logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. NEMIS TILIDA O‘ZLASHTIRMA GAPNING MUSTAQIL GAP DOIRASIDA QO‘LLANISHI

NEMIS TILIDA O‘ZLASHTIRMA GAPNING MUSTAQIL GAP DOIRASIDA QO‘LLANISHI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

458 KB
Ko'chirib olish
NEMIS TILIDA O‘ZLASHTIRMA GAPNING MUSTAQIL GAP DOIRASIDA QO‘LLANISHI MUNDARIJA: I. KIRISH …………………………………………………………. .................................................. 3 I. BOB. NEMIS VA O‘ZBEK TILLARIDA O‘ZGA GAP ……………... ................ ...8 1.1 . O‘zga gap turlari haqida........................................................ .....................................8 1.2. Ko‘chirma gap.............................................................................................. ............14 1.3. O‘zlashtirma gap.......................................................................................... ......... ....1 5 1.4. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap................................................................ ........ ... 19 Birinchi bobga oid xulosalar ……………………………………………….……23 II.BOB. O‘ZLASHTIRMA GAP VA UNING O‘ZGA GAP DOIRASIDA TUTGAN O‘RNI …………………………………………………………….24 2 .1. O‘zlashtirma gap haqida umumiy tushuncha ……………………………… ….. ….2 4 2.2. O‘zlashtirma gapni o‘zga gapning boshqa turlari bilan qiyoslab o‘rgansh................................................. ...... ...................................... ....33 Ikk inchi bobga oid xulosalar...................................... ...... ......................... ............41 I II . BOB. NEMIS TILIDA O‘ZLASHTIRMA GAPNING MUSTAQIL GAP DOIRASIDA QO‘LLANISHI ……………………..……………………..43 3.1.O‘zga gapni boshqaruvchi muallif gapi va uning tarkibidagi so‘zlarning tahlili …………………………………………………..…………………………………45 3 . 2 . O‘zlashtirma gapning semantik, leksik-grammatik belgilari… ... ........ .....................55 3.3. O‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi qurilmalar ...........................................................60 Uch inchi bobga oid xulosalar............................................................ ....... ..... ...........64 XULOSA………………………………......................................................... ..... .... ....... 66 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR................... ………………….................... ... ... .......69 3 K I R I SH O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Bugungi kun yoshlarini har tomonlama mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni chuqur egallaydigan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash masalasi davlatimiz oldida turgan eng dolzarb masaladir. Shu sababli, yoshlar har soniya bilim olishdan, olgan bilimlaridan kelib chiqib tajribasini oshirishdan to‘xtamasligi lozim”[1.56;]. Birinchi Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan "Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida"gi Qarorda ham ta’lim muassasalarida xorijiy tillarni o‘qitish sifatini yanada yaxshilashda zamonaviy dunyoqarashga ega bo‘lgan avlodni tarbiyalashda dasturilamal bo‘lmoqda. Bu soxada zamonaviy lingvistik tadqiqotlarning samaradorligini oshirishni ta’minlash aloxida axamiyat kasb etadi[2.2011;]. Chet tillarni o‘qitishning sifatini oshirish va yanada samarali usullarini ta’lim jarayoniga tadbiq qilish, oliy ta’lim muassasalarida ilmiy-tadqiqot ishlarini yanada rivojlantirish, ilmiy saloxiyatli mutaxassislarni tayyorlash hozirgi davrning dolzarb masalalaridan biridir . Mamlakatimiz ta’lim tizimida ilmiy-nazariy jixatdan asoslangan, chet tillarni o‘qitishda darsliklar, o‘quv-qo‘llanmalarni yaratish va o‘quv jarayoniga joriy etib, xorijiy til ta’limini yanada takomillashtirish milliy ta’lim dasturining asosiy maqsadidir. Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki, sintaksis gaplarning va gap sostavidagi so‘z birikmalarining grammatik xususiyatlarini o‘rganadi. Gap deb so‘zlar birikmasidan yoki ayrim bir so‘zdan tuzilgan nisbiy tugal bir fikr ifodalagan formal va intonatsion hamda grammatik jihatdan shakllangan elementlar nutq bo‘lagiga aytiladi . Gap ma’lum fikrni ifodalovchi sintaktik qurilmadir. U orqali kishilar o‘z fikrlari, maqsadlari his-hayajonlarini ifodalaydilar. Inson o‘z fikrini turli gap tillari orqali ifodalaydi, sodda yoki qo‘shma gaplar orqali darak, so‘roq, buyruq, undov gaplar orqali, ikki sostavli yoxud bir sostavli 4 gaplar orqali, to‘liq yoki to‘siqsiz gaplar orqali ifodalanishi mumkin. Bu hol fikrning xarakteriga ma’lum maqsad yoki niyatga qarab belgilanadi. Ammo gap qanday shaklda bo‘lmasin, unda kishining ma’lum bir fikri reallashadi (his-hayajon yoki so‘roq ifodalovchi gaplar ham bundan mustasno emas). Tilshunoslikda o‘zga gapning ifoda formalari to‘g‘risida yagona fikr yo‘q. Ular bu masalaga turli tomondan yondashib, o‘zga gapning turli tuman ko‘rinishlarini ko‘rsatadilar. Masalan, N.P.Dronova nemis tilida o‘zga gapning besh xildagi ifoda formalari mavjudligini qayd etadi [18, 29;]: 1. ko‘chirma gap; 2. o‘zlashtirma gap; 3. o‘rama (svernutaya) nutq (geraffte Rede); 4. o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap; 5. ichki monolog (gedachte Rede). O‘zgalar fikrini (ba’zan o‘zinikini ham) bayon qilish ehtiyoji tug‘ilishi asosida har bir tilda o‘zga gapli konstruksiyalar yuzaga keladi. O‘zga gap asosan uch ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Ular ko‘chirma gap, o‘zlashtirma gap va o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap deb nomlanadi. O‘zga gapning bu turlariga tilshunoslikda ko‘plab ilmiy ishlar bag‘ishlangan bo‘lsada, ularning ayrim tomonlari munozarali bo‘lib, ular hozirgacha o‘z echimini kutmoqda. Aynan mana shu tufayli ham tanlangan mavzu o‘ziga xos dolzarblikni kashf etadi. Mavzuning maqsad i. Mazkur magistrlik ishda ko‘zda tutilgan maqsad asosan hozirgi zamon nemis tilidagi o‘zlashtirma gapga xos bo‘lgan semantik va leksik-grammatik belgilarni ko‘rsatib berish orqali uning ifoda formalarini aniqlash bo‘lib hisoblanadi. Mavzuning vazifas i. O‘zlashtirma gap o‘zga gapning ifoda uslublari ichida ko‘chirma gap bilan yaqindan aloqada turadi. Shuning uchun ham bu erda o‘zlashtirma gapning ayrim tomonlari ko‘chirma gapniki bilan parallel tarzda tahlil qilinadi. Bu narsalardan kelib chiqqan holda ishning oldiga quyidagi vazifalar qo‘yilgan: 5 1) o‘zlashtirma gap haqida umumiy tushuncha berish; 2) o‘zlashtirma gapning leksik-grammatik belgilarini ko‘rsatish; 3) o‘zlashtirma va ko‘chirma gapni qiyoslab o‘rganish asosida ularga xos bo‘lgan belgilarni aniqlash; 4) o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini aniqlash va ularga xos bo‘lgan belgilarni ko‘rsatib berish. Mavzuning obyekti va predmeti. Ishning tadqiqot obyektini o‘zlashtirma gapning ifodalanishi, o‘zlashtirma va ko‘chirma gapni qiyoslab o‘rganish asosida ularga xos bo‘lgan belgilari va ifoda formalari ,o’zlashtirma gaplarning mustaqil gap doirasida qo’llanishi tashkil etadi.O’zlashtirma va ko’chirma gaplarning, turlari, modellari va ular negizida yuzaga kelgan mazmunni aniqlash tadqiqot predmetini tashkil etadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ozga gaplar, xususan nemis tilidagi o’zlashtima gaplarning qiyoslab o’rganish qiyosiy tipologik, transformatsion, usullari yordamida aniqlash hamda uni nemis tilida keng hajmda amalga oshirilayotganligi mazkur tadqiqotning ilmiy yangiligidir. Bunda o‘zlashtirma gapning muayyan bir boshqaruvchi so‘zdan yoki muayyan kontekstdan bog‘liq bo‘lishi,ergash gapdan tashqari boshqa konstruksiyalarning osonlik bilan o‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gapga transformatsiya qilinishi ishning muhim jihati hisoblanadi. Mavzuning natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqotda umumlashtirilgan nazariy xulosalar til sistemasidagi leksik-semantik munosabatlar mohiyatining yanada oydinlashishiga xizmat qiladi. Ayni paytda dissertatsiya ish natijalari “Nemis tilining nazariy grammatikasi”, “Nemis tilining amaliy grammatikasi”, “Stilistika”, kabi kurslarni o’ qitishda, darsliklar, o’ quv-uslubiy q o’ llanmalar, ilmiy risolalar yaratishda ahamiyat kasb etadi. Shuningdek nemis tili amaliy grammatikasidagi matn muammolarini o’ rganishda muhim amaliy ahamiyatga ega. 6 Tadqiqot xulosalari nafaqat nemis tili nazariy grammatikasi uchun, balki o’ zbek tilshunosligida qiyoslayotgan ikkala tillardagi o‘zga gap va uning ifoda turlari o’ rganishlik alohida ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot ishining o’rganganligi . Ishda O.Behagel, T.V.Stroeva, E.V.Guliga, E.V.Rozen, E.A.Rumyanseva, L.Zyutterlin, Z.Eger, G.Helbig, V.G.Admoni, E.I.Shendels kabi buyuk tilshunoslarning ishlaridan va tasviriy, komponentlar tahlili ko’rsatilgan. Tadqiqot ishida o’zlashtirma gapning boshqa grammatik qurilmalardan farq qiluvchi tomonlari tahlil qilinib, o‘zlashtirma gapning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari belgilab olinadi. Bu erda asosan tilshunoslarning (E.A.Rumyanseva, E.V.Rozen) nemis tilidagi o‘zlashtirma gap haqidagi qarashlari tahlil qilinadi. Ular tomonidan taklif etilgan o‘zlashtirma gapning ifoda formalari tanqidiy o‘rganiladi va tegishli xulosalar chiqariladi. Nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini belgilashga intilgan, yana bir tilshunos K.N.Namozov bo‘lib hisoblanadi. U ham bu erda, birinchidan, o‘zlashtirma gapli konstruksiyalar uchun ikki planlikni, ya’ni muallif va so‘zlovchi gapining birlashishini asos qilib olib, ikkinchidan, bu erda asosiy maqsad o‘zga shaxs gapning mazmunini berish deb hisoblaydi. Bu jihatdan, uning fikricha, o‘zlashtirma gap turli xil ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin. K.N.Namozov o‘z ishida nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning quyidagi grammatik ko‘rinishlarini ko‘rsatib o‘tadi: [48, 88;]. 1. Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 2. Mustaqil gap formasidagi o‘zlashtirma gap. 3. Infinitiv gruppa ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 4. Ayrim so‘z birikmalari formasidagi o‘zlashtirma gap. Tadqiqot ishining tuzilishi. Ushbu maqsad va vazifalarni bajarish maqsadida ishimizni quyidagi ko‘rinishda tuzishni lozim topdik: Kirish Asosiy q ism: I. Bob. N emis va o‘zbek tillarida o‘zga gap II. Bob . O ‘zlashtirma gap va uning o‘zga gap doirasida tutgan o‘rni 7 III.Bob. Nemis tilida o‘zlashtirma gapning mustaqil gap doirasida qo‘llanishi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Ishning kirish qismida tanlangan mavzuning dolzarbligi, ishning tuzilishi va har bir bobda ko‘tarilgan masalalar haqida fikr yuritiladi. Ishning asosiy qismi uch bobdan iborat. Birinchi bob nemis va o‘zbek tillarida o‘zga gapning ifoda turlari haqida tushuncha bergan. O’zga gaplarning turlarining tahlili to’grisida tilshunoslar o‘rtasidagi bahs va munozaralar bayon etilgan bo’lib, unda yagona fikr yo‘qligi aytilgan. Ko‘pchilik olimlar tomonidan tan olingan o‘zga gap turlari:Ko‘chirma gap,o‘zlashtirma gap va o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplar to’g’risida ma’lumot berilgan. Ikkinchi bobda o‘zlashtirma gap haqida batafsil tushuncha berilgan.U ikki qismga ajratilgan. Birinchi qismda o‘zlashtirma gapga umumiy tushuncha berilgan bo’lib,bu erda ko‘chirma va o‘zlashtirma gapning tinglovchiga bayon qilinishi, o‘zlashtirma gapda mayl formalarining ishlatilishi va o‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi ergash gaplarning sintaktik funksiyasi haqida fikr yuritiladi. Ikkinchi bobning ikkinchi qismida o‘zlashtirma gapning boshqa grammatik qurilmalardan farq qiluvchi tomonlari tahlil qilinib, o‘zlashtirma gapning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari belgilab olinadi. Bu erda asosan tilshunoslarning (E.A.Rumyanseva, E.V.Rozen) nemis tilidagi o‘zlashtirma gap haqidagi qarashlari tahlil qilinadi. Ular tomonidan taklif etilgan o‘zlashtirma gapning ifoda formalari tanqidiy o‘rganiladi va tegishli xulosalar chiqariladi. Uchinchi bobda nemis tilida o‘zlashtirma gapning mustaqil gap doirasida qo‘llanishi haqida fikr yuritiladi. Tadqiqot ishining bu qismi nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Bu erda o‘zlashtirma gap to‘rt guruhga ajratiladi. Ular: 1) Ergash gap; 2) Mustaqil gap; 3) Infinitiv guruh va 4) So‘z birikmalari. Bu qurilmalarning har biri alohida-alohida o‘rganiladi . 8 Ishda O.Behagel, T.V.Stroeva, E.V.Guliga, E.V.Rozen, L.Zyutterlin, Z.Eger, G.Helbig, V.G.Admoni, E.I.Shendels kabi buyuk tilshunoslarning ishlaridan va tasviriy, komponentlar tahlili, transformatsion kabi uslublardan foydalaniladi. Har bir bob va qism yuzasidan tegishli xulosalar chiqarilgan bo‘lib, ular ishning nihoyasidagi “Xulosa” qismda umumiylashtiriladi. I . BOB. NEMIS VA O‘ZBEK TILLARIDA O‘ZGA GAP 1.1.O‘zga gap turlari haqida O‘zga gap muammosiga tilshunoslikda juda ko‘plab ilmiy maqola, monografiya va dissertatsiyalar bag‘ishlangan. Biroq uning ko‘pgina tomonlari borasida yagona fikr yo‘q. Uning ayrim sohalari bo‘yicha olimlar turli-tuman fikrlar bayon qilib, o‘zaro bahslar olib boradi. Odatda kishilar o‘z gapi ichiga boshqalar fikrini ham kiritishga majbur. Tilshunoslikda bunday boshqalar fikrining bayon qilinishi o‘zga gap deb yuritiladi. Ushbu atama shartli xarakterga ega. Chunki ba’zan so‘zlovchi o‘zining oldin ifoda etgan fikrini ham qayta bayon etishi mumkin. Masalan: „Ich bin verheiratet“, habe ich ihr schon vorgestern gesagt. Bu erdaga ko‘chirma gap so‘zlovchining kechadan oldingi kun aytgan gapi bo‘lib, u so‘zlovchi uchun hech qanday o‘zgalik xarakteriga ega emas. Tilshunoslikda o‘zga gapning ifoda formalari to‘g‘risida yagona fikr yo‘q. Ular bu masalaga turli tomondan yondashib, o‘zga gapning turli tuman ko‘rinishlarini ko‘rsatadilar. Masalan, N.P.Dronova nemis tilida o‘zga gapning quyidagi ifoda formalari mavjudligini qayd etadi [18, 29]: 6. ko‘chirma gap; 7. o‘zlashtirma gap; 8. o‘rama (svernutaya) nutq (geraffte Rede); 9. o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap; 10. ichki monolog (gedachte Rede). Muallif fikricha, ushbu o‘zga gap turlarining har biri o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, muayyan bir funksiyani bajaradi. 9 Ko‘chirma gap o‘zga shaxs fikrining so‘zlovchi o‘z nuqtai nazaridan so‘zma-so‘z bayon qilish uslubi bo‘lib, u bu jihatdan muallif nutqiga qarama-qarshi turadi. O‘zgalar fikrining shaklini o‘zgartirib, mazmunini saqlagan holda bayon qilish ehtiyoji sezilganda o‘zlashtirma gapdan foydalaniladi. Asar qahramonining ichki kechirmalari va muallif gapini qo‘shib bayon qilish zaruriyati asosida o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap yuzaga keladi. Monologda esa asar qahramonining ichki kechinmalari, his tuyg‘ulari muallif gapisiz bayon qilinadi. Z. Eger o‘zga gapni bayon qilishda 3 ta shaxs ishtirok etadi deydi [19, 123;]. Ular: 1) o‘zga gap tegishli bo‘lgan shaxs (so‘zlovchi); 2) o‘zga gapni bayon etuvchi shaxs (muallif); 3) tinglovchi. Biroq N.P.Dronova hamma vaqt ham bunga amal qilinmasligini eslatadi, chunki ba’zan bu jarayonda ikki kishi ishtirok etishi mumkin. Ushbu tilshunos bunga misol qilib muallif gapida uchinchi shaxs egallagan holatni ko‘rsatadi. Mana uning misollari: 1. Ich habe gesagt, der Apotheshendienst sei mein miesester Posten gewesen, aber da fällt mir ein, das stimmt nicht (10,24). 2. Ich habe dir gesagt, es wird mir nicht besonders schwer fallen, sofern ich den Chauffeuren Zigaretten geben könnte (2,39). Bunday holatlarda so‘zlovchi va muallif bir shaxs sifatida namoyon bo‘ladi va uch shaxs o‘rnini ikki kishi egallaydi. E.V.Rumyanseva nemis tilidagi o‘zlashtirma gapni o‘zga gapning boshqa ifoda formalaridan ajratib olishga harakat qilgan tilshunos hisoblanadi. U quyidagi konstruksiyalarni o‘zlashtirma gapdan farqlanuvchi o‘zga gapning nemis tilidagi ifoda formalari deb hisoblaydi [Rumyanseva, 1962: 54]: 1. o‘zga shaxs fikrini o‘ta qisqa formada ifoda etish: Er beteuerte seine Umschuld; 2. o‘zga gapni bayon etuvchi infinitiv konstruksiya: Sie bat ihren Bruder, ihr dieses Buch zu kaufen; 10 3. sollen // wollen + infinitiv I yoki II; 4. o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap; 5. hikoya formasi (pereskaz); 6. nutq ma’nosiga ega bo‘lmagan fe’l yoki otlar orqali boshqarilgan o‘zga gap. Masalan: Das Gericht verschob Martins Verteidigung, da er der Mittäterschaft verdächtig sei (4,253). E.V.Rumyanseva o‘zga gapning ushbu olti ko‘rinishini o‘zlashtirma gapning ifoda formalari turkumiga kiritmaydi. Uning fikricha, mavjud grammatik konstruksiyalarda o‘zlashtirma gapni ko‘rsatuvchi belgilar etarli emas. Bu erda yana bir qandaydir belgi lozimki, u o‘zlashtirma gapni grammatik kategoriya sifatida boshqa unga yaqin konstruksiyalardan tubdan farqlasin. Aynan mana shu belgi o‘zlashtirma gapni ko‘chirma gapga yaqinlashtirib, boshqa ularga yaqin bo‘lgan qurilmalardan farqlamog‘i lozim. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gapga xos bo‘lgan bu belgi – bu o‘ziga xos qurilishga ega bo‘lgan ikki shaxs gapidir. Ular so‘zlovchi va muallif nutqidir. Ikki planlilik, ya’ni muallif nutqi va so‘zlovchi fikri, ko‘chirma gapli konstruksiyalarda juda aniq o‘z ifodasiga ega bo‘ladi. Bu erda ikki nutq o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘lib, ular bir biridan pauza orqali ajralib turadi. Ko‘chirma gap o‘ziga xos darak, so‘roq, buyruq ma’nosidagi qurilish va ohangga ega bo‘ladi. Bundan tashqari, ko‘chirma gapdagi shaxs-son qo‘shimchalari va hier, heute kabi so‘zlar so‘zlovchining o‘zi tomonidan qurilgan bo‘ladi. Muallif gapidagi so‘zlar esa bundan farqli ravishda muallif nuqtai nazaridan quriladi. O‘zlashtirma gapli konstruksiyalarda esa muallif gapi va so‘zlovchi nutqi bir-biriga muhim bo‘lgan yagona bir ohangda o‘z aksini topgan bo‘ladi. Ular oddiy ergashgan qo‘shma gaplar tarzida bayon qilinmaydi. O‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi ergash gap intonatsiyasiga ko‘ra hech qanday mustaqillikka ega emas. Aynan mana shu jihati bilan o‘zlashtirma gap ko‘chirma gapdan farq qiladi. Shuningdek, bu erda muallif gapida ham, o‘zlashtirma gapda ham shaxs-son qo‘shimchalari muallif nuqtai nazaridan qo‘llanilgan bo‘ladi. 11 Biroq bu jihatlaridan qat’iy nazar o‘zlashtirma gapli konstruksiyalarda ikki planlilik yaqqol o‘z ifodasiga ega bo‘ladi, ammo bu erda biz muallif gapi va o‘zlashtirma gapni bir-biridan osonlik bilan ajrata olmaymiz. Bunday holatlarda ko‘pincha kon’yunktiv yordamga keladi. Chunki u orqali biz osonlik bilan muallif gapi va o‘zlashtirma gapni bir-biridan ajrata olamiz. Qiyoslang: Ko‘chirma gap: Er sagte ( avtor gapi ): „Ich habe davon nicht gehört“ (so‘zlovchi nutqi). O‘zlashtirma gap: Er sagte ( avtor gapi ), daß er davon nicht gehört habe ( so‘zlovchi nutqi ) . Aynan mana shu nutqning ikki qatlamliligini asos qilib olgan E.V.Rumyanseva yuqorida sanab o‘tgan konstruksiyalarda o‘zlashtirma gap yo‘q, deb hisoblaydi. Chunki ularda muallif gapi va so‘zlovchi nutqi o‘rtasidagi chegara yaqqol namoyon bo‘lmaydi. Ikkinchi bir tilshunos E.V.Rozen o‘zgalar fikrini mustaqil gap ko‘rinishda ham ifoda etish mumkinligini ko‘rsatib o‘tadi [Rozen, 1974: 57]. U bu xildagi mustaqil gaplarning kesimi indikativ yoki kon’yunktivda turishi mumkinligini hisobga olib, ularni ikki mustaqil guruhlarga ajratadi. Ammo bu kabi fikrga qo‘shilish qiyin. C h unki mayl formalarining o‘zgarishi bilan gapning grammatik turi, xarakteri o‘zgarmaydi. Qiyoslang: 1. Um ein Uhr klopfte es, und der lange Vogelsberger trat ein. Der Gauleiter lasse ihn bitten, bei ihm in Einstetten speisen. Es wäre Besuch von Lufthansa aus Berlin gekommen, mit den der Gauleiter wichtige Besprechungen habe (7,121). 