda asosiy maqsad o‘zga
shaxs gapning mazmunini berish deb hisoblaydi. Bu jihatdan, uning fikricha,
o‘zlashtirma gap turli xil ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin. K.N.Namozov o‘z
ishida nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning quyidagi grammatik ko‘rinishlarini
ko‘rsatib o‘tadi: [48, 88;].
1. Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap.
2. Mustaqil gap formasidagi o‘zlashtirma gap.
3. Infinitiv gruppa ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap.
4. Ayrim so‘z birikmalari formasidagi o‘zlashtirma gap.
Tadqiqot ishining tuzilishi. Ushbu maqsad va vazifalarni bajarish maqsadida
ishimizni quyidagi ko‘rinishda tuzishni lozim topdik:
Kirish
Asosiy q ism:
I. Bob. N emis va o‘zbek tillarida o‘zga gap
II. Bob . O ‘zlashtirma gap va uning o‘zga gap doirasida tutgan o‘rni
7](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_5.png)
![III.Bob. Nemis tilida o‘zlashtirma gapning mustaqil gap doirasida qo‘llanishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Ishning kirish qismida tanlangan mavzuning dolzarbligi, ishning tuzilishi va
har bir bobda ko‘tarilgan masalalar haqida fikr yuritiladi.
Ishning asosiy qismi uch bobdan iborat. Birinchi bob nemis va o‘zbek tillarida
o‘zga gapning ifoda turlari haqida tushuncha bergan. O’zga gaplarning turlarining
tahlili to’grisida tilshunoslar o‘rtasidagi bahs va munozaralar bayon etilgan bo’lib,
unda yagona fikr yo‘qligi aytilgan. Ko‘pchilik olimlar tomonidan tan olingan o‘zga
gap turlari:Ko‘chirma gap,o‘zlashtirma gap va o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplar
to’g’risida ma’lumot berilgan.
Ikkinchi bobda o‘zlashtirma gap haqida batafsil tushuncha berilgan.U ikki
qismga ajratilgan. Birinchi qismda o‘zlashtirma gapga umumiy tushuncha berilgan
bo’lib,bu erda ko‘chirma va o‘zlashtirma gapning tinglovchiga bayon qilinishi,
o‘zlashtirma gapda mayl formalarining ishlatilishi va o‘zlashtirma gapni ifoda
etuvchi ergash gaplarning sintaktik funksiyasi haqida fikr yuritiladi.
Ikkinchi bobning ikkinchi qismida o‘zlashtirma gapning boshqa grammatik
qurilmalardan farq qiluvchi tomonlari tahlil qilinib, o‘zlashtirma gapning o‘ziga xos
bo‘lgan xususiyatlari belgilab olinadi. Bu erda asosan tilshunoslarning
(E.A.Rumyanseva, E.V.Rozen) nemis tilidagi o‘zlashtirma gap haqidagi qarashlari
tahlil qilinadi. Ular tomonidan taklif etilgan o‘zlashtirma gapning ifoda formalari
tanqidiy o‘rganiladi va tegishli xulosalar chiqariladi.
Uchinchi bobda nemis tilida o‘zlashtirma gapning mustaqil gap doirasida
qo‘llanishi haqida fikr yuritiladi. Tadqiqot ishining bu qismi nemis tilidagi o‘zlashtirma
gapning ifoda formalarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Bu erda o‘zlashtirma gap to‘rt
guruhga ajratiladi. Ular: 1) Ergash gap; 2) Mustaqil gap; 3) Infinitiv guruh va 4) So‘z
birikmalari. Bu qurilmalarning har biri alohida-alohida o‘rganiladi .
8](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_6.png)
![Ishda O.Behagel, T.V.Stroeva, E.V.Guliga, E.V.Rozen, L.Zyutterlin, Z.Eger,
G.Helbig, V.G.Admoni, E.I.Shendels kabi buyuk tilshunoslarning ishlaridan va
tasviriy, komponentlar tahlili, transformatsion kabi uslublardan foydalaniladi.
Har bir bob va qism yuzasidan tegishli xulosalar chiqarilgan bo‘lib, ular
ishning nihoyasidagi “Xulosa” qismda umumiylashtiriladi.
I . BOB. NEMIS VA O‘ZBEK TILLARIDA O‘ZGA GAP
1.1.O‘zga gap turlari haqida
O‘zga gap muammosiga tilshunoslikda juda ko‘plab ilmiy maqola,
monografiya va dissertatsiyalar bag‘ishlangan. Biroq uning ko‘pgina tomonlari
borasida yagona fikr yo‘q. Uning ayrim sohalari bo‘yicha olimlar turli-tuman
fikrlar bayon qilib, o‘zaro bahslar olib boradi.
Odatda kishilar o‘z gapi ichiga boshqalar fikrini ham kiritishga majbur.
Tilshunoslikda bunday boshqalar fikrining bayon qilinishi o‘zga gap deb yuritiladi.
Ushbu atama shartli xarakterga ega. Chunki ba’zan so‘zlovchi o‘zining oldin ifoda
etgan fikrini ham qayta bayon etishi mumkin. Masalan:
„Ich bin verheiratet“, habe ich ihr schon vorgestern gesagt.
Bu erdaga ko‘chirma gap so‘zlovchining kechadan oldingi kun aytgan gapi
bo‘lib, u so‘zlovchi uchun hech qanday o‘zgalik xarakteriga ega emas.
Tilshunoslikda o‘zga gapning ifoda formalari to‘g‘risida yagona fikr yo‘q.
Ular bu masalaga turli tomondan yondashib, o‘zga gapning turli tuman
ko‘rinishlarini ko‘rsatadilar. Masalan, N.P.Dronova nemis tilida o‘zga gapning
quyidagi ifoda formalari mavjudligini qayd etadi [18, 29]:
6. ko‘chirma gap;
7. o‘zlashtirma gap;
8. o‘rama (svernutaya) nutq (geraffte Rede);
9. o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap;
10. ichki monolog (gedachte Rede).
Muallif fikricha, ushbu o‘zga gap turlarining har biri o‘ziga xos xususiyatga
ega bo‘lib, muayyan bir funksiyani bajaradi.
9](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_7.png)
![Ko‘chirma gap o‘zga shaxs fikrining so‘zlovchi o‘z nuqtai nazaridan
so‘zma-so‘z bayon qilish uslubi bo‘lib, u bu jihatdan muallif nutqiga qarama-qarshi
turadi.
O‘zgalar fikrining shaklini o‘zgartirib, mazmunini saqlagan holda bayon qilish
ehtiyoji sezilganda o‘zlashtirma gapdan foydalaniladi.
Asar qahramonining ichki kechirmalari va muallif gapini qo‘shib bayon
qilish zaruriyati asosida o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap yuzaga keladi.
Monologda esa asar qahramonining ichki kechinmalari, his tuyg‘ulari
muallif gapisiz bayon qilinadi.
Z. Eger o‘zga gapni bayon qilishda 3 ta shaxs ishtirok etadi deydi [19, 123;].
Ular: 1) o‘zga gap tegishli bo‘lgan shaxs (so‘zlovchi); 2) o‘zga gapni bayon etuvchi
shaxs (muallif); 3) tinglovchi.
Biroq N.P.Dronova hamma vaqt ham bunga amal qilinmasligini eslatadi,
chunki ba’zan bu jarayonda ikki kishi ishtirok etishi mumkin. Ushbu tilshunos
bunga misol qilib muallif gapida uchinchi shaxs egallagan holatni ko‘rsatadi. Mana
uning misollari:
1. Ich habe gesagt, der Apotheshendienst sei mein miesester Posten
gewesen, aber da fällt mir ein, das stimmt nicht (10,24).
2. Ich habe dir gesagt, es wird mir nicht besonders schwer fallen, sofern ich
den Chauffeuren Zigaretten geben könnte (2,39).
Bunday holatlarda so‘zlovchi va muallif bir shaxs sifatida namoyon bo‘ladi
va uch shaxs o‘rnini ikki kishi egallaydi.
E.V.Rumyanseva nemis tilidagi o‘zlashtirma gapni o‘zga gapning boshqa
ifoda formalaridan ajratib olishga harakat qilgan tilshunos hisoblanadi. U quyidagi
konstruksiyalarni o‘zlashtirma gapdan farqlanuvchi o‘zga gapning nemis tilidagi
ifoda formalari deb hisoblaydi [Rumyanseva, 1962: 54]:
1. o‘zga shaxs fikrini o‘ta qisqa formada ifoda etish: Er beteuerte seine
Umschuld;
2. o‘zga gapni bayon etuvchi infinitiv konstruksiya: Sie bat ihren Bruder,
ihr dieses Buch zu kaufen;
10](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_8.png)
![3. sollen // wollen + infinitiv I yoki II;
4. o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap;
5. hikoya formasi (pereskaz);
6. nutq ma’nosiga ega bo‘lmagan fe’l yoki otlar orqali boshqarilgan o‘zga
gap. Masalan:
Das Gericht verschob Martins Verteidigung, da er der Mittäterschaft
verdächtig sei (4,253).
E.V.Rumyanseva o‘zga gapning ushbu olti ko‘rinishini o‘zlashtirma
gapning ifoda formalari turkumiga kiritmaydi. Uning fikricha, mavjud grammatik
konstruksiyalarda o‘zlashtirma gapni ko‘rsatuvchi belgilar etarli emas. Bu erda
yana bir qandaydir belgi lozimki, u o‘zlashtirma gapni grammatik kategoriya
sifatida boshqa unga yaqin konstruksiyalardan tubdan farqlasin. Aynan mana shu
belgi o‘zlashtirma gapni ko‘chirma gapga yaqinlashtirib, boshqa ularga yaqin
bo‘lgan qurilmalardan farqlamog‘i lozim. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gapga xos
bo‘lgan bu belgi – bu o‘ziga xos qurilishga ega bo‘lgan ikki shaxs gapidir. Ular
so‘zlovchi va muallif nutqidir.
Ikki planlilik, ya’ni muallif nutqi va so‘zlovchi fikri, ko‘chirma gapli
konstruksiyalarda juda aniq o‘z ifodasiga ega bo‘ladi. Bu erda ikki nutq o‘ziga xos
ahamiyatga ega bo‘lib, ular bir biridan pauza orqali ajralib turadi. Ko‘chirma gap
o‘ziga xos darak, so‘roq, buyruq ma’nosidagi qurilish va ohangga ega bo‘ladi.
Bundan tashqari, ko‘chirma gapdagi shaxs-son qo‘shimchalari va hier, heute kabi
so‘zlar so‘zlovchining o‘zi tomonidan qurilgan bo‘ladi. Muallif gapidagi so‘zlar esa
bundan farqli ravishda muallif nuqtai nazaridan quriladi.
O‘zlashtirma gapli konstruksiyalarda esa muallif gapi va so‘zlovchi nutqi
bir-biriga muhim bo‘lgan yagona bir ohangda o‘z aksini topgan bo‘ladi. Ular oddiy
ergashgan qo‘shma gaplar tarzida bayon qilinmaydi. O‘zlashtirma gapni ifoda
etuvchi ergash gap intonatsiyasiga ko‘ra hech qanday mustaqillikka ega emas.
Aynan mana shu jihati bilan o‘zlashtirma gap ko‘chirma gapdan farq qiladi.
Shuningdek, bu erda muallif gapida ham, o‘zlashtirma gapda ham shaxs-son
qo‘shimchalari muallif nuqtai nazaridan qo‘llanilgan bo‘ladi.
11](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_9.png)
![Biroq bu jihatlaridan qat’iy nazar o‘zlashtirma gapli konstruksiyalarda ikki
planlilik yaqqol o‘z ifodasiga ega bo‘ladi, ammo bu erda biz muallif gapi va
o‘zlashtirma gapni bir-biridan osonlik bilan ajrata olmaymiz. Bunday holatlarda
ko‘pincha kon’yunktiv yordamga keladi. Chunki u orqali biz osonlik bilan muallif
gapi va o‘zlashtirma gapni bir-biridan ajrata olamiz. Qiyoslang:
Ko‘chirma gap:
Er sagte ( avtor gapi ): „Ich habe davon nicht gehört“ (so‘zlovchi nutqi).
O‘zlashtirma gap:
Er sagte ( avtor gapi ), daß er davon nicht gehört habe ( so‘zlovchi nutqi ) .
Aynan mana shu nutqning ikki qatlamliligini asos qilib olgan
E.V.Rumyanseva yuqorida sanab o‘tgan konstruksiyalarda o‘zlashtirma gap yo‘q,
deb hisoblaydi. Chunki ularda muallif gapi va so‘zlovchi nutqi o‘rtasidagi chegara
yaqqol namoyon bo‘lmaydi.
Ikkinchi bir tilshunos E.V.Rozen o‘zgalar fikrini mustaqil gap ko‘rinishda
ham ifoda etish mumkinligini ko‘rsatib o‘tadi [Rozen, 1974: 57].
U bu xildagi mustaqil gaplarning kesimi indikativ yoki kon’yunktivda
turishi mumkinligini hisobga olib, ularni ikki mustaqil guruhlarga ajratadi. Ammo
bu kabi fikrga qo‘shilish qiyin. C h unki mayl formalarining o‘zgarishi bilan gapning
grammatik turi, xarakteri o‘zgarmaydi. Qiyoslang:
1. Um ein Uhr klopfte es, und der lange Vogelsberger trat ein. Der
Gauleiter lasse ihn bitten, bei ihm in Einstetten speisen. Es wäre Besuch von
Lufthansa aus Berlin gekommen, mit den der Gauleiter wichtige Besprechungen
habe (7,121).
2. Und Christa erzählte, daß tausend Kerzenflammen den mächtigen Dom
erhelten, Hunderte vom armdicken Kerzen brannten auf dem Hauptaltar, und doch
waren die ungeheuren Unrisse des Kirchenschiffes kaum zu ahnen. Auch von der
dichtgedrangten Menge sah man nicht mehr als schaftenhafte Umross … (2, 260).
Bu misollarning har ikkalasida ham o‘zga shaxs fikri grammatik jihatdan
mustaqil bo‘lgan gaplar ko‘rinishida o‘z ifodasini topgan. Ular o‘rtasidagi yagona
12](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_10.png)
![farq-birinchi misolda kon’yunktiv ishtirok etgan bo‘lsa, ikkinchisida kesim
indikativda ifoda etilgan.
Kesimi indikativda turgan mustaqil gaplar to‘g‘risida tilshunoslar o‘rtasida
yagona fikr yo‘q. Masalan, T.V.Stroeva bu xildagi konstruksiyalarni o‘ziniki
bo‘lmagan ko‘chirma gap deb atasa, E.V.Guliga bu haqda quyidagi fikrlarni izhor
etadi: «Samostoyatelnie predlojeniya kosvennoy rechi s glagolom v iz’yavitelnom
naklonenii tolko uslovno mogut bit priznani kosvennoy rechyu, tak kak kosvennost
bledneet, i kosvennaya rech perexodit libo v avtorskuyu, libo v nesobstvenno
pryamuyu rech» [Stroeva, 1950: 350; Guliga, 1971: 49].
Tilshunoslarning bu fikridan qat’iy nazar aytish mumkinki, yuqorida
keltirilgan misollarning har ikkalasida ham o‘zga shaxs fikri bayon etilgan. Kontekst
bizga asar qahramonlarining fikri asosida bu konstruksiyalar yuzaga kelganligini
osonlikcha payqab olishga imkon yaratadi.
Nemis tili bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan tilshunoslarning aksariyati
o‘zgalar fikrining ayrim so‘z birikmalari ko‘rinishida ham o‘z ifodasini topishi
mumkinligini tan olishmaydi. Ularning fikricha, bu kabi konstruksiyalarda muallif
gapi bilan o‘zga shaxs fikri o‘rtasidan grammatik chegarani o‘tkazib bo‘lmaydi.
Biroq K.Namozov bu kabi fikrga to‘lig‘icha qo‘shilmaydi. U ayrim so‘z
birikmalarida o‘zgalar fikri bayon qilinishini isbotlashga harakat qilgan [Namozov,
1976: 103]. Buni isbotlash uchun u quyidagi misollarni keltiradi:
1. Der Zuschauer bewunderte die schöne Stimme dieser Sängerin.
2. Der Zuschauer sprach von der schönen Stimme dieser Sängerin.
Ushbu gaplar grammatik tuzilishi jihatidan bir-biriga juda o‘xshash, biroq
anglatgan ma’nosiga ko‘ra ular ancha farqlidir. Birinchi misolda muallif
tomoshabinning holatini, ya’ni uning hayajonlanganini tasvirlamoqda, ikkinchi
gapda esa tomoshabin gapining mazmuni o‘z ifodasini topgan. Bundan kelib chiqib
aytish mumkinki, birinchi gapda o‘zga gap yo‘q, ikkinchisi esa o‘zga shaxs
(tomoshabin) gapi asosida yuzaga kelgan. Buni isbotlash uchun ikkinchi gapni
osonlik bilan o‘zga gapli ergashgan qo‘shma gapga aylantirish mumkin. Qiyoslang:
13](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_11.png)
![Der Zuschauer sprach von der schönen Stimme dieser Sängerin → Der
Zuschauer sprach davon, daß diese Sängerin eine schöne Stimme habe.
Bu gaplar bir-biriga nisbatan grammatik sinonimlarni tashkil etadi va
ularning har ikkalasi ham o‘zga gap asosida yuzaga keladi.
Turkiy tillardagi o‘zga gap masalalariga qiziqish XIX –asrning o‘rtalaridan
boshlanadi. Biz Kazem-Bek grammatikasida bu haqdagi dastlabki ma’lumotga duch
kelamiz. U “deb” ravishdoshi o‘zga shaxs fikrining oxirida keladi degan fikrni
bayon qilib bu xildagi konstruksiyalarni “vstavochnoe predlojenie” deb ataydi.
Ushbu turkolog bu xildagi gaplarning ruscha tarjimasi bilan ham qiziqib, “deb”
ravishdoshi rus tilida “chto” bog‘lovchisi bilan almashtiriladi degan fikrni olg‘a
suradi. Biroq bu erda o‘zga gap ikki turining bir-biri bilan almashtirilayotganini
kuzatamiz.
Bu haqda navbatdagi fikrni biz “Oltoy tili grammatikasi” da topamiz.
Uning avtorlari “te” ravishdoshi yordamida yasalgan konstruksiyalarni “vvodnoe
predlojenie” termini bilan atashadi. Ularning xizmati bu erda shundan iboratki, ular
“te” fe’li rus tilida turli xil, ya’ni “gapirmoq”, “o‘ylamoq”, “istamoq”, “so‘ramoq”,
“javob bermoq”, “buyirmoq” kabi fe’llar yordamida beriladi degan g‘oyani olg‘a
suradi. Biroq ular ham ko‘chirma va o‘zlashtirma gap tushinchalarini bir-biridan
ajrata olmagan edi.
O‘zga gap haqida fikr yuritgan keyingi turkolog – bu P.M.Melioranskiy
bo‘lib hisoblanadi. Uning grammatikasida „den“ yordamida tuzilgan
konstruksiyalar “podlinnie slova” degan nom oladi. Ushbu avtor „den“ ravishdoshi
rus tiliga “chto” bog‘lovchisi orqali beriladi degan xulosaga keladi. U birinchi bo‘lib
o‘zlashtirma gap tushunchasini tilga kiritadi va qozoq tilida o‘zlashtirma gapning
tushum kelishigida turgan sifatdosh orqali berilishini ko‘rsatib o‘tadi.
O‘zbek tilidagi ko‘chirma va o‘zlashtirma gap XX-asrning o‘rtalaridan
boshlab olimlar tomonidan keng ko‘lamda tahlil qilina boshlandi. Shunday
ishlardan biri M.Sharipovning “O‘zbek tilida ko‘chirma va o‘zlashtirma gap” nomli
grammatikasi bo‘lib hisoblanadi. Avtor bu erda dastlab ko‘chirma gapni analiz qilib,
keyin uni o‘zlashtirma gapga aylantirish yo‘llari ustida batafsil to‘xtaladi.
14](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_12.png)
![Aytilganlardan xulosa shuki, boshqa tillardagi kabi hozirgi nemis va o‘zbek
tillarida o‘zga gapning eng keng tarqalgan va asosiy formalari uchta. Ular:
1.Ko‘chirma gap (die direkte Rede).
2. O‘zlashtirma gap (die indirekte Rede).
3 . O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap ( die erlebte Rede).
Endi o‘zga gapning ushbu turlari ustida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
1.2. Ko‘chirma gap
O‘zga gap turlari ichida eng ko‘p tarqalgani – bu ko‘chirma gap bo‘lib hisoblanadi.
Ko‘chirma gapda o‘zga shaxsning (ba’zan o‘ziniki ham) fikrini bayon etuvchi shaxs
avtor deb yuritiladi, uning gapi esa avtor gapi deb ataladi. Avtor gap bilan
boshqarilib kelgan o‘zga shaxsning fikri o‘zga gap deb yuritiladi. So‘zlari bayon
qilinayotgan shaxs so‘zlovchi deb nomlanadi.
O‘zga gapga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda ko‘chirma gap o‘zga gapning eng
keng tarqalgan turi ekanligi qayd etilib, unda o‘zga shaxsning fikri so‘zma-so‘z,
to‘lig‘icha, leksik-grammatik va stilistik nuqtai nazardan hech qanday o‘zgarishsiz
bayon etiladi degan fikr olg‘a suriladi.
Biroq bunday fikrni yagona, barcha tilshunoslar tomonidan qabul qilingan
deb bo‘lmaydi. Masalan, ba’zi bir tilshunoslar ko‘chirma gapning so‘zma-so‘zligiga
shubha bilan qarab, uni inkor etishadi. B.P.Ardentov bu haqda shunday yozadi:
“Ko‘chirma gapning so‘zma-so‘zligiga ishonish qiyin, chunki ko‘chirma gapni
bayon qilayotgan shaxs har qancha harakat qilsa ham, u magnitofon emaski
birovning gapini so‘zma-so‘z bayon qilsin”[Ardentov, 1972: 16].
Bu satrlarning avtori bir qaraganda haqdek tuyiladi. CHunki haqiqatdan
ham kishiga adashish xos bo‘lib, u biror kishining fikrini bayon qilishda erkinlikka
ham ega. Bundan tashqari o‘zga shaxsning fikri ancha vaqtlar o‘tgandan keyin qayta
bayon qilinishi mumkin. Tabiiyki, bu davrda kishi o‘zga shaxs fikrlarining ayrim
detallarini yodidan ham chiqarishi mumkin.
Biroq bulardan qat’iy nazar avtor biror kishining fikrini ko‘chirma gap
shaklida bayon qilishda maksimal tarzda uni to‘lig‘icha barcha detallari bilan ifoda
15](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_13.png)
![etishga harakat qiladi. Eng e’tiborlisi shundaki, ko‘chirma gapning o‘zida o‘zgarish
haqida hech qanday belgi yo‘q.
