O‘ZBEK TILIDA FRAZEMALASHUV
![O‘ZBEK TILIDA FRAZEMALASHUV
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………… ………… 3
I BOB. O‘ZBEK TILIDA FRAZEMA VA UNING TADQIQI ……. 6
1.1.O‘zbek frazeologiyasi taraqqiyoti …………………………………… 6
1.2.O‘zbek tilida frazema va unga yondosh hodisalar ………………… .. 9
Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………… 27
II BOB. TILDA FRAZEMALASHUV HODISASI VA UNING O‘ZIGA
XOS JIHATLARI …………………………………………………………….. 28
2.1. Frazemalashuv va uning mohiyati ………………………………….. 28
2.2. Frazemalashuvning til va nutqqa munosabati ……………………… 34
2. 3 . So‘z birikmasining frazemalashuvi ………………………………… 40
2.4. Qiyosiy konstruksiyalarning frazeologizatsiyasi …………………… 45
Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………… 55
III BOB. FRAZEMALASHGAN BIRLIKLARNING MORFEM-
GRAMMATIK JIHATLARI ………………………………………………… 56
3.1. Frazemalashgan fe’lli birikmalar …………………………………… 56
3.2. Frazemalashgan otli birikmalar ……………………………………. 63
Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………… 67
Umumiy xulosalar …………………………………………………..….. 68
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………. 70
1](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_1.png)
![KIRISH
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi.
Til umumbashariy qadriyat, insoniyatga ato etilgan ulug‘ ne mat. Chunki tildaʼ
unda so‘zlashuvchi xalqning taqdiri, yashash tarzi, ma naviy boyligi, millatning
ʼ
saviyasi, ruhiyati aks etadi. Frazeologizmlar ham xalq tilida faol qo‘llanuvchi
birliklar hisoblanadi, ularda xalq hayotining ajralmas qismi bo‘lgan turmush
tarziga oid barcha tushunchalar o‘zining yorqin ifodasini topadi.
Mustaqillikdan keyingi yillarda tilning leksik qatlami , asosan , sistem
yondashuv yo‘nalishida o‘rganildi. O‘zbek tilshunosligida frazeologik birliklarning
semantik, stilistik xususiyatlari Sh.Rahmatulla y ev, А.Ho j iyev, B.Yo‘ldoshev,
А.Mamatov, А.Rafi y ev kabi olimlar tomonidan jiddiy o‘rganildi. Shuningdek,
frazeologizmlarning shakllanishi, komponent tarkibi, ularning shaklan va
mazmunan tarkib topishidagi ayrim qonuniyatlarni tadqiq etish muhimdir.
Frazeologizmlar leksik-semantik, funksional-uslubiy va semantik vazifalarni
bajarishiga ko‘ra murakkabdir. Bu jihatdan ular ikkinchi til birligi sifatida
semantik hodisa ko‘rinishi da namoyon bo‘ladi.
Keyingi yillarda o‘zbek tilshunosligida frazeologik birliklarni o‘rganishda
jiddiy yutuqlarga erishildi. Shuningdek, frazeologiyaga aylanayotgan birliklarning
milliy-psixologik va etnomadaniy aspektlarini tadqiq etish o‘zbek tilshunosligining
muhim vazifalaridan biriga aylandi. Zero, Prezidentimiz tomonidan «ona
tilimizning boyligini, unga hurmat va muhabbatimizni tilimizni dunyoga tarannum
etish bilan ko‘rsatishimiz kerak» 1
ligi alohida ta kidlangani bejizga emas.
ʼ
Frazeologiyaning predmeti frazeologik birliklarning kategorik belgilarini
o‘rganish bo‘lib, ular asosida frazeologik birliklarning asosiy belgilari aniqlanadi
va frazeologik birliklar tilning maxsus birliklari sifatida mohiyati haqidagi masala
hal qilinadi. S huningdek, frazeologik birliklarning nutqda ishlash qonuniyatlari va
ularning shakllanish jarayonlarini aniqlash ham muhim. O‘zbek tilida frazeolog ik
1
//https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat-mirziyoyev-o‘zbek-tilining-xalqaro-nufuzini (December, 2017)
2](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_2.png)
![birliklarning shakllanishi, nutqda qo‘llanishiga doir bir qancha t adqiqot lar, ilmiy
ishlar yaratilgan. Shunga qaramay, frazemalashuv hodisasiga bag‘ishlangan yirik
tadqiqotlar nisbatan kam. Hodisaga t urli olimlar tomonidan taklif qilingan ta’riflar
bir-biridan shunchalik farq qiladiki, biz biron bir sababga ko‘ra tadqiqot mavzusi
bo‘yicha turli xil, ko‘pincha qarama-qarshi, hatto bir-birini inkor etuvchi qarashlar
haqida gapirishimiz mumkin. Shu sababdan ham o‘rganilayotgan mavzu har
jihatdan dolzarblik kasb etad i.
Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti o‘zbek tilshunosligida
frazemalashuv hodisasining mohiyatini asoslash jarayoni. Tadqiqot predmeti esa
frazemalashuv hodisasining yuzaga chiqish qonuniyatlarini o‘rganish.
Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqotimiz maqsadi o‘zbek
tilshunosligida frazemalashuv hodisasining ahamiyatini asoslashdan iborat. Ushbu
maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar qo‘yilgan:
f razemalashuv va uning mohiyati masalasini tahlil qilish;
f razemalashuvning til va nutqqa munosabati ni aniqlash;
t ilda frazemalashuv hodisasi va unga yondosh hodisalarni o‘rganish;
f razemalashgan birliklarning morfem-grammatik jihatlari ni badiiy
asardan olingan misollar asosida tahlil qilish.
Tadqiqotning yangiligi.
– f razemalashuv va uning mohiyati masalasi tahlil qilingan;
– f razemalashuvning til va nutqqa munosabati ni aniqlangan;
– t ilda frazemalashuv hodisasi va uning o‘ziga xos jihatlari ni asoslangan;
– f razemalashgan birliklarning morfem-grammatik jihatlari ni badiiy asardan
olingan misollar asosida tahlil qilingan.
T adqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi . Frazeologiya mustaqil
lingvistik fan sifatida 40- yillarda vujudga kelgan. A.A.Potebnya, I.I.Sreznevskiy,
A.A.Shaxmatov va F.F.Fortunatovlarning asarlarida dastlabki frazeologik nazariya
qonuniyatlari o‘z ifodasini topgan. Frazeologiya sohasi rivojida fransuz tilshunosi
Sh.Ballining (1865-1947) xizmatlari katta. G arbiy Yevropa va Amerikaʻ
tilshunosligida frazeologiya tilshunoslikning alohida bo limi sifatida ajratilmagan.
ʻ
3](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_3.png)
![Tilshunoslikning maxsus bo‘limi – frazeologiyada so‘zlarning turg‘un
birikmalarini o‘rganish masalasi o‘quv adabiyotlarida (E.D.Polivanov,
S.I.Abakumov, L.A.Bulaxovskiy asarlarida) 20-40- yillarda qo‘yilgan. 50- yillarga
kelib so z va so z birikmasi bilan frazeologik birliklarning o xshash va farqliʻ ʻ ʻ
tomonlari masalalariga asosiy e tibor berildi; frazeologiya muammosi, asosan,
ʼ
frazeologizm mezonlarini oydinlashtirish va frazeologik birliklarni tasniflash
asoslarini yoritib berish bilan chegaralangan edi. 50- yillarning oxiridan boshlab
frazeologiya muammolariga tizimli yondashish tendentsiyasi kuzatildi, frazeologik
birliklarni tilning tarkibiy birliklari sifatida tavsiflash masalalari ishlab chiqildi
(A.I.Smirnitskiy, O.S.Axmanova). 60-70- yillar frazeologiyaning rivojlanishida til
faktlarini tizimli darajada tahlil qilish g‘oyalari ta’sir ko‘rsatdi. V.L.Arxangelskiy,
N.N.Amosova, V.P.Jukov, A.V.Kunin, M.T.Tagiyevlar frazeologik tarkibning
hosil bo‘lish usullarini o‘rganishdi. I.I.Chernisheva, N.M.Shanskiy,
V.N.Mokienko, F.N.Popov, A.I.Fedorovlar esa va frazeologik birlik shallanishi,
yasalishi haqida uning tilda taraqqiy etishi masalalari bilan shug‘ullanishdi.
Keyingi yillarda frazeologik birliklarning semantikasi va uning nominativ jihati
(V.N.Teliya), dinamikasidagi frazema yasalishi (S.G.Gavrin, Yu.A.Gvozdarev),
so‘z komponentlarining birikish belgilari (M.M.Kopylenko, Z.D.Popov) qiyosiy-
tipologik jihatdan o‘rganildi.
T adqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi . Mavzu yuzasidan misollar
to‘plashda adabiyotlarni o‘rganish, grammatik tahlil, leksik tahlil, qiyosiy tahlil,
umumlashtirish metodlaridan foydalanilgan.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Dissertatsiya
natijalarining ilmiy ahamiyati mavzu doirasidagi izlanishlar natijasida
frazemalashuv hodisasi mohiyatini yoritilganligi izohlanadi. Tadqiqot
natijalarining amaliy ahamiyati esa “Matn lingvistikasi”, “Frazeologizlarning
shakllanishi va taraqqiyoti”, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanlarini mazmunini
takomillashtirishda samarali foydalanish mumkin.
Dissertatsiya ishining tuzilishi. Tadqiqot ish i kirish, uch bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning hajmi 78 bet.
4](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_4.png)
![I BOB. O‘ZBEK TILIDA FRAZEMA VA UNING TADQIQI
1.1. O‘zbek frazeologiyasi taraqqiyoti
Leksikologiyada turg‘un so‘z birikmalari frazeologizmlar, ularni
o‘rganuvchi fan frazeologiya deb nomlanadi. Frazeologiya o‘tgan asrning birinchi
yarmidan boshlab o‘zbek tilshunoslari (Sh.Rahmatullayev, H.Berdiyorov,
E.Umarov, А.Mamatov, B.Yo‘ldoshev kabilar) tomonidan struktur, semantik,
grammatik, uslubiy, sintaktik va funktsional kabi aspektlari atroflicha keng
o‘rganildi. Yevropa va Аmerika davlatlarida frazeologiyaning turli aspektlariga
qiziqish orta boshladi va 1999- yil Yevropa frazeologiya jamiyati (EUROPHRAS)
ga asos solindi. Tilshunoslikda frazeologiya doirasi tor va keng tushuniladi.
Frazeologiya obyekti sanalgan frazeologik birliklar (FB) muayyan til
egalarining yuksak tafakkuri natijasida yuzaga kelgan birliklardir. U lar zakovat
egalarining lisoniy mushohada mahsuli bo‘lib, unda xalq donoligi
muja ss amlashgan. Bu birliklar tilimizda ko‘p asrlar davomida yuz bergan ijtimoy-
tarixiy voqeliklar, turmush tajribalarini insonlar tomonidan obrazli tarzda aks
ettirish ehtiyoji natijasida yuzaga kelgan.
O‘tgan asr frazeologiya sohasini o‘rganish bo‘yicha o‘zbek tilshunosligining
“oltin davri” bo‘ldi desak mubolag‘a bo‘lmas. Tilshunosligimizda bu borada
ko‘plab dissertatsiyalar himoya qilindi, ilmiy monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalari
nashr qilindi, maqolalar e lon qilindi, frazeologik lug‘atlar yaratildi. Аytishʼ
mumkinki, XX asr o‘zbek tilshunosligida frazeologizmlarning til xususiyatlari,
ya ni tuzilishi, semantik-pragmatik, funksional-uslubiy jihatlari ancha mukammal
ʼ
o‘rganilgan bo‘lsa-da, hali soha bilan bog‘liq hal etilishi lozim bo‘lgan
muammolar mavjud edi. Аna shunday muammolardan birini А.Mamatov
quyidagicha ko‘rsatadi: “Bu frazeologik shakllanish (frazoobrazovaniya)
masalalaridir. Frazeologik shakllanish til unsurlarining, xususan, ikki yoki undan
ortiq so‘zlarning o‘zaro uyushib, yangi til birligini yuzaga keltirish jarayonidir”. 2
2
Маматов А. Лексик интеграция асосида фразеологизмларнинг шаклланиши // Ўзбек тили ва адабиёти. –
Тошкент, 1999. №6. 29-33 бетлар .
5](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_5.png)
![Darhaqiqat, frazemalar o‘z-o‘zidan yuzaga kelmaydi, uni shakllanishiga, muayyan
obrazlilikni ifodalashiga turtki bo‘luvchi leksemalar asosida shakllanadi.
B.Yo‘ldoshev frazeologiya obyekti tor doirada tushunilsa “frazeologiyaning
o‘rganish doirasi nisbatan aniqroq namoyon bo‘ladi, undan haqli ravishda
bo‘linmas leksik birliklar, jumladan, maqol, matal, hikmatli so‘z va aforizmlar
chiqib ketadi, chunki ular struktural jihatdan yaxlit holda qo‘llanuvchi sintaktik
birliklardir”, – degan fikrni olg‘a suradi. 3
А.E.Mamatov frazeologiyani “tor” va
“keng” ma noda tushunish noto‘g‘riligi, til birliklari tuzilish jihatdan so‘zʼ
birikmasi yoki gapga teng, leksik elementlari qisman yoki to‘liq ko‘chma ma noga
ʼ
ega, obrazli bo‘lsa, lug‘atlarda qayd etilgan har qanday turg‘un leksik-semantik
birliklar frazeologik birliklar qamroviga kiritilishi shart deb hisoblaydi. 4
Boshqa
tilshunos olimlar frazeologiyani paremiologiyaning bir qismi sifatida tushunish
kerakligini ta’kidlaydi. 5
Tilshunoslikda frazeologiya tadqiqot obyektlarini turlicha tushunish va
tavsiflash kuzatiladi, tilshunoslikka oid adabiyotlarda frazeologizmlar, turg‘un
leksemalar, frazeologik ifoda, frazeologik birlik, frazeologik ibora, turg‘un so‘z
birikmasi, turg‘un frazalar va hak. atamalar uchraydi.
Ushbu ishda turg‘un birliklarga nis b atan “ frazeologik birlik ” termin idan
foydalanildi. Jahon tilshunosligida ilk bor frazeologizmlarni uch turga ajratgan
olim V.Vinogradov frazeologik birliklar mohiyati ularning shakliy turg‘unligida,
deb hisoblaydi. FBlar nutq jarayonining har bir aktida alohida so‘z shaklida paydo
bo‘lmaydi, balki inson ongida tayyor holda in’ikos etadi, muloqotda
qo‘llaniladigan kamida ikkita mustaqil so‘zning tabiiy qotishmaga o‘xshab ma no
ʼ
jihatdan yaxlitlanishini yuzaga keltiradi. Biz FBga nisbatan А.V.Kunin taklif etgan
quyidagi ta rifni qo‘llab-quvvatlaymiz: “frazeologik birlik – qisman yoki
ʼ
to‘laligicha ko‘chma ma noli so‘zlarning barqaror birikmasidir”.
ʼ 6
3
Йўлдошев Б . Ўзбек фразеологияси ва фразеографияси масалалари . – Тошкент, 2013, 15- бет.
4
Маматов А.Э. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари. – Тошкент,
1991. – 212- б.
5
Бердиёров Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тилининг паремиологик луғати. - Тошкент, Ўқитувчи, 1984. – Б. 10.
6
Кунин А.В . Теория фразеологии Шарля Балли // Иностранные языки в школе, 1970, № 3. – С. 210.
6](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_6.png)
![FBlarning asosiy belgilari sifatida muallif tomonidan turg‘unlik hamda
ma noning to‘liq va qisman ko‘chishi ajratildi. FBlar semantik strukturasi ikkiʼ
o‘zaro bog‘langan plandan iborat: o‘z va ko‘chma ma no. Ushbu planlar
ʼ
o‘rtasidagi o‘xshashlik munosabati bor (dastlab o‘quvchi va tinglovchiga semantik
plan ta sir ko‘rsatadi – biron narsaning obrazi, keyin uning ongida ko‘chma ma no
ʼ ʼ
gavdalanadi).