2. Und Christa erzählte, daß tausend Kerzenflammen den mächtigen Dom erhelten, Hunderte vom armdicken Kerzen brannten auf dem Hauptaltar, und doch waren die ungeheuren Unrisse des Kirchenschiffes kaum zu ahnen. Auch von der dichtgedrangten Menge sah man nicht mehr als schaftenhafte Umross … (2, 260). Bu misollarning har ikkalasida ham o‘zga shaxs fikri grammatik jihatdan mustaqil bo‘lgan gaplar ko‘rinishida o‘z ifodasini topgan. Ular o‘rtasidagi yagona 12 farq-birinchi misolda kon’yunktiv ishtirok etgan bo‘lsa, ikkinchisida kesim indikativda ifoda etilgan. Kesimi indikativda turgan mustaqil gaplar to‘g‘risida tilshunoslar o‘rtasida yagona fikr yo‘q. Masalan, T.V.Stroeva bu xildagi konstruksiyalarni o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap deb atasa, E.V.Guliga bu haqda quyidagi fikrlarni izhor etadi: «Samostoyatelnie predlojeniya kosvennoy rechi s glagolom v iz’yavitelnom naklonenii tolko uslovno mogut bit priznani kosvennoy rechyu, tak kak kosvennost bledneet, i kosvennaya rech perexodit libo v avtorskuyu, libo v nesobstvenno pryamuyu rech» [Stroeva, 1950: 350; Guliga, 1971: 49]. Tilshunoslarning bu fikridan qat’iy nazar aytish mumkinki, yuqorida keltirilgan misollarning har ikkalasida ham o‘zga shaxs fikri bayon etilgan. Kontekst bizga asar qahramonlarining fikri asosida bu konstruksiyalar yuzaga kelganligini osonlikcha payqab olishga imkon yaratadi. Nemis tili bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan tilshunoslarning aksariyati o‘zgalar fikrining ayrim so‘z birikmalari ko‘rinishida ham o‘z ifodasini topishi mumkinligini tan olishmaydi. Ularning fikricha, bu kabi konstruksiyalarda muallif gapi bilan o‘zga shaxs fikri o‘rtasidan grammatik chegarani o‘tkazib bo‘lmaydi. Biroq K.Namozov bu kabi fikrga to‘lig‘icha qo‘shilmaydi. U ayrim so‘z birikmalarida o‘zgalar fikri bayon qilinishini isbotlashga harakat qilgan [Namozov, 1976: 103]. Buni isbotlash uchun u quyidagi misollarni keltiradi: 1. Der Zuschauer bewunderte die schöne Stimme dieser Sängerin. 2. Der Zuschauer sprach von der schönen Stimme dieser Sängerin. Ushbu gaplar grammatik tuzilishi jihatidan bir-biriga juda o‘xshash, biroq anglatgan ma’nosiga ko‘ra ular ancha farqlidir. Birinchi misolda muallif tomoshabinning holatini, ya’ni uning hayajonlanganini tasvirlamoqda, ikkinchi gapda esa tomoshabin gapining mazmuni o‘z ifodasini topgan. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, birinchi gapda o‘zga gap yo‘q, ikkinchisi esa o‘zga shaxs (tomoshabin) gapi asosida yuzaga kelgan. Buni isbotlash uchun ikkinchi gapni osonlik bilan o‘zga gapli ergashgan qo‘shma gapga aylantirish mumkin. Qiyoslang: 13 Der Zuschauer sprach von der schönen Stimme dieser Sängerin → Der Zuschauer sprach davon, daß diese Sängerin eine schöne Stimme habe. Bu gaplar bir-biriga nisbatan grammatik sinonimlarni tashkil etadi va ularning har ikkalasi ham o‘zga gap asosida yuzaga keladi. Turkiy tillardagi o‘zga gap masalalariga qiziqish XIX –asrning o‘rtalaridan boshlanadi. Biz Kazem-Bek grammatikasida bu haqdagi dastlabki ma’lumotga duch kelamiz. U “deb” ravishdoshi o‘zga shaxs fikrining oxirida keladi degan fikrni bayon qilib bu xildagi konstruksiyalarni “vstavochnoe predlojenie” deb ataydi. Ushbu turkolog bu xildagi gaplarning ruscha tarjimasi bilan ham qiziqib, “deb” ravishdoshi rus tilida “chto” bog‘lovchisi bilan almashtiriladi degan fikrni olg‘a suradi. Biroq bu erda o‘zga gap ikki turining bir-biri bilan almashtirilayotganini kuzatamiz. Bu haqda navbatdagi fikrni biz “Oltoy tili grammatikasi” da topamiz. Uning avtorlari “te” ravishdoshi yordamida yasalgan konstruksiyalarni “vvodnoe predlojenie” termini bilan atashadi. Ularning xizmati bu erda shundan iboratki, ular “te” fe’li rus tilida turli xil, ya’ni “gapirmoq”, “o‘ylamoq”, “istamoq”, “so‘ramoq”, “javob bermoq”, “buyirmoq” kabi fe’llar yordamida beriladi degan g‘oyani olg‘a suradi. Biroq ular ham ko‘chirma va o‘zlashtirma gap tushinchalarini bir-biridan ajrata olmagan edi. O‘zga gap haqida fikr yuritgan keyingi turkolog – bu P.M.Melioranskiy bo‘lib hisoblanadi. Uning grammatikasida „den“ yordamida tuzilgan konstruksiyalar “podlinnie slova” degan nom oladi. Ushbu avtor „den“ ravishdoshi rus tiliga “chto” bog‘lovchisi orqali beriladi degan xulosaga keladi. U birinchi bo‘lib o‘zlashtirma gap tushunchasini tilga kiritadi va qozoq tilida o‘zlashtirma gapning tushum kelishigida turgan sifatdosh orqali berilishini ko‘rsatib o‘tadi. O‘zbek tilidagi ko‘chirma va o‘zlashtirma gap XX-asrning o‘rtalaridan boshlab olimlar tomonidan keng ko‘lamda tahlil qilina boshlandi. Shunday ishlardan biri M.Sharipovning “O‘zbek tilida ko‘chirma va o‘zlashtirma gap” nomli grammatikasi bo‘lib hisoblanadi. Avtor bu erda dastlab ko‘chirma gapni analiz qilib, keyin uni o‘zlashtirma gapga aylantirish yo‘llari ustida batafsil to‘xtaladi. 14 Aytilganlardan xulosa shuki, boshqa tillardagi kabi hozirgi nemis va o‘zbek tillarida o‘zga gapning eng keng tarqalgan va asosiy formalari uchta. Ular: 1.Ko‘chirma gap (die direkte Rede). 2. O‘zlashtirma gap (die indirekte Rede). 3 . O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap ( die erlebte Rede). Endi o‘zga gapning ushbu turlari ustida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. 1.2. Ko‘chirma gap O‘zga gap turlari ichida eng ko‘p tarqalgani – bu ko‘chirma gap bo‘lib hisoblanadi. Ko‘chirma gapda o‘zga shaxsning (ba’zan o‘ziniki ham) fikrini bayon etuvchi shaxs avtor deb yuritiladi, uning gapi esa avtor gapi deb ataladi. Avtor gap bilan boshqarilib kelgan o‘zga shaxsning fikri o‘zga gap deb yuritiladi. So‘zlari bayon qilinayotgan shaxs so‘zlovchi deb nomlanadi. O‘zga gapga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda ko‘chirma gap o‘zga gapning eng keng tarqalgan turi ekanligi qayd etilib, unda o‘zga shaxsning fikri so‘zma-so‘z, to‘lig‘icha, leksik-grammatik va stilistik nuqtai nazardan hech qanday o‘zgarishsiz bayon etiladi degan fikr olg‘a suriladi. Biroq bunday fikrni yagona, barcha tilshunoslar tomonidan qabul qilingan deb bo‘lmaydi. Masalan, ba’zi bir tilshunoslar ko‘chirma gapning so‘zma-so‘zligiga shubha bilan qarab, uni inkor etishadi. B.P.Ardentov bu haqda shunday yozadi: “Ko‘chirma gapning so‘zma-so‘zligiga ishonish qiyin, chunki ko‘chirma gapni bayon qilayotgan shaxs har qancha harakat qilsa ham, u magnitofon emaski birovning gapini so‘zma-so‘z bayon qilsin”[Ardentov, 1972: 16]. Bu satrlarning avtori bir qaraganda haqdek tuyiladi. CHunki haqiqatdan ham kishiga adashish xos bo‘lib, u biror kishining fikrini bayon qilishda erkinlikka ham ega. Bundan tashqari o‘zga shaxsning fikri ancha vaqtlar o‘tgandan keyin qayta bayon qilinishi mumkin. Tabiiyki, bu davrda kishi o‘zga shaxs fikrlarining ayrim detallarini yodidan ham chiqarishi mumkin. Biroq bulardan qat’iy nazar avtor biror kishining fikrini ko‘chirma gap shaklida bayon qilishda maksimal tarzda uni to‘lig‘icha barcha detallari bilan ifoda 15 etishga harakat qiladi. Eng e’tiborlisi shundaki, ko‘chirma gapning o‘zida o‘zgarish haqida hech qanday belgi yo‘q. Ko‘chirma gap o‘zga gapning boshqa turlaridan farqli ravishda bir qator belgilarga egaki, qaysikim ular ko‘chirma gapning so‘zma-so‘zligidan dalolat beradi. Bular jumlasiga uning so‘zlovchi (ya’ni o‘zga shaxsning o‘zi) tomonidan tuzilishi, ko‘chirma gap sostavida turli xil his-hayajonni ifoda etuvchi yuklama, undov, murojaat formalarining mavjudligi ko‘chirma gapning har holda so‘zma- so‘zliagidan dalolat beradi. Ba’zi bir tilshunoslar ko‘chirma gapning so‘zma-so‘z emasligini uning tashqarisidan, ya’ni avtor gapi sostavida “taxminan” kabi so‘zlarning mavjudligi orqali isbotlamoqchi bo‘lishadi. Ularning fikricha, aynan mana shu so‘z ko‘chirma gapning so‘zma-so‘z emasligini ko‘rsatib keladi. U taxminan shunday dedi: “......” Biroq “taxminan” so‘zi nutqning so‘zma-so‘z emasligini ko‘rsatsada, ko‘chirma gapning o‘zi so‘zma-so‘zlikni inkor etuvchi bironta ham belgiga ega emas. Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib shuni aytish mumkinki: a) ko‘chirma gap so‘zlovchining o‘zi nuqtai nazaridan quriladi. SHuning uchun ham uning nutqida barcha leksik-grammatik, stilistik va intonatsion xususiyatlar saqlangan bo‘ladi; b) avtor gapida “taxminan” so‘ziga ega bo‘lgan qo‘shma gaplar juda kam miqdorni tashkil etadi, eng muhimi v) ko‘chirma gapning o‘zi o‘zga shaxs fikrida biron-bir o‘zgarish sodir bo‘lganini ko‘rsatuvchi alomatlarga ega emas. Bularni hisobga olgan holda biz ko‘chirma gapda o‘zga shaxs fikri hech qanday o‘zgarishga duch kelmaydi degan tilshunoslar tarafida bo‘lamiz. 1.3. O ‘zlashtirma gap Tilshunoslikda o‘zlashtirma gap deganda “O‘zga gap” ning kattagina bir qismi tushiniladi. U orqali o‘zga bir shaxsning so‘zi, fikri, hissiyoti o‘zlashtirilgan tarzda bayon qilinishi mumkin. 16 Genri Suit [Sweet, 1929: 46] o‘zlashtirma gapda o‘zga shaxs fikri so‘zma- so‘z emas, balki faqat mazmunan turli ko‘rinishlarda bayon qilinadi, degan g‘oyani olg‘a surgan edi. O‘zlashtirma gap so‘zlovchi oldin bayon qilgan fikrini mazmunan yana qayta bayon qilishda ham keng ko‘lamda ishlatiladi. Bunday holatlarda o‘zga shaxs fikri ancha qisqa ko‘rinishda o‘z ifodasini topadi.Biroq tilshunoslikda o‘zlashtirma gapga nisbatan turli-tuman qarashlar mavjud. CHunki ayrim tilshunoslar (turkologlar) faqat ko‘chirma gapni tan olib, o‘zlashtirma gapning tilda mavjudligini butunlay inkor qilishadi. Masalan, X.Bayliev shunday yozadi: “Chujaya rech po turkmenski vsegda peredaetsya tolko v forme pryamoy rechi, a forma peredachi kosvennoy rechi otsutstvuet sovershenno” [Bayliev,1944:6]. X.Baylievning bu qarashlari keyingi tilshunoslar tomonidan tanqid ostiga olindi. O‘tgan asrning 70-chi yillariga kelib X.Baylievning fikrini U.B.Aliev Qorachay – bolqar tiliga nisbatan ham takrorladi. Uning fikricha, “ V Karachaevo – balkarskom yazike net osobix form dlya virajeniya znacheniy kosvennoy rechi, est tolko forma pryamoy rechi, kotoraya upotreblyaetsya v odinakovoy mere kak pryamaya i kak kosvennaya rech” [Aliev, 1973: 344]. O‘zlashtirma gapga nisbatan bu kabi qarashni biz Muhammadjon Iminovning “O‘zbek tili va adabiyot” jurnalida e’lon qilingan “O‘zlashtirma gap bormi?” nomli maqolasiga munosabat bildirmoqchimiz. Maqolada to‘g‘ri ta’kidlanganidek, tilshunoslikdagi nazariy nuqsonlar leksikada ham, so‘z yasalishi va morfemikada ham, morfologiya va sintaksis kurslarida ham mavjud bo‘lib, ular o‘zining yangicha idrok etilishi va talqinini kutmoqda. Muallif o‘zbek tilshunosligida “Ko‘chirma va o‘zlashtirma gap” haqidagi qarashlarni real hayotdan, ob’ektiv haqiqatdan yiroq yoki ilmiy-nazariy asoslari etarli bo‘lmagan masalalar qatoriga kiritadi. SHundan keyin maqola davomida muallif “Xo‘sh, biz ko‘chirma gapni o‘zlashtirma gapga aylantiramizmi va qachon:” degan savol bilan murojaat qiladi. Bu savolga javob berish uchun “Menga Salimjon: “Bugun men kinoga boraman, - dedi” gapini tahlil qilishga kirishadi. Avtorning fikricha, “Ko‘chirma gap o‘zlashtirma gapga aylantiriladigan bo‘lsa, unda mana bunday hol ro‘y beradi: birinchi so‘zlovchining gapi (kinoga 17 boraman) ni tinglovchi muallif gapi sifatida (ikkinchi so‘zlovchi bo‘lib) ikkinchi tinglovchi (uchunchi kishiga) ko‘chirma gap shaklida etkaziladi. Bu ko‘chirma gapni ikkinchi avtor tinglovchiga qaytadan o‘zlashtirma gap shaklida uzatadi. Hayotda, kommunikatsiya jarayonida bunday bo‘lishi mumkin emas”. Maqola muallifi eshitganni, ya’ni informatsiyani uzatish, asosan ikki formada axborot (oddiy gap) va ko‘chirma gap formasida bo‘lishini isbotlashga intiladi. Maqola so‘ngida M.Iminov quyidagi xulosalarga kelgan: 1.O‘zga (ko‘chirma gap) deb atalgan forma eshituvchi uchun o‘zga gap ham, ko‘chirma gap ham emas, balki oddiy axborotdir. 2.Eshitilgan gap boshqa bir shaxsga uzatilgandagina avtor gapi qo‘shilib ko‘chirma gap tusini olishi mumkin. Agar bu gapda ifodalangan fikr qayta eslab tilga olinmasa, u “o‘lik” axborotligicha qoladi, basharti, mazmuni birovga etkazilsa, o‘zlashtirma (gap) holda emas, axborot haqida axborot sifatida namoyon bo‘ladi. 3.Ko‘chirma gap hech qachon o‘zlashtirma gapga aylantirilib o‘zgaga uzatilmaydi. 4.Ko‘chirma gapni o‘zlashtirma gapga aylantirish va uning variant- usullarini ko‘rsatish mantiqsiz va asossizdir. 5.O‘zbek tilida o‘zlashtirma gap butunlay yo‘q. “O‘zlashtirma gap” va uning formalari ona tili darsliklaridagina bor, xolos. “O‘zlashtirma gap” yo‘qligi tufayli bu terminni ishlatish ham o‘rinsizdir [Iminov, 1990: 61]. O‘zlashtirma gap ham ko‘chirma gap bilan bir qatorda o‘zgalar fikrini bayon qilish uchun xizmat qiladi. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gapga bag‘ishlangan ayrim ishlarda o‘zlashtirma gapni ko‘chirma gapning “ag‘darmasi” sifatida talqin qilishadi va ko‘chirma gapni o‘zlashtirma gapga aylantirish yo‘llari ustida batafsil to‘xtaladilar [Gvozdev, 1965: 37; Kachalova, 1964: 300; SHaripov, 1955: 19]. Bizningcha, ko‘chirma va o‘zlashtirma gapga bunday munosabatda bo‘lish bu ikki sintaktik kategoriya mohiyatini buzib ko‘rsatishga olib keladi. CHunki ko‘chirma gap ham, o‘zlashtirma gap ham tilda mustaqil tarzda namoyon bo‘ladigan sintaktik qurilmalardir. Bu haqda E.V.Guliga shunday yozadi: 18 “O‘zlashtirma gapni ko‘chirma gapning ag‘darmasi sifatida qarashlik noto‘g‘ridir. Chunki o‘zlashtirma gap ham o‘z navbatida mustaqil model sifatida yuzaga kelib, u yozma nutqda alohida bir grammatik ko‘rinish sifatida namoyon bo‘ladi” [Guliga, 1957: 158]. Bu narsa ko‘chirma va o‘zlashtirma gapning ikki parallel tarzda namoyon bo‘ladigan sintaktik hodisa ekanligini ko‘rsatadi va ularning bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanligidan dalolat beradi. Hozirgi zamon nemis tilidagi o‘zlashtirma gapni ayrim tilshunoslar ikkiga ajratishadi: a) tor ma’nodagi o‘zlashtirma gap; b) keng ma’nodagi o‘zlashtirma gap. Tor ma’nodagi o‘zlashtirma gap deganda tilshunoslar so‘zlash ma’nosiga ega bo‘lgan fe’l va otlar orqali boshqariladigan o‘zlashtirma gapni tushunishadi. Keng ma’nodagi o‘zlashtirma gapda ergash gapni boshqaruvchi so‘zlar sifatida nafaqat so‘zlash ma’nosidagi fe’llar, balki o‘ylash, his qilish, biron joyga yozish ma’nosidagi so‘zlar ishlatiladi. Biz bu erda o‘zlashtirma gapga bag‘ishlangan ishlarni shartli ravishda uch guruhga ajratishimiz mumkin: I . O‘zlashtirma gapni faqat gapirish ma’nosiga ega bo‘lgan so‘zlarga bog‘lab o‘rganadigan ishlar [Zvereva, 1994: 14; Stroeva, 1950: 8]. 1. Er bat Frau Hohner, sie solle ihm vorlesen, was auf dem Zettel stehe (6,12). 2. Mühsam lächelnd fragte Willi, von wem Alois was wisse … (3,160). II . Ba’zi ishlarda o‘zlashtirma gap so‘zlash va o‘ylash ma’nolariga ega bo‘lgan so‘zlarga bog‘lab o‘rganiladi [Duden, 1958: 421; Smirnova, 2006: 8]. 1. Der Jäger weinte und schwar, dass der Martin auch andauernd rauf und runter laufen müsse (3,254). 2. Anna meinte unwillig, dass er diese Schmach nicht überleben könne (7,498). 19 III . Ayrim ishlarda o‘zlashtirma gap nafaaqat aytilgan, o‘ylangan fikr, balkim his qilingan, biron joyga yozilgan fikrni ifoda etish uchun xizmat qilishi e’tirof etiladi ” [Guliga, 1962: 14; Busha, 1977: 114; Retrochenko, 2005: 88]. Masalan, E.V.Guliga shunday yozadi: “Kosvennaya rech ponimaetsya nami shiroko, ne tolko kak peredacha chujix slov, no i kak peredacha chujix misley, chuvstv i znaniy”. Masalan: Er fühlte, daß sein Vater heute zu ihm nicht komme. Er schrieb , daß sein Vater heute zu ihm nicht komme. Ko‘rinib turibdiki, o‘zlashtirma gap juda serqirra bo‘lib, u tilda o‘zgalarning turli xil mazmundagi fikrini bayon qilish imkoniyatiga ega. 1.4. O ‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap Chet el olimi Todler 1887 yilda o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapga o‘zga gapni ifodalashning alohida formasi sifatida ilk bor e’tiborni qaratgan edi [Voloshinov, 1930: 139]. Rus tilshunosligida esa o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapning paydo bo‘lishi va rivojlanishi masalalari V.N.Voloshinovning “Marksizm va til falsafasi” nomli tadqiqotida ochib berilgan edi. Ayrim tilshunoslar o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapning grammatik xususiyatlaridan ko‘ra ko‘proq stilistik imkoniyatlarini o‘rganmoqdalar. Shu kunga qadar o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap grammatik hodisami yoki stilistik vositami degan masala uzil-kesil hal etilganicha yo‘q. Masalan, P.Kozlovskiy, E.M.Stepanova, A.I.Molotov, I.I.Kovtunova, N.S.Pospelov, A.M.Zemskiy kabi olimlar o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapni epik-stilistik uslub formasi yoki adabiy usullardan biri deb hisoblasalar, L.A.Bulaxovskiy va A.N.Gvozdevlar esa uni o‘ziga xos sintaktik struktura sifatida o‘rganadilar. Bu nutq formasi rus tilshunosligida hozircha turli xil atamalar bilan nomlanmoqda: “svoeobraznoe smeshenie pryamoy i kosvennoy rechi”, “svobodnaya ili skrыtaya rech”, “perejitaya rech”, “nesobstvenno-avtorskaya rech”, “nesobstvenno-pryamaya rech”, “rech kak fakt”, “nesobstvenno-kosvennaya rech”, “podrajaemaya rech”, “figuralnaya rech”, “poluchujaya rech”, “nepryamaya rech 20 avtora” [Sokolova, 1968: 147]. Bular orasida “nesobstvenno-pryamaya rech” termini rus tilshunosligida kengroq tarqaldi va qattiqroq o‘rin oldi. O‘zbek tilshunosligida ilk bor “o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap” termini A.G‘ulomov va M.Asqarovalarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili sintaksisi” nomli darsligida tilga olingan edi. “Ba’zan o‘zganing gapi, - deb ta’kidlanadi bu darslikda, - ko‘chirma gap bilan o‘zlashtirma gap oralig‘idagi holatda bo‘ladi. Bunda o‘zganing fikri avtor gapisiz-so‘zlovchining ishtirokisiz bayon qilinadi, ya’ni avtor ko‘chirma gapdagi so‘zlovchi vazifasini bajaradi. SHuning uchun bunday gaplar o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap hisoblanadi” [G‘ulomov, Asqarova, 1965: 294]. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap konstruksiyalari, boshqa tillarda bo‘lganidek, nemis tilida o‘zga gapni ifodalashning eng qulay, yorqin formalaridan biridir. Keyingi yillarda o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap nemis yozuvchilari tomonidan qahramon ichki kechirmalarini yoritishda keng qo‘llanmoqda. Ammo o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap haqida fikr bildirilgan ishlarda mazkur hodisaning sof lingvistik-grammatik tomonlari, uning stilistik jihatidan aniq farqlanmaydi. Ayrim olimlar o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap termini bilan ataluvchi bu hodisani hatto tan olmaydilar. Aniqrog‘i, bunday olimlar o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapni grammatikada o‘rganish maqsadga muvofiq emas, deb qaraydilar. Masalan, tatar tilshunosi M.Zakievning fikricha, “ko‘chirma gap” va “muallif so‘zi” tushunchalari grammatik mohiyatga ega emas [Zakiev, 1972: 65]. Ammo o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapni ikki aspektda ham lingvistik, ham stilistik aspektda o‘rganish zarur ekanligi keyingi yillarda ayrim tilshunoslar tomonidan aytilmoqda. Masalan, R.A.Budagov o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda “unisi ham, bunisi ham bor”, - deb qayd etgan edi [Budagov, 1965: 347]. Biz ham o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapni ana shu ikki aspektda o‘rganish maqsadga muvofiqdir, degan fikrdamiz. Chunki o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapni grammatik xususiyatlarsiz va ular bajargan stilistik funksiyalarsiz to‘liq tasavvur etish qiyin. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap o‘zga shaxs fikrini ifodalash usullaridan biridir. Shunga ko‘ra, u ayrim xususiyatlari bilan odatdagi ko‘chirma gapga, boshqa 21 xususiyatlari bilan esa o‘zlashtirma gapga o‘xshaydi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap odatdagi ko‘chirma gap singari so‘zlovchining nutq uslubiga xos bo‘lgan ekspressivlik xususiyatlarini o‘zida aks ettira oladi. Lekin o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap ko‘pgina xususiyatlari bilan o‘zlashtirma gapga yaqin turadi. Uning o‘zlashtirma gap bilan yaqinligi, ikkalasining ham o‘zgalarning nutqini aynan o‘z holicha emas, balki ma’lum struktural o‘zgarish bilan ifoda etishida ko‘rinadi. SHuning uchun ham o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapni “erkin o‘zlashtirma gap” deb hisoblash mumkin. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapning muallif nutqi bilan ham umumiy va o‘xshash tomonlari mavjud. Masalan, o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap formal jihatdan muallif nutqiga o‘xshaydi, ammo u to‘liq ma’noda muallif nutqi yoki asar qahramonining nutqi ham emas. Qiyoslang: a) muallif nutqi: „Mach die Effekten fertig. Wenn wir sie am Mittag ausgehen, dann holst du den Polen und gibst ihm den Koffer zurück“, sagte er karg. Pippig schob die Hände in die Hosentaschen und Kaiff die Augen zusammen (1,78). b) o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap: Wieder horchte er angespannt auf den Namen, der nun ertönen wurde… „Mumme!“ sagte Doktor Mantelsack. „Noch einmal Aurea prima…“ Aleo Mumme! Gott sei gehobt, nun war Hanno wohl in Sicherheit! Zum dritten Mal würden die Verse kaum rezittiert werden müssen, und bei der Neupräparierung war der Buchstabe erst kürzlich an der Reihe gewesen… Mumme erhob sich (2,693). O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap so‘zlovchiga, ya’ni asar muallifiga ikki xil imkoniyatni beradi: a) qahramonning nutqini individuallashtirish; b) qahramon nutqida ifodalangan fikrga avtorning munosabatini bildirish. O‘zga gapning boshqa turlari (ko‘chirma gap, o‘zlashtirma gap) dan badiiy asarlardan tashqari, so‘zlashuv nutqida, ilmiy matnlarda ham foydalaniladi. Ammo o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapdan esa ko‘proq badiiy va publitsistik asarlarda hamda kino san’atida foydalaniladi. Chunki badiiy ijodda san’atkor o‘zi 22 tasvirlayotgan personajning “qalb dialektikasi” ni ravshan yoritish uchun uning xayolida kechayotgan tushunchalarga, ichki kurashlarga, qayta jonlanayotgan voqealarga ham murojaat qiladi: personaj bu o‘rinda tili bilan emas, dili bilan gapiradi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda muallif personajning o‘y-xayolini, armonini, orzu-tilagini chetda turib tasvirlovchi shaxs sifatida emas, balki personaj bilan birga o‘z boshidan kechiruvchi, bevosita ishtirok etuvchi shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda personaj nutqining mavqei muallif nutqinikiga nisbatan ustunlik qiladi. Ma’lumki, ko‘chirma gapda o‘zgalarning nutqi hech qanday o‘zgarishsiz berilsa, o‘zlashtirma gapda o‘zgalarning nutqi ma’lum struktural-grammatik o‘zgarishlarga uchraydi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda muallif va asar qahramoni bir paytning o‘zida gapiradi. Boshqacha aytganda, o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda asar qahramonining fikri, taassuroti hamda ichki kechinmalari u eslayotgan, tilga olayotgan shaxs nutqi to‘liq yoki qisman uyg‘unlikda ifoda qilinadi. Qiyoslang: Balla dachte an den Abend im Nebel, an die Flucht Horraths vom Sachsenring, an die ahnungslose Frau im Rostock und an Katrin Klee, die neben ihm saß, die Arme verschränkte und sich wie erschöpft auf dem Stuhl zurücklehnte. Viel spätter erst hatte er erfahren, daß in der Parteileitung darüber berachten worden war, die Ingenieurin von Wassenwerk zu verstehen, wegen ummoralischen Lebenswandels. Harrath, begriff er, niemand anders als Harrath mußte der Streit entschieden haben, denn er war der Sekretär. Aber warum war dann nicht auch er zur Verantwortung gezogen werden? Es konnte doch nicht sein, daß in der Partei mit zweierlei Mass gemessen wurde. Katrin Klee hatte bis heute geschwiegen. Sie hatte bis heute nicht den vater ihres Sohnes genannt. Ihre Sache dachte er, es ist ihr Kind und also auch ihre Sache. Abe ich muß diesen Horrath genau Kennenlernen. Ich weiß noch immer nicht welcher Horrath der richtige ist, der jenige, der jetzt den Oberbauleiter wegen bewußter Täuschung der Partei an den Matter-Pfahl stellt und ihr mit einer Stimme foltert, scharf wie ein Messen oder der andere, der mit zwei Frauen lebte, nach aussehenden Ehrenmann spielt und sich heimlich eine Geliebte hält und also 23 ebenfall die Partei täuscht. Seit dem er auf der Baustelle ist seit dem er mich verfolgt, hab ich ihn beobachtet, jeden Tag ein bißchen, nach der Nacht im Beton, im Dorf, als es um die Gentossenschaft ging, im Zug nach Berlin. Und nie han ich ihn durchschaut. Stest ist es mir leichtgefallen und schwer, leichter und schwerer, in seiner, Gegenwart, den Sozialismuß zu begreifen (10,763). Ushbu parchada o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap Viel später erste hatte er erfahren, daß in der Parteileitung darüber beraten worden war, die Ingenieurin vom Wasserwerk zu versetzen, wegen ummoralischen Lebenswandels gapidan boshlanadi. Bundan oldingi gaplar esa muallifga tegishli bo‘lib, ular o‘zidan keyin o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapning yuzaga kelishi uchun zamin hozirlaydi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda muallif va asar qahramonlarining fikrlari o‘zaro uyg‘unlashib ketadi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda qahramon nutqining o‘zlashtirma gapga xos bo‘lmagan o‘ziga xos ohang, emotsionallik kabi xususiyatlari mavjud bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplar leksik, emotsional intonatsion xususiyatlari jihatdan ham o‘zlashtirma gaplarga nisbatan sof ko‘chirma gaplarga yaqin turadi. Lekin bu xususiyatlar o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplarni odatdagi ko‘chirma gapning boshqa bir ko‘rinishi deb hisoblashga imkon bermaydi, chunki odatdagi ko‘chirma gapda faqat asar qahramoni so‘zlasa, o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda esa bir vaqtning o‘zida muallif, hamda asar qahramoni gapiradi. BIRINCHI BOB YUZASIDAN XULOSALAR “O‘zga gap” atamasi shartli ravishda qo‘llanadi. Chunki ayrim paytlar so‘zlovchining o‘zi oldin aytgan fikrlari ham qayta bayon etilishi mumkin. O‘zga gapning ifoda turlari haqida tilshunoslar o‘rtasida yagona fikr yo‘q. Ko‘pchilik olimlar tomonidan tan olingan o‘zga gap turlari uchtadir: 1. Ko‘chirma gap. 2. O‘zlashtirma gap. 3. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap. 24 O‘zga gap turlari ichida eng ko‘p tarqalgani – bu ko‘chirma gap bo‘lib., unda o‘zga shaxsning fikri so‘zma-so‘z, to‘lig‘icha, leksik-grammatik va stilistik nuqtai nazardan hech qanday o‘zgarishsiz bayon etiladi. Ko‘chirma gapdan farqli tarzda o‘zlashtirma gapda o‘zgalar fikrining shakli o‘zgartirilgan, ammo asosiy mazmuni saqlangan bo‘ladi. O‘zlashtirma gapni ko‘chirma gapning “ag‘darmasi” deb tushunish noto‘g‘ri. Chunki o‘zlashtirma gap ham ko‘chirma gap singari mustaqil sintaktik kategoriyadir. O‘zlashtirma gapni tor va keng ma’noda tushunuvchi tilshunoslar mavjud. O‘zlashtirma gapning xarakterini belgilashda asosiy rolni muallif gapi tarkibidagi boshqaruvchi so‘z o‘ynaydi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap tushunchasi tilshunoslikda ancha kech paydo bo‘lgan va u ham o‘zga shaxs fikrini ifodalash usullaridan biridir. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap ayrim xususiyatlari bilan odatdagi ko‘chirma gapga, boshqa xususiyatlari bilan esa o‘zlashtirma gapga o‘xshaydi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapda muallif personajning o‘y-xayolini, armonini, orzu-tilagini chetda turib tasvirlovchi shaxs sifatida emas, balki personaj bilan birga o‘z boshidan kechiruvchi, bevosita ishtirok etuvchi shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda personaj nutqining mavqei muallif nutqinikiga nisbatan ustunlik qiladi. II.BOB. O‘ZLASHTIRMA GAP VA UNING O‘ZGA GAP DOIRASIDA TUTGAN O‘RNI 2.1. O‘ zlashtirma gap haqida umumiy tushuncha Boshqa tillardagi singari nemis tilida ham o‘zga gap o‘zining serqirra va keng tarqalganligi bilan alohida o‘rin tutadi. O‘zga gapning ko‘chirma va o‘zlashtirma gap kabi turlari mavjud bo‘lib, tilshunoslikda ularga bir qator ilmiy ishlar bag‘ishlangan. O‘zga gap turlari ichida o‘zlashtirma gap nemis tilida keng tarqalgan bo‘lib, u bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Uning bu kabi xususiyatlari bilan tilshunoslar ko‘p vaqtlardan beri qiziqishib kelishgan. 25 O‘zlashtirma gap muammosi nemis tilida XIX-asrdan boshlab tilshunoslarni qiziqtirib kelgan. Biz bu bilan dastlab O.Be h agelning ishlarida duch kelamiz. U tuzilish jihatdan o‘zgartirilib berilgan har qanday o‘zga gapni o‘zlashtirma gap deb qarashni taklif etadi [Behagel, 1877: 120]. Keyinchalik ham ko‘plab tilshunoslar o‘zlashtirma gap muammosi bilan qiziqib kelishgan. Masalan, T.Vernaleken ko‘chirma va o‘zlashtirma gapni o‘rganishda asosiy e’tiborni ularda mayl formalarining ishlatilishiga qaratadi. Uning fikricha, bu erda indikativ va kon’yunktiv o‘zga gap turlarini bir-biridan farqlash uchun xizmat qiladi. Agarda indikativ ishlatilsa ko‘chirma gap, kon’yunktiv turganda esa o‘zlashtirma gap yuzaga keladi, degan fikrni u oldinga suradi. Bundan tashqari T.Vernaleken ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap bosh gapga bog‘lovchili yoki bog‘lovchisiz bog‘lanishi mumkin degan g‘oyani olg‘a suradi [Vernaleken, 1863: 88]. V.Vilmans o‘zlashtirma gap orqali nafaqat o‘zga shaxsning fikri, balki so‘zlovchining o‘ziga tegishli bo‘lgan fikr ham bayon qilinishi mumkin degan g‘oyani olg‘a suradi. Uning grammatikasida o‘zlashtirilgan darak, so‘roq va buyruq gaplarni o‘rganishga keng o‘rin berilgan [Vilmans. 1906:237]. Oxirgi yillar o‘zlashtirma gap ko‘pgina tillarda tilshunoslarning diqqat- e’tiborini o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Ularning ishlarida o‘zga gap o‘zlashtirma gap ko‘rinishida so‘zma-so‘z emas, balki mazmun saqlangan holda uning grammatik ko‘rinishi o‘zgartirilib bayon qilinadi, degan xulosa qilinadi. Biroq V.I.Koduxov, A.I.Zaretskiy, B.P.Ardentov, M.K.Milix kabi tilshunoslar bu fikrga qarshi chiqib, o‘zlashtirma gapda o‘zga shaxs fikri so‘zma-so‘z va so‘zma-so‘z bo‘lmagan holatda bayon qilinishi mumkin degan g‘oyani olg‘a surishadi. Misollar keltirib, o‘zlashtirma gap orqali o‘zga shaxsning fikrini so‘zma- so‘z bayon etish mumkinligini isbotlamoqchi bo‘lishadi. Masalan, M.K.Milix [Milix, 1966: 7] ikkita misol keltiradi va bu bilan o‘zga gap o‘zlashtirma gap formasida ham so‘zma-so‘z bayon qilinishi mumkin ekanligini isbotlamoqchi bo‘ladi. On sprosil: “Kuda vedet eta doroga?” (Ko‘chirma gap) 26 On sprosil, kuda vedet eta doroga. (O‘zlashtirma gap) Biroq bu narsani nemis tilida o‘z isbotini topadi, deb bo‘lmaydi, chunki o‘zlashtirilgan so‘roq gaplar har doim, darak va buyruq gap esa ko‘pincha bosh gap bilan bog‘lovchi orqali bog‘lanadi. Bu narsa o‘z navbatida ergash gap kesimining gap oxirida turishini ta’minlaydi. Natijada ko‘chirma va o‘zlashtirma gap bir-biridan farqlanadi. Qiyoslang: 1. Er hat verstanden, daß Omu ihm seine Frage nicht beantworten will. ( 10,29). 2. Fool trinkt seinen Whysky und überlegt, ob er die Burschen schon einmal gesehen hat (5,40). 3. Sie verlangten, daß Unrat und Frau mitkämen (6,199). Bulardan tashqari ko‘chirma va o‘zlashtirma gap mayl formalarining ishlatilishi bilan ham bir-biridan farq qiladi. Chunki ko‘chirma gapda odatda indikativ, o‘zlashtirma gapda esa kon’yunktiv ishlatiladi. Qiyoslang: 1. „Ich bin Student“, sagte er. 2. Er sagte, daß er Student sei. Er sagte, er sei Student. Y u qorida aytilganlardan shunday xulosa qilish mumkinki, nemis tilidagi o‘zlashtirma gapda o‘zga shaxsning fikri turli xil leksik, grammatik va stilistik o‘zgarishlarga duch keladi. Hozirgi zamon nemis tilidagi o‘zlashtirma gapni ayrim tilshunoslar ikkiga ajratishadi: a) tor ma’nodagi o‘zlashtirma gap; b) keng ma’nodagi o‘zlashtirma gap. Tor ma’nodagi o‘zlashtirma gap deganda tilshunoslar nutq ma’nosiga ega bo‘lgan fe’l va otlar orqali boshqariladigan o‘zlashtirma gapni tushunishadi. Keng ma’nodagi o‘zlashtirma gapga ergash gapni boshqaruvchi so‘zlar sifatida nafaqat so‘zlash ma’nosidagi fe’llar, balki o‘ylash, his-qilish, biron joyga yozish ma’nosidagi so‘zlar ishlatiladi. 27 Biz bu erda o‘zlashtirma gapga bag‘ishlangan ishlarni uch guruhga ajratishimiz mumkin: 1. O‘zlashtirma gapni faqat gapirish ma’nosiga ega bo‘lgan so‘zlarga bog‘lab o‘rganadigan ishlar [Jäger, 1971: 264]. 1. Er hat Frau Hohner gesagt, sie solle ihm vorlesen, was auf dem Zettel stehe. (L. Frank. Die Jünger Jesu. S. 12). 2. Mühsam lächelnd fragte Willi, von wem Alois das Wisse , ... (G.Gärlich. Das Liebste und das Sterben. S. 141). 2. Ba’zi ishlarda o‘zlashtirma gap so‘zlash va o‘ylash ma’nolariga ega bo‘lgan so‘zlarga bog‘lab o‘rganiladi [ Duden , 19 71 : 161 ] . 1. Der Jünger weinte und schwur, daß er diese Schmach nicht überleben könne (7,498). 2. Anna weinte unwillig, daß der Martin auch andauernd rauf und runter laufen müsse (3,254). 3. Ba’zi ishlarda o‘zlashtirma gap nafaqat aytilgan, o‘ylangan fikr, balki his qilingan, biron joyga yozilgan fikrni ifoda etish uchun xizmat qilishi e’tirof etiladi. Masalan. E.V.Guliga shunday yozadi: “Kosvennaya rech ponimaetsya nami shiroko, ne tolko kak peredacha chujix slov, no i kak peredacha chujix smisley, chuvstv i znaniy”. [Guliga, 1962: 27]. Boshqa tillardagi singari nemis tilida ham o‘zlashtirma gapning yuzaga kelishida muallif gapi muhim rol o‘ynaydi, chunki u orqali o‘zga gapning qachon, qaerda, kim tomonidan va qay holatda o‘z ifodasini topganini bilib olamiz. O‘zga gapning intonatsion tuzilishi va kommunikativ funksiyasi bu gaplarda bir-biriga mos kelmaydi. Dreck ist vogelfrei ko‘chirma gapi mustaqil gap tarzida namoyon bo‘lgan. U shu ko‘rinishda, ya’ni avtor gapisiz ham mustaqil ohangga ega bo‘lib, mustaqil darak gap deb hisoblanishi mumkin. ... daß er zwei Tage zu spät komme o‘zlashtirma gapi intonatsiya jihatdan ham, kommunikativ funksiyasiga ko‘ra ham o‘z mustaqilligini yo‘qotgan. Nemis tilida o‘zlashtirma gap muallif gapi tarkibidagi biron-bir so‘z bilan juda ham yaqindan aloqada bo‘ladi. Bu so‘zni biz “boshqaruvchi so‘z” deb 28 ataymiz. Bu so‘z grammatik jihatdan ham, semantik jihatdan ham turli-tuman bo‘lib, har xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Hozirgi zamon nemis tilida “ boshqaruvchi so‘z ” quyidagi ko‘rinishda namoyon bo‘lishi mumkin: a) gapirish, o‘ylash va his qilish ma’nolariga ega bo‘lgan fe’llar: Er hat verstanden, daß Omu ihm seine Frage nicht beantworten will. (8,29). b) yuqoridagi fe’llardan yasalgan otlar ( die Behauptung, die Nachricht, die Antwort, die Befürchtung, die Meinung, der Gedanke, das Gefühl usw. ) Auf seine Antwort , daß er einen Dienst suche, wies man ihn zum Aufseher der Sklaven. (7,124). v) ot kesimning o‘zgarmas qismi tarzida namoyon bo‘lgan sifatlar ( sicher, sein, einig sein, einverstanden sein, dankbar sein, sich bewußt sein usw. ) Diederich war sich tief bewußt, daß er es mit so einem Kerl nicht aufnehmen könne. (6,24). g) erkin va turg‘un so‘z birikmalari ( Antwort geben, zu verstehen geben, der Meinung sein, j-m klar machen, die Nachricht bekommen, den Gedanken treffen, auf den Gedanken kommen, Bescheid geben, Anzeige tun usw. ) ... er gab ihn zu verstehen , daß er hoher Abkunft sei und zu seinem Vergnügen reise. (5,143). S h uni alohida ta’kidlash lozimki, o‘zlashtirma gapning xarakterini aniqlashda uni boshqaruvchi fe’l alohida o‘rin tutadi. Bu fe’l o‘zgarishi bilan o‘zlashtirma gapning xarakteri ham o‘zgarishi mumkin. Qiyoslang: 1. Er antwortete , daß es Maria den Umständen entsprechend gut gehe… aytilgan fikr 2. Er meinte , daß es Maria den Umständen entsprechend gut gehe… o‘ylangan fikr 3. Er fühlte , daß es Maria den Umständen entsprechend gut gehe… his qilish 29 4. Er schrieb , daß es Maria den Umständen entsprechend gut gehe… yozilgan fikr Ba’zan boshqaruvchi so‘z tushirilib qoldirilgan bo‘lishi ham mumkin. Qiyoslang: 1. Seine Frau steckte den Kopf herein, Besuch sei gekommen . (7,379). 