Ko‘chirma gap o‘zga gapning boshqa turlaridan farqli ravishda bir qator belgilarga
egaki, qaysikim ular ko‘chirma gapning so‘zma-so‘zligidan dalolat beradi. Bular
jumlasiga uning so‘zlovchi (ya’ni o‘zga shaxsning o‘zi) tomonidan tuzilishi,
ko‘chirma gap sostavida turli xil his-hayajonni ifoda etuvchi yuklama, undov,
murojaat formalarining mavjudligi ko‘chirma gapning har holda so‘zma-
so‘zliagidan dalolat beradi.
Ba’zi bir tilshunoslar ko‘chirma gapning so‘zma-so‘z emasligini uning
tashqarisidan, ya’ni avtor gapi sostavida “taxminan” kabi so‘zlarning mavjudligi
orqali isbotlamoqchi bo‘lishadi. Ularning fikricha, aynan mana shu so‘z ko‘chirma
gapning so‘zma-so‘z emasligini ko‘rsatib keladi.
U taxminan shunday dedi: “......”
Biroq “taxminan” so‘zi nutqning so‘zma-so‘z emasligini ko‘rsatsada,
ko‘chirma gapning o‘zi so‘zma-so‘zlikni inkor etuvchi bironta ham belgiga ega
emas.
Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib shuni aytish mumkinki:
a) ko‘chirma gap so‘zlovchining o‘zi nuqtai nazaridan quriladi. SHuning uchun ham
uning nutqida barcha leksik-grammatik, stilistik va intonatsion xususiyatlar
saqlangan bo‘ladi;
b) avtor gapida “taxminan” so‘ziga ega bo‘lgan qo‘shma gaplar juda kam miqdorni
tashkil etadi, eng muhimi
v) ko‘chirma gapning o‘zi o‘zga shaxs fikrida biron-bir o‘zgarish sodir bo‘lganini
ko‘rsatuvchi alomatlarga ega emas.
Bularni hisobga olgan holda biz ko‘chirma gapda o‘zga shaxs fikri hech
qanday o‘zgarishga duch kelmaydi degan tilshunoslar tarafida bo‘lamiz.
1.3. O ‘zlashtirma gap
Tilshunoslikda o‘zlashtirma gap deganda “O‘zga gap” ning kattagina bir qismi
tushiniladi. U orqali o‘zga bir shaxsning so‘zi, fikri, hissiyoti o‘zlashtirilgan tarzda
bayon qilinishi mumkin.
16](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_14.png)
![Genri Suit [Sweet, 1929: 46] o‘zlashtirma gapda o‘zga shaxs fikri so‘zma-
so‘z emas, balki faqat mazmunan turli ko‘rinishlarda bayon qilinadi, degan g‘oyani
olg‘a surgan edi. O‘zlashtirma gap so‘zlovchi oldin bayon qilgan fikrini mazmunan
yana qayta bayon qilishda ham keng ko‘lamda ishlatiladi. Bunday holatlarda o‘zga
shaxs fikri ancha qisqa ko‘rinishda o‘z ifodasini topadi.Biroq tilshunoslikda
o‘zlashtirma gapga nisbatan turli-tuman qarashlar mavjud. CHunki ayrim
tilshunoslar (turkologlar) faqat ko‘chirma gapni tan olib, o‘zlashtirma gapning tilda
mavjudligini butunlay inkor qilishadi. Masalan, X.Bayliev shunday yozadi:
“Chujaya rech po turkmenski vsegda peredaetsya tolko v forme pryamoy rechi, a
forma peredachi kosvennoy rechi otsutstvuet sovershenno” [Bayliev,1944:6].
X.Baylievning bu qarashlari keyingi tilshunoslar tomonidan tanqid ostiga olindi.
O‘tgan asrning 70-chi yillariga kelib X.Baylievning fikrini U.B.Aliev
Qorachay – bolqar tiliga nisbatan ham takrorladi. Uning fikricha, “ V Karachaevo –
balkarskom yazike net osobix form dlya virajeniya znacheniy kosvennoy rechi, est
tolko forma pryamoy rechi, kotoraya upotreblyaetsya v odinakovoy mere kak
pryamaya i kak kosvennaya rech” [Aliev, 1973: 344].
O‘zlashtirma gapga nisbatan bu kabi qarashni biz Muhammadjon
Iminovning “O‘zbek tili va adabiyot” jurnalida e’lon qilingan “O‘zlashtirma gap
bormi?” nomli maqolasiga munosabat bildirmoqchimiz.
Maqolada to‘g‘ri ta’kidlanganidek, tilshunoslikdagi nazariy nuqsonlar
leksikada ham, so‘z yasalishi va morfemikada ham, morfologiya va sintaksis
kurslarida ham mavjud bo‘lib, ular o‘zining yangicha idrok etilishi va talqinini
kutmoqda. Muallif o‘zbek tilshunosligida “Ko‘chirma va o‘zlashtirma gap”
haqidagi qarashlarni real hayotdan, ob’ektiv haqiqatdan yiroq yoki ilmiy-nazariy
asoslari etarli bo‘lmagan masalalar qatoriga kiritadi. SHundan keyin maqola
davomida muallif “Xo‘sh, biz ko‘chirma gapni o‘zlashtirma gapga aylantiramizmi
va qachon:” degan savol bilan murojaat qiladi. Bu savolga javob berish uchun
“Menga Salimjon: “Bugun men kinoga boraman, - dedi” gapini tahlil qilishga
kirishadi. Avtorning fikricha, “Ko‘chirma gap o‘zlashtirma gapga aylantiriladigan
bo‘lsa, unda mana bunday hol ro‘y beradi: birinchi so‘zlovchining gapi (kinoga
17](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_15.png)
![boraman) ni tinglovchi muallif gapi sifatida (ikkinchi so‘zlovchi bo‘lib) ikkinchi
tinglovchi (uchunchi kishiga) ko‘chirma gap shaklida etkaziladi. Bu ko‘chirma
gapni ikkinchi avtor tinglovchiga qaytadan o‘zlashtirma gap shaklida uzatadi.
Hayotda, kommunikatsiya jarayonida bunday bo‘lishi mumkin emas”.
Maqola muallifi eshitganni, ya’ni informatsiyani uzatish, asosan ikki
formada axborot (oddiy gap) va ko‘chirma gap formasida bo‘lishini isbotlashga
intiladi. Maqola so‘ngida M.Iminov quyidagi xulosalarga kelgan:
1.O‘zga (ko‘chirma gap) deb atalgan forma eshituvchi uchun o‘zga gap
ham, ko‘chirma gap ham emas, balki oddiy axborotdir.
2.Eshitilgan gap boshqa bir shaxsga uzatilgandagina avtor gapi qo‘shilib
ko‘chirma gap tusini olishi mumkin. Agar bu gapda ifodalangan fikr qayta eslab
tilga olinmasa, u “o‘lik” axborotligicha qoladi, basharti, mazmuni birovga etkazilsa,
o‘zlashtirma (gap) holda emas, axborot haqida axborot sifatida namoyon bo‘ladi.
3.Ko‘chirma gap hech qachon o‘zlashtirma gapga aylantirilib o‘zgaga
uzatilmaydi.
4.Ko‘chirma gapni o‘zlashtirma gapga aylantirish va uning variant-
usullarini ko‘rsatish mantiqsiz va asossizdir.
5.O‘zbek tilida o‘zlashtirma gap butunlay yo‘q. “O‘zlashtirma gap” va
uning formalari ona tili darsliklaridagina bor, xolos. “O‘zlashtirma gap” yo‘qligi
tufayli bu terminni ishlatish ham o‘rinsizdir [Iminov, 1990: 61].
O‘zlashtirma gap ham ko‘chirma gap bilan bir qatorda o‘zgalar fikrini
bayon qilish uchun xizmat qiladi. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gapga bag‘ishlangan
ayrim ishlarda o‘zlashtirma gapni ko‘chirma gapning “ag‘darmasi” sifatida talqin
qilishadi va ko‘chirma gapni o‘zlashtirma gapga aylantirish yo‘llari ustida batafsil
to‘xtaladilar [Gvozdev, 1965: 37; Kachalova, 1964: 300; SHaripov, 1955: 19].
Bizningcha, ko‘chirma va o‘zlashtirma gapga bunday munosabatda bo‘lish
bu ikki sintaktik kategoriya mohiyatini buzib ko‘rsatishga olib keladi. CHunki
ko‘chirma gap ham, o‘zlashtirma gap ham tilda mustaqil tarzda namoyon bo‘ladigan
sintaktik qurilmalardir. Bu haqda E.V.Guliga shunday yozadi:
18](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_16.png)
![“O‘zlashtirma gapni ko‘chirma gapning ag‘darmasi sifatida qarashlik
noto‘g‘ridir. Chunki o‘zlashtirma gap ham o‘z navbatida mustaqil model sifatida
yuzaga kelib, u yozma nutqda alohida bir grammatik ko‘rinish sifatida namoyon
bo‘ladi” [Guliga, 1957: 158].
Bu narsa ko‘chirma va o‘zlashtirma gapning ikki parallel tarzda namoyon
bo‘ladigan sintaktik hodisa ekanligini ko‘rsatadi va ularning bir qator o‘ziga xos
xususiyatlarga ega ekanligidan dalolat beradi.
Hozirgi zamon nemis tilidagi o‘zlashtirma gapni ayrim tilshunoslar ikkiga
ajratishadi:
a) tor ma’nodagi o‘zlashtirma gap;
b) keng ma’nodagi o‘zlashtirma gap.
Tor ma’nodagi o‘zlashtirma gap deganda tilshunoslar so‘zlash ma’nosiga
ega bo‘lgan fe’l va otlar orqali boshqariladigan o‘zlashtirma gapni tushunishadi.
Keng ma’nodagi o‘zlashtirma gapda ergash gapni boshqaruvchi so‘zlar
sifatida nafaqat so‘zlash ma’nosidagi fe’llar, balki o‘ylash, his qilish, biron joyga
yozish ma’nosidagi so‘zlar ishlatiladi.
Biz bu erda o‘zlashtirma gapga bag‘ishlangan ishlarni shartli ravishda uch
guruhga ajratishimiz mumkin:
I . O‘zlashtirma gapni faqat gapirish ma’nosiga ega bo‘lgan so‘zlarga bog‘lab
o‘rganadigan ishlar [Zvereva, 1994: 14; Stroeva, 1950: 8].
1. Er bat Frau Hohner, sie solle ihm vorlesen, was auf dem Zettel stehe
(6,12).
2. Mühsam lächelnd fragte Willi, von wem Alois was wisse … (3,160).
II . Ba’zi ishlarda o‘zlashtirma gap so‘zlash va o‘ylash ma’nolariga ega
bo‘lgan so‘zlarga bog‘lab o‘rganiladi [Duden, 1958: 421; Smirnova, 2006: 8].
1. Der Jäger weinte und schwar, dass der Martin auch andauernd rauf und
runter laufen müsse (3,254).
2. Anna meinte unwillig, dass er diese Schmach nicht überleben könne
(7,498).
19](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_17.png)
![III . Ayrim ishlarda o‘zlashtirma gap nafaaqat aytilgan, o‘ylangan fikr,
balkim his qilingan, biron joyga yozilgan fikrni ifoda etish uchun xizmat qilishi
e’tirof etiladi ” [Guliga, 1962: 14; Busha, 1977: 114; Retrochenko, 2005: 88].
Masalan, E.V.Guliga shunday yozadi:
“Kosvennaya rech ponimaetsya nami shiroko, ne tolko kak peredacha chujix
slov, no i kak peredacha chujix misley, chuvstv i znaniy”. Masalan:
Er fühlte, daß sein Vater heute zu ihm nicht komme.
Er schrieb , daß sein Vater heute zu ihm nicht komme.
Ko‘rinib turibdiki, o‘zlashtirma gap juda serqirra bo‘lib, u tilda o‘zgalarning
turli xil mazmundagi fikrini bayon qilish imkoniyatiga ega.
1.4. O ‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap
Chet el olimi Todler 1887 yilda o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapga o‘zga
gapni ifodalashning alohida formasi sifatida ilk bor e’tiborni qaratgan edi
[Voloshinov, 1930: 139]. Rus tilshunosligida esa o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma
gapning paydo bo‘lishi va rivojlanishi masalalari V.N.Voloshinovning “Marksizm
va til falsafasi” nomli tadqiqotida ochib berilgan edi. Ayrim tilshunoslar o‘ziniki
bo‘lmagan ko‘chirma gapning grammatik xususiyatlaridan ko‘ra ko‘proq stilistik
imkoniyatlarini o‘rganmoqdalar. Shu kunga qadar o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma
gap grammatik hodisami yoki stilistik vositami degan masala uzil-kesil hal
etilganicha yo‘q. Masalan, P.Kozlovskiy, E.M.Stepanova, A.I.Molotov,
I.I.Kovtunova, N.S.Pospelov, A.M.Zemskiy kabi olimlar o‘ziniki bo‘lmagan
ko‘chirma gapni epik-stilistik uslub formasi yoki adabiy usullardan biri deb
hisoblasalar, L.A.Bulaxovskiy va A.N.Gvozdevlar esa uni o‘ziga xos sintaktik
struktura sifatida o‘rganadilar.
Bu nutq formasi rus tilshunosligida hozircha turli xil atamalar bilan
nomlanmoqda: “svoeobraznoe smeshenie pryamoy i kosvennoy rechi”,
“svobodnaya ili skrыtaya rech”, “perejitaya rech”, “nesobstvenno-avtorskaya rech”,
“nesobstvenno-pryamaya rech”, “rech kak fakt”, “nesobstvenno-kosvennaya rech”,
“podrajaemaya rech”, “figuralnaya rech”, “poluchujaya rech”, “nepryamaya rech
20](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_18.png)
![avtora” [Sokolova, 1968: 147]. Bular orasida “nesobstvenno-pryamaya rech”
termini rus tilshunosligida kengroq tarqaldi va qattiqroq o‘rin oldi.
O‘zbek tilshunosligida ilk bor “o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap” termini
A.G‘ulomov va M.Asqarovalarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili sintaksisi” nomli
darsligida tilga olingan edi. “Ba’zan o‘zganing gapi, - deb ta’kidlanadi bu darslikda,
- ko‘chirma gap bilan o‘zlashtirma gap oralig‘idagi holatda bo‘ladi. Bunda
o‘zganing fikri avtor gapisiz-so‘zlovchining ishtirokisiz bayon qilinadi, ya’ni avtor
ko‘chirma gapdagi so‘zlovchi vazifasini bajaradi. SHuning uchun bunday gaplar
o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap hisoblanadi” [G‘ulomov, Asqarova, 1965: 294].
O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap konstruksiyalari, boshqa tillarda bo‘lganidek,
nemis tilida o‘zga gapni ifodalashning eng qulay, yorqin formalaridan biridir.
Keyingi yillarda o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap nemis yozuvchilari tomonidan
qahramon ichki kechirmalarini yoritishda keng qo‘llanmoqda. Ammo o‘ziniki
bo‘lmagan ko‘chirma gap haqida fikr bildirilgan ishlarda mazkur hodisaning sof
lingvistik-grammatik tomonlari, uning stilistik jihatidan aniq farqlanmaydi. Ayrim
olimlar o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap termini bilan ataluvchi bu hodisani hatto
tan olmaydilar. Aniqrog‘i, bunday olimlar o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapni
grammatikada o‘rganish maqsadga muvofiq emas, deb qaraydilar. Masalan, tatar
tilshunosi M.Zakievning fikricha, “ko‘chirma gap” va “muallif so‘zi” tushunchalari
grammatik mohiyatga ega emas [Zakiev, 1972: 65].
Ammo o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapni ikki aspektda ham lingvistik, ham
stilistik aspektda o‘rganish zarur ekanligi keyingi yillarda ayrim tilshunoslar
tomonidan aytilmoqda. Masalan, R.A.Budagov o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda
“unisi ham, bunisi ham bor”, - deb qayd etgan edi [Budagov, 1965: 347]. Biz ham
o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapni ana shu ikki aspektda o‘rganish maqsadga
muvofiqdir, degan fikrdamiz. Chunki o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapni
grammatik xususiyatlarsiz va ular bajargan stilistik funksiyalarsiz to‘liq tasavvur
etish qiyin.
O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap o‘zga shaxs fikrini ifodalash usullaridan
biridir. Shunga ko‘ra, u ayrim xususiyatlari bilan odatdagi ko‘chirma gapga, boshqa
21](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_19.png)
![xususiyatlari bilan esa o‘zlashtirma gapga o‘xshaydi. O‘ziniki bo‘lmagan
ko‘chirma gap odatdagi ko‘chirma gap singari so‘zlovchining nutq uslubiga xos
bo‘lgan ekspressivlik xususiyatlarini o‘zida aks ettira oladi. Lekin o‘ziniki
bo‘lmagan ko‘chirma gap ko‘pgina xususiyatlari bilan o‘zlashtirma gapga yaqin
turadi. Uning o‘zlashtirma gap bilan yaqinligi, ikkalasining ham o‘zgalarning
nutqini aynan o‘z holicha emas, balki ma’lum struktural o‘zgarish bilan ifoda
etishida ko‘rinadi. SHuning uchun ham o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapni “erkin
o‘zlashtirma gap” deb hisoblash mumkin.
O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapning muallif nutqi bilan ham umumiy va
o‘xshash tomonlari mavjud. Masalan, o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap formal
jihatdan muallif nutqiga o‘xshaydi, ammo u to‘liq ma’noda muallif nutqi yoki asar
qahramonining nutqi ham emas. Qiyoslang:
a) muallif nutqi:
„Mach die Effekten fertig. Wenn wir sie am Mittag ausgehen, dann holst du den
Polen und gibst ihm den Koffer zurück“, sagte er karg. Pippig schob die Hände in
die Hosentaschen und Kaiff die Augen zusammen (1,78).
b) o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap:
Wieder horchte er angespannt auf den Namen, der nun ertönen wurde…
„Mumme!“ sagte Doktor Mantelsack. „Noch einmal Aurea prima…“ Aleo
Mumme! Gott sei gehobt, nun war Hanno wohl in Sicherheit! Zum dritten Mal
würden die Verse kaum rezittiert werden müssen, und bei der
Neupräparierung war der Buchstabe erst kürzlich an der Reihe gewesen…
Mumme erhob sich (2,693).
O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap so‘zlovchiga, ya’ni asar muallifiga ikki xil
imkoniyatni beradi: a) qahramonning nutqini individuallashtirish; b) qahramon
nutqida ifodalangan fikrga avtorning munosabatini bildirish.
O‘zga gapning boshqa turlari (ko‘chirma gap, o‘zlashtirma gap) dan badiiy
asarlardan tashqari, so‘zlashuv nutqida, ilmiy matnlarda ham foydalaniladi. Ammo
o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapdan esa ko‘proq badiiy va publitsistik asarlarda
hamda kino san’atida foydalaniladi. Chunki badiiy ijodda san’atkor o‘zi
22](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_20.png)
![tasvirlayotgan personajning “qalb dialektikasi” ni ravshan yoritish uchun uning
xayolida kechayotgan tushunchalarga, ichki kurashlarga, qayta jonlanayotgan
voqealarga ham murojaat qiladi: personaj bu o‘rinda tili bilan emas, dili bilan
gapiradi.
O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda muallif personajning o‘y-xayolini,
armonini, orzu-tilagini chetda turib tasvirlovchi shaxs sifatida emas, balki personaj
bilan birga o‘z boshidan kechiruvchi, bevosita ishtirok etuvchi shaxs sifatida
namoyon bo‘ladi. Bunda personaj nutqining mavqei muallif nutqinikiga nisbatan
ustunlik qiladi.
Ma’lumki, ko‘chirma gapda o‘zgalarning nutqi hech qanday o‘zgarishsiz berilsa,
o‘zlashtirma gapda o‘zgalarning nutqi ma’lum struktural-grammatik o‘zgarishlarga
uchraydi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda muallif va asar qahramoni bir
paytning o‘zida gapiradi. Boshqacha aytganda, o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda
asar qahramonining fikri, taassuroti hamda ichki kechinmalari u eslayotgan, tilga
olayotgan shaxs nutqi to‘liq yoki qisman uyg‘unlikda ifoda qilinadi. Qiyoslang:
Balla dachte an den Abend im Nebel, an die Flucht Horraths vom Sachsenring, an
die ahnungslose Frau im Rostock und an Katrin Klee, die neben ihm saß, die Arme
verschränkte und sich wie erschöpft auf dem Stuhl zurücklehnte. Viel spätter erst
hatte er erfahren, daß in der Parteileitung darüber berachten worden war, die
Ingenieurin von Wassenwerk zu verstehen, wegen ummoralischen Lebenswandels.
Harrath, begriff er, niemand anders als Harrath mußte der Streit entschieden haben,
denn er war der Sekretär. Aber warum war dann nicht auch er zur Verantwortung
gezogen werden? Es konnte doch nicht sein, daß in der Partei mit zweierlei Mass
gemessen wurde. Katrin Klee hatte bis heute geschwiegen. Sie hatte bis heute nicht
den vater ihres Sohnes genannt. Ihre Sache dachte er, es ist ihr Kind und also auch
ihre Sache. Abe ich muß diesen Horrath genau Kennenlernen. Ich weiß noch immer
nicht welcher Horrath der richtige ist, der jenige, der jetzt den Oberbauleiter wegen
bewußter Täuschung der Partei an den Matter-Pfahl stellt und ihr mit einer Stimme
foltert, scharf wie ein Messen oder der andere, der mit zwei Frauen lebte, nach
aussehenden Ehrenmann spielt und sich heimlich eine Geliebte hält und also
23](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_21.png)
![ebenfall die Partei täuscht. Seit dem er auf der Baustelle ist seit dem er mich
verfolgt, hab ich ihn beobachtet, jeden Tag ein bißchen, nach der Nacht im Beton,
im Dorf, als es um die Gentossenschaft ging, im Zug nach Berlin. Und nie han ich
ihn durchschaut. Stest ist es mir leichtgefallen und schwer, leichter und schwerer, in
seiner, Gegenwart, den Sozialismuß zu begreifen (10,763).
Ushbu parchada o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap Viel später erste hatte er
erfahren, daß in der Parteileitung darüber beraten worden war, die Ingenieurin vom
Wasserwerk zu versetzen, wegen ummoralischen Lebenswandels gapidan
boshlanadi. Bundan oldingi gaplar esa muallifga tegishli bo‘lib, ular o‘zidan keyin
o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapning yuzaga kelishi uchun zamin hozirlaydi.
O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda muallif va asar qahramonlarining fikrlari
o‘zaro uyg‘unlashib ketadi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda qahramon
nutqining o‘zlashtirma gapga xos bo‘lmagan o‘ziga xos ohang, emotsionallik kabi
xususiyatlari mavjud bo‘ladi.
Bundan tashqari, o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplar leksik, emotsional
intonatsion xususiyatlari jihatdan ham o‘zlashtirma gaplarga nisbatan sof ko‘chirma
gaplarga yaqin turadi. Lekin bu xususiyatlar o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplarni
odatdagi ko‘chirma gapning boshqa bir ko‘rinishi deb hisoblashga imkon bermaydi,
chunki odatdagi ko‘chirma gapda faqat asar qahramoni so‘zlasa, o‘ziniki bo‘lmagan
ko‘chirma gapda esa bir vaqtning o‘zida muallif, hamda asar qahramoni gapiradi.