Frazeologik birliklar tilning eng ko‘p madaniy ma lumotlar tashuvchisi
ʼ
hisoblanadi, chunki ular xalqning madaniyati, tasavvuri, odatlari, qadimiy
an analari, obrazli tafakkuri va o‘ziga xos xulq-atvori bilan chambarchas
ʼ
bog‘langan. “Tilning frazeologik tarkibi – ko‘zgu bo‘lib, unda lingvomadaniy
jamoa o‘zini milliy anglashini identifikatsiyalaydi” . 7
FBlarda xalq donishmandligi,
etnosning qadriyatlar olami manzarasi muhrlanib qolmasdan, predmetlarning
zohiriy tartibi hamda inson botiniy olami haqidagi faol va passiv bilimlar yig‘indisi
aforistik shaklda ifodalanadi.
FBlarning ma noviy strukturasi o‘ziga bir qancha aspektlarni qamrab oladi:
ʼ
frazeologik ma no, komponent tarkib, grammatik struktura. Olamning frazeologik
ʼ
manzarasi tadqiqi ikki yo‘nalishda amalga oshadi: birinchidan, o‘zbek
lingvomadaniyati uchun alohida ahamiyat kasb etuvchi kontseptlar tadqiq qilinadi.
Ikkinchidan, tilga xos bo‘lgan yaxlit va olamga “sodda” qarashlarni izlash va
rekonstruktsiya o‘tkaziladi; imkon qadar to‘laligacha milliy o‘ziga xoslik hisobga
olinadi va asosiy e tibor yaxlit shakldagi olamning lisoniy manzarasiga qaratiladi.
ʼ
7
Телия В.Н. Фразеология // Теоретические проблемы советского языкознания. - М., Наука, 19 99 . – С. 156
7](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_7.png)
![1.2. O‘zbek tilida frazema va unga yondosh hodisalar
O‘zbek xalqining madaniy nutqiga xos asosiy unsurlaridan biri hisoblangan
frazemalarni tadqiq etish, ularga yondosh hodisalar ni o‘rganish hamda bu xususda ,
tilshunoslik nuqtayi nazaridan nazariy xulosalar chiqarish muhim ahamiyat kasb
etadi. O‘zbek tilshunosligida frazeologizmlar tadqiqiga bag‘ishlangan ishlar
talaygina. Xususan, ularning ayrimlarida frazemalar ga yondosh hodisalar ham
tadqiq etilgan.
Tabiati murakkab bo‘lgan til birligi hisoblanuvchi frazemalar mazmuni
leksemaga, tuzilishi esa birikmaga, gapga teng kelishi tufayli segment birlik
sanaladi. O‘zbek tilshunosligida frazemalar ga yondosh hodisalar alohida tadqiqot
obyekti sifatida o‘rganilmagan bo‘lsa-da, ammo frazeologizlarning shakllanish
masalalarini tadqiq etgan olim A. Mamatov bu borada asosli fikrlar bildirgan.
F raze malashuv va leksemalashuv munosabati. Lingivistik adabiyotlarda
tuzilishiga ko‘ra so‘z birikmasi, gapga teng, semantik jihatdan bir butun,
umumlashgan ma no anglatadigan, nutqqa tayyor olib kiriladigan lug‘aviy birlikʼ
ekani, obrazli, ko‘chma ma noga ega bo‘lishi, masalan,
ʼ tomdan tarasha
tushganday, oyog‘ini qo‘liga olmoq, sichqonning ini ming tanga kabilar
frazeologik birlik hisoblanishi aytiladi. Yoki “bittadan ortiq leksik negizdan tarkib
topgan, tuzilishi jihatdan birikmaga, gapga teng, mazmunan so‘zga muqobil,
yaxlitligicha ustama ko‘chma ma no anglatuvchi lug‘aviy birlikka ibora
ʼ
(frazeologik birlik) deyiladi”. Biz ham FB termini ostida tilda tayyor holda mavjud
bo‘lgan va nutqqa boricha olib kiriladigan, shaklan so‘z birikmasi yoki gapga
o‘xshaydigan, ko‘chma ma no ifodalaydigan birliklarni tushunamiz.
ʼ
Bu o‘rinda FBlar nutq birligimi yoki til birligi, degan masala mavzu nuqtayi
nazaridan muhimligi uchun ushbu masalaga munosabat bildirish lozim. FBlarga
berilgan aksar ta riflarda ular nutqqa tayyor holda kiritiladigan lug‘aviy birlik
ʼ
sifatida talqin etiladi. “FBlar birikma yoki gapdan yaxlitligicha anglashiladigan
frazeologik ma no uni sintaktik birlik (nutq birligi) deb emas, balki semantik birlik
ʼ
(til birligi) deb qarashga undaydi”.
8](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_8.png)
![Demak, FBlar muayyan nutqqa kiritilgunga qadar ham mazmun, ham ifoda
planida yaxlitlangan va shu tilda so‘zlashuvchilar tomonidan shu holatda anglab
yetilgan hamda qabul qilingan bo‘ladi. Buning ma nosi shuki, FBlarning nutqdaʼ
tayyor holda foydalanilishi ularni lisoniy birlik sifatida e tirof etishni taqozo etadi.
ʼ
Ko‘plab tilshunoslar FBlarni til birligi deganda, masalaning ana shu jihatini
e tiborga olganlar. F.de Sossyur ham tilda shunday tayyor birikmalar borligini,
ʼ
ularning uzual xarakteri ma nosi va sintaktik xususiyatidan kelib chiqishini…,
ʼ
bunday birikmalar tayyor holda, an anaga ko‘ra qo‘llanishini aytgan edi.
ʼ
Quyida FBlarlarning leksemalashuv hodisasiga munosabati haqida so‘z
yuritamiz. FBlarga til hodisasi sifatida qarashning o‘ziyoq uning
leksemalashuvdan uzoqlashtiradi. FBlar til hodisasimi yoki nutq hodisasimi?
FBlar tilda turg‘unlashib, ma lum bir ma noni ifodalaydigan va til
ʼ ʼ
iste molchilari uchun tushunarli holiga kelgunga qadar qandaydir o‘zaro birikish,
ʼ
sintaktik munosabat jarayonini o‘tagangan bo‘ladi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, bu
birikish faqatgina nutqda amalga oshadi. Turg‘unlashish va nutqda tayyor holda til
birligi sifatida ishtirok etish esa bu birliklar shakllanishidagi ikkinchi bosqichdir.
Demak, ular mana shu shaklga kelgunga qadar, ya ni til hodisasiga aylangunga
ʼ
qadar ham nutqiy jarayonda qatnashish vazifasini o‘tagan.
Аsosiy masalaga o‘tishdan oldin frazeologizmlar ko‘lamini belgilab olish
ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. B.Yo‘ldoshevning fikricha, qozoq tilshunosi
S.Kenesboyev frazeologizmlar doirasiga keng ma noda barcha turg‘un birikmalar
ʼ
(maqollar, matallar, idiomatik birikmalar, so‘zlarning noidiomatik, turg‘un
frazeologik guruhlari va juft so‘zlar)ni kiritib, ularni birlashtiruvchi umumiy
xususiyat turg‘unlik va tilda tayyor holda mavjudlikdir, deb hisoblagan. 8
А.E.Mamatov shunday deydi: “…frazeologiyani “keng” va “tor” ma noda
ʼ
tushunish noto‘g‘ri, uni bitta ma noda tushunish kerak. Ular qanday til birliklari
ʼ
deb tasnif qilinishidan qat iy nazar, aforizmmi, maqol yoki matalmi, turg‘un
ʼ
so‘zlashuv formulalarimi, “qanotli so‘zlar”mi, xullas, agar ular frazeologizmning
biz bergan ta rifiga mos tushsa, undagi talablarni bajara olsa, ya ni tuzilishi
ʼ ʼ
8
Йўлдошев Б . Ўзбек фразеологияси ва фразеографияси масалалари . – Тошкент, 2013, 11- бет .
9](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_9.png)
![jihatidan so‘z birikmasiga yoki gapga teng bo‘lgan, obrazli, umumlashgan ma noʼ
anglatadigan, leksik elementlari qisman yoki to‘liq ko‘chma ma noga ega bo‘lgan,
ʼ
lug‘atlarda qayd etilgan har qanday turg‘un leksik-semantik birliklar frazeologik
birliklar doirasiga kiritilishi shart”. 9
Yuqorida aytilgan barcha fikrlardan xulosa shuki, yaxlit holda ko‘chma
ma no anglatadigan barcha lug‘aviy birliklarni FBlar sanaladi. Аmmo har xillikdan
ʼ
qochish va aniqlikka intilish maqsadida bu borada Sh.Rahmatullayev aytgan
quyidagi fikrga tayanib ish ko‘ramiz, ya ni FBlarning 2 guruhiga e tibor qaratamiz:
ʼ ʼ
“Frazemadan yaxlitligicha anglashiladigan ma no bilan uning tarkibidagi
ʼ
leksemalar anglatadigan ma nolar orasidagi munosabat asosida frazemalarning ikki
ʼ
semantik turi farq qilinadi: 1) frazeologik butunlik, 2) frazeologik chatishma.
Ma nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma nolar asosida izohlanadigan, shu
ʼ ʼ
leksik ma nolarning umumiy maxraji sifatida gavdalanadigan frazema frazeologik
ʼ
butunlik deyiladi.
Quyidagi misollarni qiyoslang:
1) Turg‘un ota uzoq bosh qashir, keyin birdan yengin shimarar (O).
2) Shunday qilib, Tojiboyning raislik davri tamom bo‘ldi. Oyimxon
Sovetning pechatini undan olib, ko‘krak cho‘ntagiga solib qo‘ydi. Oyimxon yeng
shimarib ish boshladi. (P.T.)
Ma nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma nolar asosida izohlanmaydigan, bu
ʼ ʼ
leksemalarga xos leksik ma nolarni hisobga olmaydigan frazemaga frazeologik
ʼ
chatishma deyiladi.
Masalan, Hadeb to‘ningizni teskari kiyavermang (N.S.), Ovchi uzoqdan
o‘pkasini qo‘ltiqlab chopib keldi (Ertakdan) .
Frazeologik chatishmaning tildagi ikkinchi nomi idioma bo‘lib, u o‘zbek
tilshunosligida shunday tavsiflanadi: “Idioma – shaklan bo‘laklarga ajralmaydigan,
maxraji birikma tarkibidagi so‘zlarning to‘g‘ri va konkret ma nosi bilan talqin
ʼ
qilinmaydigan, ko‘chma ma no anglatuvchi barqaror so‘z birikmasidir”.
ʼ
9
Маматов А.Е. ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муоммолари. – Тошкент,
1991, 212- б.
10](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_10.png)
![“Idiomalar bitta so‘zga teng bo‘lib, turg‘un xarakterga ega ekanligi bilan ham
boshqa so‘z birikmalaridan farq qiladi”.
Ma lum bo‘ladiki, ta riflarda ziddiyat yo‘q, aksincha ular bir-biriniʼ ʼ
to‘ldiradi.
B.Yo‘ldoshev frazeologizmlarning turkiyshunoslikda o‘rganilishini tahlil
qilar ekan, bunday birikmalarning funktsional jihatdan so‘zga yaqin ekanligini
hisobga olib, А.N.Kononov, Y.I.Ubryatova, N.А.Baskakov kabi tilshunoslar ularni
leksik so‘z birikmalari yoki leksik birliklar (leksik birlashmalar) deb bilgani hamda
sintaksis yoki so‘z yasalishi bo‘limlarining o‘rganish obyekti doirasiga kiritganlari,
boshqa tadqiqotchilar esa (masalan, E.V.Sevortyan) bunday birikmalarni
leksemalashgan birikmalar yoki leksik ma noga ega bo‘lgan yumuq birikmalar deb
ʼ
hisoblab, ular sintaksisga ham, so‘z yasalishiga ham tegishli bo‘lmay,
tilshunoslikning mustaqil o‘rganish obyekti bo‘lishi kerak, degan fikrni olg‘a
surganligini qayd etadi.
Bizni bu o‘rinda mavzu e tiboridan kelib chiqib, FBlar tilshunoslikning
ʼ
qaysi sohasida o‘rganilishi emas, balki u sintaktik birlikmi yoki leksik birlikmi,
uning so‘z yasalishiga munosabati qanday, degan masalalar qiziqtiradi.
FB ham tildagi barcha birliklarda bo‘lgani singari mazmun va ifoda
tomoniga ega. Ifoda planida uning qurilishi va ko‘chma semasi tushuniladi. Bu
qurilmada kamida ikkita mustaqil so‘z (leksema) ishtirok etib, o‘zaro sintaktik
bog‘langan bu so‘zlar mohiyatiga ko‘ra birikma yoki gapga teng bo‘ladi. Demak,
ifoda planida ular so‘z birikmasi yoki gap shaklida bo‘lsa, mazmun planida
leksemaga teng bo‘ladi (ma no hamma vaqt ham aniq konkretlashavermasligi
ʼ
mumkin). Tadqiqotchilar leksik so‘z birikmalari deganda, FBlarning ana shu
xususiyatlarini nazarda tutganlar: Mazmunan FBlar leksik birlik (so‘z)larga yaqin
tursa, qurilishi jihatidan ular sintaktik birlik (so‘z birikmasi, gap)larga yaqindir.
Аmmo FB so‘zga ham, so‘z birikmasiga ham, gapga ham to‘la ma noda teng
ʼ
emas. Bu aytilgan fikrlarning mohiyatini chuqurroq anglash ham FBlarning
leksemalashuvga munosabatini aniqlashda ma lum ahamiyatga ega. Bu
ʼ
birliklarning so‘z yasalishiga bo‘lgan aloqasi ham ana shundan kelib chiqadi.
11](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_11.png)
![FBlarning mohiyatini anglashga bo‘lgan intilish jarayonida bir-biriga zid
bo‘lgan fikrlar ham yuzaga kelgan. Ularni tahlil qilish bu o‘rinda bizning
vazifamizga kirmaydi. Shuning uchun faqatgina mavzuga aloqador bo‘lgan
fikrlarga to‘xtalamiz. FBlarga oid ko‘pchilik ta riflarda ular lug‘aviy birlik sifatidaʼ
talqin qilinadi. Lug‘aviy birlik sanalar ekan, demak, ular lug‘aviy ma noga ham
ʼ
ega bo‘lishi lozim. B.Yo‘ldoshev S.N.Muratovning “Turkiy tillarda turg‘un so‘z
birikmalari” monografiyasini tahlil qilib, uning muhim fikrlariga to‘xtalgan.
Masalan, turg‘un so‘z birikmalari qatoriga: a) qo‘shma so‘zlarning turli tiplari;
b) leksemalashgan so‘z birikmalari; v) grammatikalizatsiyalashgan so‘z
birikmalari; g) frazeologik birikmalarni kiritganini eslatib, quyidagilarni bayon
qilgan: “FBning konkret lug‘aviy ma noga ega yoki ega emasligi nuqtayi
ʼ
nazaridan S.N.Muratov ularni ikki guruhga ajratadi: a) leksik-frazeologik tipdagi
idiomalar (konkret lug‘aviy ma noga ega bo‘lgan FBlar); b) sof frazeologik tipdagi
ʼ
idiomalar (konkret lug‘aviy ma noga ega bo‘lmagan FBlar).
ʼ
Leksik-frazeologik tipdagi idiomalar S.N.Muratov tasnifiga ko‘ra ikki
guruhdan iborat. Birinchi guruhga leksemalashgan yoki terminlashgan so‘z
birikmalari kiradi. Masalan shayton chirog‘i, Yangi yer kabi. Ikkinchi guruhga esa
birinchi komponenti mustaqil lug‘aviy ma noga ega bo‘lmagan, faqat shu
ʼ
frazeologik matndagina qo‘llanadigan turg‘un so‘z birikmalari mansubdir: shim
bol (toza asal), quyma yomg‘ir kabi”. 10
Tushunishimizcha, bu kabi guruhlarga bo‘linish FBlarning mohiyatini
yanada chuqurroq anglashga intilish yo‘lidagi sa y-harakatlar samarasidir. Аslida,
ʼ
ularning ma lum bir lug‘aviy ma noga ega bo‘lmasligi mumkin emas. Lekin bu
ʼ ʼ
ma nolarning bir o‘rinda aniq, boshqa bir o‘rinda biroz mavhumroq ifoda etilishi
ʼ
haqidagi fikr haqiqatga yaqindir.