2. In diesem Augenblick geht im Flur die Klingel. Der Hauswert erscheint: der Luftwaffenhelfer Erich Böger werde an den Apparat gerufen (4,45). Ushbu misollarda ajratib ko‘rsatilgan konstruksiyalar o‘zga shaxs fikrini ifodalab kelmoqda. Ular bosh gap bilan bog‘lovchisiz bog‘lanib normal leksik- grammatik qurilishga ega. Biroq har ikkala holatda ham boshqaruvchi so‘z tushirilib qoldirilgan. Ergash gapning o‘zlashtirma gap ekanligini ko‘rsatuvchi yagona belgi mavjud. U ham bo‘lsa ergash gapdagi kon’yunktiv bo‘lib hisoblanadi. Aynan mana shu kon’yunktiv boshqaruvchi so‘zning tushirilib qoldirilishiga imkoniyat yaratadi. Bosh gapdagi ish harakat birinchi gapda o‘zlashtirma gapning xotin kishiga (Seine Frau) ikkinchisida esa qorovulga tegishli (Der Hauswert) ekanligini ko‘rsatadi. Bu erda shuni alohida ta’kidlash lozimki, muallif gapi tarkibidagi boshqaruvchi so‘zning ma’nosi o‘zlashtirma gapning ma’nosi bilan uyg‘unlashmog‘i lozim. Agarda o‘zlashtirma gap darak, so‘roq yoki buyruq ma’nolariga ega bo‘lsa odatda boshqaruvchi so‘z ham u bilan mazmunan moslashgan bo‘ladi. Qiyoslang: O‘zlashtirilgan darak gap: Es sei seine Braut, sagte der junge Mann (6,170). O‘zlashtirilgan so‘roq gap: Franz fragte ihn, ob er mal ein paar Fotographien vom Ferienlager schon wollte (7,64). O‘zlashtirilgan buyruq gap: Zugleich befahlen sie, daß die übrigen Reisenden sich ruhig verhalten sollten (5,501). O‘zlashtirilgan darak, so‘roq va buyruq ma’nolarini boshqaruvchi so‘zlarning turlari deyarlik bir xil. Biroq o‘zlashtirilgan darakni boshqaruvchi so‘zlar 30 qolganlariga nisbatan ko‘proqdir. O‘zlashtirilgan darak, so‘roq va buyruq gapli konstruksiyalar o‘zlarining leksik-grammatik qurilishi bo‘yicha bir qator farq qiluvchi tomonlarga ega. 1. Die Mutter sagte dem Sohn, daß sie jetzt in die Schule gehe. 2. Die Mutter fragte den Sohn, wann er in die Schule gehe. ob er in die Schule gehe 3. Die Mutter befahl dem Sohn, er solle jetzt in die Schule gehen. Ushbu darak gap tarkibida o‘zlashtirilgan xabar (1) o‘zlashtirilgan so‘roq (2) va o‘zlashtirilgan buyruq (3) bir-biridan leksik-grammatik qurilishi bilan farq qiladi. SHunday farqlantiruvchi belgilardan so‘roq so‘zi (wann) bog‘lovchi (ob) va modal fe’lning (sollen) ishtirok etish va etmasligi bo‘lib hisoblanadi. Bu belgilar bosh gap tarkibidagi fe’lning (sagte, fragte, befahl) xarakteriga mos tushadi. Muallif gapining zaruriy elementlaridan biri – bu Subjekt bo‘lib hisoblanadi. Subjekt sintaktik jihatdan muallif gapining egasi funksiyasini bajarib kelishi bilan bir qatorda, o‘zlashtirma gapning kimga tegishli ekanligini ko‘rsatib keluvchi bo‘lakdir. Biroq, kimga tegishlilik nisbiy xarakterga ega. Bu jihatdan Subjektni ikkiga ajratish mumkin: 1) o‘zlashtirma gapning kimga tegishliligini aniq ko‘rsatib keladigan Subjekt; 2) tegishlilikni k o‘ rsatmaydigan Subjekt . Birinchi holatda Subjekt ot yoki kishilik olmoshlari bilan ifodalangan bo‘ladi. Qiyoslang: 1) Es sei seine Braut , sagte der junge Mann. (H.Mann. Der Untertann, S. 170). 2) Ich fragte ihn nun um Rat, was ich mit den Toten machen solle… (6,51). 3) Wir hatten Tante Else versprochen, unsere Freunde zu dem kleinen Fest mitzubringen, weil es sonst an Tanzpartnern fehlen würde . (3,91). Uchinchi misolda, oldingilaridan farqli o‘larok, o‘zlashtirma gap tegishli bo‘lgan shaxs konkret emas. CHunki wir olmoshi orqali so‘zlovchi umumlashib ketgan va konkretlik yo‘qolgan. 31 O‘zlashtirma gapning umumlashgan, kimga tegishli ekani noma’lum bo‘lgan holatni biz muallif gapidagi eganing man gumon olmoshi orqali ifodalanganida ham kuzatamiz. Q iyoslang: A ls man sie fragte, ob sie auch Schönner erschoss en habe, gab sie eine ominöse, als Frage verkleidete Antwort: „Ja, warum eigentlich nicht den auch“. (3,14). Bu erda o‘ zlashtirma gap k o‘ rinishidagi savolga javobning k o‘ chirma gap tarzida berilishi, o‘ zga gapning bu ikki turi (k o‘chirma va o‘zlashtirma gap ) tilda parallel tarzda ishlatilishini k o‘ rsatib kelmo q da. O‘ zlashtirma gapning kimga tegishliligi noma’lum b o‘ lgan h olatni biz yana muallif gapida eganing es shaxssiz olmoshi or q ali ifodalanganida h am kuzatamiz. Q iyoslang : 1) Es war hier versprochen worden, daß kein Blut mehr fließen sollte, … (3,139). 2) Es wurde sogar von „Opfer seines Berufs“ gesprochen… auch Schönner wäre ein Opfer der Blut. (8,17). Subjekt ning grammatik jihatdan ifodalanishi bir gap doirasidan chiqib, ikkinchi (oldingi) gapga ko‘chishi ham tilda kuzatiladi. Masalan: 11.00 Anruf von Alois, den ich wirklich zum erstenmal im Leben – und ich kenne ihn seit 20 Jahren – aufgeregt und in Angst sah. Sagte, ich müsse sofort zurückkommen, … (7,50). Muallif gapi bu erda ikki gap doirasida berilgan. Birinchi gapda o‘zidan keyin o‘zga gapning kelishini ta’minlaydigan boshqaruvchi so‘z yo‘q. Bu so‘z sagen bo‘ladigan bo‘lsa, u ikkinchi gapda qatnashmoqda. Ikkinchi gap doirasidagi muallif gapi birgina kesimdan iborat. Shuning uchun ham o‘zlashtirma gapning kimga tegishli ekanligini aniqlash faqat birinchi gapning yordami bilangina amalga oshirilishi mumkin. Bu narsa o‘zlashtirma gap egasini ba’zan kontekst yordamidagina aniqlash mumkin ekanligini ko‘rsatadi. Endi shunga o‘ xshash yana bir misol keltiramiz. Bu erda o‘ zlashtirma gapni bosh q aruvchi s o‘ z fe’l emas, balki fe’ldan yasalgan ot h isoblanadi. Q iyoslang: 32 Nun, damit hatten wir ja unser Ziel erreicht… Die Frage , ob Katharina Blum gewußt hat, daß wir ins S afe Polkt gehen würden, um jemanden aufzugabeln, beantworte ich mit Ja. (10,95). Ayni paytda ham o‘zlashtirma gapning kimga tegishli ekanligini aniqlashning iloji yo‘q. Uni faqat birinchi gap yordamidagina belgilash mumkin. Biroq bu erdagi dastlabki gapda ish harakatni bajaruvchi shaxslarning ( wir) ko‘pchilik ekanligi hisobga olinsa, o‘zlashtirma gap ko‘rinishidagi savolning konkret kimga tegishli ekanligini aniqlab bo‘lmaydi. Nemis tilida die Frage otining ishlatilish doirasi shunchalik kengki, natijada u «so‘rash» ma’nosidan o‘tib, biron-bir muammo ma’nosida ham qo‘llanish darajasiga ega bo‘ladi va muallif gapining egasi funksiyasini bajarib, o‘zlashtirma gap tegishli bo‘lgan shaxsni anglatib keladi. Q iyoslang: Gegen 17, 45 erhob sich nun die Frage , ob man die Vernehmung f o rtsetzen oder unterbrechen, ob man die Blum freilassen oder in eine Zelle verbringen solle. (8,37). Asarda ushbu gapdan oldingi to‘liq bir abzats doirasida asar qahramoni Blumning tergov qilingani haqida so‘z yuritiladi va shundan keyin misolimizdagi gap keladi. Ko‘rinib turibdiki, o‘zlashtirma gap biron bir konkret shaxsga tegishli emas. S h uning uchun ham bu erda so‘zlovchi ifoda etilmagan. O‘zlashtirma gapni boshqaruvchi va muallif gapining egasi vazifasidagi die Frage so‘zi bayon qilingan fikrni emas, balki tergovchi oldida turgan ikkilanish muommosini ifoda qilib kelmoqda. Aynan shu jihatdan ushbu o‘zlashtirma gapni tergovchiga tegishli bo‘lgan fikr deb qarash mumkin. Muallif gapining tarkibida nicht inkor so‘zining paydo bo‘lishi o‘zlashtirma gap xarakterini butunlay o‘zgartirib yuboradi. Masalan: Die Frage, ob auch Hach zudringlich geworden sei, wurde nicht gestellt. (6,39). Bu erda ham muallif gapida jonsiz abstrakt tushuncha die Frage muallif gapining egasi funksiyasini bajarib kelmoqda. Ayni paytda „Ob auch Hach zudringlich geworden sei“ qurilmasining o‘zlashtirma gap ekanligi hech kimda 33 e’tiroz uyg‘otmaydi. Biroq uning kimga tegishli ekanligi yuqoridagi ergashgan qo‘shma gap doirasida noma’lum. Buning ustiga muallif gapi sostavida nicht inkor so‘zining paydo bo‘lishi o‘zlashtirilgan so‘roq gapning bayon qilinmaganligini ko‘rsatadi va umuman bunday qurilmalarda o‘zlashtirma gap maqomi borligi shubhali bo‘lib qoladi. Bu narsa nemis tilida nicht inkor so‘zining tuzilish jihatdan bir xil bo‘lgan ergash gapda o‘zlashtirma gapning bor-yo‘qligini ko‘rsatuvchi asosiy belgi bo‘lib xizmat qilishni ko‘rsatadi. Qiyoslang: 1. Achmad sagte, daß er krank sei 2. Achmad sagte nicht, Bu o‘ rinda bir ergash gap bilan bir-biridan far q lanuvchi ikki muallif gapi bo g‘ lanayotganini k o‘ ramiz. Birinchi holatda ergash gapning tuzilish va mazmun jihatdan o‘zlashtirma gap ekanligi izoh talab qilmaydi. Biroq ikkinchi gapda nicht inkor so‘zining paydo bo‘lishi bilan ergash gapning o‘zlashtirma gapligi yo‘qoladi. Chunki bu erda so‘zlovchi Subjekt – Ahmad o‘zining kasal ekanligi xakida xabar bermagan va natijada so‘zlovchining gapi o‘zlashtirilib berilayotganini dallilay olmaymiz. 2.2 O‘zlashtirma gapni o‘zga gapning boshqa turlari bilan qiyoslab o‘rganish Tilshunoslikda o‘zga gapning usullari haqida ko‘plab fikrlar bayon qilingan bo‘lsada, uning uchta turi barcha tilshunoslar tomonidan tan olingandir. Ular: 1) ko‘chirma gap (direkte Rede ); 2) o‘zlashtirma gap (indirekte Rede); va 3) o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap (erlebte Rede). Ularning har biriga bag‘ishlangan ilmiy ishlar bir talaydir. Ularda o‘zga gap turlarining u yoki bu tomoni atroflicha o‘rganilgandir. O‘zga gapning turlari ichida o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap tilshunoslarning e’tiborini o‘ziga ancha kechroq tortgan. Hozirgi paytda o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap grammatik hamda stilistik nuqtai nazardan tahlil qilinib kelinmoqda. 34 O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap o‘zga gapning mustaqil bir turi bo‘lib, u ko‘p jihatlari bilan ko‘chirma gapdan ham, o‘zlashtirma gapdan ham tubdan farq qiladi. Bu erda muallif gapi bilan so‘zlovchi nutqi o‘rtasidan aniq bir chegarani o‘tkazib bo‘lmaydi. U muallif gapining tarkibiga kirib ketgan bo‘ladi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap ayrim tomonlari bilan ko‘chirma gapga ham, o‘zlashtirma gapga ham o‘xshab ketadi. Masalan, unda ko‘chirma gapdagi singari so‘zlovchining o‘ziga xos leksikasi o‘z ifodasini topgan bo‘lsa, o‘zlashtirma gap singari qo‘shtirnoqqa olinmagan bo‘lib, muallif nuqtai nazardan qurilgan bo‘ladi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap va muallif gapi bir maqsad yo‘lida maxsus qurilmani tashkil etadi. Qiyoslang: Er hatte keine Zeit. Er war bei Gott überhäuft. Sie sollte sich gedulden und sich gefälligst noch fünfzigmal besinnen (Th.Mann. Der Untertan. S. 37). O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap o‘zining leksik-grammatik qurilishi, emotsional his-tuyg‘u bezagi va intonatsiyasiga ko‘ra o‘zlashtirma gapga nisbatan ko‘chirma gapga ancha yaqin turadi. Biroq bundan qat’iy nazar bu erda ham ikki shaxs fikrini (muallif va so‘zlovchi) bir-biridan ajratib bo‘lmaydi va natijada ularni o‘zlashtirma gapning ifoda formasi deb bo‘lmaydi. Aynan mana shu xislat, ya’ni ikki shaxs fikrining birlashishi o‘zga gapning barcha turlariga xos bo‘lgan xususiyat bo‘lib hisoblanadi. O‘zga gap turlari ichida ko‘chirma va o‘zlashtirma gap bir-biriga ancha yaqin bo‘lib, ularning har ikkalasiga xos bo‘lgan umumiy va farq qiluvchi tomonlar mavjud. Aynan mana shu narsani ko‘rsatish maqsadida endi biz ko‘chirma va o‘zlashtirma gapni parallel tarzda tahlil qilamiz. Tilshunoslarning ilmiy ishlari bilan tanishish shuni ko‘rsatadiki, ba’zi tadqiqotchilar (ayniqsa turkologlar) o‘zlari o‘rganayotgan tilda o‘zlashtirma gapning mavjudligini butunlay inkor qiladi. Masalan, U.B.Aliev shunday yozadi: "V karachaeva-balkarskom yazike net osobix form dlya virajeniya znacheniy kosvennoy rechi, est tolko forma pryamoy rechi, kotoraya upotreblyaetsya v odinakovoy mere kak pryamaya i kak kosennaya rech"[Aliev, 1973: 344]. 35 Shuningdek, o‘zlashtirma gapni o‘zbek tili materiali asosida o‘rgangan Muhammadjon Iminov o‘zining „O‘zlashtirma gap bormi?“ nomli maqolasida quyidagi xulosalarga keladi: 1. Ko‘chirma gap hech qachon o‘zlashtirma gapga aylantirilib o‘zgaga uzatilmaydi. 2. Ko‘chirma gapni o‘zlashtirma gapga aylantirish va uning variant-usullarini ko‘rsatish mantiqsiz va asossizdir. 3. O‘zbek tilida o‘zlashtirma gap butunlay yo‘q. „O‘zlashtirma gap“ yo‘qligi tufayli bu terminni ishlatish ham o‘rinsizdir "[Iminov, 1994: 63]. Tilshunoslarning bu kabi fikrlari keyingi tadqiqotchilar tomonidan tanqid ostiga olingan va o‘zlashtirma gap o‘zga gapning boshqa ko‘rinishlari bilan bir qatorda o‘rganilib kelinmoqda "[Yo‘ldoshev, 1996: 10]. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplar o‘ziga xos bir qator struktural belgilarga ega bo‘lib, ular o‘zga gap turlarining tilda mustaqil til birliklari sifatida namoyon bo‘lishini ko‘rsatadi. Ular o‘rtasidagi umumiylik ularning mazmun ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. R.A.Budagov ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarning o‘zaro munosabatiga quyidagicha ta’rif beradi: „Pryamaya rech imeet svoi osobennosti, svoi sredstva virajeniya, svoi zakonomernosti. To je sleduet, skazat i o kosvennoy rechi … Konechno, svoeobrazie kajdogo vida rechi vovse ne oznachaet, chto mejdu nimi ne sushestvuet svyazi, no svyaz eta ne svoditsya k mexanicheskoy “ transpozitsii ” i obuslovlena … obshim zamislom govoryashego” [Budagov, 1965: 345]. Bu kabi fikrlarni E.V. Guliga ham bayon qiladi: „Ponimanie kosvennoy rechi tolko kak perletsovka pryamoy predstavlyaetsya nam nevernim … Posle togo kak kosvennaya rech voznikla i oformilas sintaksicheski, ona suщestvuet kak opredelennaya model i ispolzuetsya v pismennom yazike kak samostoyatelnoe grammaticheskoe yavlenie daleko ne vsegda obratimoe“ [ Guliga, 1957: 158]. Ayrim tilshunoslar o‘zlashtirma gapni o‘rganishda bari bir ko‘chirma gapga tayanishadi. Ular oldin ko‘chirma gapga misol keltirishadi va uni o‘zlashtirma 36 gapga aylantirib, bu jarayonda sodir bo‘lgan o‘zgarishlar orqali ko‘chirma va o‘zlashtirma gapga ta’rif berishadi [ Sharipov, 1955: 19; Belyaeva, 1967: 302]. Bizningcha, o‘zga gapni bu kabi o‘rganish ko‘chirma va o‘zlashtirma gapning mustaqil sintaktik kategoriya ekanligiga putur etkazib, o‘zlashtirma gapni ko‘chirma gapning “ag‘darmasi” degan tushunchaga olib keladi. Axir tan olish lozimki, yozma yoki og‘zaki nutqda kishi hech vaqt o‘zga shaxs fikrini avval ko‘chirma, keyin esa o‘zlashtirma gap ko‘rinishida bayon qilmaydi. Ularning biri ikkinchisi uchun asos bo‘laolmaydi. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gap mustaqil sintaktik kategoriyalar sifatida biri ikkinchisiz o‘zgalar fikrini bayon qilish uchun xizmat qiladi. Ammo shuni alohida ta’kidlash lozimki, ko‘chirma va o‘zlashtirma gap yagona bir fikrga tayanadi. Uni biz shartli ravishda dastlabki fikr deb ataymiz. Aynan mana shu fikr ko‘chirma va o‘zlashtirma gap uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. U muayyan bir shart-sharoit asosida yo ko‘chirma, yoki o‘zlashtirma gap ko‘rinishida o‘z ifodasini topadi. Masalan, biror kishi “Men ertaga Toshkentga boraman” deb aytsa yoki xayolidan o‘tkazsa u hali o‘sha kishining fikri, rejasi bo‘lib hisoblanadi. Endi ushbu fikrni ikkinchi bir shaxs ko‘chirib yoki o‘zlashtirib qayta bayon etishi mumkin. Shundan keyingina u ko‘chirma yoki o‘zlashtirma gapga aylanadi. Qiyoslang: Ushbu misol shuni ko‘rsatadiki, ko‘chirma va o‘zlashtirma gap zaminida bir narsa, bir fikr yotadi. Aynan mana shu fikrni ifoda etish uchun ko‘chirma va o‘zlashtirma gap binnar oppozitsiyani tashkil etib, o‘ziga xos sintaktik sinonimlar sifatida namoyon bo‘ladi. Ushbu konstruksiyalarni sintaktik sinonimlar deb atashimizga sabab ularning bir xil mazmunga ega bo‘lishidir. 37Dastlabki fikr : Men ertaga Toshkentga boraman . Ko’chirma gap : “ Men ertaga Toshkentga boraman ” - dedi u . O’zlashtirma gap : U o’zining ertaga Toshkentga borishini aytdi. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gap nemis tilida sintaktik sinonimlarni tashkil qilsada, ular bir-biridan farq qiluvchi ko‘pgina tomonlarga ega. Aynan mana shu tomonlarni ko‘rsatish maqsadida biz ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarni har tomonlama tahlil qilishga harakat qilamiz. Muallif gapi sifatida biz nemis tilida Er sagte (fragte) kabi sodda formalarni olamiz. 1. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gapning leksik-grammatik qurilishi hhhoojokhk Misollardan ko‘rinib turibdiki, dastlabki fikr ko‘chirma gap ko‘rinishida leksik grammatik va semantik jihatdan hech qanday o‘zgarishga duch kelmaydi. Unga faqat muallif gapi qo‘shiladi. O‘zlashtirma gapda esa bir qator o‘zgarishlar kuzatiladi: a) bog‘lovchili o‘zlashtirma gapda kesim gapning eng oxiriga ko‘chiriladi. U bog‘lovchisiz muallif gapi bilan bog‘langanda so‘z tartibi dastlabki fikrniki bilan bir xil bo‘ladi; b) kishilik olmoshi almashadi. Bu erda birinchi shaxs o‘rnini uchunchi shaxs egallaydi, ya’ni ich → er; v) egalik olmoshi o‘zgaradi, ya’ni meine → seine. 2. O‘zga gapli konstruksiyalarning sintaktik funksiyasi. 38Dastlabki fikr : Ich habe gestern diesen Mantel für meine Schwester gekauft. Ko’chirma gap : „Ich habe gestern diesen Mantel für meine Schwester gekauft“, sagte er. O’zlashtirma gap : Er sagte, dass er gestern diesen Mantel für seine Schwester gekauft habe // er habe gestern diesen Mantel für seine Schwester gekauft. Dastlabki fikr : Die Sonne scheint heute hell Ko’chirma gap : Er sagte: „Die Sonne scheint heute hell“ O’zlashtirma gap : Er sagte, daß die Sonne heute hell scheine Ko‘chirma gap ko‘rinishidagi o‘zga gap gaplarga xos bo‘lgan barcha belgilarga ega: predikativlik va modallik, intonatsion tugallik. Ko‘chirma gapli konstruksiyalarni qo‘shma gapning qay turiga kiritish borasida tilshunoslar o‘rtasida yagona fikr yo‘q. Ba’zi tilshunoslar uni bog‘langan qo‘shma gaplar qatoriga kiritsa, boshqalari ularni ergash gapli qo‘shma gaplar deb ham atashadi. Shuningdek ko‘chirma gapli konstruksiyalarni qo‘shma gapning maxsus turi deb atovchi olimlar ham oxirgi yillarda paydo bo‘la boshladi [Zinder, 1957: 300; Guliga, 1966: 165; Zenchenko. 2007: 61]. O‘zlashtirma gapda o‘zga gap ergash gap ko‘rinishida o‘z ifodasiga ega bo‘lib, bosh gapga grammatik nuqtai nazardan tobe bo‘lib keladi va uni mazmunan to‘ldirish uchun xizmat qiladi. (Qiyoslang: Er sagte, dass die Sonne heute hell scheine ). Bosh gap ham mazmunan to‘liq bo‘lmasdan, u sinsemantik xarakterga ega. Uning tarkibida sagen fe’li ishtirok etgan bo‘lib, uning grammatik va mazmunan to‘ldirilishi talab qilinadi. Demak, bu erda bosh gap ham, ergash gap ham bir-biriga muhtoj bo‘lib, ular biri ikkinchisiz to‘liq emas. Ushbu komponentlar bir-biriga nisbatan sinsemantik xarakterga ega. 3. O‘zga gap va muallif gapi o‘rtasidagi sintaktik chegara va bog‘lanish. Ko‘chirma gap bu erda mustaqil gap tarzida namoyon bo‘lishi sababli u va muallif gapi o‘rtasidagi sintaktik chegara yaqqol saqlangan bo‘ladi. Ko‘chirma gap bu tilda muallif gapi bilan har doim bog‘lovchisiz bog‘langan bo‘ladi. 39Dastlabki fikr : : Akmal schreibt einen Brief Ko’chirma gap : Er sagte : „Akmal schreibt einen Brief“ O’zlashtirma gap : Er sagte, dass Akmal einen Brief schreibe ёки Er sagte, Akmal schreibe einen Brief O‘zlashtirma gap va muallif gapi o‘rtasidagi sintaktik chegara ko‘chirma gapniki darajasida yaqqol saqlangan bo‘lmaydi. Muallif gapi va o‘zlashtirma gap tuzilish jihatdan ham, mazmun jihatdan ham bir-biri bilan juda yaqin aloqada bo‘ladi. C h unki ular bitta sintaktik qurilmaning ikki komponenti bo‘lib hisoblanadi. O‘zlashtirma gap bu tilda muallif gapi bilan turli xil bog‘lovchi vazifasini o‘taydigan so‘zlar orqali bosh gapga bog‘lanadi. Bog‘lovchi so‘zning bor yo‘qligiga qarab ergash gapdagi so‘zlar tartibi turli xil ko‘rinishga ega bo‘ladi. 4.Emotsional his-tuyg‘uni ifodalovchi so‘zlar va murojaat formalarining ishlatilishi. Ko‘chirma gapga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri uning tarkibida murojaat formalari, yuklama, kirish so‘zlar va boshqalarning ishlatilishidir. Masalan, dastlabki fikr tarkibidagi murojaat formasi Student Karimov ko‘chirma gap shaklida ham saqlanadi va ular ikki holatda ham u vergul orqali ajratilgan bo‘ladi. Bundan tashqari Ihnen so‘zi ham saqlangan bo‘lib, u adresatni ko‘rsatadi. Bu erda Student Karimov va Ihnen so‘zlari bir shaxsni ko‘rsatib keladi. Biroq o‘zlashtirma gapda bir shaxsni aks ettiruvchi so‘zlar birlashtirilib bir xil ko‘rinishga ega bo‘ladi. Masalan, bizning misolimizda Student Karimov o‘ziga aniq artikl dem - ni qabul qiladi va gap tarkibidan Ihnen so‘zini siqib chiqaradi va o‘zi to‘ldiruvchi funksiyasini bajarib keladi . 