BIRINCHI BOB YUZASIDAN XULOSALAR
“O‘zga gap” atamasi shartli ravishda qo‘llanadi. Chunki ayrim paytlar
so‘zlovchining o‘zi oldin aytgan fikrlari ham qayta bayon etilishi mumkin.
O‘zga gapning ifoda turlari haqida tilshunoslar o‘rtasida yagona fikr yo‘q.
Ko‘pchilik olimlar tomonidan tan olingan o‘zga gap turlari uchtadir:
1. Ko‘chirma gap.
2. O‘zlashtirma gap.
3. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap.
24](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_22.png)
![O‘zga gap turlari ichida eng ko‘p tarqalgani – bu ko‘chirma gap bo‘lib.,
unda o‘zga shaxsning fikri so‘zma-so‘z, to‘lig‘icha, leksik-grammatik va stilistik
nuqtai nazardan hech qanday o‘zgarishsiz bayon etiladi.
Ko‘chirma gapdan farqli tarzda o‘zlashtirma gapda o‘zgalar fikrining shakli
o‘zgartirilgan, ammo asosiy mazmuni saqlangan bo‘ladi. O‘zlashtirma gapni
ko‘chirma gapning “ag‘darmasi” deb tushunish noto‘g‘ri. Chunki o‘zlashtirma gap
ham ko‘chirma gap singari mustaqil sintaktik kategoriyadir.
O‘zlashtirma gapni tor va keng ma’noda tushunuvchi tilshunoslar mavjud.
O‘zlashtirma gapning xarakterini belgilashda asosiy rolni muallif gapi tarkibidagi
boshqaruvchi so‘z o‘ynaydi.
O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap tushunchasi tilshunoslikda ancha kech
paydo bo‘lgan va u ham o‘zga shaxs fikrini ifodalash usullaridan biridir. O‘ziniki
bo‘lmagan ko‘chirma gap ayrim xususiyatlari bilan odatdagi ko‘chirma gapga,
boshqa xususiyatlari bilan esa o‘zlashtirma gapga o‘xshaydi.
O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda muallif personajning o‘y-xayolini,
armonini, orzu-tilagini chetda turib tasvirlovchi shaxs sifatida emas, balki personaj
bilan birga o‘z boshidan kechiruvchi, bevosita ishtirok etuvchi shaxs sifatida
namoyon bo‘ladi. Bunda personaj nutqining mavqei muallif nutqinikiga nisbatan
ustunlik qiladi.
II.BOB. O‘ZLASHTIRMA GAP VA UNING O‘ZGA GAP DOIRASIDA
TUTGAN O‘RNI
2.1. O‘ zlashtirma gap haqida umumiy tushuncha
Boshqa tillardagi singari nemis tilida ham o‘zga gap o‘zining serqirra va keng
tarqalganligi bilan alohida o‘rin tutadi. O‘zga gapning ko‘chirma va o‘zlashtirma
gap kabi turlari mavjud bo‘lib, tilshunoslikda ularga bir qator ilmiy ishlar
bag‘ishlangan.
O‘zga gap turlari ichida o‘zlashtirma gap nemis tilida keng tarqalgan bo‘lib, u
bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Uning bu kabi xususiyatlari bilan
tilshunoslar ko‘p vaqtlardan beri qiziqishib kelishgan.
25](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_23.png)
![O‘zlashtirma gap muammosi nemis tilida XIX-asrdan boshlab tilshunoslarni
qiziqtirib kelgan. Biz bu bilan dastlab O.Be h agelning ishlarida duch kelamiz. U
tuzilish jihatdan o‘zgartirilib berilgan har qanday o‘zga gapni o‘zlashtirma gap deb
qarashni taklif etadi [Behagel, 1877: 120].
Keyinchalik ham ko‘plab tilshunoslar o‘zlashtirma gap muammosi bilan
qiziqib kelishgan. Masalan, T.Vernaleken ko‘chirma va o‘zlashtirma gapni
o‘rganishda asosiy e’tiborni ularda mayl formalarining ishlatilishiga qaratadi. Uning
fikricha, bu erda indikativ va kon’yunktiv o‘zga gap turlarini bir-biridan farqlash
uchun xizmat qiladi. Agarda indikativ ishlatilsa ko‘chirma gap, kon’yunktiv
turganda esa o‘zlashtirma gap yuzaga keladi, degan fikrni u oldinga suradi. Bundan
tashqari T.Vernaleken ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap bosh gapga
bog‘lovchili yoki bog‘lovchisiz bog‘lanishi mumkin degan g‘oyani olg‘a suradi
[Vernaleken, 1863: 88].
V.Vilmans o‘zlashtirma gap orqali nafaqat o‘zga shaxsning fikri, balki
so‘zlovchining o‘ziga tegishli bo‘lgan fikr ham bayon qilinishi mumkin degan
g‘oyani olg‘a suradi. Uning grammatikasida o‘zlashtirilgan darak, so‘roq va buyruq
gaplarni o‘rganishga keng o‘rin berilgan [Vilmans. 1906:237].
Oxirgi yillar o‘zlashtirma gap ko‘pgina tillarda tilshunoslarning diqqat-
e’tiborini o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Ularning ishlarida o‘zga gap o‘zlashtirma gap
ko‘rinishida so‘zma-so‘z emas, balki mazmun saqlangan holda uning grammatik
ko‘rinishi o‘zgartirilib bayon qilinadi, degan xulosa qilinadi.
Biroq V.I.Koduxov, A.I.Zaretskiy, B.P.Ardentov, M.K.Milix kabi tilshunoslar
bu fikrga qarshi chiqib, o‘zlashtirma gapda o‘zga shaxs fikri so‘zma-so‘z va
so‘zma-so‘z bo‘lmagan holatda bayon qilinishi mumkin degan g‘oyani olg‘a
surishadi. Misollar keltirib, o‘zlashtirma gap orqali o‘zga shaxsning fikrini so‘zma-
so‘z bayon etish mumkinligini isbotlamoqchi bo‘lishadi. Masalan, M.K.Milix
[Milix, 1966: 7] ikkita misol keltiradi va bu bilan o‘zga gap o‘zlashtirma gap
formasida ham so‘zma-so‘z bayon qilinishi mumkin ekanligini isbotlamoqchi
bo‘ladi.
On sprosil: “Kuda vedet eta doroga?” (Ko‘chirma gap)
26](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_24.png)
![On sprosil, kuda vedet eta doroga. (O‘zlashtirma gap)
Biroq bu narsani nemis tilida o‘z isbotini topadi, deb bo‘lmaydi, chunki
o‘zlashtirilgan so‘roq gaplar har doim, darak va buyruq gap esa ko‘pincha bosh gap
bilan bog‘lovchi orqali bog‘lanadi. Bu narsa o‘z navbatida ergash gap kesimining
gap oxirida turishini ta’minlaydi. Natijada ko‘chirma va o‘zlashtirma gap bir-biridan
farqlanadi. Qiyoslang:
1. Er hat verstanden, daß Omu ihm seine Frage nicht beantworten will.
( 10,29).
2. Fool trinkt seinen Whysky und überlegt, ob er die Burschen schon einmal
gesehen hat (5,40).
3. Sie verlangten, daß Unrat und Frau mitkämen (6,199).
Bulardan tashqari ko‘chirma va o‘zlashtirma gap mayl formalarining
ishlatilishi bilan ham bir-biridan farq qiladi. Chunki ko‘chirma gapda odatda
indikativ, o‘zlashtirma gapda esa kon’yunktiv ishlatiladi. Qiyoslang:
1. „Ich bin Student“, sagte er.
2. Er sagte, daß er Student sei.
Er sagte, er sei Student.
Y u qorida aytilganlardan shunday xulosa qilish mumkinki, nemis tilidagi
o‘zlashtirma gapda o‘zga shaxsning fikri turli xil leksik, grammatik va stilistik
o‘zgarishlarga duch keladi.
Hozirgi zamon nemis tilidagi o‘zlashtirma gapni ayrim tilshunoslar ikkiga
ajratishadi:
a) tor ma’nodagi o‘zlashtirma gap;
b) keng ma’nodagi o‘zlashtirma gap.
Tor ma’nodagi o‘zlashtirma gap deganda tilshunoslar nutq ma’nosiga ega
bo‘lgan fe’l va otlar orqali boshqariladigan o‘zlashtirma gapni tushunishadi. Keng
ma’nodagi o‘zlashtirma gapga ergash gapni boshqaruvchi so‘zlar sifatida nafaqat
so‘zlash ma’nosidagi fe’llar, balki o‘ylash, his-qilish, biron joyga yozish
ma’nosidagi so‘zlar ishlatiladi.
27](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_25.png)
![Biz bu erda o‘zlashtirma gapga bag‘ishlangan ishlarni uch guruhga
ajratishimiz mumkin:
1. O‘zlashtirma gapni faqat gapirish ma’nosiga ega bo‘lgan so‘zlarga bog‘lab
o‘rganadigan ishlar [Jäger, 1971: 264].
1. Er hat Frau Hohner gesagt, sie solle ihm vorlesen, was auf dem Zettel
stehe. (L. Frank. Die Jünger Jesu. S. 12).
2. Mühsam lächelnd fragte Willi, von wem Alois das Wisse , ... (G.Gärlich.
Das Liebste und das Sterben. S. 141).
2. Ba’zi ishlarda o‘zlashtirma gap so‘zlash va o‘ylash ma’nolariga ega
bo‘lgan so‘zlarga bog‘lab o‘rganiladi [ Duden , 19 71 : 161 ] .
1. Der Jünger weinte und schwur, daß er diese Schmach nicht überleben
könne (7,498).
2. Anna weinte unwillig, daß der Martin auch andauernd rauf und runter
laufen müsse (3,254).
3. Ba’zi ishlarda o‘zlashtirma gap nafaqat aytilgan, o‘ylangan fikr, balki his
qilingan, biron joyga yozilgan fikrni ifoda etish uchun xizmat qilishi e’tirof etiladi.
Masalan. E.V.Guliga shunday yozadi: “Kosvennaya rech ponimaetsya nami
shiroko, ne tolko kak peredacha chujix slov, no i kak peredacha chujix smisley,
chuvstv i znaniy”. [Guliga, 1962: 27].
Boshqa tillardagi singari nemis tilida ham o‘zlashtirma gapning yuzaga
kelishida muallif gapi muhim rol o‘ynaydi, chunki u orqali o‘zga gapning qachon,
qaerda, kim tomonidan va qay holatda o‘z ifodasini topganini bilib olamiz.
O‘zga gapning intonatsion tuzilishi va kommunikativ funksiyasi bu gaplarda
bir-biriga mos kelmaydi. Dreck ist vogelfrei ko‘chirma gapi mustaqil gap tarzida
namoyon bo‘lgan. U shu ko‘rinishda, ya’ni avtor gapisiz ham mustaqil ohangga ega
bo‘lib, mustaqil darak gap deb hisoblanishi mumkin. ... daß er zwei Tage zu spät
komme o‘zlashtirma gapi intonatsiya jihatdan ham, kommunikativ funksiyasiga
ko‘ra ham o‘z mustaqilligini yo‘qotgan.
Nemis tilida o‘zlashtirma gap muallif gapi tarkibidagi biron-bir so‘z bilan
juda ham yaqindan aloqada bo‘ladi. Bu so‘zni biz “boshqaruvchi so‘z” deb
28](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_26.png)
![ataymiz. Bu so‘z grammatik jihatdan ham, semantik jihatdan ham turli-tuman
bo‘lib, har xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Hozirgi zamon nemis tilida
“ boshqaruvchi so‘z ” quyidagi ko‘rinishda namoyon bo‘lishi mumkin:
a) gapirish, o‘ylash va his qilish ma’nolariga ega bo‘lgan fe’llar:
Er hat verstanden, daß Omu ihm seine Frage nicht beantworten will. (8,29).
b) yuqoridagi fe’llardan yasalgan otlar ( die Behauptung, die Nachricht, die
Antwort, die Befürchtung, die Meinung, der Gedanke, das Gefühl usw. )
Auf seine Antwort , daß er einen Dienst suche, wies man ihn zum Aufseher
der Sklaven. (7,124).
v) ot kesimning o‘zgarmas qismi tarzida namoyon bo‘lgan sifatlar ( sicher,
sein, einig sein, einverstanden sein, dankbar sein, sich bewußt sein usw. )
Diederich war sich tief bewußt, daß er es mit so einem Kerl nicht
aufnehmen könne. (6,24).
g) erkin va turg‘un so‘z birikmalari ( Antwort geben, zu verstehen geben, der
Meinung sein, j-m klar machen, die Nachricht bekommen, den Gedanken treffen,
auf den Gedanken kommen, Bescheid geben, Anzeige tun usw. )
... er gab ihn zu verstehen , daß er hoher Abkunft sei und zu seinem
Vergnügen reise. (5,143).
S h uni alohida ta’kidlash lozimki, o‘zlashtirma gapning xarakterini aniqlashda
uni boshqaruvchi fe’l alohida o‘rin tutadi. Bu fe’l o‘zgarishi bilan o‘zlashtirma
gapning xarakteri ham o‘zgarishi mumkin. Qiyoslang:
1. Er antwortete , daß es Maria den Umständen
entsprechend gut gehe… aytilgan fikr
2. Er meinte , daß es Maria den Umständen
entsprechend gut gehe… o‘ylangan fikr
3. Er fühlte , daß es Maria den Umständen
entsprechend gut gehe… his qilish
29](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_27.png)
![4. Er schrieb , daß es Maria den Umständen
entsprechend gut gehe… yozilgan fikr
Ba’zan boshqaruvchi so‘z tushirilib qoldirilgan bo‘lishi ham mumkin.
Qiyoslang:
1. Seine Frau steckte den Kopf herein, Besuch sei gekommen . (7,379).
2. In diesem Augenblick geht im Flur die Klingel. Der Hauswert erscheint:
der Luftwaffenhelfer Erich Böger werde an den Apparat gerufen (4,45).
Ushbu misollarda ajratib ko‘rsatilgan konstruksiyalar o‘zga shaxs fikrini
ifodalab kelmoqda. Ular bosh gap bilan bog‘lovchisiz bog‘lanib normal leksik-
grammatik qurilishga ega. Biroq har ikkala holatda ham boshqaruvchi so‘z tushirilib
qoldirilgan. Ergash gapning o‘zlashtirma gap ekanligini ko‘rsatuvchi yagona belgi
mavjud. U ham bo‘lsa ergash gapdagi kon’yunktiv bo‘lib hisoblanadi. Aynan mana
shu kon’yunktiv boshqaruvchi so‘zning tushirilib qoldirilishiga imkoniyat yaratadi.
Bosh gapdagi ish harakat birinchi gapda o‘zlashtirma gapning xotin kishiga (Seine
Frau) ikkinchisida esa qorovulga tegishli (Der Hauswert) ekanligini ko‘rsatadi.
Bu erda shuni alohida ta’kidlash lozimki, muallif gapi tarkibidagi
boshqaruvchi so‘zning ma’nosi o‘zlashtirma gapning ma’nosi bilan
uyg‘unlashmog‘i lozim. Agarda o‘zlashtirma gap darak, so‘roq yoki buyruq
ma’nolariga ega bo‘lsa odatda boshqaruvchi so‘z ham u bilan mazmunan
moslashgan bo‘ladi. Qiyoslang:
O‘zlashtirilgan darak gap:
Es sei seine Braut, sagte der junge Mann (6,170).
O‘zlashtirilgan so‘roq gap:
Franz fragte ihn, ob er mal ein paar Fotographien vom Ferienlager schon
wollte (7,64).
O‘zlashtirilgan buyruq gap:
Zugleich befahlen sie, daß die übrigen Reisenden sich ruhig verhalten sollten
(5,501).
O‘zlashtirilgan darak, so‘roq va buyruq ma’nolarini boshqaruvchi so‘zlarning
turlari deyarlik bir xil. Biroq o‘zlashtirilgan darakni boshqaruvchi so‘zlar
30](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_28.png)
![qolganlariga nisbatan ko‘proqdir. O‘zlashtirilgan darak, so‘roq va buyruq gapli
konstruksiyalar o‘zlarining leksik-grammatik qurilishi bo‘yicha bir qator farq
qiluvchi tomonlarga ega.
1. Die Mutter sagte dem Sohn, daß
sie jetzt in die Schule gehe.
2. Die Mutter fragte den Sohn, wann er in die Schule gehe.
ob er in die Schule gehe
3. Die Mutter befahl dem Sohn, er
solle jetzt in die Schule gehen.
Ushbu darak gap tarkibida o‘zlashtirilgan xabar (1) o‘zlashtirilgan so‘roq (2)
va o‘zlashtirilgan buyruq (3) bir-biridan leksik-grammatik qurilishi bilan farq qiladi.
SHunday farqlantiruvchi belgilardan so‘roq so‘zi (wann) bog‘lovchi (ob) va modal
fe’lning (sollen) ishtirok etish va etmasligi bo‘lib hisoblanadi. Bu belgilar bosh gap
tarkibidagi fe’lning (sagte, fragte, befahl) xarakteriga mos tushadi.
Muallif gapining zaruriy elementlaridan biri – bu Subjekt bo‘lib
hisoblanadi. Subjekt sintaktik jihatdan muallif gapining egasi funksiyasini bajarib
kelishi bilan bir qatorda, o‘zlashtirma gapning kimga tegishli ekanligini ko‘rsatib
keluvchi bo‘lakdir. Biroq, kimga tegishlilik nisbiy xarakterga ega. Bu jihatdan
Subjektni ikkiga ajratish mumkin:
1) o‘zlashtirma gapning kimga tegishliligini aniq ko‘rsatib keladigan Subjekt;
2) tegishlilikni k o‘ rsatmaydigan Subjekt .
Birinchi holatda Subjekt ot yoki kishilik olmoshlari bilan ifodalangan
bo‘ladi. Qiyoslang:
1) Es sei seine Braut , sagte der junge Mann. (H.Mann. Der Untertann, S. 170).
2) Ich fragte ihn nun um Rat, was ich mit den Toten machen solle… (6,51).
3) Wir hatten Tante Else versprochen, unsere Freunde zu dem kleinen Fest
mitzubringen, weil es sonst an Tanzpartnern fehlen würde . (3,91).
Uchinchi misolda, oldingilaridan farqli o‘larok, o‘zlashtirma gap tegishli
bo‘lgan shaxs konkret emas. CHunki wir olmoshi orqali so‘zlovchi umumlashib
ketgan va konkretlik yo‘qolgan.
31](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_29.png)
![O‘zlashtirma gapning umumlashgan, kimga tegishli ekani noma’lum bo‘lgan
holatni biz muallif gapidagi eganing man gumon olmoshi orqali ifodalanganida
ham kuzatamiz. Q iyoslang:
A ls man sie fragte, ob sie auch Schönner erschoss en habe, gab sie eine
ominöse, als Frage verkleidete Antwort: „Ja, warum eigentlich nicht den auch“.
(3,14).
Bu erda o‘ zlashtirma gap k o‘ rinishidagi savolga javobning k o‘ chirma gap
tarzida berilishi, o‘ zga gapning bu ikki turi (k o‘chirma va o‘zlashtirma gap ) tilda
parallel tarzda ishlatilishini k o‘ rsatib kelmo q da.
O‘ zlashtirma gapning kimga tegishliligi noma’lum b o‘ lgan h olatni biz yana
muallif gapida eganing es shaxssiz olmoshi or q ali ifodalanganida h am kuzatamiz.
Q iyoslang :
1) Es war hier versprochen worden, daß kein Blut mehr fließen sollte, …
(3,139).
2) Es wurde sogar von „Opfer seines Berufs“ gesprochen… auch Schönner wäre
ein Opfer der Blut. (8,17).
Subjekt ning grammatik jihatdan ifodalanishi bir gap doirasidan chiqib,
ikkinchi (oldingi) gapga ko‘chishi ham tilda kuzatiladi. Masalan:
11.00 Anruf von Alois, den ich wirklich zum erstenmal im Leben – und ich
kenne ihn seit 20 Jahren – aufgeregt und in Angst sah. Sagte, ich müsse sofort
zurückkommen, … (7,50).
Muallif gapi bu erda ikki gap doirasida berilgan. Birinchi gapda o‘zidan keyin
o‘zga gapning kelishini ta’minlaydigan boshqaruvchi so‘z yo‘q. Bu so‘z sagen
bo‘ladigan bo‘lsa, u ikkinchi gapda qatnashmoqda. Ikkinchi gap doirasidagi muallif
gapi birgina kesimdan iborat. Shuning uchun ham o‘zlashtirma gapning kimga
tegishli ekanligini aniqlash faqat birinchi gapning yordami bilangina amalga
oshirilishi mumkin. Bu narsa o‘zlashtirma gap egasini ba’zan kontekst
yordamidagina aniqlash mumkin ekanligini ko‘rsatadi.
Endi shunga o‘ xshash yana bir misol keltiramiz. Bu erda o‘ zlashtirma gapni
bosh q aruvchi s o‘ z fe’l emas, balki fe’ldan yasalgan ot h isoblanadi. Q iyoslang:
32](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_30.png)
![Nun, damit hatten wir ja unser Ziel erreicht… Die Frage , ob Katharina Blum
gewußt hat, daß wir ins S afe Polkt gehen würden, um jemanden aufzugabeln,
beantworte ich mit Ja. (10,95).
Ayni paytda ham o‘zlashtirma gapning kimga tegishli ekanligini aniqlashning
iloji yo‘q. Uni faqat birinchi gap yordamidagina belgilash mumkin. Biroq bu erdagi
dastlabki gapda ish harakatni bajaruvchi shaxslarning ( wir) ko‘pchilik ekanligi
hisobga olinsa, o‘zlashtirma gap ko‘rinishidagi savolning konkret kimga tegishli
ekanligini aniqlab bo‘lmaydi.
Nemis tilida die Frage otining ishlatilish doirasi shunchalik kengki, natijada
u «so‘rash» ma’nosidan o‘tib, biron-bir muammo ma’nosida ham qo‘llanish
darajasiga ega bo‘ladi va muallif gapining egasi funksiyasini bajarib, o‘zlashtirma
gap tegishli bo‘lgan shaxsni anglatib keladi. Q iyoslang:
Gegen 17, 45 erhob sich nun die Frage , ob man die Vernehmung f o rtsetzen
oder unterbrechen, ob man die Blum freilassen oder in eine Zelle verbringen solle.
(8,37).
Asarda ushbu gapdan oldingi to‘liq bir abzats doirasida asar qahramoni
Blumning tergov qilingani haqida so‘z yuritiladi va shundan keyin misolimizdagi
gap keladi. Ko‘rinib turibdiki, o‘zlashtirma gap biron bir konkret shaxsga tegishli
emas. S h uning uchun ham bu erda so‘zlovchi ifoda etilmagan. O‘zlashtirma gapni
boshqaruvchi va muallif gapining egasi vazifasidagi die Frage so‘zi bayon qilingan
fikrni emas, balki tergovchi oldida turgan ikkilanish muommosini ifoda qilib
kelmoqda. Aynan shu jihatdan ushbu o‘zlashtirma gapni tergovchiga tegishli
bo‘lgan fikr deb qarash mumkin.