Frazeologiya tadqiqiga oid adabiyotlarda FBlar turg‘un birikmalar sifatida
talqin qilinadi, o‘zbek tilshunosligida ham shunday tushuniladi. Lekin o‘zbek
tilshunosligida boshqacha qarashlar ham mavjud. Masalan, M.Mirtojiyev birikma
atamalar, parafrazalar va frazeologizmlar haqida mulohaza yuritib, quyidagilarni
10
Йўлдошев Б . Ўзбек фразеологияси ва фразеографияси масалалари . – Тошкент, 2013, 13- бет .
12](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_12.png)
![yozadi: Birikma atamalar ma nosi tarkibidagi so‘zlar ma nosi sintezidan kelibʼ ʼ
chiqqan bo‘ladi. Parafrazalar turg‘un birikmalardan iborat. Ularning ma nosi ham
ʼ
tarkibidagi so‘zlar ma nosi sintezidan kelib chiqadi. Biroq tarkibidagi so‘zlar
ʼ
birikma atamalardagi kabi nomlovchi (nominativ) ma nosi bilan emas, balki
ʼ
majoziy (figural) ma nosi bilan ishtirok etadi. Frazeologizmlar erkin birikmadan
ʼ
iborat. Lekin uning tarkibidagi so‘zlar ma nosi frazeologizm ma nosida
ʼ ʼ
ahamiyatga ega bo‘lmaydi. U birikma holida qandaydir so‘zga teng, majoziy
ko‘chma ma no beradi.
ʼ
Sh.Rahmatullayev ham ibora tarkibidagi so‘zlar orasida sintaktik bog‘lanish
o‘z kuchini saqlaydi, o‘lmaydi, faqat ichki bo‘ladi, degan. Masalan, ko‘ngl(i)
og‘ridi iborasi ichki sintaktik qurilishi jihatidan gapga teng (ega-kesim
munosabatidan tashkil topgan), ayni iboraning ko‘ngl(i)ni og‘ritmoq varianti esa
birikmaga teng (to‘ldiruvchi-to‘ldirilmish munosabatidan iborat). Ko‘rinadiki, bir
komponentdagi grammatik o‘zgarish ikkinchi komponentda ham shunga muqobil
o‘zgarishni talab qiladi, natijada gapga teng holat birikmaga teng holatga o‘tadi.
Bunday ikki xil sintaktik qurilish shaklida bo‘la oluvchi iboralar anchagina: ko‘z(i)
ko‘r, qulog‘(i) kar bo‘ldi – ko‘z(i)ni ko‘r, qulog‘(i)ni kar qilmoq; ko‘z(i)ni
moshdek ochmoq – ko‘z(i) moshdek ochildi kabi.
Sh.Rahmatullayevning tahlillaridan shu ma lum bo‘lmoqdaki, nutq
ʼ
jarayonida FBlar qurilishi tarkibiga qisman o‘zgartirishlar kiritish mumkin.
“Nutqqa yaxlit holda kiritilib, nutqdan tashqarida ham o‘z yaxlitligini
yo‘qotmasligi sababli ibora turg‘un bog‘lanma deb yuritiladi”. Masalaning
murakkabligi shundaki, iboralarga erkin birikma sifatida qaralsa, ibora tarkibidagi
sintaktik munosabatlarni ham tan olish lozim. O‘zaro grammatik aloqadorlikda
bo‘lgan birliklar o‘rtasida sintaktik munosabat mavjudligi leksemalashuv
to‘g‘risida gapirishga imkon bermaydi. Masala esa chigallikni yechishni va
aniqlikni talab qiladi. Shunday qilib, FB erkin birikmami yoki turg‘un, degan
masalani hal qilish zarur.
Sh.Rahmatullayev va M.Mirtojiyevlarning yuqoridagi fikrlaridan
anglashiladiki, FBlarga daxldor erkinlik va turg‘unlik tushunchalari sirtdan
13](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_13.png)
![qaraganda bir-biriga zid tushunchalar sanalsa-da, mohiyatga chuqurroq kirib
borilganda ular bir hodisaning ikki jihati, shu bilan birga, bir-birini to‘ldiruvchi
tushunchalar ekanligi ma lum bo‘ladi. Ya ni erkinlik deganda, nutq ehtiyoji vaʼ ʼ
vaziyatdan kelib chiqib, ayrim FBlar tarkibidagi elementlar va sintaktik qurilmaga
juz iy o‘zgartirishlar kiritish mumkinligini, turg‘un birikma deganda esa, ularning
ʼ
inson tafakkurida qanday o‘zgarishga uchraganligidan qat i nazar nutqqa tayyor
ʼ
holda olib kiritilishini tushunish maqsadga muvofiqdir.
K.M.Gyulumyants “Polyak tilidagi ayrim turg‘un birikmalar
semantikasining evolyutsiyasi” nomli ma ruzasida quyidagilarni bayon qilgan edi:
ʼ
“Erkin birikmalarning turg‘un birikmalarga ko‘chish sabablaridan biri
leksemalashuv jarayoni sanaladi. Frazeologiya sohasidagi leksemalashuv deb biz
birikma tarkibidagi alohida komponentlar semantik ma nolarining asta-sekin
ʼ
sezilmaydigan darajaga kelishini, frazeologizmlarning birikma qismlari ma nolari
ʼ
ustida turadigan umumiy ma noga ega bo‘lishini aytamiz”.
ʼ
Masalani shu tarzda tushunish FBlarning leksemalashuvga munosabatiga
yana-da oydinlik kiritadi. Zero, FBlar qismlari o‘rtasida sintaktik munosabat
mavjud holatlar ulardagi leksemalashuv hodisasining amal qilish doirasini ham
chegaralaydi, ham ravshanlashtiradi. Mavjud leksemalashuv qoidalariga muvofiq
kelgan holatlardagina FBlar leksemalashuvi haqida gapirish mumkin bo‘ladi.
Masalani shunday qo‘yadigan bo‘lsak, o‘zbek tilidagi barcha FBlarga ham
leksemalashuv talabini qo‘ya olamizmi? Yo‘q, albatta.
Yuqorida keltirganimiz Sh.Rahmatullayev tasnifidan kelib chiqib, dastlab
frazeologik butunliklarni ko‘zdan kechiramiz. Qoidaga muvofiq frazeologik
butunlikning ma nosi uning tarkibidagi birliklar leksik ma nolarining umumiy
ʼ ʼ
ma nosidan kelib chiqadi va ular tilda mavjud bo‘lgan ma lum bir leksemaning
ʼ ʼ
muqobili bo‘ladi. Masalan: avj olmoq – a) rivojlanmoq. Brigadada agrotexnika
qoidalariga to‘la rioya qilingani uchun g‘o‘zalar barq urib avj olmoqda
(R.Fayziy); b) zo‘raymoq, kuchaymoq. Otishmalar tamom bo‘layotgandek bir
nafas pasayar va yana avj olar edi (P.Tursun); azob chekmoq – qiynalmoq .
14](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_14.png)
![Brigadir ko‘p vaqtlardan buyon jigar kasalidan azob chekardi (Sh.Rashidov).
(O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati, 23-bet).
Misollar mazmunidan ko‘rinadaki, avj olmoq frazemasining ma nosiʼ
avjlanmoq/avjlanish so‘zlarining, azob chekmoq esa azoblanmoq so‘zi
ma nosining xuddi o‘zi. Biroq uning ta sirchanroq, orbazliroq ko‘rinishi, xolos.
ʼ ʼ
Leksemalashuv hodisasi oldiga qo‘yiladigan talablar ishning avvalgi qismlarida
aytilganlardan ma lum. Bu hodisa tufayli tilda yangi tushunchani anglatadigan
ʼ
yangi birlik hosil bo‘lishi lozim. Bu yerda shu talab bajarilyaptimi? Savolga ijobiy
javob berish qiyin. Аmmo mavjud narsa-hodisa yoki tushunchaning yangicha
ifodasi hosil bo‘lganligini inkor etib bo‘lmaydi. Birgina bosh komponentli boshi
aylanmoq, boshiga ko‘tarmoq, boshidan kechirmoq, boshi bukilmoq, boshi
egilmoq, boshiga yetmoq, boshiga kelmoq, boshiga chiqmoq, boshidan kechirmoq,
boshini achitmoq, boshini yemoq, boshini suqmoq, boshini tiqmoq, bosh qotirmoq,
boshi qotmoq, boshini qotirmoq, boshi shishmoq/g‘ovlamoq, bosh qo‘shmoq,
boshini qo‘shmoq kabi Fblarni sanab o‘tish kifoya.
“O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”dagi “А” va “B” harflar
doirasidagi aynan shu qolipdagi boshqa FBlarga murojaat qilamiz: avra-astarini
ag‘darmoq – barcha kirdikorlarini ochib tashlamoq (lug‘atning 24-28-betlari.
Bundan keyin faqat betlar ko‘rsatiladi); ammamning buzog‘i – landavur,
lapashang (26), anqoning urug‘i – topilishi qiyin, kamyob (27), aravani olib
qochmoq – maqtanmoq (27), arpasini xom o‘rmoq – yomonlik qilmoq (27), belga
tepmoq/beliga tepmoq – istamagan, kutilmagan o‘rinda xalal yetkazmoq (36), bel
bog‘lamoq – shaylanmoq, otlanmoq, astoydil kirishmoq (35), beli og‘rimoq/beli
og‘rimaydi – og‘rinmaydi (36), bel ushlashmoq/bel bog‘lashmoq – kuch
sinashmoq (36-37), bel og‘ritmoq – mashaqqat chekmoq (37), bir yostiqqa bosh
qo‘ymoq – oilaviy hayot kechirmoq (39), bir o‘q bilan ikki quyonni urmoq – aynan
bir vaqtda ikki narsani ko‘zlab ish tutmoq (40,44), boshi aylanmoq – behud
bo‘lmoq, muvozanatni yo‘qotmoq (45), boshdan oyoq – to‘la to‘kis, bus-butun
(15), bosh og‘riq – ortiqcha tashvish, dahmaza (55) va boshqalar. Bu kabi FBlar
lug‘atda anchagina. Lekin ular avval tahlil qilingan avj olmoq, azob chekmoq
15](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_15.png)
![tipidagi FBlardan nimasi bilan farqlanadi? Birinchidan, ularning ma nosi birʼ
so‘zgagina teng emas. Boshqacha aytganda, ularning muqobili bir so‘zga ham,
boshqa bir FBga ham teng bo‘lishi mumkin. Ikkinchidan, ulardagi ko‘chimga
asoslangan ma nolar aynan ikki so‘zning birikuvi natijasidagina kelib chiqmoqda.
ʼ
Biz uchun xuddi ana shu narsa muhim. Chunki leksemalashuv hodisasida ham
shunday jarayon kechadi. Tahlil esa bizga FBlarning bu tipini ham til birliklarining
leksemalashuvi samarasi deb hisoblashimizga asos bo‘ladi. Uchinchidan, bu
tipdagi birikuvlarning o‘zbek tilida dastlab to‘g‘ri ma no anglatganligi, ko‘chma
ʼ
ma no anglatish esa birikma holidagi til birligi ma no taraqqiyotining ikkinchi
ʼ ʼ
bosqichi ekanligini ko‘rsatadi. Ularning ayrimlari hozir ham to‘g‘ri ma nosida
ʼ
qo‘llanmoqda: yeng shimarmoq, yoqadan tutmoq, og‘zini ochmoq, og‘zini
yopmoq kabi. Qiyoslang: Аmmamning buzog‘ini yetaklab bozorga olib bordim
(So‘zlashuvdan) – Bu ishni Keldiyevga topshirdim. Taniysiz-a, ammamning
buzog‘i. Shunaqa mayda-chuydani topshirmasam, jiddiy ishlarni eplay olmaydi.
(Tohir Malik. Shaytanat), Ot hurkib, aravani olib qochdi (So‘zlashuvdan) –
Аravani olib qochding, og‘ayni. Gapga ham amirkon moyi surtib,
g‘irchillatvoradigan bo‘psan-da (S.Аhmad. Oriyat), O‘tgan yili arpa xom o‘rildi,
natijada ularning aksariyat qismi panglab ketdi (So‘zlashuvdan) – Nimaga unga
osilasan, arpangni xom o‘rganmi? – dedi Аnvar, qorini kuzatib qaytgach. (Tohir
Malik. Shaytanat) kabi.
FBlar tufayli tilda yangi leksema paydo bo‘ladimi yoki u mavjud
leksemaning muqobili bo‘lib qoladimi, degan savolga bu o‘rinda biroz kengroq
tarzda javob berish imkoniyati tug‘iladi. Tilda lapashang, landavur ma nolarini
ʼ
anglatish uchun amma va buzoq so‘zlarining o‘zaro birikuvidan foydalanilayotgan
ekan, uni leksemalashuv mahsuli bo‘lgan yangi birlik sifatida e tirof etishga to‘g‘ri
ʼ
keladi. FB sifatida esa u tilda avvaldan mavjud bo‘lgan va shu ma noni
ʼ
anglatadigan boshqa bir birlikning muqobili bo‘lishi ham mumkin.
Endi FBlarning frazeologik chatishma deb nomlanadigan qismining
leksemalashuvga munosabatini ko‘rib chiqamiz. Qoidaga binoan bu tipdagi
FBlarning ma nosi uning tarkibidagi leksemalar asosida izohlanmaydi, ya ni
ʼ ʼ
16](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_16.png)
![ma nosi o‘z tarkibidagi so‘zlarning ma nosidan kelib chiqmaydi. Hatto unga zidʼ ʼ
ma no ham ifodalanishi mumkin. Masalan:
ʼ dunyoni suv bossa to‘pig‘iga
chiqmaslik – o‘taketgan beg‘am, haddan tashqari beparvo (76), yerga kirib
ketmoq – qattiq izza bo‘lmoq, o‘sal bo‘lmoq (81), yer tagida ilon qimirlasa,
bilmoq – nihoyatda ziyrak, sezgir (84), yostig‘ini quritmoq – butun oilasi bilan
o‘ldirib yubormoq (89), jonini hovuchlamoq – biror falokatning voqe bo‘lishidan
benihoya qo‘rqqan holda tashvishlanmoq (100 ), zardasi qaynamoq – jahllanmoq
(106), ikki oyog‘ini bir etikka tiqmoq – juda qiyin ahvolga tushmoq (111), ikki
qo‘lini og‘ziga tiqmoq – hovliqib, lozim bo‘lgandan ko‘ra ortiqroq narsani
ro‘yobga chiqarish (shunga erishish) uchun intilmoq (113), ichini it tirnamoq –
yashirin holda ruhan bezovtalanmoq, tashvishlanmoq (116), ichi qora – yomon
niyatli, boshqalarga yaxshilikni ravo ko‘rmaydigan (117), kulini ko‘kka sovurmoq
– butunlay yemirmoq, yo‘q qilmoq (129), ko‘zining paxtasi chiqmoq/ko‘zi qinidan
chiqmoq/ko‘zi kosasidan chiqmoq – g‘azabi ko‘zida aks etib, ko‘zi chaqchaymoq
(145), oyog‘ini qo‘liga olmoq – yugurmoq, chopmoq, to‘nini teskari kiymoq –
o‘chakishgan holda qaysarlik qilmoq (238), o‘pkasini qo‘ltiqlamoq – hovliqmoq
kabi.
Bunday FBlarning ma nosi uning tarkibidagi komponentlarning ma nosidan
ʼ ʼ
kelib chiqmasligi leksemalashuvga uchragan murakkab birikmalarni eslatadi.