5. Mayl formalarining ishlatilishi Nemis tilida mayl formalari dastlabki fikr va ko‘chirma gapda bir-biriga mos tushadi. Bunday mos tushish shaxs qo‘shimchalarida ham saqlanadi. Biroq o‘zlashtirma gapda birinchi shaxs o‘rnini uchunchi shaxs egallaydi va ko‘p 40Dastlabki fikr : Student Karimov, ich verspreche Ihnen die Hilfestunden zu leisten. Ko’chirma gap : „Student Karimov, ich verspreche Ihnen die Hilfestunden zu leisten“, sagte er. O’zlashtirma gap : Er sagte, dass er dem Studenten Karimov die Hilfestunden zuleisten verspreche. holatlarda indikativ o‘rnini kon’yunktiv egallaydi. «V pridatochnix predlojeniyax (dopolnitelnix, opredelitelnix, pridatochnix podlejaщego i dr.), soderjaщix kosvennuyu rech, a takje misli, chuvstva, perejivaniya personajey, peredannie v kosvennoy forme, obichno upotreblyaetsya kon’yunktiv» [Guliga, Natanzon, 1958: 147]. Nemis tilidagi o‘zlashtirma gapda kon’yunktivning qo‘llanishi borasida tilshunoslar o‘rtasida turli fikrlar mavjud. XIX – asrning boshlaridagi ba’zi chet ellik tilshunoslar kon’yunktivning o‘zlashtirma gapdagi ma’nosini mustaqil gaplardagi ma’no bilan bir xil qilib qo‘yadi, ya’ni ularning fikricha, kon’yunktiv har doim noaniqlik, ikkilanish kabi ma’nolarini o‘zida mujassamlashtirgan bo‘ladi. Masalan, X.A.Shyotenzak indikativ va kon’yunktivni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi va u agarda so‘zlovchi bayon qilinayotgan fikr mazmuni bilan ham fikr bo‘lsa indikativ, rozi bo‘lmaganda esa kon’yunktiv qo‘llanadi degan fikrni olg‘a suradi [Schötensack, 1956: 150]. X.A.Shyotenzakning ushbu fikri keyingi tadqiqotchilarning ishlarida ham kuzatiladi. Bu narsani biz to XX –asrgacha paydo bo‘lgan ilmiy ishlarda ham kuzatamiz. Biz olimlarning bu kabi fikrlarini to‘lig‘icha inkor qilolmaymiz. CHunki bu xildagi holatlar haqiqatdan ham qadimgi nemis tili davrida kuzatiladi. Boshqa bir nemis olimi O.Bexagel ko‘p yillik izlanishlari natijasida kon’yunktivga boshqacha ko‘z bilan qaraydigan bo‘ldi. Uning fikricha, kon’yunktiv o‘zlashtirma gapda sof formal xarakterga ega, ya’ni kon’yunktiv gapning tobeligini ko‘rsatuvchi yagona grammatik vositadir [O.Bexagel, 1911: 314]. Bu fikrga qo‘shilgan G.Paul shunday yozadi: “Kosvennaya rech v sovremennom nemetskom yazike sleduet rassmatrivat kak nechto grammaticheski zavisimoe prichem priznakom zavisimosti yavlyaetsya kon’yunktiv” [Paul, 1960: 159]. Tilshunoslikda shunday olimlar ham borki, qaysikim ular kon’yunktiv haqidagi bu ikki xil fikrni birlashtirib, ularning har ikkalasini ham ma’qullaydi. Ular jumlasiga V.Flemig va Dudenlarni kiritish mumkin. 41 Yana bir nemis olimi Z.Eger o‘zlashtirma gapni tor ma’noda tushinib, unda Konjunktiv I ning ishlatilishini tan oladi [Jäger, 1971: 54]. Nemis tilidagi Konjunktiv T.V.Stroeva va E.V.Guligalar tomonidan keng ko‘lamda tahlil qilingan. Ular kon’yunktiv o‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi grammatik vosita bo‘lib hisoblanadi degan g‘oyani olg‘a suradi. Bu yo‘l bilan ergash gap bosh gapdan ajratiladi. Bu fikr boshqa tilshunoslar tomonidan ham qabul qilingan bo‘lib, ular kon’yunktivni o‘zlashtirma gapni kontekstdan ajratib oluvchi “shablon” sifatida qaraydilar [Stroeva, 1957: 352; Guliga, 1977: 261]. O‘zga gapning ifoda usullarini qiyosiy o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, ko‘chirma, o‘zlashtirma va o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplar bir maqsad yo‘lida, ya’ni o‘zga shaxslar fikrini bayon qilish yo‘lida xizmat qiladi va ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ham ega. IKK INCHI BOB YUZASIDAN XULOSALAR O‘zga gapning mustaqil gap doirasida qo‘llanishi borasida turli xil fikrlar mavjud bo‘lishidan qat’iy nazar barcha tilshunoslar tomonidan tan olingani uchtadir. Ular ko‘chirma, o‘zlashtirma va o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplardir. O‘zga gapning barcha turlari uchun umumiy va farq qiluvchi tomonlar ham mavjud. Ularning har biri o‘ziga xos sintaktik kategoriya bo‘lib hisoblanadi. Ko‘chirma gapda o‘zga shaxs fikri so‘zma-so‘z bayon qilinsa, o‘zlashtirma gapda uning asosiy mazmuni izhor qilingan bo‘ladi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap ayrim tomonlari bilan ko‘chirma gapga, ba’zi jihatlari bilan esa o‘zlashtirma gapga o‘xshab ketadi. O‘zlashtirma gap ayrim tomonlari bilan ko‘chirma gapga yaqin turadi. O‘zlashtirma gapni tilshunoslar tor yoki keng ma’noda tushunishadi. Uning xarakterini belgilashda asosiy rolni muallif gapi o‘ynaydi. Aynan u orqali o‘zlashtirma gapning kimga tegishliligini va qachon, qaerda bayon qilinganligini bilib olish mumkin. Muallif gapidagi bir so‘z o‘zlashtirma gapni boshqarish uchun xizmat qiladi. Aynan mana shu so‘z orqali o‘zlashtirma gapning bayon 42 qilinganligini, his qilinganligini, xayolidan o‘tkazganligini yoki biron joyga yozilganligini bilib olish mumkin. Ko‘chirma gapda ham, o‘zlashtirma gapda ham ikki shaxsning fikri o‘z ifodasini topgan bo‘ladi. Ular muallif va so‘zlovchi bo‘lib hisoblanadi. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarni bir-biri bilan qiyos qilish natijasida quyidagilar aniqlandi: 1. Ko‘chirma gapning ham, o‘zlashtirma gapning ham asosida o‘zga shaxsning “dastlabki fikri” yotadi. 2. Dastlabki fikr ko‘chirma gap ko‘rinishida leksik, grammatik va semantik jihatdan hech qanday o‘zgarishga duch kelmaydi. Unga faqat muallif gapi qo‘shiladi. O‘zlashtirma gapda esa bir qator leksik-grammatik o‘zgarishlar yuz beradi. 3. Ko‘chirma gapli konstruksiyalarining qo‘shma gapning qay bir turiga mansubligi borasida tilshunoslar o‘rtasida yagona fikr yo‘q. O‘zlashtirma gapli konstruksiyalar asosan ergash gapli qo‘shma gaplarni hosil qiladi. 4. Ko‘chirma gap ancha mustaqil xarakterga ega bo‘lib, u bilan muallif gapi o‘rtasida sintaktik chegara yaqqol saqlangan bo‘ladi. Ko‘chirma gap tegishli tinish belgilari bilan ham muallif gapidan ajralib turadi. O‘zlashtirma gap bilan muallif gapi ergash gapli qo‘shma gaplar doirasida sintaktik aloqaga kirishadi. O‘zlashtirma gapni muallif gapi bilan bog‘lashda bir qator bog‘lovchi so‘zlar ishtirok etadi. 5. Ko‘chirma gapga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri uning tarkibida murojaat formalari, yuklama, kirish so‘zlar va boshqa his-hayajonni ifoda etuvchi so‘zlarning ishlatilishi bo‘lib hisoblanadi. O‘zlashtirma gapda esa ularga o‘rin yo‘q. 6. Ko‘chirma gapda ham, o‘zlashtirma gapda ham indikativ va kon’yunktivning ishlatilishi kuzatiladi. Biroq o‘zlashtirma gapda ko‘proq kon’yunktiv ishlatiladi. U bu erda o‘ziga xos “shablon” funksiyasini o‘taydi. 43 III.BOB. NEMIS TILIDA O‘ZLASHTIRMA GAPNING MUSTAQIL GAP DOIRASIDA QO’LLANISHI. 3.1.O‘zga gapni boshqaruvchi muallif gapi va uning tarkibidagi so‘zlarning tahlili O‘zlashtirma gapning bu turi hozirgi zamon nemis tiliga xos bo‘lgan konstruksiyalardan biri bo‘lib, u badiiy adabiyotda ancha keng tarqalgandir. Muallif odatda nutqni chigallashtirib yubormaslik uchun o‘zga shaxsning fikrini yanada detallashtirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yganda o‘zga gapning bu ko‘rinishidan foydalanildi. Muallif nutqi va o‘zlashtirma gap o‘rtasidagi chegara bu erda yaqqol saqlangan bo‘lib, ushbu ikki shaxs o‘rtasidagi nutq alohida mustaqil gaplar ko‘rinishida o‘z ifodasini topadi. Qiyoslang: Auch die Frau Pastor bestätigte es. Noch heute habe sie Guste in Lackschuhen und lila Strümpfen gesehen. Das verspreche nichts Gutes. (10,121). Bu kabi konstruksiyalarni o‘zlashtirma gapning ifoda formasi deb hisoblashimizga quyidagilar asos bo‘lib xizmat qiladi: a) ularning o‘zga shaxs fikri asosida yuzaga kelganligi; b) muallif nuqtai nazaridan qurilishi; v) ularning maxsus kontekstga bog‘liq bo‘lishi. Bu narsani yuqorida keltirgan misolimizga tahlil qiladigan bo‘lsak, aytish mumkinki, bu qurilma o‘zga shaxs fikri asosida paydo bo‘lgan. Bu shaxs bu erda Frau Pastor bo‘lib hisoblanadi. Ikkinchidan, u muallif nuqtai nazaridan qurilgan. Buni sie kishilik olmoshi va u bilan moslashgan habe gesehen fe’li ko‘rsatib kelmoqda. Shuni ta’kidlash lozimki, bu kabi o‘zlashtirma gaplar faqat grammatik nuqtai nazardangina mustaqil. Mazmunan esa ular muallif gapi bilan chambarchas bog‘liq va bir butunlikni tashkil etadi. Natijada o‘zlashtirma gapning yuzaga kelishi uchun “ maxsus kontekst” talab qilinadi. Bunday kontekstni misolimizda “Auch... es” konstruksiyasi hosil qilgan. Aynan bunday kontekstlar mustaqil gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gapning yuzaga kelishi uchun zaruriy komponent bo‘lib hisoblanadi. Chunki aynan u o‘zlashtirma gapning qachon, qaerda, kim tomonidan va qay holatda bayon qilinganini ko‘rsatib keladi. 44 Muallif gapi ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gaplarda fikr tugallangan bo‘ladi. Ularda modallik ham mustaqil xarakterga ega bo‘lib, zamon formalarining qo‘llanishi kontekstga nisbatan nisbiy qo‘llanishga ega. Ifoda maqsadiga ko‘ra bu xildagi o‘zlashtirma gap o‘z mustaqilligiga ega. So‘z tartibi xuddi oddiy mustaqil gaplardagi singari bo‘ladi. Xuddi shu narsani ularning intonatsiyasiga nisbatan ham aytish mumkin. Darak gaplarga nisbatan mustaqil so‘roq gaplar bir qator farqlanuvchi tomonlarga ega. Bu erda quyidagi ko‘rinishdagi so‘roq gaplar nazarda tutilmoqda. Moskau. Ob er wirklich nach Moskau kommen würde? Er wagte es nicht zu glauben und war doch voller Ungeduld. Ko‘rinib turibdiki, so‘roq gaplar ham mustaqil gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gaplarni hosil qilishi mumkin. O‘zlashtirilgan darak gaplar ham, so‘roq gaplar ham tugal ma’noga ega. Darak gaplarda odatda bog‘lovchi ishlatilmaydi, so‘roq gaplarda “ob” bog‘lovchisi yoki so‘roq so‘zlar o‘z ifodasiga ega va natijada ular so‘z tartibining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. O‘zlashtirma gapning mustaqil gap ko‘rinishida o‘z ifodasini topishida nemis tilidagi kon’yunktiv juda muhim rol o‘ynaydi. Chunki u juda ko‘p holatlarda o‘zlashtirma gapning zaruriy elementi bo‘lib keladi. Shu boisdan bo‘lsa kerak, ayrim tilshunoslar uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zlashtirma gapni ko‘rsatuvchi yagona formal element deb yozishadi. Bu haqda Gerhard Helbig shunday yozadi: “V tak nazivaemoy soobshaemoy rechi” (v kotoroy sleduyut drug za drugom neskolko bessoyuznix pridatochnix predlojeniy bez povtorno vvodimogo glagola) kon’yunktiv vistupaet kak edinstvennoe sredstvo ... dlya oboznacheniya kosvennoy rechi i poetomu on yavlyaetsya i obyazatelnim [Helbig, 1974: 32]. Bu fikrga asosan qo‘shilish mumkin. Biroq ba’zi holatlarda mustaqil gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gaplarda kon’yunktiv o‘rnini indikativ egallaydi. Bunday paytda situatsiya, umumiy kontekst mustaqil gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gapni payqash uchun xizmat qiladi, deb hisoblaydi E.V.Rozen [Rozen, 1974: 22]. U quyidagi ko‘rinishdagi misolni o‘z fikrini tasdiqlash uchun keltiradi: 45 Und Christa erzählte, daß tausend Kerzenflammen den mächtigen Dom erhellten, Hunderte von armdicken Kerzen brann ten auf dem Hauptaltar, und doch waren die ungeheuren Umrisse des Kirchenschiffes kaum zu ahnen. Auch von der dicht gedrängt in Menge sah man nicht mehr als schattenhafte Umrisse … E.V.Rozen mustaqil gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gapda kon’yunktiv ham, indikativ ham ishlatilishi mumkinligini ko‘rsatib, ularni ikkiga ajratadi: 1) kesimi kon’yunktivda turgan o‘zlashtirma gapli mustaqil gap; 2) kesimi indikativda turgan o‘zlashtirma gapli mustaqil gap. Biz mustaqil gaplarni bu tarzda ikkiga ajratishni o‘rinli deb hisoblamaymiz. Chunki bu erda asosan kon’yunktiv ishlatilib, juda kam holatlardagina indikativ keladi. Shu bois ularning har birini o‘zlashtirma gapning bir ko‘rinishi deb qarash maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Har holda mayl formalari sintaktik konstruksiyaning turini o‘zgartirmaydi. 3.2. O‘zlashtirma gapning semantik, leksik- grammatik belgilari O‘zga gapga bag‘ishlangan ishlarda olimlar ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarni mazmunan bir-biriga qarama-qarshi qo‘ygandek tuyiladi. Chunki ularning ta’kidlashicha, ko‘chirma gapda o‘zga shaxs fikri so‘zma-so‘z, hech qanday o‘zgarishsiz bayon etilsa, o’zlashtirma gapda faqat uning mazmuni o‘z ifodasini topgan bo‘ladi. O‘zlashtirma gapdan ko‘zda tutilgan maqsad o‘zgalar (ba’zan o‘zining ham oldingi gapini) fikrining asosiy mazmunini boshqalarga etkazish bo‘lib hisoblanadi. Uning leksik-grammatik qurilishi ikkinchi planga o‘tkaziladi. Hozirgi zamon nemis tilida o‘zlashtirma gapni farqlovchi bir qator belgilar mavjud. Ular quyidagilardan iborat: 1) birinchi shaxs o‘rnini uchunchi shaxsning egallashi; 2) mayl formalarining o‘zgarishi (indikativ o‘rnini kon’yunktiv egallaydi); 3) o‘zlashtirma gapni boshqaruvchi fe’lning paydo bo‘lishi (sagte); 4) so‘z tartibining o‘zgarishi; 5) ohang o‘zgarishi; 6) kontekst. Ushbu belgilar o‘zlashtirma gapning o‘ziga xos bir mustaqil kategoriya ekanligidan dalolat beradi. Buyuk rus tilshunosi A.Peshkovskiy bu haqda shunday yozgan edi: “Vo mnogix drugix yazikax kosvennaya rech sintaksicheski rezko otlichaetsya ot 46 pryamoy (spetsionalnoe upotreblenie nakloneniy, soyuzov, lichnix slov), tak chto v ney suщestvuet spetsialniy i ochen slojniy shablon kosvennoy peredachi rechi, i v sintaksise takix yazikov izuchenie etogo shablona zanimaet ochen vajnoe mesto” [Peshkovskiy, 1955: 314]. Aynan shu aytilganlar nemis tiliga ham xosdir. Chunki o‘zlashtirma gap bu tilda ham o‘ziga xos modelga ega bo‘lib, uni o‘zga gapning boshqa turlaridan farq qilish uchun xizmat qiladigan bir qator leksik-grammatik belgilarga ega. O‘zlashtirma gapli konstruksiyalar boshqa unga o‘xshash gaplardan umumiy mazmuni, ya’ni semantik jihatdan ham farq qiladi. Chunki bu qurilmalarda oldin aytganimizdek ikki shaxs (muallif va so‘zlovchi) fikri birlashtirilgan bo‘lib, muallif gapi bosh gapda, so‘zlovchi fikri esa ergash gapda o‘z aksini topgan bo‘ladi. Agarda biz ergash gapli qo‘shma gapning kommunikativ funksiyasini bosh gap xarakteriga qarab belgilaydigan bo‘lsak, har bir funksional tipda uchtadan o‘zlashtirma gapli variant mavjudligini kuzatamiz. Mana ular: I. Darak gap. a) o‘zlashtirilgan xabar bilan: Der Klassenleiter sagte seiner Schülerin, daß er morgen einen Vortrag halten werde . b) o‘zlashtirilgan so‘roq bilan: Der Klassenleiter fragte seine Schülerin, ob sie morgen einen Vortrag halten werde. v) o‘zlashtirilgan buyruq bilan: Der Klassenleiter sagte seiner Schülerin, sie solle morgen einen Vortrag halten. II. So‘roq gap a) o‘zlashtirilgan xabar bilan : Wer hat gesagt daß sie morgen einen Vortrag halten werde? b) o‘zlashtirilgan so‘roq bilan: Wer hat gefragt, ob sie morgen einen Vortrag halten werde? v) o‘zlashtirilgan buyruq bilan: Wer gat gesagt, daß sie morgen einen Vortrag halten solle? III. Buyruq gap 47 a) o‘zlashtirilgan xabar bilan : Sagen Sie ihr, daß sie morgen einen Vortrag halten werde! b) Fragen Sie sie, ob sie morgen einen Vortrag halten werde! v) o‘zlashtirilgan buyruq bilan: Sagen Sie ihr, daß sie morgen einen Vortrag halten solle! Y u qoridagi gaplar ichida eng keng tarqalgani – bu darak gaplar bo‘lib hisoblanadi. Unda ikki shaxsning nutqi o‘z ifodasini topib, yaxlit holatda bir-biri bilan birlashgan bo‘ladi. Ulardan muallif gapi bosh gap ko‘rinishida, o‘zga shaxs fikri esa ergash gap tarzida o‘z aksini topgan bo‘ladi. Bu narsa odatda boshqa kommunikativ tiplarda to‘liq ma’noda o‘z aksini topmagan bo‘ladi. Masalan, Sagen Sie ... ko‘rinishidagi buyruq gapda o‘zga shaxs fikri o‘z ifodasini topmagan, balkim u tinglovchini gapirishga undaydi. U shu jihati bilan darak gaplardan farq qiladi. Natijada buyruq gaplarda ikki shaxs fikri mujasamlashgan bo‘lmaydi. C h unki Sagen Sie ihr, daß sie morgen einen Vortrag halten werde! ko‘rinishidagi misolda faqat bir kishining gapi o‘z ifodasini topgan. Darak va buyruq gaplar bir-biridan shuningdek bosh gap tarkibidagi ega bilan ham farq qiladi. Qiyoslang: 1. Der Klassenleiter sagte seiner Schülerin, daß er morgen einen Vortrag halten solle. 2. Sagen Sie ihr, daß sie morgen einen Vortrag halten solle! Birinchi gapdagi ega, ya’ni der Klassenleiter darak gap tarkibida gapi o‘zlashtirilib berilayotgan shaxsni ifodalamoqda. Ikkinchi buyruq gapdagi ega, ya’ni s ie uchunchi bir shaxsni aniq bir ishni bajarishga undaydigan ikkinchi bir shaxsni, ya’ni tinglovchini aks ettirgan. Shunga o‘xshash narsalarni biz so‘roq gaplarda ham kuzatamiz. Birinchidan, muallif gapi tarkibidagi wer so‘roq so‘zi mantiqan ega funksiyasini bajarsada, u darak gaplardagidan farqli ravishda so‘zi o‘zlashtirilib berilayotgan shaxsni anglatmaydi. Wer hat gesagt, daß sie morgen einen Vortrag halten werde? gapida so‘zi o‘zlashtirilib berilayotgan shaxs noaniq bo‘lib qoladi. Bu narsa ushbu gaplarni o‘zida bitta shaxsning so‘zini aks ettirgan oddiy sodda gaplarga o‘xshash qilib 48 qo‘yadi. Biroq bu erda javob orqali so‘zi o‘zlashtirilib berilayotgan shaxsni anglab olish mumkin. Qiyoslang: Wer hat gesagt, daß sie morgen einen Vortrag halten werde? - Anwar. Agarda wer so‘roq so‘zini Anwar so‘zi bilan almashtirsak, so‘zi o‘zlashtirilib berilayotgan shaxs aniq bo‘lgan sof darak gapga ega bo‘lamiz: Anwar hat gesagt , daß sie morgen einen Vortrag halten werde . So‘roq gaplar ichida o‘zlashtirilgan so‘roq gapli so‘roq gaplar alohida o‘rin egallaydi. Chunki bu erda ikkita so‘roq o‘zaro birlashtirilgan bo‘lib hisoblanadi, o‘zlashtirilgan va o‘zlashtirilmagan so‘roq. Bunday holatda o‘zlashtirilgan so‘roq ergash gapni, o‘zlashtirilmagani esa bosh gapni hosil qiladi. Wer hat gefragt, ob sie morgen einen Vortrag halten werde? Bu erda ikkita savol mavjud: 1) o‘zlashtirilmagan savol (Wer hat gefragt, ...) va 2) o‘zlashtirilgan savol (ob sie morgen einen Vortrag halten werde). O‘zlashtirilmagan savol aynan hozir gapirayotgan shaxs savoli bo‘lsa, o‘zlashtirilgani esa so‘zlovchiga noma’lum bo‘lgan shaxsning savoli bo‘lib hisoblanadi. Aynan shu noma’lum shaxsni bilib olish ushbu gapning kommunikativ funksiyasi bo‘lib hisoblanadi. Bu erda alohida ta’kidlash lozimki, yuqoridagi gaplar o‘rtasidagi farqlar asosan bosh gapning xarakteriga bog‘liq. Chunki barcha holatlarda o‘zlashtirma gap bir-biriga juda yaqin bo‘lib, ular o‘rtasidagi farq u darajada katta emas. Shuni hisobga olib, endi biz faqat darak gaplarni talqin qilish bilan chegaralanamiz. Darak gaplar ichida eng ko‘p tarqalgani bu o‘zlashtirilgan darak gapli darak gaplar bo‘lib hisoblanadi. Darak gapning bu turi ko‘chirma gapdan o‘zining intonatsion tuzilishi jihatdan ham, ifoda maqsadiga ko‘ra ham tubdan farq qiladi. Ko‘chirma gapning ohangi ham, kommunikativ funksiyasi ham mustaqil tarzda saqlangan bo‘ladi. Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap esa intonatsion tugallikka va kommunikativ mustaqillikka ega emas. Qiyoslang: Ko‘chirma gap: O‘zlashtirma gap: „Dreck ist vogelfrei“, Aber er erhielt die Schreckensantwort, 49 antwortete Bummel. daß er zwei Tage zu spät komme. (E. Strittmatter. Die (W. Hauff. Märchen. S. 94). Bienkopp. S. 147). Biz yuqorida aytgan gaplar faqat o‘zlashtirma gapni ergash gap ko‘rinishida ifoda etuvchi konstruksiyalarga tegishli. O‘zlashtirma gapning bu ko‘rinishi barcha rus va germanist tilshunoslar tomonidan tan olingan tur bo‘lib hisoblanadi. Agarda biz o‘zlashtirma gap uchun o‘zga shaxs fikrining asosiy mazmunini bayon qilishni asos qilib oladigan bo‘lsak uning boshqa grammatik formalarda ham izhor qilinishini tan olishimizga to‘g‘ri keladi. Ko‘pgina tilshunoslar o‘zga gapning ifoda formalarini aniqlashga harakat qilib kelishgan. Ular buning uchun turli narsalarni o‘zlashtirma gapni ko‘rsatuvchi belgi sifatida qarashadi. Masalan, E.V.Rumyanseva nemis tilidagi o‘zlashtirma gapni ko‘rsatuvchi belgi deb gapdagi ikki planlikni tan oladi. Uning fikricha, har qanday o‘zlashtirma gapli konstruksiyada muallif gapi va o‘zlashtirma gap o‘rtasidan aniq bir chegara o‘tishi kerak. U shunga asoslangan holda quyidagi konstruksiyalarni o‘zlashtirma gaplar qatoriga kiritmaydi [Rumyanseva, 1972: 54]. 1) o‘zga shaxs fikrini o‘ta qisqa formada ifoda etish: Er beteuerte seine Unschuld. 2) o‘zga gapni bayon etuvchi infinitiv konstruksiya: Sie bat ihren Bruder, i hr dieses Buch zu kaufen. 3) Sollen // wollen + infinitiv I yoki II ; 4) o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap; 5) hikoya formasi (pereskaz) 6) nutq ma’nosiga ega bo‘lmagan fe’l yoki otlar orqali boshqariladigan o‘zga gap. Masalan: Das Gericht verschob Martins Ver t eidigung, da er der Militärschaft verdächtig sei (7,253). E.V.Rumyanseva o‘zga gapning ushbu olti ko‘rinishini o‘zlashtirma gapning ifoda formalari turkumiga kiritmaydi. Uning fikricha, mavjud grammatikalardagi o‘zlashtirma gapni ko‘rsatuvchi belgilar etarli emas. Bu erda 50 yana bir qandaydir belgi lozimki, u o‘zlashtirma gapni grammatik kategoriya sifatida boshqa unga yaqin konstruksiyalardan tubdan farqlasin. Aynan mana shu belgi o‘zlashtirma gapni ko‘chirma gapga yaqinlashtirib, boshqa ularga yaqin bo‘lgan qurilmalardan farqlamog‘i lozim. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gapga xos bo‘lgan bu belgi – bu o‘ziga xos qurilishga ega bo‘lgan ikki shaxs gapidir. Ular so‘zlovchi va muallif nutqidir. Aynan mana shu nutqning ikki qatlamliligini asos qilib olgan E.V.Rumyantseva yuqorida sanab o‘tgan konstruksiyalarda o‘zlashtirma gap yo‘q, deb hisoblaydi. Endi ushbu konstruksiyalarni ketma-ket ko‘rib chiqamiz. 1) O‘zga shaxs fikrini o‘ta qisqa ko‘rinishda bayon qilishda ikki shaxs fikrini bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Mana misollar: 1 . Herr Grünlich lobte die vornehme Anlage des Hauses, er lobte die ganze Stadt überhaupt, er lobte die Zigarre des Konsuls und hatte für jeden ein liebenswürdiges Wort (1,90). 2. Der Diener meldete aus der Zeit seiner Abwesenheit zwei Besuche und einige Telephonanrufe… (4,227). 3. Mac gestand, erstlich befragt einige frühere Liebschaften (2,105). O‘zga shaxs so‘zi bu erda yagona bir fe’l ( loben – birinchi misolimizda) yoki fe’l + to‘ldiruvchi doirasida ( meldete zwei Besuche gestand einige frühere Liebschaften ) doirasida o‘z aksini topgan. Birinchi misolimizda “loben” fe’li to‘ldiruvchi bilan birikkan. Biroq ushbu to‘ldiruvchi fe’l bilan shunchalik birikib ketganki, uni ajratib ko‘rsatish ancha mushkul, shuning natijasida asosiy mazmun “loben” fe’lining zimmasiga yuklatiladi. Biroq “melden” tipidagi fe’llarda ma’lum darajadagi abstraktlik o‘z ifodasini topgan bo‘lib, o‘zga shaxs fikrining mavzusi fe’lda emas, balki to‘ldiruvchi orqali o‘z aksiga ega bo‘ladi. Biroq bundan qat’iy nazar bu erda ham yagona bir fikr, ya’ni muallif gapi o‘z aksiga ega bo‘ladi. Bu jihatdan ushbu konstruksiyalar ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplardan keskin farq qiladi va shu sababli ular biron bir tilshunos tomonidan o‘zlashtirma gapning ifoda formasi sifatida tan olinmagan. 51 2) Germanistikada Sie bat ihren Brüder, ihr dieses Buch zu kaufen tipidagi misollarga boshqacha qarashlar mavjud. Masalan, E.A.Zvereva bu haqda shunday yozadi: “Tak kak pri etom imeetsya podchinenie dannogo infinitivnogo oborota vvodyaщemu glagolu, otnosyaщemsya k gruppe glagolov, svyazannix s ponyatiem rechi, kotoroe mojno nablyudat v vide sdviga litsa v mestoimenii. Pri etom infinitivniy oborot so znacheniem rechi peredaet neposredstvennoe soderjanie viskazivaniya” [Zvereva, 1964: 40]. E.V.Rumyansevaning fikricha, infinitiv konstruksiyalarni o‘zlashtirma gapning ifoda formalari qatoriga kiritishda ularning strukturasi to‘sqinlik qiladi. Chunki bu erda nutqning ikki qatlamligi yo‘q. Fikrning tasdig‘i uchun quyidagi misollar keltiriladi: 1. Sie bereut, oft über seine Klagebriefe gelacht und sein Gejammer für übertrieben gehalten zu haben (W.Bredel. Die Söhne. S. 206). 2. Er schämte sich, Peters Manuskript nicht besser versteckt zu haben (7,189). 3. Klage sah ihn nur einem schwachen Lächeln an, froh bei diesem Mann Verständnis gefunden zu haben (8,117). 4. Raul machte sich Vorwürfe, Jacques seinerzeit schroff abgewiesen zu haben (8,117). 5. Er gab offen zu, in London weit über seine Verhältnisse gelebt zu haben (9,36). 6. Er fürchtete belästigt zu werden, fürchtete, für seine Mutter und Schwester Feuerung besorgen zu müssen (3,199). E.V.Zvereva infinitiv konstruksiyalarni o‘zlashtirma gapning ifoda formalari qatoriga qo‘shishiga ularning osonlik bilan „daß“ bog‘lovchili ergashgan qo‘shma gaplarga aylanishini asos qilib oladi. Mana ikki shaxs fikrining „daß“ bog‘lovchisi orqali bog‘lanishiga misollar. 1. Sie heu l te tief, daß sie ihren Vater ins Unglück gebracht hat (4,78). 2. Sie schämten sich plötzlich, daß sie sich in dieses grausige Werk, eingemengt hatten (5,388). 52 3. Marie freute sich auch, daß dieser Heiner manchmal das große Mädchen mitnahm…(7,253). 4. Er hatte ihm sonst nur vorgeworfen, daß er den Kleinen verhetzte (Eben da. S. 253). 5. Lissy gab zu, daß das keine vernünftige Antwort war (8,36). 6. … er fürchtete, daß seine Stimme wieder zittern würde (1,255). Infinitiv gruppali konstruksiya va daß bog‘lovchisi orqali bosh gapga bog‘langan ergash gaplar mazmun jihatdan bir-biriga o‘xshash. Odatda bu xildagi ergash gaplar barcha tilshunoslar tomonidan o‘zlashtirma gap sifatida tan olinadi. Bunday holatda ergash gaplar keng ma’noda tushuniladi, ya’ni ular nafaqat o‘zga shaxsning bayon qilingan fikrini, balki uning o‘ylagan fikrini, his qilgan narsasini bayon qilish uchun ham xizmat qiladi. E.V.Rumyanseva infinitiv gruppa va ergash gap o‘rtasidagi o‘xshashlik infinitiv konstruksiyalarni o‘zlashtirma gapning ifoda formasi sifatida tan olish uchun asos bo‘laolmaydi, deb hisoblaydi. Agarda masalaga bu tarzda yondashadigan bo‘lsak, bu xildagi ergash gaplarni ham o‘zlashtirma gap sifatida qarashlik uchun etarlik darajada asos yo‘q. Biroq infinitiv gruppali konstruksiyalar va ergash gaplar bir-biri bilan qiyos qilinsa, ular o‘rtasida ayrim tafovutlarning mavjudligi ko‘zga tashlanadi. Ergashgan qo‘shma gaplar tarkibidagi bosh gapda sentiendi, dicendi guruhiga kiruvchi fe’llar o‘zlashtirma gapni boshqarib keladi. Ularda bari bir qaysi ma’noda o‘zga shaxs fikri o‘z aksini topgan bo‘ladi. Aynan mana shu jihatdan ergash gap va infinitiv gruppani bir qatorga qo‘yib bo‘lmaydi. 3) sollen // wollen + infinitiv I yoki II ko‘rinishidagi konstruksiyali sodda gaplarda qurilish jihatdan ikki shaxs fikrini bir-biridan ajratishning hech iloji yo‘q. Mana misollar: 1. Drüben am Rhein in Westhofen sind welche durchgegangen, eine Art Strafkolonne. Mein Vetter erfährt das doch. Und sie sollen die meisten schon wieder geschnappt haben (7,22). 2. Das ist verdächtig. Die müssen doch was gemerkt haben, die hier im Vorderhaus. Die wollen nur nichts gemerkt haben (10,127). 53 Bu misollarda o‘zga shaxs fikri sintetik tarzda ifoda etilgan, ya’ni muallif gapi bilan o‘zga shaxs fikri o‘rtasidan aniq bir chegarani o‘tkazishning hech ham bir iloji yo‘q. S h u sabali bu ko‘rinishdagi konstruksiyalarni o‘zlashtirma gaplar jumlasiga kiritib bo‘lmaydi. 4) o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap o‘zga gapning o‘ziga xos mustaqil bir turi bo‘lib hisoblanadi. Bu erda ham muallif gapi bilan so‘zlovchi nutqi o‘rtasidan aniq bir chegarani o‘tkazib bo‘lmaydi. Ular yagona bir maqsad yo‘lida maxsus qurilmani tashkil etadi. Masalan: Der Konsul ging, die Hände auf dem Rücken, umher und bewegte nervös die Schultern, denn das Gesicht, mit dem sie (Tony) das Wort „dos“ hervorbrachte, war zu unsäglich stolz. 5 ) Qayta hikoya qilib berish o‘zga gapni bayon qilish uslublaridan biri bo‘lib, o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplarga ancha yaqin turadi. Biroq o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gapdan farqli ravishda qayta hikoya qilib berishda nutq faqat muallifning o‘zi nuqtai nazardan qurilgan bo‘ladi. Muallif bunday holatda o‘zi birovdan eshitgan nutqni uning leksik-grammatik xususiyatini va emotsional hissiyotini saqlamagan tarzda o‘z tilidan izhor qiladi. Qiyoslang: Er berichtete von den Schrecken der Evakuirung. Wochenlang waren sie auf den Landstraßen dahingewankt, hungrig und schwach, ohne Ruhe und ohne Pause. Des Nachts hatte man sie auf Feldern zu einem Haufen zusammengetrieben und sie waren erschöpft auf steinhart gefrorenen Sturzäckern in den Schnee gesunken (1,22). 6) O‘zlashtirma gapning yana bir turi nutq fe’llaridan tashqari boshqa fe’l va otlar orqali boshqariladigan kon’yunktivli ergash gap bo‘lib hisoblanadi. Bunday holatda o‘zlashtirma gap keng ma’noda tushuniladi va ergash gap sintaktik jihatdan sabab va aniqlovchi funksiyasini bajarib keladi. Masalan: 1. Als ihm ein junges Mädchen, gemeldet wurde, das in einem der zahlreichen Zimmer mit einem Brief ihres Vaters auf Antwort warte, legte er verlegen die Servierte auf den Tisch und ging schnell hinaus (2,66). 54 2. Das Gericht verschob Martins Vereidigung, da er der Mittäterschaft verdächtig sei (4,253). Oldin birinchi misolni tahlili qilamiz.Bu erda xizmatkorning mehmon kelganligi to‘g‘risidagi xabari bayon qilingan. U kon’yunktivga ega bo‘lgan aniqlovchi ergash gap ko‘rinishiga ega. Endi ushbu gapni o‘zlashtirma gapning ifoda formasi qatoriga qo‘shish-qo‘shmaslik masalasi turadi. Bu savolga javob topish uchun biz taxmin qilishimiz mumkinki, o‘zga gap taxminan quyidagi ko‘rinishga ega bo‘lgan bo‘lishi mumkin: „Ein junges Mädchen wartet mit dem Brief ihres Vaters auf Ihre Antwort“. Ko‘rinib turibdiki,aniqlovchi ergash gap o‘zga gapning bir qismini ifoda etmoqda. Uning qolgan qismi esa bosh gap orqali o‘z ifodasini topgan. ( Ein junges Mädchen ). Ergash gap doirasidagi „in einem der zahlreichen Zimmer“ iborasi xizmatkor qizga emas, balki muallifga tegishlidir. Natijada bu erda ikki shaxs fikrini tuzilish jihatdan ikki qismga ajratishning iloji yo‘q. Shu sababli bunday konstruksiyalarda o‘zga gapning mavjudligini tan olish qiyin. Bir qaraganda ikkinchi misolimiz o‘zlashtirma gaplarga ancha yaqin. Bunga sabab ergash gap kesimning kon’yunktivda turganligi bo‘lib hisoblanadi. Biroq bu erda ham yanada diqqat bilan tahlil qilinsa struktural ikki planlik, ya’ni muallif gapi bilan so‘zlovchi nutqining orasidan aniq bir chegarani o‘tkazish qiyin. Aynan mana shunga ko‘ra bu erda ham o‘zlashtirma gapning bor yoki yo‘qligi ancha bahs talabdir. Nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini belgilashga harakat qilgan yana bir tilshunos E.V.Rozen bo‘lib hisoblanadi. U o‘z maqolasida o‘zlashtirma gapning quyidagi turlari mavjudligini ko‘rsatadi: [Rozen, 1974: 56]. 1. Ergash gap ko‘rinishidagi sof o‘zlashtirma gap. 2. Kesimi kon’yunktivda bo‘lgan mustaqil gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 3. Kesimi indikativda bo‘lgan mustaqil gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 4. “Y a shirin” yoki “implitsit” o‘zlashtirma gap. 5. “To‘liqsiz” o‘zlashtirma gap. 55 Ushbu klassifikatsiya haqida shuni aytish lozimki, bu erda masalaga bir xil yondashish yo‘q. Chunki 1, 2, 3 va 5-chi tur o‘zlashtirma gaplarda konstruksiyalarning grammatik tuzilishi asos qilib olingan bo‘lsa, to‘rtinchi tur o‘zlashtirma gap zaminida konstruksiyaning mazmuni yotadi. Bundan tashqari mustaqil o‘zlashtirma gaplarni kon’yunktiv va indikativga tayanib ikki turga ajratadi. Axir mayl formalari gapning turini belgilamaydi-ku! Nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini belgilashga intilgan, yana bir tilshunos K.N.Namozov bo‘lib hisoblanadi. U ham bu erda, birinchidan, o‘zlashtirma gapli konstruksiyalar uchun ikki planlikni, ya’ni muallif va so‘zlovchi gapining birlashishini asos qilib olib, ikkinchidan, bu erda asosiy maqsad o‘zga shaxs gapning mazmunini berish deb hisoblaydi. Bu jihatdan, uning fikricha, o‘zlashtirma gap turli xil ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin. K.N.Namozov o‘z ishida nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning quyidagi grammatik ko‘rinishlarini ko‘rsatib o‘tadi: [Namozov, 1978: 88]. 1. Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 2. Mustaqil gap formasidagi o‘zlashtirma gap. 3. Infinitiv gruppa ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 4. Ayrim so‘z birikmalari formasidagi o‘zlashtirma gap. 3.3.O‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi qurilmalar 3 . 3 .1. O‘zlashtirma gap ergash gap ko‘rinishida Barcha tilshunoslar nemis tilida o‘zlashtirma gapning asosiy va eng keng tarqalgan turi – bu ergash gap deb hisoblashadi. Ergash gapni o‘zlashtirma gapning ifoda formasi deb hisoblash uchun quyidagilar asos bo‘lib xizmat qiladi: a) ergash gap o‘zga shaxs fikri asosida yuzaga keladi; b) u muallif nuqtai nazaridan qurilgan bo‘ladi; v) nutq fe’llari yoki maxsus kontekstga bog‘liq bo‘ladi. Qiyoslang: Er hat verstanden, dass Omu ihm seine Frage nicht beantworten will. (8,29). 56 Bu erda muallif gapi bilan o‘zlashtirma gap aloqasi birgina ergashgan qo‘shma gap doirasida amalga oshadi. Bunda muallif gapi bosh gap, o‘zlashtirma gap esa ergash gap funksiyasini bajarib keladi. Ular o‘rtasidagi chegara yaqqol saqlangan bo‘ladi. Muallif gapi bilan o‘zlashtirma gapning bir-biri bilan bog‘lanishi nemis tilida ikki xil yo‘l bilan amalga oshiriladi: a) bog‘lovchisiz; b) ergashtiruvchi bog‘lovchilar yordamida. O‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gap komponentlari bir-biri bilan bog‘langanda ergash gapning kesimi odatda kon’yunktivda turadi. Ergash gap bosh gapdan oldin, keyin yoki uning ichida kelishi mumkin. Qiyoslang: 1. Der Maschinenmeister behauptete, er verstehe sich darauf. (6,170). 2. Es sei seine Braut, sagte der junge Mensch. (8,101). 3. Seine Erklärung, der Minister sei seit gestern kr a nk, war in der Zeitung veröffentlicht. (Aus der Zeitung). Ushbu misollarning birinchisida o‘zlashtirma gap muallif gapidan keyin, ikkinchisida oldin, uchunchisida esa muallif gapining o‘rtasidan o‘rin egallagan. Bu erda shuni kuzatamizki, o‘zlashtirma gap muallif gapidan oldin va keyin turgan holatlarda ularni osonlikcha bir-biri bilan, almashtirish mumkin. Qiyoslang: 1. Er verstehe sich darauf, behauptete der Maschinenmeister. 2. Der junge Mensch sagte, es sei seine Braut. O‘zlashtirma gap muallif gapi bilan bog‘lovchilar orqali bog‘langanda turli xil so‘zlar bog‘lovchi funksiyasini bajarib keladi. Qiyoslang: 1. Anna meinte unwillig, dass der Martin auch andauernd rauf und runter laufen müsse. (8,254). 2. Da fragte Peter den Dicken, was er denn vom Tod halte und wie es nachher sein werde. (6,533). 3. Franz fragte ihn, ob er mal ein paar Photographien vom Ferienlager sehen wollte. (4,64). 57 4. Einmal hatte eine der Schülerinnen auf seine Frage, wo ihr Vater arbeite, geantwortet, er sei im geistigen Bereich tätig … (10,44). 5. Emil Kurfürst wollte nur wissen, was für ein schlechtes Geschäft Nikolaus Delenk mit dem Westen machte. (5,276). 6. Mühsam lächelnd fragte Willi, von wem Alois das wisse, er selbst habe es noch nicht gehört. (7,160). Umuman olganda nemis tilidagi ergash gap tarkibida bog‘lovchi so‘zning bor-yo‘qligi natijasida so‘z tartibi ikki xil bo‘ladi: a) sodda gaplarniki kabi so‘z tartibi; b) kesimning gap oxirida kelishi. Bog‘lovchi bo‘lmaganda o‘zlashtirma gapdagi so‘zlar tartibi oddiy sodda gaplarniki singari bo‘ladi. Bog‘lovchi so‘z kelganda gapning kesimi o‘sha gap oxiridan o‘rin egallaydi. O‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi ergash gapning kesimi indikativ yoki kon’yunktivda turadi. Mayl formalaridan u yoki bu ko‘rinishini tanlashda bir qator faktorlar muhim rol o‘ynaydi. Kon’yunktiv boshqaruvchi so‘z o‘tgan zamonda turganda va ergash gap bosh gap bilan bog‘lovchisiz bog‘langanda indikativga nisbatan ustunlik qiladi. Uning teskarisi bo‘lganda esa kon’yunktivga nisbatan indikativ qo‘llanadi. Kon’yunktiv yoki indikativni tanlashda boshqaruvchi so‘zning leksik ma’nosi va bosh gap sostavida inkor so‘zning bor-yo‘qligi ham muhim rol o‘ynaydi. Bulardan tashqari aytish mumkinki, ilmiy va badiiy adabiyotda indikativga nisbatan kon’yunktiv, og‘zaki nutqda esa indikativ ko‘proq qo‘llanadi. Badiiy adabiyotdan to‘plangan misollar shuni ko‘rsatadiki, o‘zlashtirma gapni bayon etuvchi ergash gaplarda asosan kon’yunktiv ishlatiladi, chunki u o‘zga gapni muallif gapidan farqlovchi asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ergash gapning sintaktik funksiyasini aniqlashda bosh gapning xarakteri asosiy rol o‘ynaydi. Qiyoslang: 1. To‘ldiruvchi - Er erklärte, daß Genosse N. angekommen sei . 2. Aniqlovchi - Seine Erklärung, daß Genosse N. angekommen sei, habe ich nicht gehört. 58 3. Ega - Es wurde in seinem Brief erklärt, daß Genosse N. angekommen sei. 4. Kesim - Seine erste Nachricht im Brief war, daß Genosse N. angekommen sei. O‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gap boshqa gaplardan ko‘p jihatlari bilan farq qiluvchi konstruksiya bo‘lib hisoblanadi. Bu kabi qurilmalarning komponentlari ma’no jihatdan bir-biri bilan juda yaqin aloqada bo‘ladi. Butun gapning “semantik yadrosi” aynan ergash gapda o‘z ifodasini topadi va tugal predikativlikka ega. Har ikkala komponent birgalikda yagona modallikni tashkil etadi. Bu erda nafaqat modallik, balki bosh va ergash gapdagi zamon formalari ham o‘zaro bog‘liq bo‘lib hisoblanadi. Tilshunoslar bosh gap tarkibidagi o‘zlashtirma gapni boshqaruvchi so‘zning leksik ma’nosiga katta e’tibor qaratishadi. Masalan, Otto Bexagel o‘zlashtirma gapni boshqaruvchi so‘zlarni quyidagi guruhlarga ajratadi: [Behaghel, 1911: 70]. 