Muallif gapining tarkibida nicht inkor so‘zining paydo bo‘lishi o‘zlashtirma
gap xarakterini butunlay o‘zgartirib yuboradi. Masalan:
Die Frage, ob auch Hach zudringlich geworden sei, wurde nicht gestellt.
(6,39).
Bu erda ham muallif gapida jonsiz abstrakt tushuncha die Frage muallif
gapining egasi funksiyasini bajarib kelmoqda. Ayni paytda „Ob auch Hach
zudringlich geworden sei“ qurilmasining o‘zlashtirma gap ekanligi hech kimda
33](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_31.png)
![e’tiroz uyg‘otmaydi. Biroq uning kimga tegishli ekanligi yuqoridagi ergashgan
qo‘shma gap doirasida noma’lum. Buning ustiga muallif gapi sostavida nicht inkor
so‘zining paydo bo‘lishi o‘zlashtirilgan so‘roq gapning bayon qilinmaganligini
ko‘rsatadi va umuman bunday qurilmalarda o‘zlashtirma gap maqomi borligi
shubhali bo‘lib qoladi. Bu narsa nemis tilida nicht inkor so‘zining tuzilish jihatdan
bir xil bo‘lgan ergash gapda o‘zlashtirma gapning bor-yo‘qligini ko‘rsatuvchi asosiy
belgi bo‘lib xizmat qilishni ko‘rsatadi. Qiyoslang:
1. Achmad sagte,
daß er krank sei
2. Achmad sagte nicht,
Bu o‘ rinda bir ergash gap bilan bir-biridan far q lanuvchi ikki muallif gapi
bo g‘ lanayotganini k o‘ ramiz. Birinchi holatda ergash gapning tuzilish va mazmun
jihatdan o‘zlashtirma gap ekanligi izoh talab qilmaydi. Biroq ikkinchi gapda nicht
inkor so‘zining paydo bo‘lishi bilan ergash gapning o‘zlashtirma gapligi yo‘qoladi.
Chunki bu erda so‘zlovchi Subjekt – Ahmad o‘zining kasal ekanligi xakida xabar
bermagan va natijada so‘zlovchining gapi o‘zlashtirilib berilayotganini dallilay
olmaymiz.
2.2 O‘zlashtirma gapni o‘zga gapning boshqa turlari bilan qiyoslab o‘rganish
Tilshunoslikda o‘zga gapning usullari haqida ko‘plab fikrlar bayon qilingan
bo‘lsada, uning uchta turi barcha tilshunoslar tomonidan tan olingandir. Ular: 1)
ko‘chirma gap (direkte Rede ); 2) o‘zlashtirma gap (indirekte Rede); va 3) o‘ziniki
bo‘lmagan ko‘chirma gap (erlebte Rede). Ularning har biriga bag‘ishlangan ilmiy
ishlar bir talaydir. Ularda o‘zga gap turlarining u yoki bu tomoni atroflicha
o‘rganilgandir.
O‘zga gapning turlari ichida o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap
tilshunoslarning e’tiborini o‘ziga ancha kechroq tortgan. Hozirgi paytda o‘ziniki
bo‘lmagan ko‘chirma gap grammatik hamda stilistik nuqtai nazardan tahlil qilinib
kelinmoqda.
34](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_32.png)
![O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap o‘zga gapning mustaqil bir turi bo‘lib, u
ko‘p jihatlari bilan ko‘chirma gapdan ham, o‘zlashtirma gapdan ham tubdan farq
qiladi. Bu erda muallif gapi bilan so‘zlovchi nutqi o‘rtasidan aniq bir chegarani
o‘tkazib bo‘lmaydi. U muallif gapining tarkibiga kirib ketgan bo‘ladi. O‘ziniki
bo‘lmagan ko‘chirma gap ayrim tomonlari bilan ko‘chirma gapga ham, o‘zlashtirma
gapga ham o‘xshab ketadi. Masalan, unda ko‘chirma gapdagi singari so‘zlovchining
o‘ziga xos leksikasi o‘z ifodasini topgan bo‘lsa, o‘zlashtirma gap singari
qo‘shtirnoqqa olinmagan bo‘lib, muallif nuqtai nazardan qurilgan bo‘ladi.
O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap va muallif gapi bir maqsad yo‘lida maxsus
qurilmani tashkil etadi. Qiyoslang:
Er hatte keine Zeit. Er war bei Gott überhäuft. Sie sollte sich gedulden und
sich gefälligst noch fünfzigmal besinnen (Th.Mann. Der Untertan. S. 37).
O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap o‘zining leksik-grammatik qurilishi,
emotsional his-tuyg‘u bezagi va intonatsiyasiga ko‘ra o‘zlashtirma gapga nisbatan
ko‘chirma gapga ancha yaqin turadi. Biroq bundan qat’iy nazar bu erda ham ikki
shaxs fikrini (muallif va so‘zlovchi) bir-biridan ajratib bo‘lmaydi va natijada ularni
o‘zlashtirma gapning ifoda formasi deb bo‘lmaydi. Aynan mana shu xislat, ya’ni
ikki shaxs fikrining birlashishi o‘zga gapning barcha turlariga xos bo‘lgan xususiyat
bo‘lib hisoblanadi.
O‘zga gap turlari ichida ko‘chirma va o‘zlashtirma gap bir-biriga ancha
yaqin bo‘lib, ularning har ikkalasiga xos bo‘lgan umumiy va farq qiluvchi tomonlar
mavjud. Aynan mana shu narsani ko‘rsatish maqsadida endi biz ko‘chirma va
o‘zlashtirma gapni parallel tarzda tahlil qilamiz.
Tilshunoslarning ilmiy ishlari bilan tanishish shuni ko‘rsatadiki, ba’zi
tadqiqotchilar (ayniqsa turkologlar) o‘zlari o‘rganayotgan tilda o‘zlashtirma gapning
mavjudligini butunlay inkor qiladi. Masalan, U.B.Aliev shunday yozadi: "V
karachaeva-balkarskom yazike net osobix form dlya virajeniya znacheniy
kosvennoy rechi, est tolko forma pryamoy rechi, kotoraya upotreblyaetsya v
odinakovoy mere kak pryamaya i kak kosennaya rech"[Aliev, 1973: 344].
35](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_33.png)
![Shuningdek, o‘zlashtirma gapni o‘zbek tili materiali asosida o‘rgangan
Muhammadjon Iminov o‘zining „O‘zlashtirma gap bormi?“ nomli maqolasida
quyidagi xulosalarga keladi:
1. Ko‘chirma gap hech qachon o‘zlashtirma gapga aylantirilib o‘zgaga
uzatilmaydi.
2. Ko‘chirma gapni o‘zlashtirma gapga aylantirish va uning variant-usullarini
ko‘rsatish mantiqsiz va asossizdir.
3. O‘zbek tilida o‘zlashtirma gap butunlay yo‘q. „O‘zlashtirma gap“ yo‘qligi
tufayli bu terminni ishlatish ham o‘rinsizdir "[Iminov, 1994: 63].
Tilshunoslarning bu kabi fikrlari keyingi tadqiqotchilar tomonidan tanqid
ostiga olingan va o‘zlashtirma gap o‘zga gapning boshqa ko‘rinishlari bilan bir
qatorda o‘rganilib kelinmoqda "[Yo‘ldoshev, 1996: 10].
Ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplar o‘ziga xos bir qator struktural belgilarga
ega bo‘lib, ular o‘zga gap turlarining tilda mustaqil til birliklari sifatida namoyon
bo‘lishini ko‘rsatadi. Ular o‘rtasidagi umumiylik ularning mazmun ko‘rinishida
namoyon bo‘ladi.
R.A.Budagov ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarning o‘zaro munosabatiga
quyidagicha ta’rif beradi: „Pryamaya rech imeet svoi osobennosti, svoi sredstva
virajeniya, svoi zakonomernosti. To je sleduet, skazat i o kosvennoy rechi …
Konechno, svoeobrazie kajdogo vida rechi vovse ne oznachaet, chto mejdu nimi ne
sushestvuet svyazi, no svyaz eta ne svoditsya k mexanicheskoy “ transpozitsii ” i
obuslovlena … obshim zamislom govoryashego” [Budagov, 1965: 345].
Bu kabi fikrlarni E.V. Guliga ham bayon qiladi: „Ponimanie kosvennoy
rechi tolko kak perletsovka pryamoy predstavlyaetsya nam nevernim … Posle togo
kak kosvennaya rech voznikla i oformilas sintaksicheski, ona suщestvuet kak
opredelennaya model i ispolzuetsya v pismennom yazike kak samostoyatelnoe
grammaticheskoe yavlenie daleko ne vsegda obratimoe“ [ Guliga, 1957: 158].
Ayrim tilshunoslar o‘zlashtirma gapni o‘rganishda bari bir ko‘chirma gapga
tayanishadi. Ular oldin ko‘chirma gapga misol keltirishadi va uni o‘zlashtirma
36](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_34.png)
![gapga aylantirib, bu jarayonda sodir bo‘lgan o‘zgarishlar orqali ko‘chirma va
o‘zlashtirma gapga ta’rif berishadi [ Sharipov, 1955: 19; Belyaeva, 1967: 302].
Bizningcha, o‘zga gapni bu kabi o‘rganish ko‘chirma va o‘zlashtirma gapning
mustaqil sintaktik kategoriya ekanligiga putur etkazib, o‘zlashtirma gapni ko‘chirma
gapning “ag‘darmasi” degan tushunchaga olib keladi. Axir tan olish lozimki, yozma
yoki og‘zaki nutqda kishi hech vaqt o‘zga shaxs fikrini avval ko‘chirma, keyin esa
o‘zlashtirma gap ko‘rinishida bayon qilmaydi. Ularning biri ikkinchisi uchun asos
bo‘laolmaydi. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gap mustaqil sintaktik kategoriyalar
sifatida biri ikkinchisiz o‘zgalar fikrini bayon qilish uchun xizmat qiladi.
Ammo shuni alohida ta’kidlash lozimki, ko‘chirma va o‘zlashtirma gap
yagona bir fikrga tayanadi. Uni biz shartli ravishda dastlabki fikr deb ataymiz.
Aynan mana shu fikr ko‘chirma va o‘zlashtirma gap uchun asos bo‘lib xizmat
qiladi. U muayyan bir shart-sharoit asosida yo ko‘chirma, yoki o‘zlashtirma gap
ko‘rinishida o‘z ifodasini topadi. Masalan, biror kishi “Men ertaga Toshkentga
boraman” deb aytsa yoki xayolidan o‘tkazsa u hali o‘sha kishining fikri, rejasi
bo‘lib hisoblanadi. Endi ushbu fikrni ikkinchi bir shaxs ko‘chirib yoki o‘zlashtirib
qayta bayon etishi mumkin. Shundan keyingina u ko‘chirma yoki o‘zlashtirma
gapga aylanadi. Qiyoslang:
Ushbu misol shuni ko‘rsatadiki, ko‘chirma va o‘zlashtirma gap zaminida bir
narsa, bir fikr yotadi. Aynan mana shu fikrni ifoda etish uchun ko‘chirma va
o‘zlashtirma gap binnar oppozitsiyani tashkil etib, o‘ziga xos sintaktik sinonimlar
sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu konstruksiyalarni sintaktik sinonimlar deb
atashimizga sabab ularning bir xil mazmunga ega bo‘lishidir.
37Dastlabki fikr :
Men ertaga Toshkentga boraman .
Ko’chirma gap :
“ Men ertaga Toshkentga boraman ” -
dedi u . O’zlashtirma gap :
U o’zining ertaga Toshkentga
borishini aytdi.](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_35.png)
![Ko‘chirma va o‘zlashtirma gap nemis tilida sintaktik sinonimlarni tashkil
qilsada, ular bir-biridan farq qiluvchi ko‘pgina tomonlarga ega. Aynan mana shu
tomonlarni ko‘rsatish maqsadida biz ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarni har
tomonlama tahlil qilishga harakat qilamiz. Muallif gapi sifatida biz nemis tilida Er
sagte (fragte) kabi sodda formalarni olamiz.
1. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gapning leksik-grammatik qurilishi
hhhoojokhk
Misollardan ko‘rinib turibdiki, dastlabki fikr ko‘chirma gap ko‘rinishida
leksik grammatik va semantik jihatdan hech qanday o‘zgarishga duch kelmaydi.
Unga faqat muallif gapi qo‘shiladi.
O‘zlashtirma gapda esa bir qator o‘zgarishlar kuzatiladi:
a) bog‘lovchili o‘zlashtirma gapda kesim gapning eng oxiriga ko‘chiriladi. U
bog‘lovchisiz muallif gapi bilan bog‘langanda so‘z tartibi dastlabki fikrniki bilan bir
xil bo‘ladi;
b) kishilik olmoshi almashadi. Bu erda birinchi shaxs o‘rnini uchunchi shaxs
egallaydi, ya’ni ich → er;
v) egalik olmoshi o‘zgaradi, ya’ni meine → seine.
2. O‘zga gapli konstruksiyalarning sintaktik funksiyasi.
38Dastlabki fikr :
Ich habe gestern diesen Mantel für meine
Schwester gekauft.
Ko’chirma gap :
„Ich habe gestern diesen Mantel für
meine Schwester gekauft“, sagte er. O’zlashtirma gap :
Er sagte, dass er gestern diesen Mantel
für seine Schwester gekauft habe // er
habe gestern diesen Mantel für seine
Schwester gekauft.
Dastlabki fikr :
Die Sonne scheint heute hell
Ko’chirma gap :
Er sagte: „Die Sonne scheint heute
hell“ O’zlashtirma gap :
Er sagte, daß die Sonne heute
hell scheine](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_36.png)
![Ko‘chirma gap ko‘rinishidagi o‘zga gap gaplarga xos bo‘lgan barcha
belgilarga ega: predikativlik va modallik, intonatsion tugallik. Ko‘chirma gapli
konstruksiyalarni qo‘shma gapning qay turiga kiritish borasida tilshunoslar o‘rtasida
yagona fikr yo‘q. Ba’zi tilshunoslar uni bog‘langan qo‘shma gaplar qatoriga kiritsa,
boshqalari ularni ergash gapli qo‘shma gaplar deb ham atashadi. Shuningdek
ko‘chirma gapli konstruksiyalarni qo‘shma gapning maxsus turi deb atovchi olimlar
ham oxirgi yillarda paydo bo‘la boshladi [Zinder, 1957: 300; Guliga, 1966: 165;
Zenchenko. 2007: 61].
O‘zlashtirma gapda o‘zga gap ergash gap ko‘rinishida o‘z ifodasiga ega
bo‘lib, bosh gapga grammatik nuqtai nazardan tobe bo‘lib keladi va uni mazmunan
to‘ldirish uchun xizmat qiladi. (Qiyoslang: Er sagte, dass die Sonne heute hell
scheine ). Bosh gap ham mazmunan to‘liq bo‘lmasdan, u sinsemantik xarakterga ega.
Uning tarkibida sagen fe’li ishtirok etgan bo‘lib, uning grammatik va mazmunan
to‘ldirilishi talab qilinadi. Demak, bu erda bosh gap ham, ergash gap ham bir-biriga
muhtoj bo‘lib, ular biri ikkinchisiz to‘liq emas. Ushbu komponentlar bir-biriga
nisbatan sinsemantik xarakterga ega.
3. O‘zga gap va muallif gapi o‘rtasidagi sintaktik chegara va bog‘lanish.
Ko‘chirma gap bu erda mustaqil gap tarzida namoyon bo‘lishi sababli u va
muallif gapi o‘rtasidagi sintaktik chegara yaqqol saqlangan bo‘ladi. Ko‘chirma gap
bu tilda muallif gapi bilan har doim bog‘lovchisiz bog‘langan bo‘ladi.
39Dastlabki fikr :
:
Akmal schreibt einen Brief
Ko’chirma gap :
Er sagte : „Akmal schreibt einen Brief“ O’zlashtirma gap :
Er sagte, dass Akmal einen Brief schreibe
ёки Er sagte, Akmal schreibe einen Brief](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_37.png)
![O‘zlashtirma gap va muallif gapi o‘rtasidagi sintaktik chegara ko‘chirma
gapniki darajasida yaqqol saqlangan bo‘lmaydi. Muallif gapi va o‘zlashtirma gap
tuzilish jihatdan ham, mazmun jihatdan ham bir-biri bilan juda yaqin aloqada
bo‘ladi. C h unki ular bitta sintaktik qurilmaning ikki komponenti bo‘lib hisoblanadi.
O‘zlashtirma gap bu tilda muallif gapi bilan turli xil bog‘lovchi vazifasini
o‘taydigan so‘zlar orqali bosh gapga bog‘lanadi. Bog‘lovchi so‘zning bor yo‘qligiga
qarab ergash gapdagi so‘zlar tartibi turli xil ko‘rinishga ega bo‘ladi.
4.Emotsional his-tuyg‘uni ifodalovchi so‘zlar va murojaat formalarining
ishlatilishi.
Ko‘chirma gapga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri uning tarkibida murojaat
formalari, yuklama, kirish so‘zlar va boshqalarning ishlatilishidir. Masalan,
dastlabki fikr tarkibidagi murojaat formasi Student Karimov ko‘chirma gap shaklida
ham saqlanadi va ular ikki holatda ham u vergul orqali ajratilgan bo‘ladi. Bundan
tashqari Ihnen so‘zi ham saqlangan bo‘lib, u adresatni ko‘rsatadi. Bu erda Student
Karimov va Ihnen so‘zlari bir shaxsni ko‘rsatib keladi.
Biroq o‘zlashtirma gapda bir shaxsni aks ettiruvchi so‘zlar birlashtirilib bir xil
ko‘rinishga ega bo‘ladi. Masalan, bizning misolimizda Student Karimov o‘ziga
aniq artikl dem - ni qabul qiladi va gap tarkibidan Ihnen so‘zini siqib chiqaradi va
o‘zi to‘ldiruvchi funksiyasini bajarib keladi .
5. Mayl formalarining ishlatilishi
Nemis tilida mayl formalari dastlabki fikr va ko‘chirma gapda bir-biriga mos
tushadi. Bunday mos tushish shaxs qo‘shimchalarida ham saqlanadi. Biroq
o‘zlashtirma gapda birinchi shaxs o‘rnini uchunchi shaxs egallaydi va ko‘p
40Dastlabki fikr :
Student Karimov, ich verspreche
Ihnen die Hilfestunden zu leisten.
Ko’chirma gap :
„Student Karimov, ich verspreche
Ihnen die Hilfestunden zu
leisten“, sagte er. O’zlashtirma gap :
Er sagte, dass er dem Studenten
Karimov die Hilfestunden
zuleisten verspreche.](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_38.png)
![holatlarda indikativ o‘rnini kon’yunktiv egallaydi. «V pridatochnix predlojeniyax
(dopolnitelnix, opredelitelnix, pridatochnix podlejaщego i dr.), soderjaщix
kosvennuyu rech, a takje misli, chuvstva, perejivaniya personajey, peredannie v
kosvennoy forme, obichno upotreblyaetsya kon’yunktiv» [Guliga, Natanzon, 1958:
147].
Nemis tilidagi o‘zlashtirma gapda kon’yunktivning qo‘llanishi borasida
tilshunoslar o‘rtasida turli fikrlar mavjud. XIX – asrning boshlaridagi ba’zi chet
ellik tilshunoslar kon’yunktivning o‘zlashtirma gapdagi ma’nosini mustaqil
gaplardagi ma’no bilan bir xil qilib qo‘yadi, ya’ni ularning fikricha, kon’yunktiv har
doim noaniqlik, ikkilanish kabi ma’nolarini o‘zida mujassamlashtirgan bo‘ladi.
Masalan, X.A.Shyotenzak indikativ va kon’yunktivni bir-biriga qarama-qarshi
qo‘yadi va u agarda so‘zlovchi bayon qilinayotgan fikr mazmuni bilan ham fikr
bo‘lsa indikativ, rozi bo‘lmaganda esa kon’yunktiv qo‘llanadi degan fikrni olg‘a
suradi [Schötensack, 1956: 150].
X.A.Shyotenzakning ushbu fikri keyingi tadqiqotchilarning ishlarida ham
kuzatiladi. Bu narsani biz to XX –asrgacha paydo bo‘lgan ilmiy ishlarda ham
kuzatamiz.
Biz olimlarning bu kabi fikrlarini to‘lig‘icha inkor qilolmaymiz. CHunki bu
xildagi holatlar haqiqatdan ham qadimgi nemis tili davrida kuzatiladi.
Boshqa bir nemis olimi O.Bexagel ko‘p yillik izlanishlari natijasida
kon’yunktivga boshqacha ko‘z bilan qaraydigan bo‘ldi. Uning fikricha, kon’yunktiv
o‘zlashtirma gapda sof formal xarakterga ega, ya’ni kon’yunktiv gapning tobeligini
ko‘rsatuvchi yagona grammatik vositadir [O.Bexagel, 1911: 314]. Bu fikrga
qo‘shilgan G.Paul shunday yozadi: “Kosvennaya rech v sovremennom nemetskom
yazike sleduet rassmatrivat kak nechto grammaticheski zavisimoe prichem
priznakom zavisimosti yavlyaetsya kon’yunktiv” [Paul, 1960: 159].
Tilshunoslikda shunday olimlar ham borki, qaysikim ular kon’yunktiv
haqidagi bu ikki xil fikrni birlashtirib, ularning har ikkalasini ham ma’qullaydi. Ular
jumlasiga V.Flemig va Dudenlarni kiritish mumkin.
41](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_39.png)
![Yana bir nemis olimi Z.Eger o‘zlashtirma gapni tor ma’noda tushinib, unda
Konjunktiv I ning ishlatilishini tan oladi [Jäger, 1971: 54].
Nemis tilidagi Konjunktiv T.V.Stroeva va E.V.Guligalar tomonidan keng
ko‘lamda tahlil qilingan. Ular kon’yunktiv o‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi
grammatik vosita bo‘lib hisoblanadi degan g‘oyani olg‘a suradi. Bu yo‘l bilan
ergash gap bosh gapdan ajratiladi. Bu fikr boshqa tilshunoslar tomonidan ham qabul
qilingan bo‘lib, ular kon’yunktivni o‘zlashtirma gapni kontekstdan ajratib oluvchi
“shablon” sifatida qaraydilar [Stroeva, 1957: 352; Guliga, 1977: 261].
O‘zga gapning ifoda usullarini qiyosiy o‘rganish shuni ko‘rsatadiki,
ko‘chirma, o‘zlashtirma va o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplar bir maqsad yo‘lida,
ya’ni o‘zga shaxslar fikrini bayon qilish yo‘lida xizmat qiladi va ularning har biri
o‘ziga xos xususiyatlarga ham ega.
IKK INCHI BOB YUZASIDAN XULOSALAR
O‘zga gapning mustaqil gap doirasida qo‘llanishi borasida turli xil fikrlar
mavjud bo‘lishidan qat’iy nazar barcha tilshunoslar tomonidan tan olingani uchtadir.
Ular ko‘chirma, o‘zlashtirma va o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplardir.