Hosila ma noning birikmalar tarkibidagi so‘zlar ma nosidan kelib chiqmasligi
ʼ ʼ
haqidagi mulohaza faqat ularning to‘g‘ri ma nosiga tegishli ekanligi unutmaslik
ʼ
lozim bo‘ladi. Hatto hosilada zid ma nolarning ifodalanishi haqidagi fikr ham
ʼ
(А.Hojiev) komponentlarning birikuvidagi leksemalashuv va ko‘chimga
asoslangan.
Keltirilgan FBlarni to‘g‘ri ma noda tushunish mantiqan xato. Ularning hech
ʼ
birini real hayotda amalga oshirib bo‘lmaydi. Аmmo amalga oshirilgan harakatni
biroz bo‘rttirib, mubolag‘ali tarzda ifoda etish ehtiyoji til birliklarining shu tarzda
birikuvini taqozo etmoqda. Ularni to‘g‘ri ma noda tushunish qanchalik mantiqqa
ʼ
zid bo‘lmasin, harakatlarni o‘zaro bog‘lab turuvchi umumiy yaqinlik va
o‘xshashlik bor. Biz uni klassema tushunchasi orqali izohlashga harakat qilganmiz.
17](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_17.png)
![Shunday qilib, FBlarning bu ko‘rinishida ham leksemalashuv hodisasini
kuzatamiz va ularning umumiy jihatlari quyidagi holatlarda namoyon ekanligini
ta kidlaymiz:ʼ
1. Tadqiqotchilar FBlardan anglashiladigan ma no ular tarkibidagi so‘zlarga
ʼ
xos leksik ma nolarning shunchaki yig‘indisi bo‘lmay, ustama ma no sifatida, shu
ʼ ʼ
bilan birga, ko‘chma ma no sifatida gavdalanishini qayd etganlar. Bu holatni
ʼ
leksemalashuv jarayonida ham kuzatamiz. Har ikki holatda ham birikma
tarkibidagi leksemalar o‘z mustaqilligini yo‘qotadi.
2. Iboralashuv (frazeologizatsiya) va leksemalashuv jarayonida bir so‘z
emas, balki birikma hamda uning tarkibida ikki va undan ortiq leksema qatnashadi.
3. Iboralashuv va leksemalashuv hodisalari tufayli yangi hosila ma nolar
ʼ
yuzaga keladi. Ular butunlay yangi yoki mavjud leksemalarning muqobili
sanaladigan lug‘aviy birliklar bo‘lishi ham mumkin.
4. Har ikki holatda ham hosila shakl gapda bir vazifani bajaradi.
Аna shu aytilganlar FBlarning yuzaga kelishini ham nutqiy jarayon hisoblab,
uni iboralashuv deb atashimizga hamda bu jarayonning leksemalashuv hodisasi
bilan mushtarak tomonlari biz sanab o‘tgan holatlarda mavjud ekanligini qayd
etishimizga imkon beradi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, leksemalashuv tufayli bir butun holatga
kelgan birlik, albatta, ma lum bir so‘z turkumiga tegishli bo‘ladi, kontekstdagi
ʼ
pozitsiyasiga mos sintaktik vazifada keladi, shunga mos ravishda unga sintaktik
nuqtai nazardan ham bitta birlik sifatida qaraladi. Shuning uchun ham
leksemalashuv mahsuli bo‘lgan birliklarni so‘z turkumlari doirasida o‘rganish
ularning lingvistik tabiatini o‘rganishga ko‘maklashadi.
Frazemalashuv va terminlashuv munosabati. Tilshunos olimlar va
tadqiqotchilar tomonodan bizga ma’lumki, muayyan sohaning batafsil sharhi tub
va qo‘shma, yasama leksemalar vositasi bilangina ifodalash imkonsiz. Bu jarayon
tabiiy ravishda so‘z birikmalaridan keng foydalanilish imkoniyatini taqdim etadi.
Terminologiya sohasidagi ilmiy-bahsli vaziyatlar taqozosida ham mazkur
birikmalar yechim sifatida o‘rni muhim ekanligi qayd etilgan. Birikma shaklidagi
18](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_18.png)
![terminlar masalasi doimo terminologiyaning dolzarb va bahstalab masalalaridan
biri bo‘lib kelgan. Boisi, hozirgi ijtimoiy jamiyatda ilmiy va texnikaviy
terminologiyada birikma terminlarning salmog‘i boshqa turdagi terminlardan
ancha ko‘p ekanligi bilan izohlanadi.
Birikma terminlarni o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar ko‘pligiga
qaramay, bu masala hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas.
Hozirgacha bo‘lgan turli manbalarda mazkur birliklar turlicha talqin etilgan.
Manbalarda “ko‘p komponentli terminlar”, “frazeologik terminlar”, “so‘z
birikmasi shaklidagi terminlar”, “polileksem terminlar”, “birikma terminlar”,
“terminologik komplekslar”, “sintaktik usulda yasalgan terminlar” kabi
nomlanishlarni uchratamiz.
Tadqiqotimizda biz mazkur birliklarni sintaktik birliklar deb nomlashni
maqsadga muvofiq deb bildik. “Sintaktik derivasiya so‘z birikmalaridan boshlab
matngacha bo‘lgan xududda voqelanuvchi derivasiyadir”. R.A. Budagov sintaksis
xaqida shunday deydi: “Sintaksis o‘zining semantik kategoriyasiga ega. Semantik
kategoriyalar sintaksisda ham markaziy maqomda bo‘ladi. Mazmuniy
kategoriyalardan tashqarida sintaksis o‘zining “ruhi” ni yo‘qotadi va shartli
qoidalarning jonsiz majmuasiga aylanadi”. Tibbiyot terminlari ustida tadqiqot olib
borgan G. Bejenar ko‘p qismli terminlarni tayyor qoliplar asosida yasalishini
ko‘rsatgan holda, barcha birikma terminlar aslida frazeologik birikmalardir,– deya
ta’kidlaydi. Til belgilarining sintaktik aspektda gapda o‘zaro birikuvi til qoidalarini
hosil qiladi. So‘zlarning qo‘shilishi, unda qismlarning tartibi ma’lum bir
ma’nolarni ifoda etadi, masalan, hayot va sug‘urta so‘zlarining har xil tartibda
qo‘shilishidan har xil xarakterdagi, har xil ma’nodagi belgilar xosil bo‘lishi
mumkin. Lekin frazeologik birlik turg‘un birikma hisoblanadi, shunday ekan biz
G.Bejenarning fikriga qo‘shila olmaymiz. Bizningcha, A.N.Kononov so‘z
birikmalari deganda, “ma’lum bir ma’no anglatuvchi va sintaktik jihatdan o‘ziga
xos shakliy butunlikka ega bo‘lgan ikki yoki yoki bir necha mustaqil so‘zlarning
19](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_19.png)
![birikuvidan tashkil topgan predmet, xarakat va belgi ifodasini bera oladigan
birikmalarni tushunadi”, degan fikri asosli edi. 11
Frazemalashuv va evfemizmlar munosabati. Axloqiy va madaniy jihatdan
qo‘llanilishi mumkin bo‘lmagan yoki noqulay deb topilgan tushunchalarni bir
qancha evfemik tarzdagi birikmalar bilan ifodalash ehtiyoji asosida ham
frazeologizmlar shakllanishi mumkin: xotin – umr yo‘ldoshi, jufti haloli kabi,
uylanmoq – uylik bo‘lmoq, boshini ikkita qilmoq, turmush qurmoq, bo‘yniga
olaxurjun tushmoq, xotin olmoq kabi, bo‘g‘oz – ikkiqat, og‘iroyoqli, yukli bo‘lmoq
kabi, tug‘moq – farzand ko‘rmoq, ko‘zi yorimoq, bolali bo‘lmoq kabilar evfemistik
frazeologizmlarga misol bo‘la oladi. Ayrim misollar oraqli ko‘rib chiqadigan
bo‘lsak, “o‘lmoq” leksemasini mantiqiy asosiga ko‘ra qator evfemistik
frazeologizmlar yuzaga keladi. Garchi ilmiy matnda leksema bemalol
qo‘llanaversada, nutqda ishlatish ma’lum darajada noqulaylik tug‘diradi. Shuning
uchun ham “o‘lmoq” leksemasi anglatgan tushunchani evfemistik tarzda ifodalash
zarurati tug‘iladiki, natijada quyidagi frazeologizmlar shakllangan: dunyodan
o‘tmoq, dunyodan ketmoq, ko‘zini yummoq, olamdan o‘tmoq, olamdan ketmoq,
nafasi tindi, engak tashlamoq, nobud bo‘lmoq, qaytish qilmoq, yuragi urishdan
to‘xtadi, oxirgi yo‘lga kuzatmoq, paymonasi to‘ldi, mazasi bo‘lmadi, jonini
jannatga yubormoq, jannati bo‘lmoq, bandalikni bajo keltirmoq, dunyodan ko‘z
yummoq, dunyodan ko‘zi ochiq ketmoq, vafot qilmoq, vafot etmoq, oradan ketmoq,
qazo qilmoq, halok bo‘lmoq, jon bermoq, shahid bo‘lmoq, xudoning hukmini
bajarmoq, xazon bo‘lmoq kabilar. “Erga bermoq” tushunchasini ifodalash uchun
quyidagi evfemistik frazeologizmlar: boshini bog‘lamoq, egasiga topshirmoq,
kuyovga bermoq, tengiga uzatmoq, kishisiga bermoq kabilar shakllanishini aytib
o‘tishimiz mumkin. Balog‘at, balog‘atga yetganlik, jismoniy еtilganlik
tushunchasini ifodalash uchun quyidagi evfemistik shakllangan frazeologizmlar
ishlatiladi: y еtilib qolmoq, ko‘zga ko‘rinib qolmoq, bo‘yi yеtmoq, bo‘yi cho‘zilib
qolmoq, balog‘atga yеtmoq kabilar. Quyudagi evfemistik frazeologizmlar turmush
qurmaganlik ma’nosini anglatuvchi tushunchani ifodalash maqsadida
11
Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – М.Л., 1960. – 246 с.
20](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_20.png)
![shakllantiradigan: boshi ochiq, boshi bo‘sh, turmush ko‘rmagan, eshik ko‘rmagan,
o‘n gulidan bir guli ochilmagan va b.
O‘zbek tilidagi evfemizmlarni tadqiq etgan olim A.Omonturdiyev sanaladi.
Olim “Evfemik ma’noni mezonlash, uni yondosh hodisalardan chegaralash,
avvalo, tasviriy vositalarning, chunonchi, ko‘chim, troplar, sintaktik yoki nutqiy
figuralarning qay darajada ishlanganligi bilan bog‘liq. Bu sohada katta yutuqlar
qo‘lga kiritilgan bo‘lsa-da, hali qator masalalar, chunonchi, adabiy uslubning
vazifaviy tasnifi (so‘zlashuv, rasmiy, ilmiy, publisistik, badiiy) mezon va
chegaralari, emotsional-ekspressivlik darajasi (yuqori, o‘rta, quyi uslub darajalari),
professional nutq turlari yoki sotsial qatlam nutqi (o‘qituvchi, imom-xatib,
shifokor, yurist, chorvador, savdogar, ovchi, baliqchi, binokor), kabilar nutqining
ekstralingvistik, sotsiolingvistik, psixolingvistik, etik-estetik, intonatsion asoslari
tadqiqot talabdir” deganda mutlaqo haq edi. 12
Yuqoridagi fikrlardan shuni anglash mumkinki, yondosh hodisa deyilganda
biz avvalo, frazemalarning shakllanishi natijasida hosil bo‘ladigan evfemizmlar
haqida so‘z yuritamiz.
Yuqorida aytilganidek, o‘zbek tilida majoziy iboralarning ma’no me’yori,
mundarijasi va o‘ziga xos xususiyatlari qat’iy aniqlanmaganligidan, ba’zilar,
maqol, matal, topishmoq, aforizm, qanotli so‘zlar va iboralarni ham frazeologiyaga
kiritadilar, ba’zilar esa frazeologiyani bunday kengaytirishga e’tiroz bildiradilar.
Biz keyingi fikr tarafdori bo‘lish bilan birgalikda, yuqoridagi iboralarning
(jumladan evfemizmlarning ham) mushtarakligini, ayrim holatlarda ularning
uchrashishini e’tirof etamiz. Bundan qat’iy nazar, ular o‘zlariga xos xususiyatga,
o‘z obyektlariga ega bo‘lganliklari uchun alohida hodisalar sifatida o‘rganilishi
zarur, deb hisoblaymiz. Bu haqda yana ba’zi olimlarning yo‘l-yo‘lakay aytgan
fikrlarini keltiramz. Sh.Rahmatullayev “Frazeologik sinonimlarda stilistik bo‘yoq”
masalasini talqin qilish munosabati bilan sinonimiya uyalarini ijobiy va salbiy
mundarijali frazeologik birliklarga ajratadi va quyidagicha yozadi: salbiy voqelikni
anglatuvchi sinonimiya uyalarining ba’zisi evfemizmdir. Evfemizm salbiy
12
Омонтурдиев А. Ўзбек тилининг қисқача эвфемик луғати. – Тошкент: Фан, 2006. – 64 б.
21](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_21.png)
![voqelikni atashdan qochish, shunday voqelikning salbiy ta’sirini yumshatish uchun
xizmat qiladi. Bunday evfemizm iboralarda go‘yo ijobiy stilistik bo‘yoq
mavjuddek tuyuladi. Masalan, dunyodan o‘tmoq, dunyodan ketmoq, ko‘zini
yummoq sinonimiya uyasida har uch ibora evfemizm bo‘lib, atalayotgan
voqelikning salbiy ta’sirini yumshatish darajasi uchinchisida eng kuchli
ifodalanadi deyish mumki. 13
Evfemalarni yondosh hodisalar bilan qiyoslab
o‘rganish masalaning mohiyatini, o‘ziga xos xususiyatini yanada aniqroq
tushunishga, lisoniy birliklarning ma’no qirralarini, nutqiy qimmatini, ularning
o‘zaro farqini ochishga, mezon belgilashga imkon beradi. Masalan, adabini
bermoq, beti ochilmoq, balog‘atga yеtmoq, boshini ikkita qilmoq, bir yoqli qilmoq,
boshiga yеtmoq, don olishmoq, dunyodan o‘tmoq, yostig‘ini quritmoq, javobini
bermoq, ko‘zi yorimoq, otdan tushsa ham egardan tushmaslik, og‘iz urmoq, og‘iz
solmoq, qo‘li egri, qo‘lga tushmoq kabi birikmalar tarkibidagi so‘zlarning o‘z
ma’nosidan emas balki ko‘chma majoziy bir tushuncha anglatish tomonidan
frazema bo‘lsa voqelikning salbiy ta’sirini, noxush xabarni yumshatishi, nutqiy
beozorlikka odob doirasida muomala qilish nuqtayi nazaridan evfemik vosita
hisoblanadi. Evfemik ma’noli leksemalar munosabatidagi o‘zaro farqlanish
tamoyili, ayniqsa, quyidagi birliklarda yorqin ko‘zga tashlanadi. Boshqacha
aytganda, unashtirmoq (uylantirmoq) (qo‘llanilishi andisha, tarbiya bilan bog‘liq)
leksemasi o‘rnida qo‘llaniluvchi beshikkerti qilinmoq, atalmoq, patir
ushatmoq/non sindirmoq, fotiha bo‘lmoq evfemik sinonim qatoridagi leksemalar
semantikasida amalga oshirilayotgan harakat (fe’l)ning kuchayib, harakatning
oddiy bosqichidan boshlab, harakatning jiddiy tus olish jarayonida ma’no va
mazmun kuchayishini kuzatish mumkin. Bu esa evfemik sinonim qatorlarda ham
darajalanish jarayoni mavjudligini ko‘rsatib turibdi. Bunday graduonimik
qatorlardagi evfemik sinonimlardan o‘rinli foydalanishda tilimizning o‘ziga xos
xususiyatlarini yanada yaqqol his etishimiz mumkin. Ularni nutqimizda qo‘llash
nutqiy vaziyatga nisbatan evfemik darajalanuvchi har bir birlikni o‘z mazmuniga
mos tarzda tog‘ri ishlatish lozimligiga olib keladi. Xuddi shunday, evfemik
13
Омонтурдиев А. Ўзбек тилининг қисқача эвфемик луғати. – Тошкент: Фан, 2006. – 18 б.