1. Ob’ektiv fe’llar: anerkennen, erfahren, sehen, verstehen, lesen, wissen usw. Ushbu guruhga u yana ot kesimlarini ham kiritadi: sicher sein, gewiß sein usw. 2. Sub’ektiv fe’llar: dünken, sich einbilden, fürchten, zweifeln usw. 3. sagen fe’li tipidagi neyotral fe’llar. Bu fe’llar ver va dicendi yoki declarandi deb yuritiladi. O.Bexagel o‘zlashtirilgan so‘roq gaplarni boshqaruvchi so‘zlarni alohida guruhga ajratadi. Fe’llarning ushbu guruhlarini ulardan yasalgan otlarni alohida ajratish orqali ularni yanada kengaytirish mumkin. Bunday otlar jumlasiga die Mitteilung, die Versicherung, die Hoffnung, die Überzeugung, der Gedanke kabi otlarni kiritish mumkin. Boshqaruvchi so‘zlarning xarakterini har tomonlama o‘rganish o‘zlashtirma gapni ham va shuningdek ergashgan qo‘shma gapni o‘rganishda ham muhim o‘rin tutadi. O‘zlashtirma gapni boshqaruvchi so‘zlar ichida eng keng tarqalgani sagen, sprechen va fragen fe’llari bo‘lib hisoblanadi. Ularga bog‘lanib kelgan ergash gaplar ko‘pincha to‘ldiruvchi funksiyasini bajarib keladi. Masalan: 59 Stefan sagte von ihr, sie sei eine beispiellos mutige Frau, Tochter eines Arztes, seit 1929 bei uns (N.Ginzburg. Die Stadt und das Haus. S. 128). Kuzatishlar asosida shuni aytish mumkinki, hozirgi zamon nemis tilida o‘zlashtirma gapli ergash gaplarning eng keng tarqalgan turi – bu to‘ldiruvchi ergash gaplar bo‘lib hisoblanadi. Biroq ergash gaplar to‘ldiruvchi funksiyasidan tashqari yana bir qator sintaktik funksiyalarni ham bajarib kelish imkoniyatiga ega. Qiyoslang: 1. Zum erstenmal hätte er die Überzeugung, daß sich Franz nicht auf dem rechten Weg befinde – aniqlovchi ergash gap. 2. Etwas wie dunkel Ahnung stieg in ihm auf, daß sein Stammhalter ihm noch großen Kummer bereiten Norde – aniflovchi ergash gap. 3. Es war wirklich sein erster Gedanke gewesen, daß nun bald Friede sein und daß sein Gänner Don Manuel die Regierung übernehmen worde – ega ergash gap. 4. Die Ansicht, der er vollem Ausdruck gab, war die, daß die Trennung zwischen Klöterjahnschen Ehepaare nun schon steht lange wäre – kesim ergash gap. 5. Es sei dringend Wünschenswert, daß Herr Uläterjahnen, wenn anders sein blühendes Geschäft es irgend gestatte, (), - wieder einmal zu Besuch nach „Einfried“ käme – ega ergash gap. Bu misollar o‘zlashtirma gapni faqat to‘ldiruvchi ergash gaplarga bog‘lab o‘rganishni noto‘g‘ri deb hisoblaydi. Masalan, M.V.Andrievskaya “Sintaksis nemetskogo yazika” nomli grammatikasida o‘zlashtirma gapni “To‘ldiruvchi ergash gaplar” mavzusidagi qismda tahlil qiladi. Xuddi shuningdek o‘zlashtirma gapni to‘ldiruvchi ergash gap bilan bog‘lab o‘rganishni T.V.Stroeva doktorlik dissertatsiyasida tanqid ostiga oladi. U bu haqda shunday yozadi: “V sisteme sovremennogo yazika predlojeniya kosvennoy rechi i dopolnitelnie predlojeniya imeyut nastolko raznuyu smislovuyu spetsifiku, chto ob’edinyat ix “metodologicheski porochno” i metodicheski neudobno” [Stroeva, 1955: 242]. 60 Bulardan shu narsa ayonki, nemis tilidagi o‘zlashtirma gap faqat to‘ldiruvchi ergash gaplar doirasida o‘ralib qolmasdan, u boshqa ergash gaplar tizimida ham bemalol namoyon bo‘ladi. O‘z navbatida to‘ldiruvchi ergash gap ham serqirra, u o‘zlashtirma gapdan tashqarida ham bemalol namoyon bo‘ladi. 3 .2. 2 . Infinitiv gruppa ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap . O‘zlashtirma gapning bu turi nemis tilida unchalik keng tarqalmagan bo‘lib, unga ancha ehtiyotlik bilan yondashish talab qilinadi. Bundan oldin biz tahlil qilgan ergash gap va mustaqil gaplar barcha tilshunoslar tomonidan o‘zlashtirma gapning ifoda formasi sifatida tan olingan bo‘lsa, infinitiv guruh juda ko‘plab olimlar tomonidan o‘zlashtirma gapning ifoda formasi turkumiga kiritilmaydi. Ayrim tilshunoslarning fikricha, infinitiv gruppali konstruksiyalarda muallif gapi va o‘zlashtirma gap o‘rtasida aniq bir chegara saqlanmagan. Unga ko‘ra infinitiv gruppalarni o‘zlashtirma gapning ifoda formalari qatoriga kiritmaydi [Rumyanseva, 1972: 116]. Bu narsani tasdiqlash uchun ular quyidagi ko‘rinishdagi misollarni kiritishadi: 1. Sie bereut, oft über seine Klagebriefe gelaucht und sein Gejammer für übertrieben gehalten zu haben (3, 63). 2. Er schämte sich, Peters Manuskript nicht besser versteckt zu haben (3,206). 3. Kluge sah ihn nur mit einem schwachen Lächeln an, froh, bei diesem Mann Verständnis gefunden zu haben (5,189). 4. Raul machte sich Vorwürfe, Jaeques seinerzeit schroft abgewiesen zu haben (8,117). 5. Er gab offen zu, in London weit über seine Verhältnisse gelebt zu haben (4,136). Biroq ushbu gaplarni biz osonlik bilan o‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi ergashgan qo‘shma gaplarga aylantirishimiz mumkin. Qiyoslang: 1. Sie bereute tief, daß sie ihren Vater ins Unglück gebracht hat (8,78). 2. Sie schämten sich plötzlich, daß sie sich in dieses prausige Werk eingemengt hatten (9,388). 61 3. Marie freute sich auch, daß dieser heiner manchmal das große Mädchen mitnahm (7,253). 4. Er hatte ihm sonst nur vergeworfen, daß er den kleinen verhetzte (6,253). 5. Lissy gab zu, daß das keine vernünftige Antwort war (1,36). Bu holatni hisobga olgan holda biz infinitiv gruppalarni o‘zlashtirma gapning ifoda formalari qatoridan chiqarib tashlashni o‘rinsiz, deb hisoblaymiz. Chunki bu xildagi konstruksiyalarda ikki shaxs fikri o‘rtasida grammatik chegara yaqqol saqlanmagan bo‘lsada, bu erda o‘zlashtirma gapning mavjudligini inkor qilish uchun etarlik darajada asos yo‘q. Chunki o‘zlashtirma gapni bayon qilishda asosiy maqsad uning shaklini emas, balki mazmunini ifoda etish bo‘lib hisoblanadi. Bu erda alohida hisobga olish lozimki, o‘zlashtirma gapni ifoda etish uchun xizmat qiluvchi infinitiv guruhli konstruksiya o‘zlashtirma gapni ifoda etmayotgan konstruksiyalardan mazmun jihatdan tubdan farq qiladi. Qiyoslang: 1. Der Vater ging mit seiner Tochter ein neues Kleid kaufen. 2. Der Vater versprach seiner Tochter ihr morgen ein neues Kleid zu kaufen. Ushbu tuzilishiga ko‘ra bir-biriga o‘xshash bo‘lgan konstruksiyalar turli xil mazmunni ifoda etadi. Birinchi misolda o‘zga gap yo‘q. Chunki bu erda muallif nimani ko‘rgan bo‘lsa, ya’ni otaning bajargan harakatini bayon qilmoqda. Ikkinchi misolda esa otaning o‘z qiziga bergan va’dasi qayta bayon qilinmoqda. Bu erda ikki shaxsning (muallif va so‘zlovchi) gapi birlashtirilib bitta infinitiv guruhli konstruksiya ko‘rinishida namoyon bo‘lmoqda. Natijada o‘zga shaxs fikrining bayon qilinayotganini kuzatamiz. Biz bu erda ikkinchi konstruksiyani osonlik bilan o‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gapga aylantirish orqali o‘zlashtirma gapning mavjudligini isbotlashimiz mumkin. Qiyoslang: Der Vater versprach seiner Tochter, ihr morgen ein neues Kleid zu kaufen↔ Der Vater versprach seiner Tochter, daß er ihr morgen ein neues Kleid kaufen werde. 62 Bu misolimizning har ikkalasi ham bir maqsad yo‘lida, ya’ni otaning qiziga bergan va’dasi ( morgen ein neues Kleid kaufen ) asosida qurilgan bo‘lib, uni tinglovchiga etkazishdir. Infinitiv guruhli konstruksiyalar orqali o‘zga gapni bayon qilishda asosiy rolni nutq jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan fe’l o‘ynaydi. SHuning uchun ham uni infinitiv guruhli konstruksiyalarning ajralmas bir qismi deb qarash mumkin. Mana badiiy adabiyotlardan olingan misollar: 1. Der Bürgermeister forderte die Bauern auf, aktiver die Grundlagen des Sozialismus aufbauen zu helfen. (J.Brezan. Mannesjahre. S. 137). 2. Er nickte und bat sie noch, den Sonntag über still und unbemerkt in ihrer Kammer zu bleiben. (Siehe dort. S. 357). Bu gaplarni „auffordern“ va „bitten“ fe’llarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. 3.2.3 . Ayrim so‘z birikmalari ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap . Hozirgi zamon nemis tilida o‘zlashtirma gapning ayrim so‘z birikmalari ko‘rinishida o‘z aksini topishi ko‘pgina tilshunoslar tomonidan tan olinmaydi. Unga sabab qilib, birinchidan, muallif va o‘zga shaxs gaplari o‘rtasida yaqqol chegara saqlanmaganligi ko‘rsatilsa, ikkinchidan, bu erda o‘zga shaxs fikri emas balki u haqda xabar beriladi degan argument keltiriladi. Biz ham ushbu fikrga qo‘shilgan holda quyidagi misolni keltiramiz: Frau Beate war nun bei ihren Brüdern angekommen, deren verschwenderisches Leben sie verspöttete. Sie sprach vom ihren Autos, ihrem Park von Automobilen und den beiden protzigen Villen, die jedermann kannte. Biz ham bu hildagi konstruksiyalarni o‘zlashtirma gapning ifoda formasi sifatida qarashni tavsiya etmaymiz. Chunki bu erda hech qanday nutq (gap) yo‘q. Unda biron mavzu bo‘yicha xabar berilgan. Shuning uchun ham bu xildagi o‘zlashtirma gaplarni nemis tilida “Bericht” deb atash maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. 63 Biroq ayrim so‘z birikmalariga ega bo‘lgan konstruksiyalar bir-biri bilan qiyos qilinsa, ularning barchasi bir xil emasligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Qiyoslang: 1. Der Zuschauer bewunderte die schöne Stimme dieser Sängerin. 2. Der Zuschauer sprach von der schönen Stimme dieser Sängerin. Agarda bu ikki gap bir-biri bilan qiyoslansa, ular o‘rtasida talaygina farqlar mavjudligi ko‘zga tashlanadi. Birinchi misolda hech qanday o‘zga gap, fikr yo‘q. Unda tomoshabinning zavqlangani bayon qilingan. Ikkinchi gapda esa tomoshabin gapirgan, ya’ni u xonandaning juda ajoyib ovozga ega ekanligini bayon qilgan. SHuning uchun ham ikkinchi misolni bemalol o‘zlashtirma gapni bayon qiluvchi ergashgan qo‘shma gapga aylantirish mumkin. Qiyoslang: Der Zuschauer sprach von der schönen Stimme dieser Sängerin ↔ Der Zuschauer sprach davon, dass diese Sängerin eine schöne Stimme habe. Bu xildagi konstruksiyalarning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyati, ular sostavida nutq ma’nosiga ega bo‘lgan fe’llarning mavjduligi bo‘lib hisoblanadi. Bu fe’llar predlogli yoki predlogsiz keladi. Masalan: 1. Als die Kinder weg waren, fragte sie Elli nach dem Preis der Äpfel. (7,245). 2. Als sie ihn nach Johannes Befinden fragte, sagte er, alles sei in bester Ordnung…(4,220), 3. Alte arabischen Staaten erklärten sich mit dem Kampf ihrer Brudervölker in Syrien und Ägypten solidarisch (Aus der Zeitung). Demak, o‘zlashtirma gapning ayrim so‘z birikmalari ko‘rinishida ham ifoda etilishiga quyidagilar asos bo‘ladi. Ular: a) o‘zga shaxs fikri asosida yuzaga keladi; b) bevosita nutq jarayoniga bog‘liq bo‘lgan fe’llar orqali boshqariladi; v) osonlik bilan o‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gapga aylantiriladi. 64 UCHN INCHI BOB YUZASIDAN XULOSALAR Ko‘chirma gap ham, o‘zlashtirma gap ham bir maqsad yo‘lida qurilgan bo‘ladi. Ulardan ko‘zda tutilgan maqsad o‘zgalar fikrining (ba’zan o‘zining oldingi gapini) boshqalarga etkazish bo‘lib hisoblanadi. Bu narsa ko‘chirma gapda so‘zma- so‘z amalga oshirilsa, o‘zlashtirma gapda o‘zga gapning asosiy mazmuni izhor qilingan bo‘ladi. Ular o‘zlarining leksik-grammatik tuzilishi bo‘yicha bir-biridan farq qiladi. O‘zlashtirma gapda o‘zgalarning darak, so‘roq va buyruq mazmunidagi gaplari qayta bayon qilingan bo‘ladi. Ular o‘rtasida bir qator farq qiluvchi tomonlar mavjud. O‘zlashtirma gapning ifoda formalarini belgilashda ikki planlik yagona ko‘rsatgich emas. Chunki bu erda asosiy maqsad o‘zgalar fikrining mazmunan qayta bayon qilish bo‘lib hisoblanadi. Quyidagilarni o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini ko‘rsatuvchi, asosiy belgilar deb hisoblash mumkin: 1) o‘zlashtirma gapning o‘zgalar fikri asosida yuzaga kelishi; 2) muallif gapi va so‘zlovchi nutqining birlashishi. Ular o‘rtasidagi chegara to‘liq saqlangan yoki saqlanmagan bo‘lishi mumkin; 3) o‘zlashtirma gapning muallif nuqtai nazaridan qurilishi; 4) o‘zlashtirma gapning ma’lum bir “boshqaruvchi so‘z” yoki “maxsus kontekst” ga bog‘liq bo‘lishi; 5) u yoki bu konstruksiyani ko‘chirma gapga yoki ergash gapli o‘zlashtirma gapga aylantirish imkoniyatining mavjudligi. Bu narsaga tayangan holda quyidagi konstruksiyalarni hozirgi zamon nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning ifoda formalari deb hisoblash mumkin: 1. Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 2. Mustaqil gap formasidagi o‘zlashtirma gap. 3. Infinitiv gruppa ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 4. Ayrim so‘z birikmalari formasidagi o‘zlashtirma gap. 65 Bularning birinchi va ikkinchi ko‘rinishida muallif gapi va so‘zlovchi nutqi o‘rtasidagi sintaktik chegara yaqqol saqlangan bo‘lsa, keyingilarida u qorishib ketgan bo‘ladi. Ergash gapli o‘zlashtirma gaplar bosh gapga bog‘lovchisiz yoki bog‘lovchi so‘zlar yordamida bog‘lanadi. Ularda asosan kon’yunktiv ishlatilsada, ayrim paytlar indikativga ham duch kelamiz. Muallif gapi o‘zlashtirma gapdan oldin, keyin va o‘rtasida ham kelishi mumkin. O‘zlashtirma gapli ergash gaplar sintaktik nuqtai nazardan turli funksiyalarni bajarib keladi. Muallif odatda nutqni chigallashtirib yubormaslik uchun o‘zga shaxsning fikrini yanada detallashtirish maqsadida mustaqil gaplardan foydalanadi. Mustaqil gaplar faqat grammatik nuqtai nazardangina bo‘lib, u muallif gapi bilan mazmunan yaqin aloqadadir. Unda asosan kon’yunktiv, ba’zan esa indikativ ham ishlatiladi. Infinitiv gruppa va ayrim so‘z birikmalari ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gaplarda muallif gapi va o‘zga gap bir-biri bilan qorishgan bo‘lib, ular har doim aniq bir “maxsus kontekst” ga bog‘langan bo‘ladi. Bu kabi konstruksiyalarni osonlik bilan o‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gaplarga aylantirish mumkin. 66 X U L O S A O‘zga gapning gap doirasida qo‘llanishi borasida turli xil fikrlar mavjud bo‘lishidan qat’iy nazar barcha tilshunoslar tomonidan tan olingani uchtadir. Ular ko‘chirma, o‘zlashtirma va o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gaplardir. O‘zga gapning barcha turlari uchun umumiy va farq qiluvchi tomonlar ham mavjud. Ularning har biri o‘ziga xos sintaktik kategoriya bo‘lib hisoblanadi. Ko‘chirma gapda o‘zga shaxs fikri so‘zma-so‘z bayon qilinsa, o‘zlashtirma gapda uning asosiy mazmuni izhor qilingan bo‘ladi. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap ayrim tomonlari bilan ko‘chirma gapga, ba’zi jihatlari bilan esa o‘zlashtirma gapga o‘xshab ketadi. O‘zlashtirma gap ayrim tomonlari bilan ko‘chirma gapga yaqin turadi. O‘zlashtirma gapni tilshunoslar tor yoki keng ma’noda tushunishadi. Uning xarakterini belgilashda asosiy rolni muallif gapi o‘ynaydi. Aynan u orqali o‘zlashtirma gapning kimga tegishliligini va qachon, qaerda bayon qilinganligini bilib olish mumkin. Muallif gapidagi bir so‘z o‘zlashtirma gapni boshqarish uchun xizmat qiladi. Aynan mana shu so‘z orqali o‘zlashtirma gapning bayon qilinganligini, his qilinganligini, xayolidan o‘tkazganligini yoki biron joyga yozilganligini bilib olish mumkin. Ko‘chirma gapda ham, o‘zlashtirma gapda ham ikki shaxsning fikri o‘z ifodasini topgan bo‘ladi. Ular muallif va so‘zlovchi bo‘lib hisoblanadi. Ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarni bir-biri bilan qiyos qilish natijasida quyidagilar aniqlandi: 1. Ko‘chirma gapning ham, o‘zlashtirma gapning ham asosida o‘zga shaxsning “dastlabki fikri” yotadi. 2. Dastlabki fikr ko‘chirma gap ko‘rinishida leksik, grammatik va semantik jihatdan hech qanday o‘zgarishga duch kelmaydi. Unga faqat muallif gapi qo‘shiladi. O‘zlashtirma gapda esa bir qator leksik-grammatik o‘zgarishlar yuz beradi. 67 3. Ko‘chirma gapli konstruksiyalarining qo‘shma gapning qay bir turiga mansubligi borasida tilshunoslar o‘rtasida yagona fikr yo‘q. O‘zlashtirma gapli konstruksiyalar asosan ergash gapli qo‘shma gaplarni hosil qiladi. 4. Ko‘chirma gap ancha mustaqil xarakterga ega bo‘lib, u bilan muallif gapi o‘rtasida sintaktik chegara yaqqol saqlangan bo‘ladi. Ko‘chirma gap tegishli tinish belgilari bilan ham muallif gapidan ajralib turadi. O‘zlashtirma gap bilan muallif gapi ergash gapli qo‘shma gaplar doirasida sintaktik aloqaga kirishadi. O‘zlashtirma gapni muallif gapi bilan bog‘lashda bir qator bog‘lovchi so‘zlar ishtirok etadi. 5. Ko‘chirma gapga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri uning tarkibida murojaat formalari, yuklama, kirish so‘zlar va boshqa his-hayajonni ifoda etuvchi so‘zlarning ishlatilishi bo‘lib hisoblanadi. O‘zlashtirma gapda esa ularga o‘rin yo‘q. 6. Ko‘chirma gapda ham, o‘zlashtirma gapda ham indikativ va kon’yunktivning ishlatilishi kuzatiladi. Biroq o‘zlashtirma gapda ko‘proq kon’yunktiv ishlatiladi. U bu erda o‘ziga xos “shablon” funksiyasini o‘taydi. Ko‘chirma gap ham, o‘zlashtirma gap ham bir maqsad yo‘lida qurilgan bo‘ladi. Ulardan ko‘zda tutilgan maqsad o‘zgalar fikrining (ba’zan o‘zining oldingi gapini) boshqalarga etkazish bo‘lib hisoblanadi. Bu narsa ko‘chirma gapda so‘zma- so‘z amalga oshirilsa, o‘zlashtirma gapda o‘zga gapning asosiy mazmuni izhor qilingan bo‘ladi. Ular o‘zlarining leksik-grammatik tuzilishi bo‘yicha bir-biridan farq qiladi. O‘zlashtirma gapda o‘zgalarning darak, so‘roq va buyruq mazmunidagi gaplari qayta bayon qilingan bo‘ladi. Ular o‘rtasida bir qator farq qiluvchi tomonlar mavjud. O‘zlashtirma gapning ifoda formalarini belgilashda ikki planlik yagona ko‘rsatgich emas. Chunki bu erda asosiy maqsad o‘zgalar fikrining mazmunan qayta bayon qilish bo‘lib hisoblanadi. Quyidagilarni o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini ko‘rsatuvchi, asosiy belgilar deb hisoblash mumkin: 6) o‘zlashtirma gapning o‘zgalar fikri asosida yuzaga kelishi; 7) muallif gapi va so‘zlovchi nutqining birlashishi. Ular o‘rtasidagi chegara to‘liq saqlangan yoki saqlanmagan bo‘lishi mumkin; 68 8) o‘zlashtirma gapning muallif nuqtai nazaridan qurilishi; 9) o‘zlashtirma gapning ma’lum bir “boshqaruvchi so‘z” yoki “maxsus kontekst” ga bog‘liq bo‘lishi; 10) u yoki bu konstruksiyani ko‘chirma gapga yoki ergash gapli o‘zlashtirma gapga aylantirish imkoniyatining mavjudligi. Bu narsaga tayangan holda quyidagi konstruksiyalarni hozirgi zamon nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning ifoda formalari deb hisoblash mumkin: 1. Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 2. Mustaqil gap formasidagi o‘zlashtirma gap. 3. Infinitiv gruppa ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 4. Ayrim so‘z birikmalari formasidagi o‘zlashtirma gap. Bularning birinchi va ikkinchi ko‘rinishida muallif gapi va so‘zlovchi nutqi o‘rtasidagi sintaktik chegara yaqqol saqlangan bo‘lsa, keyingilarida u qorishib ketgan bo‘ladi. Ergash gapli o‘zlashtirma gaplar bosh gapga bog‘lovchisiz yoki bog‘lovchi so‘zlar yordamida bog‘lanadi. Ularda asosan kon’yunktiv ishlatilsada, ayrim paytlar indikativga ham duch kelamiz. Muallif gapi o‘zlashtirma gapdan oldin, keyin va o‘rtasida ham kelishi mumkin. O‘zlashtirma gapli ergash gaplar sintaktik nuqtai nazardan turli funksiyalarni bajarib keladi. Muallif odatda nutqni chigallashtirib yubormaslik uchun o‘zga shaxsning fikrini yanada detallashtirish maqsadida mustaqil gaplardan foydalanadi. Mustaqil gaplar faqat grammatik nuqtai nazardangina bo‘lib, u muallif gapi bilan mazmunan yaqin aloqadadir. Unda asosan kon’yunktiv, ba’zan esa indikativ ham ishlatiladi. Infinitiv gruppa va ayrim so‘z birikmalari ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gaplarda muallif gapi va o‘zga gap bir-biri bilan qorishgan bo‘lib, ular har doim aniq bir “maxsus kontekst” ga bog‘langan bo‘ladi. Bu kabi konstruksiyalarni osonlik bilan o‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gaplarga aylantirish mumkin. 