O‘zga gapning barcha turlari uchun umumiy va farq qiluvchi tomonlar ham
mavjud. Ularning har biri o‘ziga xos sintaktik kategoriya bo‘lib hisoblanadi.
Ko‘chirma gapda o‘zga shaxs fikri so‘zma-so‘z bayon qilinsa, o‘zlashtirma
gapda uning asosiy mazmuni izhor qilingan bo‘ladi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma
gap ayrim tomonlari bilan ko‘chirma gapga, ba’zi jihatlari bilan esa o‘zlashtirma
gapga o‘xshab ketadi. O‘zlashtirma gap ayrim tomonlari bilan ko‘chirma gapga
yaqin turadi.
O‘zlashtirma gapni tilshunoslar tor yoki keng ma’noda tushunishadi. Uning
xarakterini belgilashda asosiy rolni muallif gapi o‘ynaydi. Aynan u orqali
o‘zlashtirma gapning kimga tegishliligini va qachon, qaerda bayon qilinganligini
bilib olish mumkin. Muallif gapidagi bir so‘z o‘zlashtirma gapni boshqarish uchun
xizmat qiladi. Aynan mana shu so‘z orqali o‘zlashtirma gapning bayon
42](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_40.png)
![qilinganligini, his qilinganligini, xayolidan o‘tkazganligini yoki biron joyga
yozilganligini bilib olish mumkin.
Ko‘chirma gapda ham, o‘zlashtirma gapda ham ikki shaxsning fikri o‘z
ifodasini topgan bo‘ladi. Ular muallif va so‘zlovchi bo‘lib hisoblanadi.
Ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarni bir-biri bilan qiyos qilish natijasida
quyidagilar aniqlandi:
1. Ko‘chirma gapning ham, o‘zlashtirma gapning ham asosida o‘zga
shaxsning “dastlabki fikri” yotadi.
2. Dastlabki fikr ko‘chirma gap ko‘rinishida leksik, grammatik va semantik
jihatdan hech qanday o‘zgarishga duch kelmaydi. Unga faqat muallif gapi
qo‘shiladi. O‘zlashtirma gapda esa bir qator leksik-grammatik o‘zgarishlar yuz
beradi.
3. Ko‘chirma gapli konstruksiyalarining qo‘shma gapning qay bir turiga
mansubligi borasida tilshunoslar o‘rtasida yagona fikr yo‘q. O‘zlashtirma gapli
konstruksiyalar asosan ergash gapli qo‘shma gaplarni hosil qiladi.
4. Ko‘chirma gap ancha mustaqil xarakterga ega bo‘lib, u bilan muallif gapi
o‘rtasida sintaktik chegara yaqqol saqlangan bo‘ladi. Ko‘chirma gap tegishli tinish
belgilari bilan ham muallif gapidan ajralib turadi. O‘zlashtirma gap bilan muallif
gapi ergash gapli qo‘shma gaplar doirasida sintaktik aloqaga kirishadi. O‘zlashtirma
gapni muallif gapi bilan bog‘lashda bir qator bog‘lovchi so‘zlar ishtirok etadi.
5. Ko‘chirma gapga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri uning tarkibida murojaat
formalari, yuklama, kirish so‘zlar va boshqa his-hayajonni ifoda etuvchi so‘zlarning
ishlatilishi bo‘lib hisoblanadi. O‘zlashtirma gapda esa ularga o‘rin yo‘q.
6. Ko‘chirma gapda ham, o‘zlashtirma gapda ham indikativ va
kon’yunktivning ishlatilishi kuzatiladi. Biroq o‘zlashtirma gapda ko‘proq
kon’yunktiv ishlatiladi. U bu erda o‘ziga xos “shablon” funksiyasini o‘taydi.
43](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_41.png)
![III.BOB. NEMIS TILIDA O‘ZLASHTIRMA GAPNING MUSTAQIL GAP
DOIRASIDA QO’LLANISHI.
3.1.O‘zga gapni boshqaruvchi muallif gapi va uning tarkibidagi so‘zlarning tahlili
O‘zlashtirma gapning bu turi hozirgi zamon nemis tiliga xos bo‘lgan
konstruksiyalardan biri bo‘lib, u badiiy adabiyotda ancha keng tarqalgandir. Muallif
odatda nutqni chigallashtirib yubormaslik uchun o‘zga shaxsning fikrini yanada
detallashtirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yganda o‘zga gapning bu ko‘rinishidan
foydalanildi. Muallif nutqi va o‘zlashtirma gap o‘rtasidagi chegara bu erda yaqqol
saqlangan bo‘lib, ushbu ikki shaxs o‘rtasidagi nutq alohida mustaqil gaplar
ko‘rinishida o‘z ifodasini topadi. Qiyoslang:
Auch die Frau Pastor bestätigte es. Noch heute habe sie Guste in Lackschuhen
und lila Strümpfen gesehen. Das verspreche nichts Gutes. (10,121).
Bu kabi konstruksiyalarni o‘zlashtirma gapning ifoda formasi deb
hisoblashimizga quyidagilar asos bo‘lib xizmat qiladi:
a) ularning o‘zga shaxs fikri asosida yuzaga kelganligi;
b) muallif nuqtai nazaridan qurilishi;
v) ularning maxsus kontekstga bog‘liq bo‘lishi.
Bu narsani yuqorida keltirgan misolimizga tahlil qiladigan bo‘lsak, aytish
mumkinki, bu qurilma o‘zga shaxs fikri asosida paydo bo‘lgan. Bu shaxs bu erda
Frau Pastor bo‘lib hisoblanadi. Ikkinchidan, u muallif nuqtai nazaridan qurilgan.
Buni sie kishilik olmoshi va u bilan moslashgan habe gesehen fe’li ko‘rsatib
kelmoqda.
Shuni ta’kidlash lozimki, bu kabi o‘zlashtirma gaplar faqat grammatik nuqtai
nazardangina mustaqil. Mazmunan esa ular muallif gapi bilan chambarchas bog‘liq
va bir butunlikni tashkil etadi. Natijada o‘zlashtirma gapning yuzaga kelishi uchun “
maxsus kontekst” talab qilinadi. Bunday kontekstni misolimizda “Auch... es”
konstruksiyasi hosil qilgan. Aynan bunday kontekstlar mustaqil gap ko‘rinishidagi
o‘zlashtirma gapning yuzaga kelishi uchun zaruriy komponent bo‘lib hisoblanadi.
Chunki aynan u o‘zlashtirma gapning qachon, qaerda, kim tomonidan va qay
holatda bayon qilinganini ko‘rsatib keladi.
44](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_42.png)
![Muallif gapi ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gaplarda fikr tugallangan bo‘ladi.
Ularda modallik ham mustaqil xarakterga ega bo‘lib, zamon formalarining
qo‘llanishi kontekstga nisbatan nisbiy qo‘llanishga ega. Ifoda maqsadiga ko‘ra bu
xildagi o‘zlashtirma gap o‘z mustaqilligiga ega. So‘z tartibi xuddi oddiy mustaqil
gaplardagi singari bo‘ladi. Xuddi shu narsani ularning intonatsiyasiga nisbatan ham
aytish mumkin.
Darak gaplarga nisbatan mustaqil so‘roq gaplar bir qator farqlanuvchi
tomonlarga ega. Bu erda quyidagi ko‘rinishdagi so‘roq gaplar nazarda tutilmoqda.
Moskau. Ob er wirklich nach Moskau kommen würde? Er wagte es nicht zu
glauben und war doch voller Ungeduld.
Ko‘rinib turibdiki, so‘roq gaplar ham mustaqil gap ko‘rinishidagi
o‘zlashtirma gaplarni hosil qilishi mumkin. O‘zlashtirilgan darak gaplar ham, so‘roq
gaplar ham tugal ma’noga ega. Darak gaplarda odatda bog‘lovchi ishlatilmaydi,
so‘roq gaplarda “ob” bog‘lovchisi yoki so‘roq so‘zlar o‘z ifodasiga ega va natijada
ular so‘z tartibining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
O‘zlashtirma gapning mustaqil gap ko‘rinishida o‘z ifodasini topishida nemis
tilidagi kon’yunktiv juda muhim rol o‘ynaydi. Chunki u juda ko‘p holatlarda
o‘zlashtirma gapning zaruriy elementi bo‘lib keladi. Shu boisdan bo‘lsa kerak,
ayrim tilshunoslar uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zlashtirma gapni ko‘rsatuvchi yagona
formal element deb yozishadi. Bu haqda Gerhard Helbig shunday yozadi: “V tak
nazivaemoy soobshaemoy rechi” (v kotoroy sleduyut drug za drugom neskolko
bessoyuznix pridatochnix predlojeniy bez povtorno vvodimogo glagola)
kon’yunktiv vistupaet kak edinstvennoe sredstvo ... dlya oboznacheniya kosvennoy
rechi i poetomu on yavlyaetsya i obyazatelnim [Helbig, 1974: 32].
Bu fikrga asosan qo‘shilish mumkin. Biroq ba’zi holatlarda mustaqil gap
ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gaplarda kon’yunktiv o‘rnini indikativ egallaydi.
Bunday paytda situatsiya, umumiy kontekst mustaqil gap ko‘rinishidagi
o‘zlashtirma gapni payqash uchun xizmat qiladi, deb hisoblaydi E.V.Rozen [Rozen,
1974: 22]. U quyidagi ko‘rinishdagi misolni o‘z fikrini tasdiqlash uchun keltiradi:
45](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_43.png)
![Und Christa erzählte, daß tausend Kerzenflammen den mächtigen Dom
erhellten, Hunderte von armdicken Kerzen brann ten auf dem Hauptaltar, und doch
waren die ungeheuren Umrisse des Kirchenschiffes kaum zu ahnen. Auch von der
dicht gedrängt in Menge sah man nicht mehr als schattenhafte Umrisse …
E.V.Rozen mustaqil gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gapda kon’yunktiv ham,
indikativ ham ishlatilishi mumkinligini ko‘rsatib, ularni ikkiga ajratadi:
1) kesimi kon’yunktivda turgan o‘zlashtirma gapli mustaqil gap;
2) kesimi indikativda turgan o‘zlashtirma gapli mustaqil gap.
Biz mustaqil gaplarni bu tarzda ikkiga ajratishni o‘rinli deb hisoblamaymiz.
Chunki bu erda asosan kon’yunktiv ishlatilib, juda kam holatlardagina indikativ
keladi. Shu bois ularning har birini o‘zlashtirma gapning bir ko‘rinishi deb qarash
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Har holda mayl formalari sintaktik
konstruksiyaning turini o‘zgartirmaydi.
3.2. O‘zlashtirma gapning semantik, leksik- grammatik belgilari
O‘zga gapga bag‘ishlangan ishlarda olimlar ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarni
mazmunan bir-biriga qarama-qarshi qo‘ygandek tuyiladi. Chunki ularning
ta’kidlashicha, ko‘chirma gapda o‘zga shaxs fikri so‘zma-so‘z, hech qanday
o‘zgarishsiz bayon etilsa, o’zlashtirma gapda faqat uning mazmuni o‘z ifodasini
topgan bo‘ladi. O‘zlashtirma gapdan ko‘zda tutilgan maqsad o‘zgalar (ba’zan
o‘zining ham oldingi gapini) fikrining asosiy mazmunini boshqalarga etkazish
bo‘lib hisoblanadi. Uning leksik-grammatik qurilishi ikkinchi planga o‘tkaziladi.
Hozirgi zamon nemis tilida o‘zlashtirma gapni farqlovchi bir qator belgilar
mavjud. Ular quyidagilardan iborat: 1) birinchi shaxs o‘rnini uchunchi shaxsning
egallashi; 2) mayl formalarining o‘zgarishi (indikativ o‘rnini kon’yunktiv
egallaydi); 3) o‘zlashtirma gapni boshqaruvchi fe’lning paydo bo‘lishi (sagte); 4)
so‘z tartibining o‘zgarishi; 5) ohang o‘zgarishi; 6) kontekst.
Ushbu belgilar o‘zlashtirma gapning o‘ziga xos bir mustaqil kategoriya
ekanligidan dalolat beradi.
Buyuk rus tilshunosi A.Peshkovskiy bu haqda shunday yozgan edi: “Vo
mnogix drugix yazikax kosvennaya rech sintaksicheski rezko otlichaetsya ot
46](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_44.png)
![pryamoy (spetsionalnoe upotreblenie nakloneniy, soyuzov, lichnix slov), tak chto v
ney suщestvuet spetsialniy i ochen slojniy shablon kosvennoy peredachi rechi, i v
sintaksise takix yazikov izuchenie etogo shablona zanimaet ochen vajnoe mesto”
[Peshkovskiy, 1955: 314].
Aynan shu aytilganlar nemis tiliga ham xosdir. Chunki o‘zlashtirma gap bu
tilda ham o‘ziga xos modelga ega bo‘lib, uni o‘zga gapning boshqa turlaridan farq
qilish uchun xizmat qiladigan bir qator leksik-grammatik belgilarga ega.
O‘zlashtirma gapli konstruksiyalar boshqa unga o‘xshash gaplardan umumiy
mazmuni, ya’ni semantik jihatdan ham farq qiladi. Chunki bu qurilmalarda oldin
aytganimizdek ikki shaxs (muallif va so‘zlovchi) fikri birlashtirilgan bo‘lib, muallif
gapi bosh gapda, so‘zlovchi fikri esa ergash gapda o‘z aksini topgan bo‘ladi. Agarda
biz ergash gapli qo‘shma gapning kommunikativ funksiyasini bosh gap xarakteriga
qarab belgilaydigan bo‘lsak, har bir funksional tipda uchtadan o‘zlashtirma gapli
variant mavjudligini kuzatamiz. Mana ular:
I. Darak gap.
a) o‘zlashtirilgan xabar bilan: Der Klassenleiter sagte seiner Schülerin, daß er
morgen einen Vortrag halten werde .
b) o‘zlashtirilgan so‘roq bilan: Der Klassenleiter fragte seine Schülerin, ob sie
morgen einen Vortrag halten werde.
v) o‘zlashtirilgan buyruq bilan: Der Klassenleiter sagte seiner Schülerin, sie
solle morgen einen Vortrag halten.
II. So‘roq gap
a) o‘zlashtirilgan xabar bilan : Wer hat gesagt daß sie morgen einen Vortrag
halten werde?
b) o‘zlashtirilgan so‘roq bilan: Wer hat gefragt, ob sie morgen einen Vortrag
halten werde?
v) o‘zlashtirilgan buyruq bilan: Wer gat gesagt, daß sie morgen einen Vortrag
halten solle?
III. Buyruq gap
47](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_45.png)
![a) o‘zlashtirilgan xabar bilan : Sagen Sie ihr, daß sie morgen einen Vortrag
halten werde!
b) Fragen Sie sie, ob sie morgen einen Vortrag halten werde!
v) o‘zlashtirilgan buyruq bilan: Sagen Sie ihr, daß sie morgen einen Vortrag
halten solle!
Y u qoridagi gaplar ichida eng keng tarqalgani – bu darak gaplar bo‘lib
hisoblanadi. Unda ikki shaxsning nutqi o‘z ifodasini topib, yaxlit holatda bir-biri
bilan birlashgan bo‘ladi. Ulardan muallif gapi bosh gap ko‘rinishida, o‘zga shaxs
fikri esa ergash gap tarzida o‘z aksini topgan bo‘ladi.
Bu narsa odatda boshqa kommunikativ tiplarda to‘liq ma’noda o‘z aksini
topmagan bo‘ladi. Masalan, Sagen Sie ... ko‘rinishidagi buyruq gapda o‘zga shaxs
fikri o‘z ifodasini topmagan, balkim u tinglovchini gapirishga undaydi. U shu jihati
bilan darak gaplardan farq qiladi. Natijada buyruq gaplarda ikki shaxs fikri
mujasamlashgan bo‘lmaydi. C h unki Sagen Sie ihr, daß sie morgen einen Vortrag
halten werde! ko‘rinishidagi misolda faqat bir kishining gapi o‘z ifodasini topgan.
Darak va buyruq gaplar bir-biridan shuningdek bosh gap tarkibidagi ega bilan ham
farq qiladi. Qiyoslang:
1. Der Klassenleiter sagte seiner Schülerin, daß er morgen einen Vortrag
halten solle.
2. Sagen Sie ihr, daß sie morgen einen Vortrag halten solle!
Birinchi gapdagi ega, ya’ni der Klassenleiter darak gap tarkibida gapi
o‘zlashtirilib berilayotgan shaxsni ifodalamoqda. Ikkinchi buyruq gapdagi ega, ya’ni
s ie uchunchi bir shaxsni aniq bir ishni bajarishga undaydigan ikkinchi bir shaxsni,
ya’ni tinglovchini aks ettirgan.
Shunga o‘xshash narsalarni biz so‘roq gaplarda ham kuzatamiz. Birinchidan,
muallif gapi tarkibidagi wer so‘roq so‘zi mantiqan ega funksiyasini bajarsada, u
darak gaplardagidan farqli ravishda so‘zi o‘zlashtirilib berilayotgan shaxsni
anglatmaydi. Wer hat gesagt, daß sie morgen einen Vortrag halten werde? gapida
so‘zi o‘zlashtirilib berilayotgan shaxs noaniq bo‘lib qoladi. Bu narsa ushbu gaplarni
o‘zida bitta shaxsning so‘zini aks ettirgan oddiy sodda gaplarga o‘xshash qilib
48](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_46.png)
![qo‘yadi. Biroq bu erda javob orqali so‘zi o‘zlashtirilib berilayotgan shaxsni anglab
olish mumkin. Qiyoslang:
Wer hat gesagt, daß sie morgen einen Vortrag halten werde?
- Anwar.
Agarda wer so‘roq so‘zini Anwar so‘zi bilan almashtirsak, so‘zi o‘zlashtirilib
berilayotgan shaxs aniq bo‘lgan sof darak gapga ega bo‘lamiz:
Anwar hat gesagt , daß sie morgen einen Vortrag halten werde .
So‘roq gaplar ichida o‘zlashtirilgan so‘roq gapli so‘roq gaplar alohida o‘rin
egallaydi. Chunki bu erda ikkita so‘roq o‘zaro birlashtirilgan bo‘lib hisoblanadi,
o‘zlashtirilgan va o‘zlashtirilmagan so‘roq. Bunday holatda o‘zlashtirilgan so‘roq
ergash gapni, o‘zlashtirilmagani esa bosh gapni hosil qiladi.
Wer hat gefragt, ob sie morgen einen Vortrag halten werde?
Bu erda ikkita savol mavjud: 1) o‘zlashtirilmagan savol (Wer hat gefragt, ...)
va 2) o‘zlashtirilgan savol (ob sie morgen einen Vortrag halten werde).
O‘zlashtirilmagan savol aynan hozir gapirayotgan shaxs savoli bo‘lsa,
o‘zlashtirilgani esa so‘zlovchiga noma’lum bo‘lgan shaxsning savoli bo‘lib
hisoblanadi. Aynan shu noma’lum shaxsni bilib olish ushbu gapning kommunikativ
funksiyasi bo‘lib hisoblanadi.
Bu erda alohida ta’kidlash lozimki, yuqoridagi gaplar o‘rtasidagi farqlar
asosan bosh gapning xarakteriga bog‘liq. Chunki barcha holatlarda o‘zlashtirma gap
bir-biriga juda yaqin bo‘lib, ular o‘rtasidagi farq u darajada katta emas. Shuni
hisobga olib, endi biz faqat darak gaplarni talqin qilish bilan chegaralanamiz.
Darak gaplar ichida eng ko‘p tarqalgani bu o‘zlashtirilgan darak gapli darak
gaplar bo‘lib hisoblanadi. Darak gapning bu turi ko‘chirma gapdan o‘zining
intonatsion tuzilishi jihatdan ham, ifoda maqsadiga ko‘ra ham tubdan farq qiladi.
Ko‘chirma gapning ohangi ham, kommunikativ funksiyasi ham mustaqil tarzda
saqlangan bo‘ladi. Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap esa intonatsion
tugallikka va kommunikativ mustaqillikka ega emas. Qiyoslang:
Ko‘chirma gap: O‘zlashtirma gap:
„Dreck ist vogelfrei“, Aber er erhielt die Schreckensantwort,
49](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_47.png)
![antwortete Bummel. daß er zwei Tage zu spät komme.
(E. Strittmatter. Die (W. Hauff. Märchen. S. 94).
Bienkopp. S. 147).
Biz yuqorida aytgan gaplar faqat o‘zlashtirma gapni ergash gap ko‘rinishida
ifoda etuvchi konstruksiyalarga tegishli. O‘zlashtirma gapning bu ko‘rinishi barcha
rus va germanist tilshunoslar tomonidan tan olingan tur bo‘lib hisoblanadi. Agarda
biz o‘zlashtirma gap uchun o‘zga shaxs fikrining asosiy mazmunini bayon qilishni
asos qilib oladigan bo‘lsak uning boshqa grammatik formalarda ham izhor
qilinishini tan olishimizga to‘g‘ri keladi.
Ko‘pgina tilshunoslar o‘zga gapning ifoda formalarini aniqlashga harakat
qilib kelishgan. Ular buning uchun turli narsalarni o‘zlashtirma gapni ko‘rsatuvchi
belgi sifatida qarashadi. Masalan, E.V.Rumyanseva nemis tilidagi o‘zlashtirma
gapni ko‘rsatuvchi belgi deb gapdagi ikki planlikni tan oladi. Uning fikricha, har
qanday o‘zlashtirma gapli konstruksiyada muallif gapi va o‘zlashtirma gap
o‘rtasidan aniq bir chegara o‘tishi kerak. U shunga asoslangan holda quyidagi
konstruksiyalarni o‘zlashtirma gaplar qatoriga kiritmaydi [Rumyanseva, 1972: 54].
1) o‘zga shaxs fikrini o‘ta qisqa formada ifoda etish: Er beteuerte seine
Unschuld.
2) o‘zga gapni bayon etuvchi infinitiv konstruksiya: Sie bat ihren Bruder, i hr
dieses Buch zu kaufen.
3) Sollen // wollen + infinitiv I yoki II ;
4) o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap;
5) hikoya formasi (pereskaz)
6) nutq ma’nosiga ega bo‘lmagan fe’l yoki otlar orqali boshqariladigan o‘zga
gap. Masalan:
Das Gericht verschob Martins Ver t eidigung, da er der Militärschaft
verdächtig sei (7,253).
E.V.Rumyanseva o‘zga gapning ushbu olti ko‘rinishini o‘zlashtirma
gapning ifoda formalari turkumiga kiritmaydi. Uning fikricha, mavjud
grammatikalardagi o‘zlashtirma gapni ko‘rsatuvchi belgilar etarli emas. Bu erda
50](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_48.png)
![yana bir qandaydir belgi lozimki, u o‘zlashtirma gapni grammatik kategoriya
sifatida boshqa unga yaqin konstruksiyalardan tubdan farqlasin. Aynan mana shu
belgi o‘zlashtirma gapni ko‘chirma gapga yaqinlashtirib, boshqa ularga yaqin
bo‘lgan qurilmalardan farqlamog‘i lozim. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gapga xos
bo‘lgan bu belgi – bu o‘ziga xos qurilishga ega bo‘lgan ikki shaxs gapidir. Ular
so‘zlovchi va muallif nutqidir.