22](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_22.png)
![sinonimlar qatorida ham oraliq holatning mavjud bo‘lishi farqlilikni yuzaga
keltiradi. Masalan, bo‘g‘oz (qo‘llanilishi o‘zaro hurmatsizlik bilan bog‘liq juda
ham qo‘pol) so‘zi o‘rnida uning yumshoq ifodasi sifatida qo‘llaniladigan
boshiqorong‘u bo‘lmoq → ikkiqat/homilador → yukli/og‘iroyoq sinonimik
qatorida ikkiqat va homilador birligi oraliq mavqeni egallaydi. Yoki ersiz so‘zi
o‘rnida qo‘llaniladigan boshi ochiq → beva → tul sinonimik qatorida beva
leksemasi oraliq holatda turibdi deb aytish mumkin. Frazeologik shakllanish
jarayonida u yoki bu frazeologizm uchun mantiqiy asos bo‘lgan til birligini
aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Frazemalashuv va disfemizmlar munosabati. Shaxsning o‘ziga xos xatti-
harakatlari, xarakteri, yurish-turishi va boshqa xususiyatlari qo‘pol, vulgar tarzda
ifodalash ehtiyoji bilan ham frazeologizmlar shakllanishi mumkin. Evfemistik
shakllanishning aksi bo‘lgani uchun bu jarayonni disfemistik shakllanish deymiz.
Shu asosda shakllangan frazeologizmlarga it fe’l, eshakmiya, tovuqmiya,
toshyurak, it yurak, bir vinti kam kabilar misol bo‘la oladi. Yuqorida “o‘lmoq”
leksemasining mantiqiy asosida evfemistik shakllangan frazeologizmlardan
namunalar keltirgan edik. Shu bilan birga mazkur leksema ifodalaydigan
tushuncha qator qo‘pol, vulgar birikmalar bilan ham ifodalanish hollari uchrab
turadi. Masalan: yostig‘i quridi, joni uzildi, joni chiqdi, imonsiz ketdi, kuni bitdi,
jonini olmoq, jonini jahannamga yubormoq kabilar. Turmush ko‘rmaganlikni
anglatuvchi tushunchani qo‘pol, vulgar birikmalar bilan ifodalash maqsadida,
qaymog‘i buzilmagan, er qilmagan, xotin olmagan, erga chiqmagan, ko‘zi
ochilmagan, to‘shak ko‘rmagan kabi frazeologizmlar shakllangan. Shunday qilib,
o‘zbek tilida ko‘pgina frazeologizmlar ayrim leksemalarning mantiqiy asosiga
ko‘ra shakllanganligini kuzatish mumkin. Bunda mantiqiy asos bo‘lgan leksemalar
va shu asosda shakllangan frazeologizmlar aynan bir denotativ ma’noni kasb etadi.
Ammo shu tarzda frazeologizmlar mantiqiy asos bo‘lgan leksemalardan
o‘zlarining ma’no qirralari hamda obrazli ifodalanishi bilan ajralib turadi.
23](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_23.png)
![Frazeologizmlarning leksemalar asosida shakllanishi bilan differentsiatsiya, ya’ni
leksemaning parchalanishi yuz beradi va yangi, kengaygan shakl yuzaga keladi. 14
Darajalanish leksemalararo, frazemalararo va leksema hamda
frazemalarning oralarida (bog‘lanishlarida) voqe bo‘lishi mumkin. 15
Shularga
asoslanib, leksik, frazeologik, leksik-frazeologik graduonimiya haqida gapirish
o‘rinli. Lug‘aviy darajalanish maxsus graduonimik qatorlarda aks etadi. Shuning
uchun darajalanish qatori, qator a’zolari hamda ushbu birliklar orasidagi
munosabatlar haqida fikr yuritish lozim bo‘ladi. Darajalanish qatorining eng
muhim qurilish belgisi unda bir umumiy belgining ortib yoki kamayib borishidir.
Demak, leksema va frazemalar bir umumiy belgining ozlik-ko‘plik darajalari
bo‘yicha o‘zaro semantik bog‘lanishlar hosil qiladi. Graduonimik qatorlarda
ko‘pincha muayyan bir belgininggina emas, balki, u bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa
hamroh belgilarning ham izchil oshib (kamayib), shunigdek, evfemik qo‘llanilishi
yuqorilab(madaniylashib) borishi anglashilish mumkin. Masalan: ijtimoiylikka
munosabat kabi qo‘shimcha belgilarning ham tadrijiy ravishda oshib borishi aks
etadiki bular, asosan, kontekstda yuzaga chiqadi.
Xullas, yuqoridagi umumiy belgilardan shuni ko‘rish mumkinki, lug‘aviy
darajalanish leksik va frazeologik birlikar bilan bog‘liq bo‘lgan semantik
hodisalarning turlaridan biri hisoblanadi. Evfemik, frazeologik, leksik-frazeologik
graduonimiyani chuqur tadqiq etish tilning yaxlit bir tizim ekanligini tushunishga
keng yo‘l ochish bilan birgalikda uning ayrim ochiqlanmagan xususiyatlarining
yuzaga chiqishiga sabab bo‘ladi. Bu esa insonlar o‘rtasidagi nutqiy madaniyatning
takomiliga bevosita katta xizmat qiladi.
Frazemalashuv va so‘z birikmalari munosabati . Leksemalar tuzilmasi,
ayrim erkin bog‘lanmalar frazeologizmlarning shakllanishi uchun mantiqiy asos
bo‘lib xizmat qiladi. Tilshunoslikda leksemalarning frazeologik shakllanishi uchun
mantiqiy asos bo‘la olishi haqida turli mulohazalar bildirilgan. Tilshunos,
L.I.Royzenzon, “Frazeologizmlar leksemalar asosida emas, balki sintaksis
14
Маматов А.Э. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари. - Тошкент,
1991. – Б. 158.
15
Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. – Тошкент: Ўқитувчи, 1993. – 158 б.
24](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_24.png)
![frazeologik shakllanish uchun “qurilish maydoni” sanaladi”, – deb ta’kidlaydi. 16
Bu mulohazaga N.M.Shanskiy e’tiroz bildirb, “Sintaksis mavhum modellar va
qurilmalar asosiga emas, balki konkret so‘z birikmalariga asoslanadi”, – degan
fikrni o‘rtaga tashlaydi. 17
Darhaqiqat frazeologizmlar erkin birikmalar singari
harakatchanlikka ega bo‘lmaydigan gap qurilishi jarayonida fikrning talabiga qarab
tashkil topavermaydigan til birligidir. Shuningdek frazeologizmlar konkret
tushunchalarni ifodalashdan mavhum tushunchalarni ifodalashga qarab harakat
qiladigan til hodisasidir. Shu ma’noda frazeologizmlar leksik qatordagi
kombinatsiyalardan tashkil topadi. Frazeologik shakllanishda alohida olingan
leksemalar mantiqiy asos sifatida qatnashishi mumkin. Bunda frazeologik
differentsiatsiya yuz beradi, ya’ni so‘zning ma’no asosi birikmaning shakllanishiga
sabab bo‘ladi. Boshqacha aytganda, leksemaning ichki bo‘linishi asosida
frazeologizmlar shakllanadi. Frazeologik differentsiatsiyada bir sememali so‘zning
ma’nosi birikma shaklida namoyon bo‘ladi. Demak, frazeologik differentsiatsiyada
alohida so‘zning ichki bo‘linishi yuz beradi. Bunda yangi shakl paydo bo‘ladi,
ammo ma’no o‘zgarmaydi. Masalan, zarar ko‘rmoq frazeologizmining shaklanishi
uchun “zararlanmoq” leksemasi mantiqiy asos bo‘ladi. “Imzolamoq” leksemasi esa
“ imzo chekmoq ” frazeologizmi uchun mantiqiy asosdir. Bunda “zararlanmoq” va
“imzolamoq” leksemalari differentsiatsiyaga, ya’ni ichki bo‘linishga uchraydi.
Leksemalar ifodalagan ma’nolar yangi shakllangan frazeologizmlar uchun
mantiqiy asos bo‘lib, ularning denotativ ma’nolari frazeologik birikmada ham
ifodalanaveradi. Boshqacha qilib aytganda, frazeologik differentsiatsiya jarayoni
natijasida leksemalarning ichki parchalanishi asosida, ya’ni birikmali shakl yuzaga
keladi. Denotativ ma’no esa deyarli o‘zgarishga uchramaydi. Ko‘rinadiki, mantiqiy
asos bo‘lgan leksema va yangi shakllangan frazeologizm o‘rtasida ma’no jihatidan
farq borligi sezilmaydi. Ammo yuzaga kelgan ma’no ko‘chma ma’no bo‘ladi.
Bunda frazeologizmning bir komponenti ko‘chma ma’noda qo‘llanadi. Masalan,
“oyoqlanmoq” leksemasining mantiqiy asosiga ko‘ra, oyoqqa turmoq
16
Ройзензон Л.И., Авалиани Ю.Ю. Современные аспекты изучения фразеологии // Проблемы фразеологии и
задачи ее изучения высшей и средней школе. - Вологда, 1967. – С. 49-50 .
17
Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. Издание третье. - М.: Высшая школа, 1985 – С.
75 .
25](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_25.png)
![frazeologizmi shakllanadi. Shakllangan frazeologizm “turmoq” fe’lining ko‘chma
ma’nosi asosiga qurilgan. Leksamalarning mantiqiy asosiga ko‘ra shakllangan
frazeologizmlarning bir komponenti metonimiya yoki metafora yo‘li bilan
ko‘chirish asosida mazmun tomoni shakllanadi. Masalan, “oyoqlanmoq”
leksemasining mantiqiy asosida shakllangan oyoqqa turmoq frazeologizmi
metonimik ko‘chirilish asosida mazmuni shakllangan. Yuzaga kelgan birikma
faqatgina turg‘un bog‘lanma bo‘lib qolmasdan balki ko‘chma ma’noli
frazeologizm hisoblanadi. Leksemaga xos bo‘lgan denotativ ma’no birikmada ham
saqlanadi. Shakli esa o‘zgaradi, yani leksema shaklidan birikma shakliga aylanadi.
Birikma shakliga qo‘shilgan yangi so‘zlar (asosan fe’llar) yangi shakllangan
birikmaning tarkibidagi ma’nosiga ta’sir ko‘rsatmaydi. Masalan, “tashvishlanmoq”
leksemasining mantiqiy asosidan tashvish tortmoq frazeologizmi hosil bo‘lgan.
Ibora tarkibidagi “tortmoq” leksemasi birikmaning denotativ ma’nosiga deyarli
ta’sir ko‘rsatmaydi. Leksema ham, birikma ham “tashvishlanish, bezovtalanish”
kabi denotativ ma’noni ifoda qilaveradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki,
shakllangan frazeologizmlar ma’noni obrazli ifodalashi bilan leksemalardan
farqlanadi, chunki “tortmoq” leksemasi qo‘shilishi bilan obrazlilik,
frazeologizmlarga xos xususiyatlar shakllanadi.
I bob yuzasidan xulosalar
O‘zbek xalqining madaniy nutqiga xos asosiy unsurlaridan biri hisoblangan
frazemalarni tadqiq etish, ularga yondosh hodisalar ni o‘rganish hamda bu xususda ,
tilshunoslik nuqtayi nazaridan nazariy xulosalar chiqarish muhim ahamiyat kasb
etadi. O‘zbek tilshunosligida frazeologizmlar tadqiqiga bag‘ishlangan ishlar
talaygina. Xususan, ularning ayrimlarida frazemalar ga yondosh hodisalar ham
tadqiq etilgan.
Tabiati murakkab bo‘lgan til birligi hisoblanuvchi frazemalar mazmuni
leksemaga, tuzilishi esa birikmaga, gapga teng kelganligi tufayli segment birlik
sanaladi. Leksemalar qatori ayrim erkin bog‘lanmalar frazeologizmlarning
shakllanishi uchun mantiqiy asos bo‘lib xizmat qiladi.
26](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_26.png)
![II BOB. TILDA FRAZEMALASHUV HODISASI VA UNING O‘ZIGA
XOS JIHATLARI
2.1. Frazemalashuv va uning mohiyati
Frazeologizatsiya, frazeoobrazavaniye (frazemalashuv) hodisasi xususida
jahon va rus tilshunosligida talaygina ishlar qilingan hamda tildagi bu jarayonga
turlicha ta’riflar berilgan. L.I.Royzenzon fikricha, “Frazeologizatsiya – bu ma’lum
bir til jamoasining nutq amaliyotida tayyor shaklda so‘zlovchilar xotirasidan
olingan (har safar yangidan yaratilmagan), barqarorlashgan til birliklaridir.
Frazeologizatsiya jarayoni aktualizatsiya hodisasi bilan bog‘liq: “Erkin nutq
ahamiyatsizdan dolzarbga aylanadi (ya’ni, ma’lum bir tarixiy davrda ma’lum bir til
uchun muloqot qilish uchun juda muhim va zarur bo‘ladi). Aktualizatsiyada erkin
aylanishning erkin bo‘lmaganga (nutq aktida takrorlanadigan barqaror til birligiga)
o‘zgarishiga olib keladi”.
Frazeologizatsiya jarayonida frazeologik birlik (FB)lar shakllanar ekan,
ularning shakllanishiga asos, turtki nima degan savol tug‘iladi? Shakllanishga asos
bu iboraning metaforizatsiyasi va metaforalashuv bilan birga keladigan so‘zlarning
semantik siljishidir. “Frazeologizatsiya jarayoni frazeologik abstraktsiyaga - so‘z
birikmasini ularning leksik va grammatik ma’nolaridan tabiiy abstraktsiyaga
aylanishiga asoslanadi (Melerovich A.M., Fokina A.M., Yakimov A.E., 1996).
Tilning tarixiy-tadrijiy taraqqiyoti davomida erkin so‘z birikmalarining
turg‘unlashib, ko‘chma ma’nosining kuchayib borishi natijasida frazeologizatsiya
hodisasi vujudga kelgan. Frazeologizatsiya dunyodagi barcha tillar taraqqiyotida
yuz beruvchi umumlisoniy hodisalardan biri bo‘lib, bu jarayonda so‘z
birikmalarining semantik qayta shakllanishi natijasida turg‘unlashib, yaxlitligicha
ko‘chma ma’no ifodalashi, tayyor holda mavjud bo‘lib obrazlilikni vujudga
keltiruvchi maxsus belgilarga ega bo‘ladi. Tilshunoslikda frazeologizatsiya
hodisasi asrlar davomida shakllanganligi sababli jahon tilshunoslarining doimiy
diqqatida bo‘lgan masalalardan biriga aylangan. O‘zbek tilshunosligida
frazeologiya, FBlar xususida ko‘plab tadqiqotlar yaratilgan bo‘lsa-da, aynan
27](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_27.png)
![frazeologizatsiya hodisasining o‘zgaruvchan lingvistik tabiati muntazam
tadqiqotlar markazida bo‘lishni talab qiladi.
Ta’kidlash joizki, frazeologizmlar obrazli ifoda vositasi sifatida ming yillar
davomida umumxalq tilidan badiiy adabiyotga yoki badiiy matnda yaratilgandan
so‘ng xalq tiliga “ko‘chib” yuradi. Ijod mahsuli sifatida muayyan tushunchani
obrazli ifodalashga yo‘naltirilgan frazeologizmlar asrlar davomida ma’lum
o‘zgarishlarga uchragan, ishlov berilgan va qayta ishlanishi natijasida yangi
ma’nolar kasb etgan. Albatta “kimdir” tomonidan “qachondir” shakllantirilgan
FBlar tilimizning oltin zaxirasini muntazam boyitib borishga imkon bo‘lgan.
Frazeologizmlar ikki yoki undan ortiq leksemaning o‘z leksik ma’nosidan
chekingan holda ustama, ko‘chma ma’no hosil qilishidir. Akademik
A.Hojiyevning “Lingvistik terminlarning izohli lug‘ati”da FBlarga shunday ta’rif
beriladi: “tuzilishi jihatdan so‘z birikmasiga, gapga teng, semantik jihatdan bir
butun, umumlashgan ma’no anglatadigan, nutq prosessida yaratilmay, balki nutqqa
tayyor holda kiritiladigan lug‘aviy birlik, turg‘un birikmalarning obrazli, ko‘chma
ma’noga ega turi”.