69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I.Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: O’zbekiston, 2016, 56-b. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: O’zbekiston, 2008, 87-b. 3. Karimov I.A. Barcha va reja dasturlarimiz Vatanimiz tarqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz faravonligini oshirishga xizmat qiladi. Birinchi Prezident I.A.Karimovning 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi \\ Ma’rifat, 2011 yil 22 – yanvar. II.LMIY ADABIYOTLAR 1. Abakumov S.I. Sovremenniy russkiy literaturniy yazik. 1952, 151-s 2. Abdullayev A. Ko‘chirma gapli konstruksiya komponentlarining o‘zaro munosabati. T., 1982. 3. Abduraxmonov A. Qo‘shma gap sintaksisi. Toshkent, 1964, 18-b. 4. Abdusamatov R. Qo‘shma gaplarda mazmun va shakl nomuvofiqligi. –O‘zbek tili va adabiyoti. 2003, 1-son, 23-26 b. 5. Admoni V.G. Sintaksis sovremennogo nemetskogo yazika. L., 1973, 358-s. 6. Avanesov R.I., Sidorov V.N. Ocherk grammatiki russkogo literaturnogo yazika. M., 1945, 43-b. 7. Axmanova O.S . Slovar lingvisticheskix terminov. M., 1966. 8. Aliev U.B. Sintaksis Karachaeva-balkarskogo yazika. M., 1973 . 9. Becker K.F. Ausführliche deutsche Grammatik als Kommentar der Schulgrammatik. Frankfurt. Main, 1837. 10. Beloshapkova V.A . Slojnoe predlojenie v sovremennom russkom yazike. M., 1967. 70 11. Berdnikova L.P. Teoreticheskiy podxod k proleme funksiy i seley kommunikatsii. Pyatigorsk, 2001, 156 b. 12. Boost K. Neue Untersuchungen zum Wesen und zur Struktur des deutschen Satzes. Berlin, 1955, 246 s. 13. Borovkov A . N . Uchebnik uygurskogo yazika . L ., 1935, s .117-119; Bayliev X . K semantike form « diblip » i « dien » i v svyazi s etim vopros o peredache kosvennoy rechi v turkmenskogo yazike . Ashxabad , 1944. 14. Bozorov O . Qo ‘ shma gaplarning kommunikativ tuzilishi xususida . – Til va adabiyot ta ’ limi . T., 2003. 5-son, 30-33 b. 15. Danesh F . R ., Gauzenblas K . Prolematika urovney s tochki zreniya strukturi viskazivaniya i sistemi yazikovix sredstv . M ., 1980, 256 b . 16. Der Große Duden. Grammatik der deutschen Sprache - Leipzig, 1937. 17. Dolina I.B. Obshie zakonomernosti sintaksicheskoy i lineynoy struktur predlojeniya. AKD, L. 1968. 18. Dronova L.M.. Slojnopodchinennoe predlojenie s voprositelnoe predlojeniem vtorogo poryadka v sovremennom nemetskom yazike. F., 1978.s.29 19. Eger J., Neue Untersuchungen zum Wesen und zur Struktur des deutschen Satzes. Berlin, 1971. 20. Federov A.K. Semantiko-strukturnaya klassifikatsiya slojnopodchinennix predlojeniy. – Russkiy yazik v shkole. 2002, № 5, s. 72-76. 21. Filipec J. Ceska synonyma zehlediska stylistiky a Lexikologie. Praha, 1961, str. 311-354. 22. Galperin I.R. Ocherki po stilistike angliyskogo yazika. - M., 1958. 23. Ganshina K.A., Peterson M.N. Sovremenniy fransuzskiy yazik. M., 1947. 24. Glinz H. Die innere Ferm des Deutschen. Bern und München, 1965. 25. Gordlevskiy V. Grammatika turetskogo yazika. M., 1928, 150 s. 26. Guliga E . V . Slojnopodchinennoe predlojenie ( na materiale nemetskogo yazika ) ADD , M ., 1962. 42-b. 27. Guliga E . V . Teoriya slojnopodchinennogo predlojeniya v sovremennom nemetskom yazike . M., 1971, 136 s. 71 28. Gurova N.V. Vopros i voprositelnoe predlojenie. – Aktualnie problemi kommunikatsii i kulturi. Pyatigorsk, 2004. S 49-54. 29. Gvozdev A.N. Ocherki po stilistike russkogo yazika. M., 1952. 30. Hartung W. Die zusammengesetzten Sätze des Deutschen. Berlin, 1964, 53 s. 31. Herdin E. Studien über Bericht und indirekte Rede im modernen Deutsch, Uppsala, 1905. 32. H ojiyev A. Lingvistik terminlarning izohli lug’ati. Toshkent, 1985. 33. Iminov M. O‘ zlashtirma gap bormi? – O‘ zbek tili va adabiyoti, 1990. 34. Jilin I.M. Dopolnitelnie pridatochnie predlojeniya i ix sinonimi v sovremennom nemetskom yazike. Sb.: «Voprosi teoriya i metodiki izucheniya yazika». Vip.2. CHeboksari. 1962. 35. Jung W. Grammatik der deutschen Sprache. Leipzig, 1966. 36. Kadjaya T.V. Obuchenie grammatike nemetskogo yazika na 1-2 kursax spetsialnogo fakulteta gruzinskix vuzov. AKD, Tbilisi, 1966, 14 s. 37. Kadjaya E.V. Obuchenie grammatike nemetskogo yazika na II-III kursax spetsialnogo fakulteta gruzinskix vuzov. AKD, Tbilisi, 1966, 124 s. 38. Kern F. Die deutsche Satzlehre. Berlin, 1988. 39. Kononov A.N. Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazika. M.- L., 1960. 40. Kovtunov I.I . O sintaksicheskoy sinonimike. Sb. «Voprosi kulturi rechi», vip.1. M., 1955. 41. Kulakova A. K probleme kommunikativnoy seleustanovki slojnopodchinennix predlojeniy. – Sbornik nauchnix trudov MGPIIYA, 1980, 150. 42. Lozinskaya E.A. Slojnopodchinennoe predlojenie s voprositelnoe predlojeniem vtorogo poryadka v sovremennom nemetskom yazike. AKD., Kalinin, 1973. 18 s. 43. Marty A. Untersuchungen zur Grundlegung der allgemeinen Grammatik und Sprachphilosophie. Halle, 1908, 141 s. 44. Milix M.K . Voprosi grammaticheskoy stilistiki. K sinonimike chastey rechi. Russkoe yazikovedenie. Vip. 1. Rostov n/D. 1955. 72 45. Morozova E.P . Pridatochnoe opredelitelnoe i konstruksii s prichastiem v sovremennom nemetskom yazike kak grammatiko-sintaksicheskie sinonimi. AKD. L., 1956. 46. Mosralskaja O . Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. M., 1971. 47. Naer N.M. Stilistika nemetskogo yazika. M., 2006.Karl Bühler- Sprachtheorie. Jena, 1934, 411 s. 48. Namozov K.N . “ Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap ” . O’quv qo’llanma. S,1978 , 88 s 49. Nasilov V.M. Grammatika uygurskogo yazika. M., 1940, 169-174 s. 50. Nikolskaya E.K. K voprosu o klassifikatsii slojnopodchinenni x predlojeniy vo fransuzskom yazike. «Uchenie zapiski» 1 MGPIIYA, 1957. 51. Nosirov U. Individual uslubni bir aspektda o‘ rganish. SamDU t o‘ plami. - Samar q and, 1969. 52. Paul H. Prinzipien der Sprachgeschichte. Halle, 1937, 256 s. 53. Peshkovskiy A.M . «Prinsipi i priyomi stilisticheskogo analiza i otsenki xudojestvennoy prozi». Sb. Ars.Poetica.M., 1927. 54. Peshkovskiy A.M. Voprosi metodiki rodnogo yazika, lingvistika i stilistiki. M., 1930. 55. Piotrovskiy R.G. Ocherki po stilistike fransuzskogo yazika. L., 1960. 56. Revz q in I.I. K voprosu o grammaticheskoy sinonimike. Inostrannie yaziki v visshey shkole. M., 1952. 57. Rixter G.I. Sintaksicheskaya sinonimika v sovremennom russkom literaturnom yazike. Russkiy yazik v shkole. 1937, № 3. 58. Rumyanseva E.V Grammaticheskoe znachenie pridatochnix predlojeniy, vvodimix voprositelnimi slovami (W - Wörter), L., 1962. 59. Sidorenko M.I. Granitsi frazeologicheskoy sinonimika. Sb. «Voprosi teorii i metodiki izucheniya russkogo yazika», vip.2. CHeboksari, 1962. 60. Skrelina L.M . Grammaticheskaya sinonimiya. L., 1987. 61. Sovremenniy tatarskiy literaturniy yazik, ch.II, Sintaksis, M., 1971. 62. Sulton I. Navoiyning q alb daftari. Toshkent, 1969. 73 63. Tolstoy Lev. Ob iskusstve i literature. Tom I. M., 1958. 64. Valimova V . Funksionalnie tipi predlojeniy v sovremennom russkom yazike. Izd- vo Rostovskogo universiteta, 1967. 65. Vasileva N.M. Struktura slojnogo predlojeniya. M., 1967, 9 s. 66. Yakovlev N.F. Sintaksis checheskogo literaturnogo yazika. M., 1950, 175 s. 67. Zakiev M.V. Nekotorie voprosi formirovaniya slojno-podchinyonnix predlojeniy v tyurskix yazikax. Sovetskiy tyurkolog., 1972, № 2. 68. Zenchenko M.A. Sopostavitelniy strukturno-semanticheskiy analiz bessoyuznix slojnix predlojeniy v russkom i nemetskom yazikax. AKD, ekaterinburg. 2007. 15 s. 69. Shendels E.I. Grammatika nemetskogo yazika. M., 1958, 305 s. 70. Shendels E.I . Ponyatie grammaticheskoy sinonimii. Filologicheskie nauki, 1959, 314 s. 71. Shvedova N.YU. Grammatika sovremennogo russkogo literaturnogo yazika. M., 1970. 72. Shvedova N.YU. Grammatika sovremennogo russkogo literaturnogo yazika. M., 1980, 660 s. 73. Walzel O. Das Wortkunstwerk, IV. Vor erlebter Rede. Leipzig, 1924, S. 212; Günter W. Probleme der Rededarstellung, Marburg, 1928. III.BADIIY ADABIYOTLAR 1. Bruno Apitz. Nackt unter Wölfen.Verlag Halle,1958, S.36. 2. Bertolt Brecht. Dreigroschenroman. Amsterdam., 1934, S105. 3. W. Bredel. Die Söhne. Hamburg, 1949, S. 141. 4. H.Fallada. Jeder stribt für sich allein. Berlin, 1939, S 189. 5. B. Kellermann. Der Tunnel. Fűrth, 1913, S. 117). 6. T. Mann. Der Untertan. Lűbek, 1948, S. 37. 7. A. Seghers. Die Toten bleiben jung. Mainz, 1949, S. 222. 8. N.Gimburg Die Stadt und das Haus.Klus Wagenbach Verlag, Berlin,1999, S.128. 74 9. Frank.Die junger Jesu. Verlag, Tezaurus, 2008, S.227. 10. H.Kant. Aula. S.24 I V. I NTERNET MANBALARI 1.Linguistik online: https://bop.unibe.ch/linguistik-online/ 2. www.uzscience.uz www.dissforall.com 3. www.nauka-shop.com 4.www.google.de 75

NEMIS TILIDA O‘ZLASHTIRMA GAPNING MUSTAQIL GAP DOIRASIDA QO‘LLANISHI MUNDARIJA: I. KIRISH …………………………………………………………. .................................................. 3 I. BOB. NEMIS VA O‘ZBEK TILLARIDA O‘ZGA GAP ……………... ................ ...8 1.1 . O‘zga gap turlari haqida........................................................ .....................................8 1.2. Ko‘chirma gap.............................................................................................. ............14 1.3. O‘zlashtirma gap.......................................................................................... ......... ....1 5 1.4. O‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap................................................................ ........ ... 19 Birinchi bobga oid xulosalar ……………………………………………….……23 II.BOB. O‘ZLASHTIRMA GAP VA UNING O‘ZGA GAP DOIRASIDA TUTGAN O‘RNI …………………………………………………………….24 2 .1. O‘zlashtirma gap haqida umumiy tushuncha ……………………………… ….. ….2 4 2.2. O‘zlashtirma gapni o‘zga gapning boshqa turlari bilan qiyoslab o‘rgansh................................................. ...... ...................................... ....33 Ikk inchi bobga oid xulosalar...................................... ...... ......................... ............41 I II . BOB. NEMIS TILIDA O‘ZLASHTIRMA GAPNING MUSTAQIL GAP DOIRASIDA QO‘LLANISHI ……………………..……………………..43 3.1.O‘zga gapni boshqaruvchi muallif gapi va uning tarkibidagi so‘zlarning tahlili …………………………………………………..…………………………………45 3 . 2 . O‘zlashtirma gapning semantik, leksik-grammatik belgilari… ... ........ .....................55 3.3. O‘zlashtirma gapni ifoda etuvchi qurilmalar ...........................................................60 Uch inchi bobga oid xulosalar............................................................ ....... ..... ...........64 XULOSA………………………………......................................................... ..... .... ....... 66 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR................... ………………….................... ... ... .......69 3

K I R I SH O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Bugungi kun yoshlarini har tomonlama mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni chuqur egallaydigan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash masalasi davlatimiz oldida turgan eng dolzarb masaladir. Shu sababli, yoshlar har soniya bilim olishdan, olgan bilimlaridan kelib chiqib tajribasini oshirishdan to‘xtamasligi lozim”[1.56;]. Birinchi Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan "Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida"gi Qarorda ham ta’lim muassasalarida xorijiy tillarni o‘qitish sifatini yanada yaxshilashda zamonaviy dunyoqarashga ega bo‘lgan avlodni tarbiyalashda dasturilamal bo‘lmoqda. Bu soxada zamonaviy lingvistik tadqiqotlarning samaradorligini oshirishni ta’minlash aloxida axamiyat kasb etadi[2.2011;]. Chet tillarni o‘qitishning sifatini oshirish va yanada samarali usullarini ta’lim jarayoniga tadbiq qilish, oliy ta’lim muassasalarida ilmiy-tadqiqot ishlarini yanada rivojlantirish, ilmiy saloxiyatli mutaxassislarni tayyorlash hozirgi davrning dolzarb masalalaridan biridir . Mamlakatimiz ta’lim tizimida ilmiy-nazariy jixatdan asoslangan, chet tillarni o‘qitishda darsliklar, o‘quv-qo‘llanmalarni yaratish va o‘quv jarayoniga joriy etib, xorijiy til ta’limini yanada takomillashtirish milliy ta’lim dasturining asosiy maqsadidir. Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki, sintaksis gaplarning va gap sostavidagi so‘z birikmalarining grammatik xususiyatlarini o‘rganadi. Gap deb so‘zlar birikmasidan yoki ayrim bir so‘zdan tuzilgan nisbiy tugal bir fikr ifodalagan formal va intonatsion hamda grammatik jihatdan shakllangan elementlar nutq bo‘lagiga aytiladi . Gap ma’lum fikrni ifodalovchi sintaktik qurilmadir. U orqali kishilar o‘z fikrlari, maqsadlari his-hayajonlarini ifodalaydilar. Inson o‘z fikrini turli gap tillari orqali ifodalaydi, sodda yoki qo‘shma gaplar orqali darak, so‘roq, buyruq, undov gaplar orqali, ikki sostavli yoxud bir sostavli 4

gaplar orqali, to‘liq yoki to‘siqsiz gaplar orqali ifodalanishi mumkin. Bu hol fikrning xarakteriga ma’lum maqsad yoki niyatga qarab belgilanadi. Ammo gap qanday shaklda bo‘lmasin, unda kishining ma’lum bir fikri reallashadi (his-hayajon yoki so‘roq ifodalovchi gaplar ham bundan mustasno emas). Tilshunoslikda o‘zga gapning ifoda formalari to‘g‘risida yagona fikr yo‘q. Ular bu masalaga turli tomondan yondashib, o‘zga gapning turli tuman ko‘rinishlarini ko‘rsatadilar. Masalan, N.P.Dronova nemis tilida o‘zga gapning besh xildagi ifoda formalari mavjudligini qayd etadi [18, 29;]: 1. ko‘chirma gap; 2. o‘zlashtirma gap; 3. o‘rama (svernutaya) nutq (geraffte Rede); 4. o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap; 5. ichki monolog (gedachte Rede). O‘zgalar fikrini (ba’zan o‘zinikini ham) bayon qilish ehtiyoji tug‘ilishi asosida har bir tilda o‘zga gapli konstruksiyalar yuzaga keladi. O‘zga gap asosan uch ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Ular ko‘chirma gap, o‘zlashtirma gap va o‘ziniki bo‘lmagan ko‘chirma gap deb nomlanadi. O‘zga gapning bu turlariga tilshunoslikda ko‘plab ilmiy ishlar bag‘ishlangan bo‘lsada, ularning ayrim tomonlari munozarali bo‘lib, ular hozirgacha o‘z echimini kutmoqda. Aynan mana shu tufayli ham tanlangan mavzu o‘ziga xos dolzarblikni kashf etadi. Mavzuning maqsad i. Mazkur magistrlik ishda ko‘zda tutilgan maqsad asosan hozirgi zamon nemis tilidagi o‘zlashtirma gapga xos bo‘lgan semantik va leksik-grammatik belgilarni ko‘rsatib berish orqali uning ifoda formalarini aniqlash bo‘lib hisoblanadi. Mavzuning vazifas i. O‘zlashtirma gap o‘zga gapning ifoda uslublari ichida ko‘chirma gap bilan yaqindan aloqada turadi. Shuning uchun ham bu erda o‘zlashtirma gapning ayrim tomonlari ko‘chirma gapniki bilan parallel tarzda tahlil qilinadi. Bu narsalardan kelib chiqqan holda ishning oldiga quyidagi vazifalar qo‘yilgan: 5

1) o‘zlashtirma gap haqida umumiy tushuncha berish; 2) o‘zlashtirma gapning leksik-grammatik belgilarini ko‘rsatish; 3) o‘zlashtirma va ko‘chirma gapni qiyoslab o‘rganish asosida ularga xos bo‘lgan belgilarni aniqlash; 4) o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini aniqlash va ularga xos bo‘lgan belgilarni ko‘rsatib berish. Mavzuning obyekti va predmeti. Ishning tadqiqot obyektini o‘zlashtirma gapning ifodalanishi, o‘zlashtirma va ko‘chirma gapni qiyoslab o‘rganish asosida ularga xos bo‘lgan belgilari va ifoda formalari ,o’zlashtirma gaplarning mustaqil gap doirasida qo’llanishi tashkil etadi.O’zlashtirma va ko’chirma gaplarning, turlari, modellari va ular negizida yuzaga kelgan mazmunni aniqlash tadqiqot predmetini tashkil etadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ozga gaplar, xususan nemis tilidagi o’zlashtima gaplarning qiyoslab o’rganish qiyosiy tipologik, transformatsion, usullari yordamida aniqlash hamda uni nemis tilida keng hajmda amalga oshirilayotganligi mazkur tadqiqotning ilmiy yangiligidir. Bunda o‘zlashtirma gapning muayyan bir boshqaruvchi so‘zdan yoki muayyan kontekstdan bog‘liq bo‘lishi,ergash gapdan tashqari boshqa konstruksiyalarning osonlik bilan o‘zlashtirma gapli ergashgan qo‘shma gapga transformatsiya qilinishi ishning muhim jihati hisoblanadi. Mavzuning natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqotda umumlashtirilgan nazariy xulosalar til sistemasidagi leksik-semantik munosabatlar mohiyatining yanada oydinlashishiga xizmat qiladi. Ayni paytda dissertatsiya ish natijalari “Nemis tilining nazariy grammatikasi”, “Nemis tilining amaliy grammatikasi”, “Stilistika”, kabi kurslarni o’ qitishda, darsliklar, o’ quv-uslubiy q o’ llanmalar, ilmiy risolalar yaratishda ahamiyat kasb etadi. Shuningdek nemis tili amaliy grammatikasidagi matn muammolarini o’ rganishda muhim amaliy ahamiyatga ega. 6

Tadqiqot xulosalari nafaqat nemis tili nazariy grammatikasi uchun, balki o’ zbek tilshunosligida qiyoslayotgan ikkala tillardagi o‘zga gap va uning ifoda turlari o’ rganishlik alohida ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot ishining o’rganganligi . Ishda O.Behagel, T.V.Stroeva, E.V.Guliga, E.V.Rozen, E.A.Rumyanseva, L.Zyutterlin, Z.Eger, G.Helbig, V.G.Admoni, E.I.Shendels kabi buyuk tilshunoslarning ishlaridan va tasviriy, komponentlar tahlili ko’rsatilgan. Tadqiqot ishida o’zlashtirma gapning boshqa grammatik qurilmalardan farq qiluvchi tomonlari tahlil qilinib, o‘zlashtirma gapning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari belgilab olinadi. Bu erda asosan tilshunoslarning (E.A.Rumyanseva, E.V.Rozen) nemis tilidagi o‘zlashtirma gap haqidagi qarashlari tahlil qilinadi. Ular tomonidan taklif etilgan o‘zlashtirma gapning ifoda formalari tanqidiy o‘rganiladi va tegishli xulosalar chiqariladi. Nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning ifoda formalarini belgilashga intilgan, yana bir tilshunos K.N.Namozov bo‘lib hisoblanadi. U ham bu erda, birinchidan, o‘zlashtirma gapli konstruksiyalar uchun ikki planlikni, ya’ni muallif va so‘zlovchi gapining birlashishini asos qilib olib, ikkinchidan, bu erda asosiy maqsad o‘zga shaxs gapning mazmunini berish deb hisoblaydi. Bu jihatdan, uning fikricha, o‘zlashtirma gap turli xil ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin. K.N.Namozov o‘z ishida nemis tilidagi o‘zlashtirma gapning quyidagi grammatik ko‘rinishlarini ko‘rsatib o‘tadi: [48, 88;]. 1. Ergash gap ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 2. Mustaqil gap formasidagi o‘zlashtirma gap. 3. Infinitiv gruppa ko‘rinishidagi o‘zlashtirma gap. 4. Ayrim so‘z birikmalari formasidagi o‘zlashtirma gap. Tadqiqot ishining tuzilishi. Ushbu maqsad va vazifalarni bajarish maqsadida ishimizni quyidagi ko‘rinishda tuzishni lozim topdik: Kirish Asosiy q ism: I. Bob. N emis va o‘zbek tillarida o‘zga gap II. Bob . O ‘zlashtirma gap va uning o‘zga gap doirasida tutgan o‘rni 7

O'xshashlar

O‘zbek tilida gap bo‘laklarining tartibi
NEMIS TILIDA PASSIV KONSTRUKSIYALARNING STRUKTURASI VA SEMATIKASI
NEMIS TILIDA FRAZEOLOGIZMLAR. FRAZEOLOGIK BIRLIK VA IBORALARNING SHAKLLANISHI
Rasmiy uslub haqida
RASMIY USLUBGA OID MATNLARDA SODDA GAP QURILISHI