Aynan mana shu nutqning ikki qatlamliligini asos qilib olgan
E.V.Rumyantseva yuqorida sanab o‘tgan konstruksiyalarda o‘zlashtirma gap yo‘q,
deb hisoblaydi. Endi ushbu konstruksiyalarni ketma-ket ko‘rib chiqamiz.
1) O‘zga shaxs fikrini o‘ta qisqa ko‘rinishda bayon qilishda ikki shaxs fikrini
bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Mana misollar:
1 . Herr Grünlich lobte die vornehme Anlage des Hauses, er lobte die ganze
Stadt überhaupt, er lobte die Zigarre des Konsuls und hatte für jeden ein
liebenswürdiges Wort (1,90).
2. Der Diener meldete aus der Zeit seiner Abwesenheit zwei Besuche und
einige Telephonanrufe… (4,227).
3. Mac gestand, erstlich befragt einige frühere Liebschaften (2,105).
O‘zga shaxs so‘zi bu erda yagona bir fe’l ( loben – birinchi misolimizda) yoki
fe’l + to‘ldiruvchi doirasida ( meldete zwei Besuche gestand einige frühere
Liebschaften ) doirasida o‘z aksini topgan. Birinchi misolimizda “loben” fe’li
to‘ldiruvchi bilan birikkan. Biroq ushbu to‘ldiruvchi fe’l bilan shunchalik birikib
ketganki, uni ajratib ko‘rsatish ancha mushkul, shuning natijasida asosiy mazmun
“loben” fe’lining zimmasiga yuklatiladi. Biroq “melden” tipidagi fe’llarda ma’lum
darajadagi abstraktlik o‘z ifodasini topgan bo‘lib, o‘zga shaxs fikrining mavzusi
fe’lda emas, balki to‘ldiruvchi orqali o‘z aksiga ega bo‘ladi. Biroq bundan qat’iy
nazar bu erda ham yagona bir fikr, ya’ni muallif gapi o‘z aksiga ega bo‘ladi. Bu
jihatdan ushbu konstruksiyalar ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplardan keskin farq
qiladi va shu sababli ular biron bir tilshunos tomonidan o‘zlashtirma gapning ifoda
formasi sifatida tan olinmagan.
51](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_49.png)
![2) Germanistikada Sie bat ihren Brüder, ihr dieses Buch zu kaufen tipidagi
misollarga boshqacha qarashlar mavjud. Masalan, E.A.Zvereva bu haqda shunday
yozadi: “Tak kak pri etom imeetsya podchinenie dannogo infinitivnogo oborota
vvodyaщemu glagolu, otnosyaщemsya k gruppe glagolov, svyazannix s ponyatiem
rechi, kotoroe mojno nablyudat v vide sdviga litsa v mestoimenii. Pri etom
infinitivniy oborot so znacheniem rechi peredaet neposredstvennoe soderjanie
viskazivaniya” [Zvereva, 1964: 40].
E.V.Rumyansevaning fikricha, infinitiv konstruksiyalarni o‘zlashtirma
gapning ifoda formalari qatoriga kiritishda ularning strukturasi to‘sqinlik qiladi.
Chunki bu erda nutqning ikki qatlamligi yo‘q. Fikrning tasdig‘i uchun quyidagi
misollar keltiriladi:
1. Sie bereut, oft über seine Klagebriefe gelacht und sein Gejammer für
übertrieben gehalten zu haben (W.Bredel. Die Söhne. S. 206).
2. Er schämte sich, Peters Manuskript nicht besser versteckt zu haben (7,189).
3. Klage sah ihn nur einem schwachen Lächeln an, froh bei diesem Mann
Verständnis gefunden zu haben (8,117).
4. Raul machte sich Vorwürfe, Jacques seinerzeit schroff abgewiesen zu
haben (8,117).
5. Er gab offen zu, in London weit über seine Verhältnisse gelebt zu haben
(9,36).
6. Er fürchtete belästigt zu werden, fürchtete, für seine Mutter und Schwester
Feuerung besorgen zu müssen (3,199).
E.V.Zvereva infinitiv konstruksiyalarni o‘zlashtirma gapning ifoda formalari
qatoriga qo‘shishiga ularning osonlik bilan „daß“ bog‘lovchili ergashgan qo‘shma
gaplarga aylanishini asos qilib oladi. Mana ikki shaxs fikrining „daß“ bog‘lovchisi
orqali bog‘lanishiga misollar.
1. Sie heu l te tief, daß sie ihren Vater ins Unglück gebracht hat (4,78).
2. Sie schämten sich plötzlich, daß sie sich in dieses grausige Werk,
eingemengt hatten (5,388).
52](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_50.png)
![3. Marie freute sich auch, daß dieser Heiner manchmal das große Mädchen
mitnahm…(7,253).
4. Er hatte ihm sonst nur vorgeworfen, daß er den Kleinen verhetzte (Eben da.
S. 253).
5. Lissy gab zu, daß das keine vernünftige Antwort war (8,36).
6. … er fürchtete, daß seine Stimme wieder zittern würde (1,255).
Infinitiv gruppali konstruksiya va daß bog‘lovchisi orqali bosh gapga
bog‘langan ergash gaplar mazmun jihatdan bir-biriga o‘xshash. Odatda bu xildagi
ergash gaplar barcha tilshunoslar tomonidan o‘zlashtirma gap sifatida tan olinadi.
Bunday holatda ergash gaplar keng ma’noda tushuniladi, ya’ni ular nafaqat o‘zga
shaxsning bayon qilingan fikrini, balki uning o‘ylagan fikrini, his qilgan narsasini
bayon qilish uchun ham xizmat qiladi. E.V.Rumyanseva infinitiv gruppa va ergash
gap o‘rtasidagi o‘xshashlik infinitiv konstruksiyalarni o‘zlashtirma gapning ifoda
formasi sifatida tan olish uchun asos bo‘laolmaydi, deb hisoblaydi. Agarda
masalaga bu tarzda yondashadigan bo‘lsak, bu xildagi ergash gaplarni ham
o‘zlashtirma gap sifatida qarashlik uchun etarlik darajada asos yo‘q.
Biroq infinitiv gruppali konstruksiyalar va ergash gaplar bir-biri bilan qiyos
qilinsa, ular o‘rtasida ayrim tafovutlarning mavjudligi ko‘zga tashlanadi. Ergashgan
qo‘shma gaplar tarkibidagi bosh gapda sentiendi, dicendi guruhiga kiruvchi fe’llar
o‘zlashtirma gapni boshqarib keladi. Ularda bari bir qaysi ma’noda o‘zga shaxs fikri
o‘z aksini topgan bo‘ladi. Aynan mana shu jihatdan ergash gap va infinitiv gruppani
bir qatorga qo‘yib bo‘lmaydi.
3) sollen // wollen + infinitiv I yoki II ko‘rinishidagi konstruksiyali sodda
gaplarda qurilish jihatdan ikki shaxs fikrini bir-biridan ajratishning hech iloji yo‘q.
Mana misollar:
1. Drüben am Rhein in Westhofen sind welche durchgegangen, eine Art
Strafkolonne. Mein Vetter erfährt das doch. Und sie sollen die meisten schon wieder
geschnappt haben (7,22).
2. Das ist verdächtig. Die müssen doch was gemerkt haben, die hier im
Vorderhaus. Die wollen nur nichts gemerkt haben (10,127).
53](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_51.png)
![Bu misollarda o‘zga shaxs fikri sintetik tarzda ifoda etilgan, ya’ni muallif
gapi bilan o‘zga shaxs fikri o‘rtasidan aniq bir chegarani o‘tkazishning hech ham bir
iloji yo‘q. S h u sabali bu ko‘rinishdagi konstruksiyalarni o‘zlashtirma gaplar
jumlasiga kiritib bo‘lmaydi.
4) o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap o‘zga gapning o‘ziga xos mustaqil bir
turi bo‘lib hisoblanadi. Bu erda ham muallif gapi bilan so‘zlovchi nutqi o‘rtasidan
aniq bir chegarani o‘tkazib bo‘lmaydi. Ular yagona bir maqsad yo‘lida maxsus
qurilmani tashkil etadi. Masalan:
Der Konsul ging, die Hände auf dem Rücken, umher und bewegte nervös die
Schultern, denn das Gesicht, mit dem sie (Tony) das Wort „dos“ hervorbrachte, war
zu unsäglich stolz.
5 ) Qayta hikoya qilib berish o‘zga gapni bayon qilish uslublaridan biri bo‘lib,
o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplarga ancha yaqin turadi. Biroq o‘ziniki
bo‘lmagan ko‘chirma gapdan farqli ravishda qayta hikoya qilib berishda nutq faqat
muallifning o‘zi nuqtai nazardan qurilgan bo‘ladi. Muallif bunday holatda o‘zi
birovdan eshitgan nutqni uning leksik-grammatik xususiyatini va emotsional
hissiyotini saqlamagan tarzda o‘z tilidan izhor qiladi. Qiyoslang:
Er berichtete von den Schrecken der Evakuirung. Wochenlang waren sie auf
den Landstraßen dahingewankt, hungrig und schwach, ohne Ruhe und ohne Pause.
Des Nachts hatte man sie auf Feldern zu einem Haufen zusammengetrieben und sie
waren erschöpft auf steinhart gefrorenen Sturzäckern in den Schnee gesunken
(1,22).
6) O‘zlashtirma gapning yana bir turi nutq fe’llaridan tashqari boshqa fe’l va
otlar orqali boshqariladigan kon’yunktivli ergash gap bo‘lib hisoblanadi. Bunday
holatda o‘zlashtirma gap keng ma’noda tushuniladi va ergash gap sintaktik jihatdan
sabab va aniqlovchi funksiyasini bajarib keladi. Masalan:
1. Als ihm ein junges Mädchen, gemeldet wurde, das in einem der
zahlreichen Zimmer mit einem Brief ihres Vaters auf Antwort warte, legte er
verlegen die Servierte auf den Tisch und ging schnell hinaus (2,66).
54](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_52.png)
![2. Das Gericht verschob Martins Vereidigung, da er der Mittäterschaft
verdächtig sei (4,253).
Oldin birinchi misolni tahlili qilamiz.Bu erda xizmatkorning mehmon
kelganligi to‘g‘risidagi xabari bayon qilingan. U kon’yunktivga ega bo‘lgan
aniqlovchi ergash gap ko‘rinishiga ega. Endi ushbu gapni o‘zlashtirma gapning
ifoda formasi qatoriga qo‘shish-qo‘shmaslik masalasi turadi. Bu savolga javob
topish uchun biz taxmin qilishimiz mumkinki, o‘zga gap taxminan quyidagi
ko‘rinishga ega bo‘lgan bo‘lishi mumkin:
„Ein junges Mädchen wartet mit dem Brief ihres Vaters auf Ihre Antwort“.
Ko‘rinib turibdiki,aniqlovchi ergash gap o‘zga gapning bir qismini ifoda
etmoqda. Uning qolgan qismi esa bosh gap orqali o‘z ifodasini topgan. ( Ein junges
Mädchen ). Ergash gap doirasidagi „in einem der zahlreichen Zimmer“ iborasi
xizmatkor qizga emas, balki muallifga tegishlidir. Natijada bu erda ikki shaxs fikrini
tuzilish jihatdan ikki qismga ajratishning iloji yo‘q. Shu sababli bunday
konstruksiyalarda o‘zga gapning mavjudligini tan olish qiyin.
Bir qaraganda ikkinchi misolimiz o‘zlashtirma gaplarga ancha yaqin. Bunga
sabab ergash gap kesimning kon’yunktivda turganligi bo‘lib hisoblanadi. Biroq bu
erda ham yanada diqqat bilan tahlil qilinsa struktural ikki planlik, ya’ni muallif gapi
bilan so‘zlovchi nutqining orasidan aniq bir chegarani o‘tkazish qiyin. Aynan mana
shunga ko‘ra bu erda ham o‘zlashtirma gapning bor yoki yo‘qligi ancha bahs
talabdir.
Nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini belgilashga harakat
qilgan yana bir tilshunos E.V.Rozen bo‘lib hisoblanadi. U o‘z maqolasida
o‘zlashtirma gapning quyidagi turlari mavjudligini ko‘rsatadi: [Rozen, 1974: 56].
1. Ergash gap ko‘rinishidagi sof o‘zlashtirma gap.
2. Kesimi kon’yunktivda bo‘lgan mustaqil gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma
gap.
3. Kesimi indikativda bo‘lgan mustaqil gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap.
4. “Y a shirin” yoki “implitsit” o‘zlashtirma gap.
5. “To‘liqsiz” o‘zlashtirma gap.
55](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_53.png)
![Ushbu klassifikatsiya haqida shuni aytish lozimki, bu erda masalaga bir xil
yondashish yo‘q. Chunki 1, 2, 3 va 5-chi tur o‘zlashtirma gaplarda
konstruksiyalarning grammatik tuzilishi asos qilib olingan bo‘lsa, to‘rtinchi tur
o‘zlashtirma gap zaminida konstruksiyaning mazmuni yotadi. Bundan tashqari
mustaqil o‘zlashtirma gaplarni kon’yunktiv va indikativga tayanib ikki turga
ajratadi. Axir mayl formalari gapning turini belgilamaydi-ku!
Nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini belgilashga intilgan,
yana bir tilshunos K.N.Namozov bo‘lib hisoblanadi. U ham bu erda, birinchidan,
o‘zlashtirma gapli konstruksiyalar uchun ikki planlikni, ya’ni muallif va so‘zlovchi
gapining birlashishini asos qilib olib, ikkinchidan, bu erda asosiy maqsad o‘zga
shaxs gapning mazmunini berish deb hisoblaydi. Bu jihatdan, uning fikricha,
o‘zlashtirma gap turli xil ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin. K.N.Namozov o‘z
ishida nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning quyidagi grammatik ko‘rinishlarini
ko‘rsatib o‘tadi: [Namozov, 1978: 88].
1. Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap.
2. Mustaqil gap formasidagi o‘zlashtirma gap.
3. Infinitiv gruppa ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap.
4. Ayrim so‘z birikmalari formasidagi o‘zlashtirma gap.
3.3.O‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi qurilmalar
3 . 3 .1. O‘zlashtirma gap ergash gap ko‘rinishida
Barcha tilshunoslar nemis tilida o‘zlashtirma gapning asosiy va eng keng
tarqalgan turi – bu ergash gap deb hisoblashadi.
Ergash gapni o‘zlashtirma gapning ifoda formasi deb hisoblash uchun
quyidagilar asos bo‘lib xizmat qiladi:
a) ergash gap o‘zga shaxs fikri asosida yuzaga keladi;
b) u muallif nuqtai nazaridan qurilgan bo‘ladi;
v) nutq fe’llari yoki maxsus kontekstga bog‘liq bo‘ladi. Qiyoslang:
Er hat verstanden, dass Omu ihm seine Frage nicht beantworten will. (8,29).
56](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_54.png)
![Bu erda muallif gapi bilan o‘zlashtirma gap aloqasi birgina ergashgan
qo‘shma gap doirasida amalga oshadi. Bunda muallif gapi bosh gap, o‘zlashtirma
gap esa ergash gap funksiyasini bajarib keladi. Ular o‘rtasidagi chegara yaqqol
saqlangan bo‘ladi.
Muallif gapi bilan o‘zlashtirma gapning bir-biri bilan bog‘lanishi nemis tilida
ikki xil yo‘l bilan amalga oshiriladi:
a) bog‘lovchisiz;
b) ergashtiruvchi bog‘lovchilar yordamida.
O‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gap komponentlari bir-biri bilan
bog‘langanda ergash gapning kesimi odatda kon’yunktivda turadi. Ergash gap bosh
gapdan oldin, keyin yoki uning ichida kelishi mumkin. Qiyoslang:
1. Der Maschinenmeister behauptete, er verstehe sich darauf. (6,170).
2. Es sei seine Braut, sagte der junge Mensch. (8,101).
3. Seine Erklärung, der Minister sei seit gestern kr a nk, war in der Zeitung
veröffentlicht. (Aus der Zeitung).
Ushbu misollarning birinchisida o‘zlashtirma gap muallif gapidan keyin,
ikkinchisida oldin, uchunchisida esa muallif gapining o‘rtasidan o‘rin egallagan. Bu
erda shuni kuzatamizki, o‘zlashtirma gap muallif gapidan oldin va keyin turgan
holatlarda ularni osonlikcha bir-biri bilan, almashtirish mumkin. Qiyoslang:
1. Er verstehe sich darauf, behauptete der Maschinenmeister.
2. Der junge Mensch sagte, es sei seine Braut.
O‘zlashtirma gap muallif gapi bilan bog‘lovchilar orqali bog‘langanda turli
xil so‘zlar bog‘lovchi funksiyasini bajarib keladi. Qiyoslang:
1. Anna meinte unwillig, dass der Martin auch andauernd rauf und runter
laufen müsse. (8,254).
2. Da fragte Peter den Dicken, was er denn vom Tod halte und wie es nachher
sein werde. (6,533).
3. Franz fragte ihn, ob er mal ein paar Photographien vom Ferienlager sehen
wollte. (4,64).
57](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_55.png)
![4. Einmal hatte eine der Schülerinnen auf seine Frage, wo ihr Vater arbeite,
geantwortet, er sei im geistigen Bereich tätig … (10,44).
5. Emil Kurfürst wollte nur wissen, was für ein schlechtes Geschäft Nikolaus
Delenk mit dem Westen machte. (5,276).
6. Mühsam lächelnd fragte Willi, von wem Alois das wisse, er selbst habe es
noch nicht gehört. (7,160).
Umuman olganda nemis tilidagi ergash gap tarkibida bog‘lovchi so‘zning
bor-yo‘qligi natijasida so‘z tartibi ikki xil bo‘ladi: a) sodda gaplarniki kabi so‘z
tartibi; b) kesimning gap oxirida kelishi. Bog‘lovchi bo‘lmaganda o‘zlashtirma
gapdagi so‘zlar tartibi oddiy sodda gaplarniki singari bo‘ladi. Bog‘lovchi so‘z
kelganda gapning kesimi o‘sha gap oxiridan o‘rin egallaydi.
O‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi ergash gapning kesimi indikativ yoki
kon’yunktivda turadi. Mayl formalaridan u yoki bu ko‘rinishini tanlashda bir qator
faktorlar muhim rol o‘ynaydi. Kon’yunktiv boshqaruvchi so‘z o‘tgan zamonda
turganda va ergash gap bosh gap bilan bog‘lovchisiz bog‘langanda indikativga
nisbatan ustunlik qiladi. Uning teskarisi bo‘lganda esa kon’yunktivga nisbatan
indikativ qo‘llanadi.
Kon’yunktiv yoki indikativni tanlashda boshqaruvchi so‘zning leksik ma’nosi
va bosh gap sostavida inkor so‘zning bor-yo‘qligi ham muhim rol o‘ynaydi.
Bulardan tashqari aytish mumkinki, ilmiy va badiiy adabiyotda indikativga nisbatan
kon’yunktiv, og‘zaki nutqda esa indikativ ko‘proq qo‘llanadi.
Badiiy adabiyotdan to‘plangan misollar shuni ko‘rsatadiki, o‘zlashtirma gapni
bayon etuvchi ergash gaplarda asosan kon’yunktiv ishlatiladi, chunki u o‘zga gapni
muallif gapidan farqlovchi asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Ergash gapning sintaktik funksiyasini aniqlashda bosh gapning xarakteri
asosiy rol o‘ynaydi. Qiyoslang:
1. To‘ldiruvchi - Er erklärte, daß Genosse N. angekommen sei .
2. Aniqlovchi - Seine Erklärung, daß Genosse N. angekommen sei, habe ich
nicht gehört.
58](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_56.png)
![3. Ega - Es wurde in seinem Brief erklärt, daß Genosse N. angekommen
sei.
4. Kesim - Seine erste Nachricht im Brief war, daß Genosse N. angekommen
sei.
O‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gap boshqa gaplardan ko‘p jihatlari
bilan farq qiluvchi konstruksiya bo‘lib hisoblanadi. Bu kabi qurilmalarning
komponentlari ma’no jihatdan bir-biri bilan juda yaqin aloqada bo‘ladi. Butun
gapning “semantik yadrosi” aynan ergash gapda o‘z ifodasini topadi va tugal
predikativlikka ega. Har ikkala komponent birgalikda yagona modallikni tashkil
etadi. Bu erda nafaqat modallik, balki bosh va ergash gapdagi zamon formalari ham
o‘zaro bog‘liq bo‘lib hisoblanadi.
Tilshunoslar bosh gap tarkibidagi o‘zlashtirma gapni boshqaruvchi so‘zning
leksik ma’nosiga katta e’tibor qaratishadi. Masalan, Otto Bexagel o‘zlashtirma
gapni boshqaruvchi so‘zlarni quyidagi guruhlarga ajratadi: [Behaghel, 1911: 70].
1. Ob’ektiv fe’llar: anerkennen, erfahren, sehen, verstehen, lesen, wissen usw.
Ushbu guruhga u yana ot kesimlarini ham kiritadi: sicher sein, gewiß sein usw.
2. Sub’ektiv fe’llar: dünken, sich einbilden, fürchten, zweifeln usw.
3. sagen fe’li tipidagi neyotral fe’llar. Bu fe’llar ver va dicendi yoki
declarandi deb yuritiladi.
O.Bexagel o‘zlashtirilgan so‘roq gaplarni boshqaruvchi so‘zlarni alohida
guruhga ajratadi. Fe’llarning ushbu guruhlarini ulardan yasalgan otlarni alohida
ajratish orqali ularni yanada kengaytirish mumkin. Bunday otlar jumlasiga die
Mitteilung, die Versicherung, die Hoffnung, die Überzeugung, der Gedanke kabi
otlarni kiritish mumkin.
Boshqaruvchi so‘zlarning xarakterini har tomonlama o‘rganish o‘zlashtirma
gapni ham va shuningdek ergashgan qo‘shma gapni o‘rganishda ham muhim o‘rin
tutadi. O‘zlashtirma gapni boshqaruvchi so‘zlar ichida eng keng tarqalgani sagen,
sprechen va fragen fe’llari bo‘lib hisoblanadi. Ularga bog‘lanib kelgan ergash
gaplar ko‘pincha to‘ldiruvchi funksiyasini bajarib keladi. Masalan:
59](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_57.png)
![Stefan sagte von ihr, sie sei eine beispiellos mutige Frau, Tochter eines
Arztes, seit 1929 bei uns (N.Ginzburg. Die Stadt und das Haus. S. 128).
Kuzatishlar asosida shuni aytish mumkinki, hozirgi zamon nemis tilida
o‘zlashtirma gapli ergash gaplarning eng keng tarqalgan turi – bu to‘ldiruvchi
ergash gaplar bo‘lib hisoblanadi. Biroq ergash gaplar to‘ldiruvchi funksiyasidan
tashqari yana bir qator sintaktik funksiyalarni ham bajarib kelish imkoniyatiga ega.