O‘zbek tilshunosligida FBlarning lingvistik tabiati xususida ko‘p yozilgani
bois bu bo‘limda frazeologizatsiya hodisasi xususida to‘xtalamiz.
Frazeologizatsiya hodisasining mohiyati – birdan ortiq so‘zdan iborat birikmaning
turg‘unlashib, semantik qayta tiklanib, obrazli ustama ko‘chma ma’no
ifodalashidir. “Erkin so‘z birikmasi yoki gap sintaktik birliklarining turg‘un obrazli
birikmaga aylanish jarayonini frazeologizatsiya jarayoni deb e’tirof etamiz”, -
deganda A.Mamatov hodisaning yuzaga kelish jarayoniga e’tibor qaratishni
uqtiradi.
Frazeologizatsiya hodisasi sintaktik birikma yoki tuzilmalarning semantik-
struktur tabiatidan kelib chiqqan holda turli tarkibiy va ma’noviy o‘zgarishlari
orqali obrazli ko‘chma ma’no anlatish uchun ikkinchi bir tuzilma hosil qilishdir.
Ya’ni, til elementlarining muayyan qonuniyatlar asosida o‘zgarishi, qayta tuzilishi
natijasida frazeologizatsiya hodisasi yuzaga keladi. Ya’ni, “Avvalo
frazeologizmlarni n g ma’nosi tarkibidagi so‘zlarga xos ma’nolar asosida
28](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_28.png)
![izohlanmaydi. Erkin bog‘lanmaga xos ma’no frazeologizmlashtirilishi asosida
yangi ma’no yuzaga keladi. Chunonchi, “yeng shimarmoq” birikmasi erkin
bog‘lanma tarzidagina ularni tashkil etgan “yeng” va “shimarmoq” so‘zlarining
o‘zaro ma’noviy birikuvidan, “kiyimning yengini shimarish bilan bog‘liq
harakatni” ifodalovchi ma’no kasb etadi. Faqat birlamchi ma’no so‘zlarga xos
ma’nolar asosida izohlanadigan ma’no bo‘ladi. Bu erkin bog‘lanma
frazeologizmlashtirilgandan keyin esa erkin bog‘lanmaga xos ma’no butunlay
o‘zgarib, tarkibidan so‘zlarga xos bo‘lmagan “astoydil ishga kirishmoq” ma’nosi
shakllanadi. Shuning uchun ham frazeologizmlarni so‘zlarga xos ma’nolar asosida
izohlanadigan va izohlanmaydigan kabi tasniflash, bizningcha, o‘zini oqlamaydi.
Rus tilshunoslari A.Molotkov va V.Ogolsevlar ham FBlarning shakllanishini
frazeologizmlashtirish jarayoni deb baholaydi. Frazeologik turg‘un birikmalar
shakllanishi zamiridagi bog‘lanish frazeologizmlashtirish orqali ravshanlashadi.
Ma’limki, o‘zbek tili frazeologizmlari quyidagi to‘rt derivatsion baza
asosida shakllanadi:
1) faol leksemalarning mantiqiy (motivatsion) asosi;
2) erkin bog‘lanmalar va gaplar;
3) umumtil frazeologizmlari;
4) o‘zga til materiallari.
Derivatsion asos bilan birga, quyidagi uch frazeologik shakllanish jarayoni
mavjud:
1) frazeologik integratsiya va frazeologik differentsiatsiya, ya niʼ
leksemalarning o‘ziga xos kombinatsiyasi. Kombinatsiya asosida til birligi
(nominativ birlik) yuzaga keladi;
2) semantik qayta shakllanish yoki frazeologik transpozitsiya, ya ni erkin
ʼ
bog‘lanma yoki gapni o‘ziga xos bo‘lmagan ma noda va vazifada qo‘llash;
ʼ
3) umumtil frazeologizmlari asosida yangi frazeologizmlarning shakllanishi
yoki frazeologik modernlashtirish. Individual-muallifli frazeologizmlar h am xuddi
uzual frazeologizmlardagi kabi til qonuniyatlari asosida shakllanadi.
29](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_29.png)
![Yuqorida keltirilgan А.Mamatovning fikrlariga e tibor qaratsak, olimʼ
frazemalashuv jarayonini “frazeologik shakllanish” deb nomlab, jarayonning hosil
bo‘lishining asosiy omillarini sanab ko‘rsatgan. Darhaqiqat, tilimizdagi
frazeologizmlarning shakllanishi leksemalarnikidan tubdan farq qilmasa-da, ammo
ular o‘rtasida ma lum farqlar ham bor. Leksemalashuv jarayonini yuqorida
ʼ
frazemalashuv jarayoniga yondosh hodisa sifatida e tirof etdik. Leksemalashuv
ʼ
albatta frazemalarning shakllanishi uchun asos bo‘lib xizmat qilishi tayin. Chunki
tilga tayyor holda kirib keladigan frazealarning asosini, albatta, leksemalar tashkil
etadi. Shu o‘rinda frazemalarning nutq hodisasimi yoki til hodisasimi degan asosli
savol tug‘iladi. Shunday frazemlar borki, ular xalq tilida ma lum maqsadlarda
ʼ
fikrni obrazli tarzda ifodalashga xizmat qiladi. Jonli xalq tilidagi frazemalar nutq
hodisasi sifatida namoyon bo‘ladi. Jonli so‘zlashuvdagi frazemalarni alohida
o‘rganish va ularning shaklllanish jarayonini tadqiq etish hozirda tilshunoslikda
o‘rganilmagan masaladir. Jonli xalq tilidan tilga tayyor o‘tgan va adabiy tilga
qabul qilingan frazemalar esa til hodisasi sifatida e tirof etiladi. Tarkibining
ʼ
nisbatan barqarorligi va turg‘unligi ularning asosiy belgilari sanalishi sabab ham
frazemalarni til hodisasi sifatida e tirof etish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
ʼ
O‘zbek tilidagi frazemalashuv jarayoni rus va jahon tilshunosligida
frazeologizatsiya, frazoobrazovaniye deb ataladi. А.Mamatovning bu xususda
quyidagi fikrlari e tiborga molik: “Tilshunoslikning so‘z yasalishi sistemasini
ʼ
o‘rganuvchi bo‘limi odatda so‘z yasalishi termini bilan ataladi. Frazeologik sathda
esa frazeologik shakllanish terminidan foydalangan ma qul. Fikrimizcha,
ʼ
frazeologizmlar yasalmaydi, balki shakllanadi, chunki ular yasalgan so‘z
formalaridan iboratdir. Frazeologizmlar tarkibidagi leksemalar so‘z yasalish
bosqichini o‘tagan bo‘ladi. Demak, olim rus tilidagi frazeologizatsiya,
frazoobrazovanie terminlarini o‘zbek tiliga frazeologik shakllanish deb nomlashni
ma qul ko‘rgan.
ʼ 18
Frazemalashuv hodisasi, frazeologik shakllanish masalalari rus
tilshunosligida Y.А.Gvozdarev, А.V.Kunin, G.G.Sokolova, А.G.Nazaryanlar
18
А.Mamatov. Frazeologizmlarning shakllanishining nazariy asoslari . - Toshkent, Navro‘z, 1997.
30](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_30.png)
![tomonidan atroflicha tadqiq etilgan. Y.А.Gvozdarev «Основы русского
фразообразования» nomli asarida frazeologik shakllanishini alohida soha sifatida
talqin qilib, rus tili frazeologizmlarining shakllanish derivatsiyasi asoslarini, ayni
hodisaning asosiy jarayonlari va an analarini tahlil qiladi. Аmmo olim frazeologikʼ
shakllanish jarayonida semantik holatning muhim o‘rni bor ekanligiga e tiborni
ʼ
qaratmaydi.
А.G.Nazaryan o‘zining «Фразеология современного французского
языка» nomli kitobida frazeologik shakllanishning asosiy omillari sifatida ma no
ʼ
ko‘chirish, komponentlar leksik ma nolarining kuchsizlanishi, arxaizmlar, ellipsis
ʼ
tilga olinadi. А.V.Kunin ham А.Nazaryan fiklarni qo‘llab-quvvatlagan. Fransuz
tilidagi frazeolоgik shakllanish jarayonini o‘rgangan yana bir olima G.G.Sokolova
esa frazeologik shakllanishning bosqichlarini ajratadi va asosiy bosqichlari sifatida
birlamchi va ikkilamchi transpozitsiyalarni ko‘rsatadi.
O‘zbek tilshunosligida frazeologik shakllanish masalalari bilan А.Mamatov
atroflicha shug‘ullangan. Olimning nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari aynan
frazeologizmlarning shakllanishi, ularning shakllanishiga omil bo‘luvchi vositalar
tadqiqiga bag‘ishlangan.
O‘zbek tilida so‘z birikmalarining (SB) o‘zgaruvchanlik asosida frazeologik
birlik(FB)larga o‘tishi frazema shakllanishining eng samarali usullaridan biri
hisoblanadi. Sintaktik aloqa asosida birlashtirilgan ikki yoki undan ortiq
so‘zlarning o‘zaro birikishidan tuzilgan SBlari FB shakllanishining hosilaviy
asosidir. Frazeologik birliklarning hosil bo‘lishida asos bo‘lib xizmat qiladigan
so‘z birikmalarining qismlari asosan og‘zaki nutqda s o‘zlashuv hamda boshqa
hollarda badiiy uslubda shakllanadi.
- Nima-nima? - dedim men. - Darrov pul quturtirdimi? O‘zing so‘qqa
joningni boqolmaysan-u to‘qlini qanday qilib boqasan? Yoki dadang Tursunboy
akaning to‘qliga ko‘zi uchib turibdimi ?
- Azbaroyi Xudo; borim shu, boshqa pulim bo‘lsa, ko‘zim ko‘r bo‘lsin .
31](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_31.png)
![“Bu mozorga sig‘ingan, bu buloq suvidan ichgan yoki cho‘milgan kishi pes
bo‘lsa - tuzaladi, shol bo‘lsa - yuradi. Ko‘r bo‘lsa - ko‘zi ochiladi ”, deb ishonar
edilar.
Yuqoridagi misollarda keltirilgan “ko‘zi uchmoq”, “ko‘zi ko‘r bo‘lmoq”,
“ko‘zi ochilmoq” FBlari SB asosida shakllangan. Mazkur frazeologik birliklarning
hosilaviy asosi bo‘lib xizmat qilgan so‘z birikmalari qismlari dastlab og‘zaki
s o‘zlashuv nutqida shakllangan va keyinchalik badiiy uslubga ko‘chgan. Og‘zaki
so‘zlashuvda hosil bo‘lgan frazeologik birliklarning ko‘pchiligi shaxsning
jismoniy sifatlari, xulq-atvori, his-tuyg‘ulari bilan bog‘liq jarayonlar natijasida
hosil bo‘ladi. Iboralar shakllanishida azaldan xalq tilining o‘rni va roli katta.
Аslida xalq yaratgan FBlar asta-sekin adabiy tilga badiiy asarlar orqali kirib
boradi. Shunday bo‘lishiga qaramay, adabiy tilga kirib bormagan va mavjud
lug‘atlarda uchramaydigan sheva ta sirida shakllangan FBlar ham mavjuddir:ʼ
“ maymundek o‘ynatmoq ”, “ko‘kdan to‘ygan kurraday”, “taroziga posongi
bo‘lmoq”, “kalapo‘shni dol qo‘yib”, “madaniyatni molga yedirmoq”, “umrbodlik
nafaqaga chiqmoq”, “suxani sinmoq”, “suvdan holva yasamoq”, “og‘ziga cho‘p
o‘lchatmoq”, “burganing oyog‘iga taqa yasamoq”, “kallasini yo‘qotib qo‘ymoq”,
“kalla pishirmoq”, “tomiriga tushmoq”, “belni yeti joydan bog‘lamoq”, “pataki
paytava bo‘lmoq” kabi. Mazkur FBlar frazeologizmlarning mavjud izohli
lug‘atlarida n o‘rin olmagan. U larni sheva ta sirida
ʼ og‘zaki so‘zlashuv uslubida
shakllangan deyishimizga FB tarkibida gi “ burga ”, “ holva ”, “tarozi”, “kurra”,
“kalapo‘sh”, “kalla” leksema lar asos b o‘lgan.
F razeologik birliklarining derivativ yasalishini yana badiiy uslubga oid
asarlar da uchratish mumkin: “suvdan holva yasamoq”, “og‘ziga cho‘p
o‘lchatmoq”, “burganing oyog‘iga taqa yasamoq” kabi.
Xalq ning asrlar davomida kuzatishlari asosida to‘plangan boy hayotiy
tajribasi tilidagi frazeologik birliklarda o‘z aksini topadi. Bunday FBlarning paydo
bo‘lishi uzoq tarixiy davrlarga borib taqaladi.
32](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_32.png)
![2.2. So‘z birikmasining frazemalashuvi
SB va FB o‘rtasidagi munosabatni inkor etmagan holda qurilishi ga nazar
tashlaymiz. Frazemaning turg‘un erkin-sintaktik tuzilmasi bo‘lgan frazeologik
genotip doirasida ko‘p tomonlama o‘zaro tasir mavjud. N.F.Alefirenko, “til
tizimining elementlari o‘rtasidagi bog‘lanishning shunday universal shaklini
tushunamizki, bunda ularning o‘zaro ta’siri birgalikda mavjud bo‘lgan til
hodisalarida o‘zaro shartli o‘zgarishlarga olib keladi”.
Frazeologik birlik va so‘z birikmalari o‘rtasidagi o‘zaro tasir ularning
genetik, struktur-semantik va funksional munosabatlari bilan belgilanadi.
Frazeologizmlar komponentlari ham xuddi so‘z birikmalari kabi grammatik
jihatdan shakllanish, yashash, o‘zgarish xususiyatlariga ega. So‘z birikmalari kabi
frazeologik birliklar ham doimo alohida urg‘uga ega bo‘ladi. Masalan, odam
miyasining ichi suyuqlikdan iborat bo‘lishi ma lum. Аna shu suyuqlik xalq tilidaʼ
qatiq deyiladi va “qatiq” miya leksemasi bilan yonma-yon kelib “miyaning qatig‘i”
shaklidagi so‘z birikmasini va frazeologik birikmani hosil qiladi.
1) so‘z birikmasi shaklidagi “miyasining qatig‘ini chiqarmoq”: Ruxsat
bo‘lsa-da, peshanasiga shundoq tirab o‘zvorsang, oqayotgan miya qatig‘ini maza
qilib tomosha qilsang. (internetdan)
2) frazeologik birikma shaklidagi “miyasining qatig‘ini chiqarmoq”: Аy,
jo‘ra, bilasan-ku shu paxanlarni, eskirgan odamlar, “do‘pposlab ketishadi,
o‘ldirib ketishadi” deb, miyaning qatig‘ini chiqarvorishadi . (M.Nizanov,
Odamning eskisi); Yo‘limdan uchrasa miyasini qatig‘ini chiqarib tashiman .
Dunyo tomonidan tan olingan jinoyatchi o‘ldirishi lozim (internet); Keyin quloqni
batang qilib, miyaning qatig‘ini chiqarib yuboradigan musiqaga tok urgandek
qaltirab, titrab raqsga tusha boshladik.
N.Ismoilovning “Mafiya sardori” asarida shunday parcha bor:
– Bevafo, xotinchangiz sal uzoqlashishi bilan menga yomon qarash
qilayapsizmi?
– Xotincham yonimda. Аgar xotinchamga birov shunaqa muomala
qilganida, urib miyasining qatig‘ini chiqarardim , – javob qildi Shohruh.