Qiyoslang:
1. Zum erstenmal hätte er die Überzeugung, daß sich Franz nicht auf dem
rechten Weg befinde – aniqlovchi ergash gap.
2. Etwas wie dunkel Ahnung stieg in ihm auf, daß sein Stammhalter ihm noch
großen Kummer bereiten Norde – aniflovchi ergash gap.
3. Es war wirklich sein erster Gedanke gewesen, daß nun bald Friede sein und
daß sein Gänner Don Manuel die Regierung übernehmen worde – ega ergash gap.
4. Die Ansicht, der er vollem Ausdruck gab, war die, daß die Trennung
zwischen Klöterjahnschen Ehepaare nun schon steht lange wäre – kesim ergash
gap.
5. Es sei dringend Wünschenswert, daß Herr Uläterjahnen, wenn anders sein
blühendes Geschäft es irgend gestatte, (), - wieder einmal zu Besuch nach
„Einfried“ käme – ega ergash gap.
Bu misollar o‘zlashtirma gapni faqat to‘ldiruvchi ergash gaplarga bog‘lab
o‘rganishni noto‘g‘ri deb hisoblaydi. Masalan, M.V.Andrievskaya “Sintaksis
nemetskogo yazika” nomli grammatikasida o‘zlashtirma gapni “To‘ldiruvchi ergash
gaplar” mavzusidagi qismda tahlil qiladi.
Xuddi shuningdek o‘zlashtirma gapni to‘ldiruvchi ergash gap bilan bog‘lab
o‘rganishni T.V.Stroeva doktorlik dissertatsiyasida tanqid ostiga oladi. U bu haqda
shunday yozadi: “V sisteme sovremennogo yazika predlojeniya kosvennoy rechi i
dopolnitelnie predlojeniya imeyut nastolko raznuyu smislovuyu spetsifiku, chto
ob’edinyat ix “metodologicheski porochno” i metodicheski neudobno” [Stroeva,
1955: 242].
60](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_58.png)
![Bulardan shu narsa ayonki, nemis tilidagi o‘zlashtirma gap faqat to‘ldiruvchi
ergash gaplar doirasida o‘ralib qolmasdan, u boshqa ergash gaplar tizimida ham
bemalol namoyon bo‘ladi. O‘z navbatida to‘ldiruvchi ergash gap ham serqirra, u
o‘zlashtirma gapdan tashqarida ham bemalol namoyon bo‘ladi.
3 .2. 2 . Infinitiv gruppa ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap .
O‘zlashtirma gapning bu turi nemis tilida unchalik keng tarqalmagan bo‘lib,
unga ancha ehtiyotlik bilan yondashish talab qilinadi. Bundan oldin biz tahlil qilgan
ergash gap va mustaqil gaplar barcha tilshunoslar tomonidan o‘zlashtirma gapning
ifoda formasi sifatida tan olingan bo‘lsa, infinitiv guruh juda ko‘plab olimlar
tomonidan o‘zlashtirma gapning ifoda formasi turkumiga kiritilmaydi.
Ayrim tilshunoslarning fikricha, infinitiv gruppali konstruksiyalarda muallif
gapi va o‘zlashtirma gap o‘rtasida aniq bir chegara saqlanmagan. Unga ko‘ra
infinitiv gruppalarni o‘zlashtirma gapning ifoda formalari qatoriga kiritmaydi
[Rumyanseva, 1972: 116]. Bu narsani tasdiqlash uchun ular quyidagi ko‘rinishdagi
misollarni kiritishadi:
1. Sie bereut, oft über seine Klagebriefe gelaucht und sein Gejammer für
übertrieben gehalten zu haben (3, 63).
2. Er schämte sich, Peters Manuskript nicht besser versteckt zu haben (3,206).
3. Kluge sah ihn nur mit einem schwachen Lächeln an, froh, bei diesem Mann
Verständnis gefunden zu haben (5,189).
4. Raul machte sich Vorwürfe, Jaeques seinerzeit schroft abgewiesen zu
haben (8,117).
5. Er gab offen zu, in London weit über seine Verhältnisse gelebt zu haben
(4,136).
Biroq ushbu gaplarni biz osonlik bilan o‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi
ergashgan qo‘shma gaplarga aylantirishimiz mumkin. Qiyoslang:
1. Sie bereute tief, daß sie ihren Vater ins Unglück gebracht hat (8,78).
2. Sie schämten sich plötzlich, daß sie sich in dieses prausige Werk
eingemengt hatten (9,388).
61](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_59.png)
![3. Marie freute sich auch, daß dieser heiner manchmal das große Mädchen
mitnahm (7,253).
4. Er hatte ihm sonst nur vergeworfen, daß er den kleinen verhetzte (6,253).
5. Lissy gab zu, daß das keine vernünftige Antwort war (1,36).
Bu holatni hisobga olgan holda biz infinitiv gruppalarni o‘zlashtirma gapning
ifoda formalari qatoridan chiqarib tashlashni o‘rinsiz, deb hisoblaymiz. Chunki bu
xildagi konstruksiyalarda ikki shaxs fikri o‘rtasida grammatik chegara yaqqol
saqlanmagan bo‘lsada, bu erda o‘zlashtirma gapning mavjudligini inkor qilish
uchun etarlik darajada asos yo‘q. Chunki o‘zlashtirma gapni bayon qilishda asosiy
maqsad uning shaklini emas, balki mazmunini ifoda etish bo‘lib hisoblanadi.
Bu erda alohida hisobga olish lozimki, o‘zlashtirma gapni ifoda etish uchun
xizmat qiluvchi infinitiv guruhli konstruksiya o‘zlashtirma gapni ifoda etmayotgan
konstruksiyalardan mazmun jihatdan tubdan farq qiladi. Qiyoslang:
1. Der Vater ging mit seiner Tochter ein neues Kleid kaufen.
2. Der Vater versprach seiner Tochter ihr morgen ein neues Kleid zu kaufen.
Ushbu tuzilishiga ko‘ra bir-biriga o‘xshash bo‘lgan konstruksiyalar turli xil
mazmunni ifoda etadi. Birinchi misolda o‘zga gap yo‘q. Chunki bu erda muallif
nimani ko‘rgan bo‘lsa, ya’ni otaning bajargan harakatini bayon qilmoqda. Ikkinchi
misolda esa otaning o‘z qiziga bergan va’dasi qayta bayon qilinmoqda. Bu erda ikki
shaxsning (muallif va so‘zlovchi) gapi birlashtirilib bitta infinitiv guruhli
konstruksiya ko‘rinishida namoyon bo‘lmoqda. Natijada o‘zga shaxs fikrining
bayon qilinayotganini kuzatamiz.
Biz bu erda ikkinchi konstruksiyani osonlik bilan o‘zlashtirma gapli
ergashgan qo‘shma gapga aylantirish orqali o‘zlashtirma gapning mavjudligini
isbotlashimiz mumkin. Qiyoslang:
Der Vater versprach seiner Tochter, ihr morgen ein neues Kleid zu kaufen↔
Der Vater versprach seiner Tochter, daß er ihr morgen ein neues Kleid kaufen
werde.
62](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_60.png)
![Bu misolimizning har ikkalasi ham bir maqsad yo‘lida, ya’ni otaning qiziga
bergan va’dasi ( morgen ein neues Kleid kaufen ) asosida qurilgan bo‘lib, uni
tinglovchiga etkazishdir.
Infinitiv guruhli konstruksiyalar orqali o‘zga gapni bayon qilishda asosiy rolni
nutq jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan fe’l o‘ynaydi. SHuning uchun ham uni infinitiv
guruhli konstruksiyalarning ajralmas bir qismi deb qarash mumkin. Mana badiiy
adabiyotlardan olingan misollar:
1. Der Bürgermeister forderte die Bauern auf, aktiver die Grundlagen des
Sozialismus aufbauen zu helfen. (J.Brezan. Mannesjahre. S. 137).
2. Er nickte und bat sie noch, den Sonntag über still und unbemerkt in ihrer
Kammer zu bleiben. (Siehe dort. S. 357).
Bu gaplarni „auffordern“ va „bitten“ fe’llarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.
3.2.3 . Ayrim so‘z birikmalari ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap .
Hozirgi zamon nemis tilida o‘zlashtirma gapning ayrim so‘z birikmalari
ko‘rinishida o‘z aksini topishi ko‘pgina tilshunoslar tomonidan tan olinmaydi. Unga
sabab qilib, birinchidan, muallif va o‘zga shaxs gaplari o‘rtasida yaqqol chegara
saqlanmaganligi ko‘rsatilsa, ikkinchidan, bu erda o‘zga shaxs fikri emas balki u
haqda xabar beriladi degan argument keltiriladi.
Biz ham ushbu fikrga qo‘shilgan holda quyidagi misolni keltiramiz:
Frau Beate war nun bei ihren Brüdern angekommen, deren
verschwenderisches Leben sie verspöttete. Sie sprach vom ihren Autos, ihrem Park
von Automobilen und den beiden protzigen Villen, die jedermann kannte.
Biz ham bu hildagi konstruksiyalarni o‘zlashtirma gapning ifoda formasi
sifatida qarashni tavsiya etmaymiz. Chunki bu erda hech qanday nutq (gap) yo‘q.
Unda biron mavzu bo‘yicha xabar berilgan. Shuning uchun ham bu xildagi
o‘zlashtirma gaplarni nemis tilida “Bericht” deb atash maqsadga muvofiq deb
hisoblaymiz.
63](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_61.png)
![Biroq ayrim so‘z birikmalariga ega bo‘lgan konstruksiyalar bir-biri bilan
qiyos qilinsa, ularning barchasi bir xil emasligi yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Qiyoslang:
1. Der Zuschauer bewunderte die schöne Stimme dieser Sängerin.
2. Der Zuschauer sprach von der schönen Stimme dieser Sängerin.
Agarda bu ikki gap bir-biri bilan qiyoslansa, ular o‘rtasida talaygina farqlar
mavjudligi ko‘zga tashlanadi. Birinchi misolda hech qanday o‘zga gap, fikr yo‘q.
Unda tomoshabinning zavqlangani bayon qilingan. Ikkinchi gapda esa tomoshabin
gapirgan, ya’ni u xonandaning juda ajoyib ovozga ega ekanligini bayon qilgan.
SHuning uchun ham ikkinchi misolni bemalol o‘zlashtirma gapni bayon qiluvchi
ergashgan qo‘shma gapga aylantirish mumkin. Qiyoslang:
Der Zuschauer sprach von der schönen Stimme dieser Sängerin ↔ Der
Zuschauer sprach davon, dass diese Sängerin eine schöne Stimme habe.
Bu xildagi konstruksiyalarning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyati, ular sostavida
nutq ma’nosiga ega bo‘lgan fe’llarning mavjduligi bo‘lib hisoblanadi. Bu fe’llar
predlogli yoki predlogsiz keladi. Masalan:
1. Als die Kinder weg waren, fragte sie Elli nach dem Preis der Äpfel.
(7,245).
2. Als sie ihn nach Johannes Befinden fragte, sagte er, alles sei in bester
Ordnung…(4,220),
3. Alte arabischen Staaten erklärten sich mit dem Kampf ihrer Brudervölker
in Syrien und Ägypten solidarisch (Aus der Zeitung).
Demak, o‘zlashtirma gapning ayrim so‘z birikmalari ko‘rinishida ham ifoda
etilishiga quyidagilar asos bo‘ladi. Ular:
a) o‘zga shaxs fikri asosida yuzaga keladi;
b) bevosita nutq jarayoniga bog‘liq bo‘lgan fe’llar orqali boshqariladi;
v) osonlik bilan o‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gapga aylantiriladi.
64](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_62.png)
![UCHN INCHI BOB YUZASIDAN XULOSALAR
Ko‘chirma gap ham, o‘zlashtirma gap ham bir maqsad yo‘lida qurilgan
bo‘ladi. Ulardan ko‘zda tutilgan maqsad o‘zgalar fikrining (ba’zan o‘zining oldingi
gapini) boshqalarga etkazish bo‘lib hisoblanadi. Bu narsa ko‘chirma gapda so‘zma-
so‘z amalga oshirilsa, o‘zlashtirma gapda o‘zga gapning asosiy mazmuni izhor
qilingan bo‘ladi. Ular o‘zlarining leksik-grammatik tuzilishi bo‘yicha bir-biridan
farq qiladi.
O‘zlashtirma gapda o‘zgalarning darak, so‘roq va buyruq mazmunidagi
gaplari qayta bayon qilingan bo‘ladi. Ular o‘rtasida bir qator farq qiluvchi tomonlar
mavjud.
O‘zlashtirma gapning ifoda formalarini belgilashda ikki planlik yagona
ko‘rsatgich emas. Chunki bu erda asosiy maqsad o‘zgalar fikrining mazmunan qayta
bayon qilish bo‘lib hisoblanadi. Quyidagilarni o‘zlashtirma gapning ifoda
formalarini ko‘rsatuvchi, asosiy belgilar deb hisoblash mumkin:
1) o‘zlashtirma gapning o‘zgalar fikri asosida yuzaga kelishi;
2) muallif gapi va so‘zlovchi nutqining birlashishi. Ular o‘rtasidagi chegara
to‘liq saqlangan yoki saqlanmagan bo‘lishi mumkin;
3) o‘zlashtirma gapning muallif nuqtai nazaridan qurilishi;
4) o‘zlashtirma gapning ma’lum bir “boshqaruvchi so‘z” yoki “maxsus
kontekst” ga bog‘liq bo‘lishi;
5) u yoki bu konstruksiyani ko‘chirma gapga yoki ergash gapli o‘zlashtirma
gapga aylantirish imkoniyatining mavjudligi.
Bu narsaga tayangan holda quyidagi konstruksiyalarni hozirgi zamon nemis
tilidagi o‘zlashtirma gapning ifoda formalari deb hisoblash mumkin:
1. Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap.
2. Mustaqil gap formasidagi o‘zlashtirma gap.
3. Infinitiv gruppa ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap.
4. Ayrim so‘z birikmalari formasidagi o‘zlashtirma gap.
65](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_63.png)
![Bularning birinchi va ikkinchi ko‘rinishida muallif gapi va so‘zlovchi nutqi
o‘rtasidagi sintaktik chegara yaqqol saqlangan bo‘lsa, keyingilarida u qorishib
ketgan bo‘ladi.
Ergash gapli o‘zlashtirma gaplar bosh gapga bog‘lovchisiz yoki bog‘lovchi
so‘zlar yordamida bog‘lanadi. Ularda asosan kon’yunktiv ishlatilsada, ayrim paytlar
indikativga ham duch kelamiz. Muallif gapi o‘zlashtirma gapdan oldin, keyin va
o‘rtasida ham kelishi mumkin.
O‘zlashtirma gapli ergash gaplar sintaktik nuqtai nazardan turli funksiyalarni
bajarib keladi.
Muallif odatda nutqni chigallashtirib yubormaslik uchun o‘zga shaxsning
fikrini yanada detallashtirish maqsadida mustaqil gaplardan foydalanadi. Mustaqil
gaplar faqat grammatik nuqtai nazardangina bo‘lib, u muallif gapi bilan mazmunan
yaqin aloqadadir. Unda asosan kon’yunktiv, ba’zan esa indikativ ham ishlatiladi.
Infinitiv gruppa va ayrim so‘z birikmalari ko‘rinishidagi o‘zlashtirma
gaplarda muallif gapi va o‘zga gap bir-biri bilan qorishgan bo‘lib, ular har doim
aniq bir “maxsus kontekst” ga bog‘langan bo‘ladi. Bu kabi konstruksiyalarni
osonlik bilan o‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gaplarga aylantirish mumkin.
66](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_64.png)
![X U L O S A
O‘zga gapning gap doirasida qo‘llanishi borasida turli xil fikrlar mavjud
bo‘lishidan qat’iy nazar barcha tilshunoslar tomonidan tan olingani uchtadir. Ular
ko‘chirma, o‘zlashtirma va o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplardir.
O‘zga gapning barcha turlari uchun umumiy va farq qiluvchi tomonlar ham
mavjud. Ularning har biri o‘ziga xos sintaktik kategoriya bo‘lib hisoblanadi.
Ko‘chirma gapda o‘zga shaxs fikri so‘zma-so‘z bayon qilinsa, o‘zlashtirma
gapda uning asosiy mazmuni izhor qilingan bo‘ladi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma
gap ayrim tomonlari bilan ko‘chirma gapga, ba’zi jihatlari bilan esa o‘zlashtirma
gapga o‘xshab ketadi. O‘zlashtirma gap ayrim tomonlari bilan ko‘chirma gapga
yaqin turadi.
O‘zlashtirma gapni tilshunoslar tor yoki keng ma’noda tushunishadi. Uning
xarakterini belgilashda asosiy rolni muallif gapi o‘ynaydi. Aynan u orqali
o‘zlashtirma gapning kimga tegishliligini va qachon, qaerda bayon qilinganligini
bilib olish mumkin. Muallif gapidagi bir so‘z o‘zlashtirma gapni boshqarish uchun
xizmat qiladi. Aynan mana shu so‘z orqali o‘zlashtirma gapning bayon
qilinganligini, his qilinganligini, xayolidan o‘tkazganligini yoki biron joyga
yozilganligini bilib olish mumkin.
Ko‘chirma gapda ham, o‘zlashtirma gapda ham ikki shaxsning fikri o‘z
ifodasini topgan bo‘ladi. Ular muallif va so‘zlovchi bo‘lib hisoblanadi.
Ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarni bir-biri bilan qiyos qilish natijasida
quyidagilar aniqlandi:
1. Ko‘chirma gapning ham, o‘zlashtirma gapning ham asosida o‘zga
shaxsning “dastlabki fikri” yotadi.
2. Dastlabki fikr ko‘chirma gap ko‘rinishida leksik, grammatik va semantik
jihatdan hech qanday o‘zgarishga duch kelmaydi. Unga faqat muallif gapi
qo‘shiladi. O‘zlashtirma gapda esa bir qator leksik-grammatik o‘zgarishlar yuz
beradi.
67](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_65.png)
![3. Ko‘chirma gapli konstruksiyalarining qo‘shma gapning qay bir turiga
mansubligi borasida tilshunoslar o‘rtasida yagona fikr yo‘q. O‘zlashtirma gapli
konstruksiyalar asosan ergash gapli qo‘shma gaplarni hosil qiladi.
4. Ko‘chirma gap ancha mustaqil xarakterga ega bo‘lib, u bilan muallif gapi
o‘rtasida sintaktik chegara yaqqol saqlangan bo‘ladi. Ko‘chirma gap tegishli tinish
belgilari bilan ham muallif gapidan ajralib turadi. O‘zlashtirma gap bilan muallif
gapi ergash gapli qo‘shma gaplar doirasida sintaktik aloqaga kirishadi. O‘zlashtirma
gapni muallif gapi bilan bog‘lashda bir qator bog‘lovchi so‘zlar ishtirok etadi.
5. Ko‘chirma gapga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri uning tarkibida murojaat
formalari, yuklama, kirish so‘zlar va boshqa his-hayajonni ifoda etuvchi so‘zlarning
ishlatilishi bo‘lib hisoblanadi. O‘zlashtirma gapda esa ularga o‘rin yo‘q.
6. Ko‘chirma gapda ham, o‘zlashtirma gapda ham indikativ va
kon’yunktivning ishlatilishi kuzatiladi. Biroq o‘zlashtirma gapda ko‘proq
kon’yunktiv ishlatiladi. U bu erda o‘ziga xos “shablon” funksiyasini o‘taydi.
Ko‘chirma gap ham, o‘zlashtirma gap ham bir maqsad yo‘lida qurilgan
bo‘ladi. Ulardan ko‘zda tutilgan maqsad o‘zgalar fikrining (ba’zan o‘zining oldingi
gapini) boshqalarga etkazish bo‘lib hisoblanadi. Bu narsa ko‘chirma gapda so‘zma-
so‘z amalga oshirilsa, o‘zlashtirma gapda o‘zga gapning asosiy mazmuni izhor
qilingan bo‘ladi. Ular o‘zlarining leksik-grammatik tuzilishi bo‘yicha bir-biridan
farq qiladi.
O‘zlashtirma gapda o‘zgalarning darak, so‘roq va buyruq mazmunidagi
gaplari qayta bayon qilingan bo‘ladi. Ular o‘rtasida bir qator farq qiluvchi tomonlar
mavjud.
O‘zlashtirma gapning ifoda formalarini belgilashda ikki planlik yagona
ko‘rsatgich emas. Chunki bu erda asosiy maqsad o‘zgalar fikrining mazmunan qayta
bayon qilish bo‘lib hisoblanadi. Quyidagilarni o‘zlashtirma gapning ifoda
formalarini ko‘rsatuvchi, asosiy belgilar deb hisoblash mumkin:
6) o‘zlashtirma gapning o‘zgalar fikri asosida yuzaga kelishi;
7) muallif gapi va so‘zlovchi nutqining birlashishi. Ular o‘rtasidagi chegara
to‘liq saqlangan yoki saqlanmagan bo‘lishi mumkin;
68](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_66.png)
![8) o‘zlashtirma gapning muallif nuqtai nazaridan qurilishi;
9) o‘zlashtirma gapning ma’lum bir “boshqaruvchi so‘z” yoki “maxsus
kontekst” ga bog‘liq bo‘lishi;
10) u yoki bu konstruksiyani ko‘chirma gapga yoki ergash gapli
o‘zlashtirma gapga aylantirish imkoniyatining mavjudligi.
Bu narsaga tayangan holda quyidagi konstruksiyalarni hozirgi zamon nemis
tilidagi o‘zlashtirma gapning ifoda formalari deb hisoblash mumkin:
1. Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap.
2. Mustaqil gap formasidagi o‘zlashtirma gap.
3. Infinitiv gruppa ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap.
4. Ayrim so‘z birikmalari formasidagi o‘zlashtirma gap.
Bularning birinchi va ikkinchi ko‘rinishida muallif gapi va so‘zlovchi nutqi
o‘rtasidagi sintaktik chegara yaqqol saqlangan bo‘lsa, keyingilarida u qorishib
ketgan bo‘ladi.
Ergash gapli o‘zlashtirma gaplar bosh gapga bog‘lovchisiz yoki bog‘lovchi
so‘zlar yordamida bog‘lanadi. Ularda asosan kon’yunktiv ishlatilsada, ayrim paytlar
indikativga ham duch kelamiz. Muallif gapi o‘zlashtirma gapdan oldin, keyin va
o‘rtasida ham kelishi mumkin.
O‘zlashtirma gapli ergash gaplar sintaktik nuqtai nazardan turli funksiyalarni
bajarib keladi.
Muallif odatda nutqni chigallashtirib yubormaslik uchun o‘zga shaxsning
fikrini yanada detallashtirish maqsadida mustaqil gaplardan foydalanadi. Mustaqil
gaplar faqat grammatik nuqtai nazardangina bo‘lib, u muallif gapi bilan mazmunan
yaqin aloqadadir. Unda asosan kon’yunktiv, ba’zan esa indikativ ham ishlatiladi.
Infinitiv gruppa va ayrim so‘z birikmalari ko‘rinishidagi o‘zlashtirma
gaplarda muallif gapi va o‘zga gap bir-biri bilan qorishgan bo‘lib, ular har doim
aniq bir “maxsus kontekst” ga bog‘langan bo‘ladi. Bu kabi konstruksiyalarni
osonlik bilan o‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gaplarga aylantirish mumkin.
69](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_67.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I.Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. – Toshkent: O’zbekiston, 2016, 56-b.
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: O’zbekiston,
2008, 87-b.
3. Karimov I.A. Barcha va reja dasturlarimiz Vatanimiz tarqqiyotini yuksaltirish,
xalqimiz faravonligini oshirishga xizmat qiladi. Birinchi Prezident I.A.Karimovning
2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga
mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi \\ Ma’rifat, 2011 yil 22 –
yanvar.
II.LMIY ADABIYOTLAR
1. Abakumov S.I. Sovremenniy russkiy literaturniy yazik. 1952, 151-s
2. Abdullayev A. Ko‘chirma gapli konstruksiya komponentlarining o‘zaro munosabati.
T., 1982.
3. Abduraxmonov A. Qo‘shma gap sintaksisi. Toshkent, 1964, 18-b.
4. Abdusamatov R. Qo‘shma gaplarda mazmun va shakl nomuvofiqligi. –O‘zbek tili
va adabiyoti. 2003, 1-son, 23-26 b.
5. Admoni V.G. Sintaksis sovremennogo nemetskogo yazika. L., 1973, 358-s.
6. Avanesov R.I., Sidorov V.N. Ocherk grammatiki russkogo literaturnogo yazika.
M., 1945, 43-b.
7. Axmanova O.S . Slovar lingvisticheskix terminov. M., 1966.
8. Aliev U.B. Sintaksis Karachaeva-balkarskogo yazika. M., 1973 .
9. Becker K.F. Ausführliche deutsche Grammatik als Kommentar der Schulgrammatik.
Frankfurt. Main, 1837.
10. Beloshapkova V.A . Slojnoe predlojenie v sovremennom russkom yazike. M., 1967.
70](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_68.png)
![11. Berdnikova L.P. Teoreticheskiy podxod k proleme funksiy i seley kommunikatsii.
Pyatigorsk, 2001, 156 b.
12. Boost K. Neue Untersuchungen zum Wesen und zur Struktur des deutschen Satzes.
Berlin, 1955, 246 s.
13. Borovkov A . N . Uchebnik uygurskogo yazika . L ., 1935, s .117-119; Bayliev X . K
semantike form « diblip » i « dien » i v svyazi s etim vopros o peredache kosvennoy rechi
v turkmenskogo yazike . Ashxabad , 1944.
14. Bozorov O . Qo ‘ shma gaplarning kommunikativ tuzilishi xususida . – Til va
adabiyot ta ’ limi . T., 2003. 5-son, 30-33 b.
15. Danesh F . R ., Gauzenblas K . Prolematika urovney s tochki zreniya strukturi
viskazivaniya i sistemi yazikovix sredstv . M ., 1980, 256 b .
16. Der Große Duden. Grammatik der deutschen Sprache - Leipzig, 1937.
17. Dolina I.B. Obshie zakonomernosti sintaksicheskoy i lineynoy struktur
predlojeniya. AKD, L. 1968.
18. Dronova L.M.. Slojnopodchinennoe predlojenie s voprositelnoe predlojeniem
vtorogo poryadka v sovremennom nemetskom yazike. F., 1978.s.29
19. Eger J., Neue Untersuchungen zum Wesen und zur Struktur des deutschen Satzes.
Berlin, 1971.
20. Federov A.K. Semantiko-strukturnaya klassifikatsiya slojnopodchinennix
predlojeniy. – Russkiy yazik v shkole. 2002, № 5, s. 72-76.
21. Filipec J. Ceska synonyma zehlediska stylistiky a Lexikologie. Praha, 1961, str.
311-354.
22. Galperin I.R. Ocherki po stilistike angliyskogo yazika. - M., 1958.
23. Ganshina K.A., Peterson M.N. Sovremenniy fransuzskiy yazik. M., 1947.
24. Glinz H. Die innere Ferm des Deutschen. Bern und München, 1965.
25. Gordlevskiy V. Grammatika turetskogo yazika. M., 1928, 150 s.
26. Guliga E . V . Slojnopodchinennoe predlojenie ( na materiale nemetskogo yazika )
ADD , M ., 1962. 42-b.
27. Guliga E . V . Teoriya slojnopodchinennogo predlojeniya v sovremennom
nemetskom yazike . M., 1971, 136 s.
71](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_69.png)
![28. Gurova N.V. Vopros i voprositelnoe predlojenie. – Aktualnie problemi
kommunikatsii i kulturi. Pyatigorsk, 2004. S 49-54.
29. Gvozdev A.N. Ocherki po stilistike russkogo yazika. M., 1952.
30. Hartung W. Die zusammengesetzten Sätze des Deutschen. Berlin, 1964, 53 s.
31. Herdin E. Studien über Bericht und indirekte Rede im modernen Deutsch, Uppsala,
1905.
32. H ojiyev A. Lingvistik terminlarning izohli lug’ati. Toshkent, 1985.
33. Iminov M. O‘ zlashtirma gap bormi? – O‘ zbek tili va adabiyoti, 1990.
34. Jilin I.M. Dopolnitelnie pridatochnie predlojeniya i ix sinonimi v sovremennom
nemetskom yazike. Sb.: «Voprosi teoriya i metodiki izucheniya yazika». Vip.2.
CHeboksari. 1962.
35. Jung W. Grammatik der deutschen Sprache. Leipzig, 1966.
36. Kadjaya T.V. Obuchenie grammatike nemetskogo yazika na 1-2 kursax
spetsialnogo fakulteta gruzinskix vuzov. AKD, Tbilisi, 1966, 14 s.
37. Kadjaya E.V. Obuchenie grammatike nemetskogo yazika na II-III kursax
spetsialnogo fakulteta gruzinskix vuzov. AKD, Tbilisi, 1966, 124 s.
38. Kern F. Die deutsche Satzlehre. Berlin, 1988.
39. Kononov A.N. Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazika. M.-
L., 1960.
40. Kovtunov I.I . O sintaksicheskoy sinonimike. Sb. «Voprosi kulturi rechi», vip.1.
M., 1955.
41. Kulakova A. K probleme kommunikativnoy seleustanovki slojnopodchinennix
predlojeniy. – Sbornik nauchnix trudov MGPIIYA, 1980, 150.
42. Lozinskaya E.A. Slojnopodchinennoe predlojenie s voprositelnoe predlojeniem
vtorogo poryadka v sovremennom nemetskom yazike. AKD., Kalinin, 1973. 18 s.
43. Marty A. Untersuchungen zur Grundlegung der allgemeinen Grammatik und
Sprachphilosophie. Halle, 1908, 141 s.
44. Milix M.K . Voprosi grammaticheskoy stilistiki. K sinonimike chastey rechi.
Russkoe yazikovedenie. Vip. 1. Rostov n/D. 1955.
72](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_70.png)
![45. Morozova E.P . Pridatochnoe opredelitelnoe i konstruksii s prichastiem v
sovremennom nemetskom yazike kak grammatiko-sintaksicheskie sinonimi. AKD. L.,
1956.
46. Mosralskaja O . Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. M., 1971.
47. Naer N.M. Stilistika nemetskogo yazika. M., 2006.Karl Bühler- Sprachtheorie.
Jena, 1934, 411 s.
48. Namozov K.N . “ Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap ” . O’quv qo’llanma.
S,1978 , 88 s
49. Nasilov V.M. Grammatika uygurskogo yazika. M., 1940, 169-174 s.
50. Nikolskaya E.K. K voprosu o klassifikatsii slojnopodchinenni x predlojeniy vo
fransuzskom yazike. «Uchenie zapiski» 1 MGPIIYA, 1957.
51. Nosirov U. Individual uslubni bir aspektda o‘ rganish. SamDU t o‘ plami. -
Samar q and, 1969.
52. Paul H. Prinzipien der Sprachgeschichte. Halle, 1937, 256 s.
53. Peshkovskiy A.M . «Prinsipi i priyomi stilisticheskogo analiza i otsenki
xudojestvennoy prozi». Sb. Ars.Poetica.M., 1927.
54. Peshkovskiy A.M. Voprosi metodiki rodnogo yazika, lingvistika i stilistiki. M.,
1930.
55. Piotrovskiy R.G. Ocherki po stilistike fransuzskogo yazika. L., 1960.
56. Revz q in I.I. K voprosu o grammaticheskoy sinonimike. Inostrannie yaziki v
visshey shkole. M., 1952.
57. Rixter G.I. Sintaksicheskaya sinonimika v sovremennom russkom literaturnom
yazike. Russkiy yazik v shkole. 1937, № 3.
58. Rumyanseva E.V Grammaticheskoe znachenie pridatochnix predlojeniy, vvodimix
voprositelnimi slovami (W - Wörter), L., 1962.
59. Sidorenko M.I. Granitsi frazeologicheskoy sinonimika. Sb. «Voprosi teorii i
metodiki izucheniya russkogo yazika», vip.2. CHeboksari, 1962.
60. Skrelina L.M . Grammaticheskaya sinonimiya. L., 1987.
61. Sovremenniy tatarskiy literaturniy yazik, ch.II, Sintaksis, M., 1971.
62. Sulton I. Navoiyning q alb daftari. Toshkent, 1969.
73](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_71.png)
![63. Tolstoy Lev. Ob iskusstve i literature. Tom I. M., 1958.
64. Valimova V . Funksionalnie tipi predlojeniy v sovremennom russkom yazike. Izd-
vo Rostovskogo universiteta, 1967.
65. Vasileva N.M. Struktura slojnogo predlojeniya. M., 1967, 9 s.
66. Yakovlev N.F. Sintaksis checheskogo literaturnogo yazika. M., 1950, 175 s.
67. Zakiev M.V. Nekotorie voprosi formirovaniya slojno-podchinyonnix predlojeniy v
tyurskix yazikax. Sovetskiy tyurkolog., 1972, № 2.
68. Zenchenko M.A. Sopostavitelniy strukturno-semanticheskiy analiz bessoyuznix
slojnix predlojeniy v russkom i nemetskom yazikax. AKD, ekaterinburg. 2007. 15 s.
69. Shendels E.I. Grammatika nemetskogo yazika. M., 1958, 305 s.
70. Shendels E.I . Ponyatie grammaticheskoy sinonimii. Filologicheskie nauki, 1959,
314 s.
71. Shvedova N.YU. Grammatika sovremennogo russkogo literaturnogo yazika. M.,
1970.
72. Shvedova N.YU. Grammatika sovremennogo russkogo literaturnogo yazika. M.,
1980, 660 s.
73. Walzel O. Das Wortkunstwerk, IV. Vor erlebter Rede. Leipzig, 1924, S. 212;
Günter W. Probleme der Rededarstellung, Marburg, 1928.
III.BADIIY ADABIYOTLAR
1. Bruno Apitz. Nackt unter Wölfen.Verlag Halle,1958, S.36.
2. Bertolt Brecht. Dreigroschenroman. Amsterdam., 1934, S105.
3. W. Bredel. Die Söhne. Hamburg, 1949, S. 141.
4. H.Fallada. Jeder stribt für sich allein. Berlin, 1939, S 189.
5. B. Kellermann. Der Tunnel. Fűrth, 1913, S. 117).
6. T. Mann. Der Untertan. Lűbek, 1948, S. 37.
7. A. Seghers. Die Toten bleiben jung. Mainz, 1949, S. 222.
8. N.Gimburg Die Stadt und das Haus.Klus Wagenbach
Verlag, Berlin,1999, S.128.
74](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_72.png)
![9. Frank.Die junger Jesu. Verlag, Tezaurus, 2008, S.227.
10. H.Kant. Aula. S.24
I V. I NTERNET MANBALARI
1.Linguistik online: https://bop.unibe.ch/linguistik-online/
2. www.uzscience.uz www.dissforall.com
3. www.nauka-shop.com
4.www.google.de
75](/data/documents/2683061f-c9bd-4004-9183-fc3a056fdd39/page_73.png)
NEMIS TILIDA O‘ZLASHTIRMA GAPNING MUSTAQIL GAP DOIRASIDA QO‘LLANISHI MUNDARIJA: I. KIRISH …………………………………………………………. .................................................. 3 I. BOB. NEMIS VA O‘ZBEK TILLARIDA O‘ZGA GAP ……………... ................ ...8 1.1 . O‘zga gap turlari haqida........................................................ .....................................8 1.2. Ko‘chirma gap.............................................................................................. ............14 1.3. O‘zlashtirma gap.......................................................................................... ......... ....1 5 1.4. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap................................................................ ........ ... 19 Birinchi bobga oid xulosalar ……………………………………………….……23 II.BOB. O‘ZLASHTIRMA GAP VA UNING O‘ZGA GAP DOIRASIDA TUTGAN O‘RNI …………………………………………………………….24 2 .1. O‘zlashtirma gap haqida umumiy tushuncha ……………………………… ….. ….2 4 2.2. O‘zlashtirma gapni o‘zga gapning boshqa turlari bilan qiyoslab o‘rgansh................................................. ...... ...................................... ....33 Ikk inchi bobga oid xulosalar...................................... ...... ......................... ............41 I II . BOB. NEMIS TILIDA O‘ZLASHTIRMA GAPNING MUSTAQIL GAP DOIRASIDA QO‘LLANISHI ……………………..……………………..43 3.1.O‘zga gapni boshqaruvchi muallif gapi va uning tarkibidagi so‘zlarning tahlili …………………………………………………..…………………………………45 3 . 2 . O‘zlashtirma gapning semantik, leksik-grammatik belgilari… ... ........ .....................55 3.3. O‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi qurilmalar ...........................................................60 Uch inchi bobga oid xulosalar............................................................ ....... ..... ...........64 XULOSA………………………………......................................................... ..... .... ....... 66 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR................... ………………….................... ... ... .......69 3
K I R I SH O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Bugungi kun yoshlarini har tomonlama mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni chuqur egallaydigan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash masalasi davlatimiz oldida turgan eng dolzarb masaladir. Shu sababli, yoshlar har soniya bilim olishdan, olgan bilimlaridan kelib chiqib tajribasini oshirishdan to‘xtamasligi lozim”[1.56;]. Birinchi Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan "Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida"gi Qarorda ham ta’lim muassasalarida xorijiy tillarni o‘qitish sifatini yanada yaxshilashda zamonaviy dunyoqarashga ega bo‘lgan avlodni tarbiyalashda dasturilamal bo‘lmoqda. Bu soxada zamonaviy lingvistik tadqiqotlarning samaradorligini oshirishni ta’minlash aloxida axamiyat kasb etadi[2.2011;]. Chet tillarni o‘qitishning sifatini oshirish va yanada samarali usullarini ta’lim jarayoniga tadbiq qilish, oliy ta’lim muassasalarida ilmiy-tadqiqot ishlarini yanada rivojlantirish, ilmiy saloxiyatli mutaxassislarni tayyorlash hozirgi davrning dolzarb masalalaridan biridir . Mamlakatimiz ta’lim tizimida ilmiy-nazariy jixatdan asoslangan, chet tillarni o‘qitishda darsliklar, o‘quv-qo‘llanmalarni yaratish va o‘quv jarayoniga joriy etib, xorijiy til ta’limini yanada takomillashtirish milliy ta’lim dasturining asosiy maqsadidir. Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki, sintaksis gaplarning va gap sostavidagi so‘z birikmalarining grammatik xususiyatlarini o‘rganadi. Gap deb so‘zlar birikmasidan yoki ayrim bir so‘zdan tuzilgan nisbiy tugal bir fikr ifodalagan formal va intonatsion hamda grammatik jihatdan shakllangan elementlar nutq bo‘lagiga aytiladi . Gap ma’lum fikrni ifodalovchi sintaktik qurilmadir. U orqali kishilar o‘z fikrlari, maqsadlari his-hayajonlarini ifodalaydilar. Inson o‘z fikrini turli gap tillari orqali ifodalaydi, sodda yoki qo‘shma gaplar orqali darak, so‘roq, buyruq, undov gaplar orqali, ikki sostavli yoxud bir sostavli 4
gaplar orqali, to‘liq yoki to‘siqsiz gaplar orqali ifodalanishi mumkin. Bu hol fikrning xarakteriga ma’lum maqsad yoki niyatga qarab belgilanadi. Ammo gap qanday shaklda bo‘lmasin, unda kishining ma’lum bir fikri reallashadi (his-hayajon yoki so‘roq ifodalovchi gaplar ham bundan mustasno emas). Tilshunoslikda o‘zga gapning ifoda formalari to‘g‘risida yagona fikr yo‘q. Ular bu masalaga turli tomondan yondashib, o‘zga gapning turli tuman ko‘rinishlarini ko‘rsatadilar. Masalan, N.P.Dronova nemis tilida o‘zga gapning besh xildagi ifoda formalari mavjudligini qayd etadi [18, 29;]: 1. ko‘chirma gap; 2. o‘zlashtirma gap; 3. o‘rama (svernutaya) nutq (geraffte Rede); 4. o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap; 5. ichki monolog (gedachte Rede). O‘zgalar fikrini (ba’zan o‘zinikini ham) bayon qilish ehtiyoji tug‘ilishi asosida har bir tilda o‘zga gapli konstruksiyalar yuzaga keladi. O‘zga gap asosan uch ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Ular ko‘chirma gap, o‘zlashtirma gap va o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap deb nomlanadi. O‘zga gapning bu turlariga tilshunoslikda ko‘plab ilmiy ishlar bag‘ishlangan bo‘lsada, ularning ayrim tomonlari munozarali bo‘lib, ular hozirgacha o‘z echimini kutmoqda. Aynan mana shu tufayli ham tanlangan mavzu o‘ziga xos dolzarblikni kashf etadi. Mavzuning maqsad i. Mazkur magistrlik ishda ko‘zda tutilgan maqsad asosan hozirgi zamon nemis tilidagi o‘zlashtirma gapga xos bo‘lgan semantik va leksik-grammatik belgilarni ko‘rsatib berish orqali uning ifoda formalarini aniqlash bo‘lib hisoblanadi. Mavzuning vazifas i. O‘zlashtirma gap o‘zga gapning ifoda uslublari ichida ko‘chirma gap bilan yaqindan aloqada turadi. Shuning uchun ham bu erda o‘zlashtirma gapning ayrim tomonlari ko‘chirma gapniki bilan parallel tarzda tahlil qilinadi. Bu narsalardan kelib chiqqan holda ishning oldiga quyidagi vazifalar qo‘yilgan: 5
1) o‘zlashtirma gap haqida umumiy tushuncha berish; 2) o‘zlashtirma gapning leksik-grammatik belgilarini ko‘rsatish; 3) o‘zlashtirma va ko‘chirma gapni qiyoslab o‘rganish asosida ularga xos bo‘lgan belgilarni aniqlash; 4) o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini aniqlash va ularga xos bo‘lgan belgilarni ko‘rsatib berish. Mavzuning obyekti va predmeti. Ishning tadqiqot obyektini o‘zlashtirma gapning ifodalanishi, o‘zlashtirma va ko‘chirma gapni qiyoslab o‘rganish asosida ularga xos bo‘lgan belgilari va ifoda formalari ,o’zlashtirma gaplarning mustaqil gap doirasida qo’llanishi tashkil etadi.O’zlashtirma va ko’chirma gaplarning, turlari, modellari va ular negizida yuzaga kelgan mazmunni aniqlash tadqiqot predmetini tashkil etadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ozga gaplar, xususan nemis tilidagi o’zlashtima gaplarning qiyoslab o’rganish qiyosiy tipologik, transformatsion, usullari yordamida aniqlash hamda uni nemis tilida keng hajmda amalga oshirilayotganligi mazkur tadqiqotning ilmiy yangiligidir. Bunda o‘zlashtirma gapning muayyan bir boshqaruvchi so‘zdan yoki muayyan kontekstdan bog‘liq bo‘lishi,ergash gapdan tashqari boshqa konstruksiyalarning osonlik bilan o‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gapga transformatsiya qilinishi ishning muhim jihati hisoblanadi. Mavzuning natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqotda umumlashtirilgan nazariy xulosalar til sistemasidagi leksik-semantik munosabatlar mohiyatining yanada oydinlashishiga xizmat qiladi. Ayni paytda dissertatsiya ish natijalari “Nemis tilining nazariy grammatikasi”, “Nemis tilining amaliy grammatikasi”, “Stilistika”, kabi kurslarni o’ qitishda, darsliklar, o’ quv-uslubiy q o’ llanmalar, ilmiy risolalar yaratishda ahamiyat kasb etadi. Shuningdek nemis tili amaliy grammatikasidagi matn muammolarini o’ rganishda muhim amaliy ahamiyatga ega. 6
Tadqiqot xulosalari nafaqat nemis tili nazariy grammatikasi uchun, balki o’ zbek tilshunosligida qiyoslayotgan ikkala tillardagi o‘zga gap va uning ifoda turlari o’ rganishlik alohida ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot ishining o’rganganligi . Ishda O.Behagel, T.V.Stroeva, E.V.Guliga, E.V.Rozen, E.A.Rumyanseva, L.Zyutterlin, Z.Eger, G.Helbig, V.G.Admoni, E.I.Shendels kabi buyuk tilshunoslarning ishlaridan va tasviriy, komponentlar tahlili ko’rsatilgan. Tadqiqot ishida o’zlashtirma gapning boshqa grammatik qurilmalardan farq qiluvchi tomonlari tahlil qilinib, o‘zlashtirma gapning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari belgilab olinadi. Bu erda asosan tilshunoslarning (E.A.Rumyanseva, E.V.Rozen) nemis tilidagi o‘zlashtirma gap haqidagi qarashlari tahlil qilinadi. Ular tomonidan taklif etilgan o‘zlashtirma gapning ifoda formalari tanqidiy o‘rganiladi va tegishli xulosalar chiqariladi. Nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini belgilashga intilgan, yana bir tilshunos K.N.Namozov bo‘lib hisoblanadi. U ham bu erda, birinchidan, o‘zlashtirma gapli konstruksiyalar uchun ikki planlikni, ya’ni muallif va so‘zlovchi gapining birlashishini asos qilib olib, ikkinchidan, bu erda asosiy maqsad o‘zga shaxs gapning mazmunini berish deb hisoblaydi. Bu jihatdan, uning fikricha, o‘zlashtirma gap turli xil ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin. K.N.Namozov o‘z ishida nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning quyidagi grammatik ko‘rinishlarini ko‘rsatib o‘tadi: [48, 88;]. 1. Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 2. Mustaqil gap formasidagi o‘zlashtirma gap. 3. Infinitiv gruppa ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 4. Ayrim so‘z birikmalari formasidagi o‘zlashtirma gap. Tadqiqot ishining tuzilishi. Ushbu maqsad va vazifalarni bajarish maqsadida ishimizni quyidagi ko‘rinishda tuzishni lozim topdik: Kirish Asosiy q ism: I. Bob. N emis va o‘zbek tillarida o‘zga gap II. Bob . O ‘zlashtirma gap va uning o‘zga gap doirasida tutgan o‘rni 7