33](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_33.png)
![– Unda siz o‘tirib turing, men borib Oksananing miyasining qatig‘ini
chiqarib kelayin. (N.Ismoilov, Mafiya sardori)
E tibor qilinsa, matnda keltirilgan “miyasining qatig‘ini chiqarmoq”ʼ
birikmasi avvaliga erkin so‘z birikma shaklida qo‘llangan va keyinchalik “nihoyat
qattiq darajada urmoq” ma nosiga teng keluvchi FBga o‘tgan, ya ni
ʼ ʼ
frazemalashgan.
Sh.Rahmatullayevning “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”da “qo‘l
siltamoq” iborasiga quyidagicha ta rif berilgan: QO‘L SILTАMOQ. Diqqat-
ʼ
e tiborga noloyiq deb topmoq. Varianti: qo‘lni siltamoq; qo‘lini siltamoq (303).
ʼ
“Qo‘l siltamoq” iborasi kishining ma lum ruhiy-psixologik holati bilan bog‘liq.
ʼ
Chunki inson biror bir holatga, narsaga o‘z-o‘zidan qo‘l siltamaydi. Bunga uni
nimadir (jarayon, hodisa) majbur qiladi va inson unga yoqmagan jarayonga
beparvo bo‘lishga ahd qiladi (qo‘l siltaydi). Masalan: Brigadir yo‘rig‘iga yurmasa,
bore deb hammasiga qo‘l siltab ketib ham qolardi (Z.Qurolboy qizi, 26).
Bugun ham namozshomda kelarmikan? – oshxonayu molxonalarni galmagal
qirtishlayverishdan charchagan ona hammasiga qo‘l siltab , ko‘cha eshik oldiga
chiqib yo‘lga ko‘z tikdi (Z.Qurolboy qizi, 121).
So‘z birikmasining frezamalashuv asosida iboraga ko‘chishi frazeologik
sintezning asosini tashkil etuvchi leksik va grammatik semantikaning ko‘chishi, bir
lisoniy hodisaning boshqasiga o‘tishi, ularning o‘zaro almashishi bilan
tavsiflangan elementlarning o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladi. FB ko‘p darajali
til birliklarining murakkab va xilma-xil kombinatorik o‘zaro ta’siri natijasida, ya ni
ʼ
erkin sintaktik birlikning leksik va grammatik komponentlari asosida shakllanadi.
Birgina N.Eshonqulning “Farishta” hikoyasi tarkibidagi iboralar tahlil
etilganda, og‘iz leksemasi asosida shakllangan quyidagi iboralar topildi: ona suti
og‘zidan ketmagan, ona suti og‘ziga keldi, og‘iz ermagiga aylanmoq, biror og‘iz
ortiqcha gap qilmaslik, og‘zini ochib qo‘ymoq, og‘zi qulog‘ida. Mazkur iboralar
shakllanishi jarayonida og‘iz leksemasi asosiy komponent vazifasini bajargan.
Masalan, tilimizda “ona suti og‘zidan ketmagan” iborasi mavjud. Mazkur
ibora dastlab so‘z birikmasi shaklida qo‘llangan, 3 yoshgacha onasini emib katta
34](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_34.png)
![bo‘lgan bolalarga nisbatan qo‘llangan frazema keyinchalik ma nosi kengayishiʼ
natijasida yoshi kattalarga nisbatan ham “hali bu bola-ku” degan ma no ifodasi
ʼ
sifatida qo‘llanadi. Yozuvchi N.Eshonqul hikoyada bu iborani qo‘llash bilan
cheklanmay yonidan uning bir so‘zga teng sinonimi bo‘lgan “jipiriq” lesemasini
keltiradi. Natijada ibora ma nosi yanada konkretlashadi:
ʼ Sancho cholni ham
hamisha shu yerda – bolalar orasida, xuddi bolalarning biriday, o‘zi ham xuddi
boladay, ular bilan goh chillak o‘ynagan, goh to‘p tepgan, gohida yoshiga
yarashmagan tarzda ona suti og‘zidan ketmagan jipiriqlar bilan kimo‘zarga
chopqillashib yurgan yoki tabiat hukmi bilan kurasha-kurasha ayoz chekinganini,
qishning ado bo‘lganini qishloqqa, bani odamzodga isbotlab berishmoqchiday,
qor ostidan boychechak izlayotgan, ko‘klamda esa qirni to‘ldirib, xuddi orzu-
umidlarini uchirma qilayotgandek varrak uchirayotgan bolalar orasida uchratish
mumkin edi.
“Og‘iz” komponenti asosida shakllangan yana bir ibora “ona suti og‘zidan
kelmoq” dir. “Farishta” hikoyasida ona suti og‘ziga keldi iborasi onasini emib
o‘rgangan bolaning sutdan ajrash holati tasviri qo‘llangan jumlada keltirilgan.
Dastlab ibora qo‘llanadi va muallif ibora ma nosini ochib berish uchun ikki
ʼ
nuqtadan so‘ng izoh keltiradi: Uning ona ko‘kragi xumorini bosish uchun qavm-
qarindoshlarning ona suti og‘ziga keldi : onasini emib o‘rgangan bolani sutdan
ajratib olishga shu paytgacha eng sutparast go‘daklarda ham ish bergan hech bir
tajriba, hech bir amaliyot, qariyayu keksalarning ming yillik maslahatlari ham kor
qilmadi – chaqalog‘ini olti oyligidayoq ajratib tashlab, bir hovli jujuqlarni katta
qilgan manaman degan onalarningu ko‘pni ko‘rgan, ko‘pni bilgan kampirlarning
bilgan-kechirganlari yaroqsiz bo‘lib qoldi.
“Lol qoldirmoq, hayron qoldirmoq” ma nolariga teng keluvchi “og‘zini
ʼ
ochib qo‘ymoq” iborasi hikoyada yangi o‘yinning tasviri keltirilgan parchada
qo‘llangan. E tibor qilinsa, dastlab mazkur ibora ham so‘z birikmasi ko‘rinishida
ʼ
shakllangan, sababi inson nimagadir hayron qolgan vaqtida lablari bir-biridan
uzoqlashib, og‘iz ochilishi ro‘y beradi. Аna shu jarayon ta siri ostida so‘z
ʼ
birikmasidan frazemaga ko‘chgan mazkur ibora hikoyada o‘z o‘rnida o‘rinli
35](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_35.png)
![qo‘llangan: O‘yin nomining o‘ziyoq bolalarda birdan favqulodda qiziqish
uyg‘otgan, shu paytgacha o‘zlarining bu to‘qaydagi ermaklariga o‘xshamagan
nom hammaning og‘zini ochib qo‘ygandi : nabira esa bolalarni o‘ziga qarata
olganidan xursand bo‘ldi va “Shuni ham bilmaysizlarmi?!” degandek pisanda
bilan o‘yin shartlarini tushuntira boshladi.
Og‘zaki nutqda bir og‘iz so‘z, bir og‘iz jumla, bir og‘iz gap kabi
birikmalarni tez-tez qo‘llaymiz. Ya ni og‘iz vositasida aytiluvchi jumlaningʼ
qisqaligi, kam vaqt talab qilishi ma nosi aks etgan mazkur birikmalar asta-sekinlik
ʼ
bilan frazemalashuv hodisasi asosida iboraga aylangan. Xuddi shu jarayon
“Farishta” hikoyasida yozuvchi og‘iz va ermak lesemalarining birikuvidan
shakllangan “og‘iz ermak” ot iborasi misolida sodir bo‘lgan. Mazkur ibora
hikoyada bolalarning og‘zidan tushmaydigan, ular tinmay iste mol qiladigan
ʼ
turshaklar, qoqilar, qurtlarga ishora qilgan: Er-xotin yozda tayyorlagan o‘rik, olma
qoqilari qishda doston eshitishga kelgan bolalarning og‘iz ermagiga aylanardi,
kelin tayyorlagan sho‘rtak qurtlarning dovrug‘i esa qo‘shni qishloq
kampirlarining ham havasini keltirardi.
Kulish natijasida og‘izning ikki yonga qarab cho‘zilishi uni quloqlarga yaqin
olib boradi. Inson xursandchilik tufayli beixtiyor lablarini gorizontal holatda ikki
yonga qarab cho‘zadi, kuladi va bu kulgi, xursandchilik kuchaygan sari lablarning
cho‘zilishi ham kuyib boradi. Tilimizda ana shu holatning ifodasi sifatida so‘z
birikmasidan frazemaga aylangan og‘iz komponentli “og‘zi qulog‘ida” ravish
iborasi shakllangan. N.Eshonqul mazkur frazemani hikoyada bosh qahramon
Sanchoning oilali bo‘lgandan keyingi kunlarining ijobiy tasvirini o‘quvchiga
bildirish maqsadida qo‘llagan: Sancho esa o‘sha-o‘sha edi: o‘zini nima deb
chaqirishlarining farqi yo‘q, u uylangandan so‘ng og‘zi qulog‘ida yurar, uyi
bolalar bilan hamisha liq to‘la edi: ular oshiq, to‘piq, oqsuyak o‘ynashar, kelin
esa bir chetda erining boladay qiliqlaridan zavqlanib, ba zida eriga bolalarning
ʼ
yashiringan joyini ko‘zi bilan imo qilib, zimdan o‘zi ham o‘yinga qo‘shilib
o‘tirardi.
36](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_36.png)
![Frazemalashuv hodisasiga til dialektikasidagi o zaro ta sirlar, turliʻ ʼ
darajadagi elementar ma nolarning kirib borishi ham ta sir qiladi. Shuningdek,
ʼ ʼ
frazema yasovchi komponentlar tarkibidagi ayrim FB xususiyatlarining yo qolib
ʻ
ketishi va oddiyning murakkabga, eskining yangiga aylanishi natijasida
boshqalarning paydo bo‘lishi jihatidan farq qiladi. Bunda yana erkin so‘z
birikmalari FBlarning shakllanishi uchun genetik asos vazifasini bajaradi.
Masalan, Sh.Rahmatullayevning “O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati”da
“burgaga achchiq qilib ko‘rpasini kuydirmoq” iborasi keltirilgan. Bu iboraning
shakllanish jarayonida, albatta, o‘z ma noda anglashilgan voqea sodir bo‘lgani
ʼ
seziladi. Keyinchalik esa “arzimagan ishga vahima solish”, “ignadek narsaga
tuyadek qarash” ma nolari shakllanib, birlik ibora sifatida qo‘llana boshladi. Ya ni
ʼ ʼ
kimdir ishingga burnini suqsa-yu, ishing o‘ngidan kelmay qolsa, u odamga achchiq
qilib o‘z ishingni barbod qilma, chunki ziyoni faqt o‘zingga tegadi, degan ma no
ʼ
anglashiladi. Dialektik ta sir natijasida esa mazkur ibora xаlq tilida “burgaga
ʼ
achchiq qilib ko‘rpasiga olov yoqmoq”, “burgani deb po‘stinni olovga tashlamoq”,
“burgaga kek qilib ko‘rpaga o‘t qo‘ymoq” tarzida ham qo‘llanadi. Mazkur ibora
tarkibiga so‘z-komponent qo‘shish natijasida uni kengaytirish yoki aksinicha
komponent qisqartish holatlari og‘zaki so‘zlashuv va badiiy uslub negizida hosil
bo‘ladi. “Burgaga achchiq qilib ko‘rpasini kuydirmoq” va “burgaga achchiq qilib
ko‘rpasiga olov yoqmoq” iboralari o‘rtasida shakllanish jihatidan farq kuydirmoq
leksemasi va olov yoqmoq birikmalari o‘rtasida sodir bo‘lgan. E’tibor qilaylik:
Burga+ga + achchiq +qilib + ko‘rpa+si+ni+kuydirmoq
Burga+ga + achchiq +qilib + ko‘rpa+si+ni+yoqmoq
Burga+ga + achchiq +qilib + ko‘rpa+si+ni+o‘tga+otgan
Burga+ga + achchiq +qilib + ko‘rpa+si+ga+olov + yoqmoq
Burga+ga + kek + qilib, ko‘rpa+ ga + o‘t + qo‘ymoq
Burga+ga + achchiq +qilib + ko‘rpasiga+olov qo‘ymoq
Burga+ni +deb +po‘stin+i+ni olov+ga tashlamoq
E tibor qilinsa,
ʼ kuydirmoq fe lining ʼ olov yoqmoq shakliga o‘zgarishi
natijasida birikuvda ham -ni tushum kelishi qo‘shimchasining -ga jo‘nalish kelishi
37](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_37.png)
![qo‘shimchasiga o‘zgarishi sodir bo‘lgan. Demak, leksemaning birikma shaklidagi
variantida fe lning o‘timli-o‘timsizlik shakli qoidasi amal qilarkan. Leksemaʼ
o‘zidan oldin -ni qo‘shimchali otni, birikma esa o‘zidan oldin -ga shaklidagi otni
talab qilmoqda.
Publitsistik uslub namunasi bo‘lgan “Ma rifat” gazetasida e lon qilingan
ʼ ʼ
maqolalardan birida mazkur ibora qo‘llangan: .... d) psixologik omilni-da nazardan
qochirib bo‘lmaydi, yillar davomida moliyaviy majburlab kelingan o‘qituvchilar
burgaga achchiq qilib, ko‘rpasini ham yoqdi .
“Ishonch” gazetasida e lon qilingan “Sindor tog‘a qaydasiz? Yoxud
ʼ
mahallaning vijdoni” sarlavhasi ostidagi maqolada mazkur ibora tarkibiga boshqa
leksemalar hisobiga kengaytirilgan variantda shakllantirilib qo‘llangan: Аmmo
hozirgi yoshlar nasihatni haqorat sifatida qabul qiladi. Bir og‘iz gapirib
bo‘lmaydi. Аchchig‘i burnining ustida . Burgaga achchiq qilib nafaqat ko‘rpaga,
kerak bo‘lsa xonumoningga ham o‘t qo‘yadiganlari bor ular orasida.
Yoki
Burgaga kek qilib, ko‘rpaga o‘t qo‘yasanmi ? (O.Yoqubov, Аytsam tilim
kuyadi, aytmasam dilim);
Аksincha, uni o‘g‘ri-kissovurlardan ehtiyot qilib, karmoningizda bekitib
yurasiz! ... Bu amalingiz burgaga achchiq qilib, ko‘rpasini o‘tga otgan dallining
amalidir! (Gazetadan)
Yuqorida keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, mazkur ibora og‘zaki,
badiiy, publitsistik usulbda turli ko‘rinishlarda qo‘llanar ekan. Dadaxon Nuriyning
“Niqobsiz Аmerika va boshqa manzilgohlar” nomli ma rifiy-siyosiy romanining
ʼ
15-bobi “Burgaga achchiq qilib” tarzida nomlangan. Ibora xalq o‘rtasida
ommalashganidan uning qisqargan varianti ham barcha uchun birdek tushunarli.
Ikkinchi qismi bo‘lmasa-da, ibora bilan muallifning nima demoqchi bo‘lgani,
maqsadi aniq-ravshan ko‘rinib turibdi.
38](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_38.png)
![2.3. Frazemalashuvning til va nutqqa munosabati
Frazeologik birliklarning shakllanishi, tafakkur ehtiyoji bilan tilning
resurslari o‘rtasidagi munosabat natijasida hosil bo‘ladi. Frazemalarning paydo
bo‘lishi nafaqat bir sababga ko‘ra yoki yuzaga kelgan narsalar, hodisalar va
vaziyatlarning tashqi (ekstralingvistik) aksini hissiy va ekspressiv vositalar bilan
ifodalash zarurati bilan bog‘liq, balki atrofdagi voqelik obyektlari va hodisalarini
belgilash zarurati bilan bog‘liq. Frazeologik birliklarning vazifasi atrofdagi
dunyoning ayrim elementlarini nomlash emas, balki ularga munosabatimizni
bildirishdir. Shuning uchun ular ikkilamchi nominatsiyaning maxsus birliklari -
bilvosita olingan nomlar.
Hodisalar va vaziyatlarning tashqi (ekstralingvistik) aksini hissiy va
ekspressiv vositalar bilan ifodalash zarurati yuzaga kelganda frazemalar
munosabatni ifodalash sababli tug‘iladi. Munosabat esa o‘z navbatida ijobiy yoki
salbiy xarakterga ega bo‘ladi. Sifat so‘z turkumiga oid so‘zlar mustaqil so‘z
turkumlari ichida baholash vazifasini (ijobiylik, salbiylik) bajaradi. Ular o‘rtasidagi
antonimlik munosabati esa o‘z navbatida ayrim frazeologizmlarning shakllanishi
uchun asos bo‘ladi.
Masalan, uzun va qisqa zid ma noga ega sifat leksemalar asosida “qo‘liʼ
uzun” va “qo‘li qisqa(kalta)” iboralari shakllangan. Bunday sifat xarakteridagi
frazeologik birliklar tilimizda talaygina:
Qo‘li gul – qo‘li siniq
Oyoq-qo‘li chaqqon - qo‘li siniq
Qo‘li yengil-qo‘li qattiq
Qo‘li gul ganchkor usta mo‘jizga o‘xshar edi. (S.Аxmad “Qishda qolgan
qarg‘alar”, 38-bet)
Ko‘pchilik uni qo‘li yengil dallol deb ta riflasa, ilkini tutqazib, narx
ʼ
talashgan kishi: “qo‘li temirdanam qattiq ekan” deydi aftini burishtirib…
(G‘.Shermuhammad, Barakasini bersin)
39](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_39.png)
![Nutqimizda ikki so‘z birikmasining o‘zaro qo‘shilishidan shakllangan
iboralar ham bor: qo‘li kosov, sochi supurgi; ko‘z ko‘rib quloq eshitmagan,
ko‘rpaga qarab oyoq uzatmoq kabi.
Tilimizda “qo‘li kosov, sochi supurgi” frazemasi ko‘proq og‘zaki so‘zlashuv
uslubida keng qo‘llanadi. Bu ibora salbiy baho – munosabatni ifodalaydi va gender
xususiyatga ega. Uning genderlik xususiyati ayollarga qarata aytilishi bilan
izohlanadi. Oilada farzandlarining qo‘lidan yumush kelishiga qaramay, barcha
yumush o‘z zimmasida bo‘lgan ayollarga nisbatan og‘zaki nutqda “qo‘li kasov,
sochi supurgi” iborasi qo‘llaniladi.
Keksaygan chog‘ida qo‘lini sovuq suvga urmay, huzur-halovatda yashash
o‘rniga, to‘ng‘ich o‘g‘li bilan kelinining ro‘zg‘orini bo‘lak qilib, o‘zi hali hamon
qo‘li kasov, sochi supurgi bo‘lib yurganini o‘ylab gohida Buvgul ena xit bo‘lib
ketadi... (Z.Qurolboy qizi, 121).
T.Murodning “Otamdan qolgan dalalar” romanida mazkur ikki tarkibli
ibora, alohida-alohida ko‘rinishda shakllantirilgan: Meni-da ayolim bor-u bir etak
farzand tug‘ib berdi. Bir etak farzandlarim onasi bo‘lmish ayolimiz, men uchun
qo‘li kosov ayolimiz, men uchun sochi supurgi ayolimiz aybimdan o‘tsin – ayol
aralashmish ish ochiq mozor bo‘ladi .
“Ko‘z ko‘rib quloq eshitmagan” iborasi ikki tarkibli ibora sifatida ko‘z
ko‘rib+quloq eshitmagan birikuvi asosida shakllangan. E tibor qilinsa, birinchiʼ
birikuv fe li bo‘lishli (ko‘rib), ikkinchisi esa bo‘lishsiz (ko‘rmagan) shaklida
ʼ
qo‘llangan. Demak, bo‘lishli-bo‘lishsiz shaklidagi ikki tarkibli birikmalar
qo‘shiluvi yangi to‘rt komponentli frazemani hosil qilmoqda: ....ko‘z ko‘rib quloq
eshitmagan xayollar dunyosiga boshlab borar, goh Аlpomishni yetti yillik
zindondan qutqarar, goh Go‘ro‘g‘lini go‘rdan olib chiqib, xuddi o‘zi kabi uni ham
yomon ko‘radigan, “zotsiz” deb mayna qiladigan dunyoga qarshi qo‘yib
yuborar...., adolat uchun, or uchun, toptalgan sha n uchun Аlpomish-u Go‘ro‘g‘li
ʼ
qiyofasida jangu jadallarda ishtirok etar, so‘ng bu azaliy urushda yaralangan,
zadalangan qalbini sudragancha gulxan atrofida Аbdulla baxshini butun vujudlari
40](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_40.png)
![bilan tinglab o‘tirgan o‘zi kabi ozurda, o‘zi kabi umidbaxsh, o‘zi kabi xayollar
mahkumi bo‘lgan olomon orasiga qaytib kelardi (N.Eshonqul, Farishta).
“Ko‘rpaga qarab + oyoq uzatmoq” ikki tarkibli birikma asosida shakllangan
maqol va maqol asosida shakllangan ibora mavjud. Mazkur ibora tilimizda keng
qo‘llanadi. Аyrim badiiy adabiyotlarda bu ibora tarkibidagi leksemalar o‘zgargan
holda “bo‘yiga qarab to‘n bichmoq” shaklida ham qo‘llanadi.
Lazizbek Аnvarjon o‘g‘lining “Ertaklarda yashagim kelar” nomli qissasida
mazkur iboraning ellipsisga uchragan holda “ko‘rpaga qarab oyoq” tarzida
qo‘llaganini ko‘ramiz. Demak, iboraning shakllanish ma nosi xalq orasida yaxshiʼ
tarqalgani va barcha uchun tushunarli bo‘lgani sababli ham u tarkibidagi
“uzatmoq” fe lisiz ham kela oladi:
ʼ Bir hisobdan gaplaring to‘g‘ri, onasi, – dedi
yon bosgancha Аbdulloh aka, – faqat sen ham bir narsani hisobini olsang yaxshi
bo‘lardi. Sen aytgan o‘sha ayol, nomlari nima edi?! Dilorom To‘lqinovna edimi?
Xullas, ana o‘shalar ... Biz har qanaqasiga ularga teng kela olmaymiz, xotin.
Nima qilgandayam ular “ Baland oxur ” , bo‘yimiz yetmaydi. Bu kunday ravshan
narsa- ku. Аxir xalqimizda “Ko‘rpaga qarab oyoq” degan gap bor.
Yuqoridagi misollar tahlillaridan shu narsa aniqlanadiki, tilning leksik
tizimida turli hosila olish usullari natijasida vujudga kelgan so‘zlardan farqli
o‘laroq, frazeologik birliklar til tizimida maxsus lingvo-ijodiy jarayon – ma’lum
erkin so‘z birikmalarilarning frazeologizatsiyasi tufayli hosil bo‘ladi.
Darvoqe, biz bu bilan frazeologizmlarni paralingvistik vositalardan,
to‘g‘rirog‘i, paralingvistikadan keskin farq qiluvchi hodisa deyishga ham ojizmiz.
Chunki frazeologizmlarning shakllanishida til birliklari bilan bir qatorda
paralingvistik vositalarning qo‘llanilishi ko‘plab kuzatiladi. Kim bilsin, balki bu
soha bilan qiziquvchi olimlar bunga nuqta qo‘yishar. Biz imkon qadar ishimizga
aloqador bo‘lgan adabiyotlarni ko‘zdan kechirishimizda frazeologizmlar bilan
paralingvistik vositalarni farqlovchi biror-bir manba topa olmadik. Biroq
frazeologizmlarning yuzaga kelishida paralingvistikaning o‘rni benihoya katta
ekanligi ma'lum bo‘ldi. Shuning uchun ham bu maqolaning tadqiqi ekstralingvistik
vositalar asosida yuzaga keluvchi, aynan paralingvistik vositalar bilan shakllangan
41](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_41.png)
![frazeologizmlarning mazmun va mohiyatiga qaratilgandir. Yuqorida
ta’kidlanganidek, paralingvistika ham shakllanishi, tuzilishi, mohiyati jihatidan
matnda qo llanilishi bilan frazeologik birliklar qatoriga kiradi. Aytmoqchimizki,ʻ
paralingvistika ham turg unlik asosida ma no kasb etadi. Paralingvistika (imlo-
ʻ ʼ
ishoralar) aloqa-ralashuvida muhim vazifa bajardi, ya ni har qanday fikrga obraz,
ʼ
tasviriy ifoda baxsh etishi bilan frazeologizmlarga o xshab ketadi. Demak, imo-
ʻ
ishoralar ham frazeologik birliklarning bir qismi, biroq ularning til va nutqqa
bo lgan munosabati, fikrni ifodalash jarayoni, ayrim sintaktik xususiyatlari bir-
ʻ
biridan o zaro farqlanadi.
ʻ Shunga ko ra ularning har ikkisi ham alohida o rganilishi ʻ ʻ
lozim bo lgan lisoniy hodisalardir. Umumiy tilshunoslikda paralingvistika
ʻ
hodisasiga frazeologiyalashgan aforizmlar sifatida qarab kelinmoqda. Bu
munosabat imlo-ishoralar tabiatiga mos keladi. Biroq ularning barchasini ham
frazema ko rinishida deb bo lmaydi. Masalan, qoshini uchirmoq birikmasi ayni
ʻ ʻ
vaqtda paralingvistik vosita hisoblanadi. Birikmaning birinchi qismi asl(o z)
ʻ
ma nosida, ikkinchi qismi-uchirmoq so zi esa ko chma ma noda qo llanilmoqda.
ʼ ʻ ʻ ʼ ʻ
Ushbu tuzilishga ega bo lgan imo-ishoralarnigina frazemalashgan deb atash
ʻ
mumkin bo ladi. Qiyoslang:
ʻ yelkasini uchirmoq, ko zini o ynatmoq, boshini ʻ ʻ
irg itmoq, ensasini qotirmoq, qoshini qoqmoq
ʻ kabi. Ammo labini burmoq, ko zini ʻ
qismoq, yelkasini qimirlatmoq, peshonasini tirishtirmoq, boshini qimirlatmoq,
boshini silkitmoq kabi imo-ishoralarni frazeologiyalashgan birikmalarga qo shib
ʻ
bo lmaydi. Chunki bu birikmalardagi har ikki so z komponentlari ham o z-asl
ʻ ʻ ʻ
ma nosini saqlab qolmoqda. Shuni aytish kerakki, bu imo-ishoralar so z
ʼ ʻ
birikmalariga juda yaqin turadi. So z birikmalari esa erkin birikmalardir. Xo sh,
ʻ ʻ
unda imo-ishoralarni so z birikmalaridan qanday farqlash lozim. Birinchidan, imo-
ʻ
ishoralar noverbal vositalardir. So z birikmalar esa noverbal harakatlar o rnida fikr
ʻ ʻ
asosi leksemalarga suyanadi. Ikkinchidan, imo-ishoralar matn talabi bilan
turg unlashish imkoniyatiga ega. Masalan,
ʻ holdan toyib turgan odamga pashsha
og irligi ham bir talay: xira pashshadan qutulish uchun chalqancha yotib ko rdi,
ʻ ʻ
boshini qimirlatdi, qo llarini qimirlatdi, quvvati yetmaganidan baqirib ham
ʻ
cho chitmoqchi bo ldi.
ʻ ʻ Misoldagi boshini qimirlatmoq, qo llarini qimirlatmoq ʻ
42](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_42.png)
![birikmasi haydashni ifodalovchi so z o rnida qo llanilgan (kontekstdaʻ ʻ ʻ
frazeologiyalashgan) imo-ishoralardir. So z birikmalarida bunday xususiyat
ʻ
mavjud emas. Ko rinadiki, paralingvistik vositalar so z birikmalariga ham juda
ʻ ʻ
yaqin turadi. Ammo farq shundaki, so z birikmalari fikr(tovush) asosli
ʻ
leksemalarga, imo-ishoralar esa harakat asosli ishoralarga tayanadi.
Kuzatishimizcha, turkiyshunoslikda, hatto umumtilshunoslikda ham
frazeologizmlarni imo-ishoralardan farqlamaslik haligacha davom etmoqda.
Ularning har ikkalasi ham monografik planda tadqiq etilishiga qaramay
hanuzgacha ularga bir manba sifatida qaralib kelinmoqda. Aytilganidek,
frazeologizmlar ko chim asosli turg un birikmalardir. Ular so z ma nosining
ʻ ʻ ʻ ʼ
ko chish usuli metafora asosida voqelashadi. Masalan:
ʻ Chunonchi, bevosita
qo shni bo lgan xonadonlarning oshini oshab, yoshini yashagan kampirlari ham
ʻ ʻ
chiqishdilar (Cho lpon. “Kecha va kunduz”).
ʻ Muddaosiga yetolmagan, qo liga erk ʻ
beruvchilarning nahotki hech kim mushugini pisht demasa (“Turkiston” ro z.).
ʻ
Frazeologizmlar ma nosi (frazeologik ma no) iboralar tarkibidagi so‘z
ʼ ʼ
komponentlarining ko chma ma nosiga asoslanadi:
ʻ ʼ ilonni yog ini yalamoq ʻ – ayyor,
to nini teskari kiymoq
ʻ – g azablanmoq, ʻ suvga tushgan bo lka nondek ʻ – bo sh kabi. ʻ
Paralingvistik vositalar, ya ni imo-ishoralar asosan harakat va holatlardan tashkil
ʼ
topadi. To g rirog i, ular faqat badiiy matnlardagina so z vositasida beriladi. Mana
ʻ ʻ ʻ ʻ
shunday qo llanilishi asar qahramonining xarakterini ochib berishda juda qo l
ʻ ʻ
keladi. Shuningdek, ular kitobxonni o ylashga, kuzatishga va mushohada qilib
ʻ
ko rishga majbur etadi: Bugun chiqarilsa kerak, borasizmi?-deb so zladi
ʻ ʻ
Usmonov. – Ha, deb bosh qimirlatdi (U. Umarbekov). Ko rinadiki, imo-ishoralar
ʻ
matnda asar qahramoni tilidan emas, balki, muallif tomonidan beriladi. Bu imo-
ishoralarning o ziga xos tomonlaridan yana biridir.
ʻ
Demak, paralingvistikaning yashash makoni – dialogik nutq. Tadqiqot tahlili
shuni ko rsatadiki, imo-ishoralar asosan to g ri ma noda qo llaniluvchi so z va
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
birikmalardan hosil bo ladi. Ularning voqelanishida so z ma nosining ko chishi
ʻ ʻ ʼ ʻ
deyarli yuz bermaydi: tishini g ichirlatmoq, qo lini ko ksiga qo ymoq, labini
ʻ ʻ ʻ ʻ
tishlamoq kabi. To g ri, ba zi imo-ishoralarda ko chimning mavjudligi seziladi,
ʻ ʻ ʼ ʻ
43](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_43.png)
![biroq imo-ishoralardagi ko chim frazeologik birliklarda yuz beradigan ma noʻ ʼ
ko chishidan farq qiladi. Frazeologizmlar tarkibidagi barcha so z komponentlari
ʻ ʻ
ko chimga asoslansa, imo-ishoralarda esa faqat bir so z hosila ma noga ega
ʻ ʻ ʼ
bo ladi. Qiyoslang:
ʻ yelkasini qismoq, qoshini uchirmoq, qo lini paxsa qilmoq ʻ
kabilar. Bunday ishoralar tilimizda ozchillikni tashkil etadi. Lekin nima bo lganida
ʻ
ham imo-ishoralar frazeologik birliklarga tuzilishi jihatidan juda yaqin turadi.
Xulosa o rnida shuni aytish kerakki, frazeologizmlar barqarorlashgan ko chim
ʻ ʻ
asosli til birliklari bo lsa, imo-ishoralar esa matn talabidan kelib chiqib shartli
ʻ
ravishda frazeologiyalashadigan nutq birliklaridir. Har ikkisining voqelanishi ham
ekstralingvistik vositalar asosida amalga oshadi. Bu jihati bilan ular bir-biriga juda
o xshash ko rinadi.
ʻ ʻ
2.4. Qiyosiy konstruksiyalarning frazeologizatsiyasi
Har bir xalq, millatning o‘ziga xos tabiati, ruhiyati va mentaliteti uning tilida
aks etadi. Ayni qs a, iboralar xal q ning mental o‘ziga xosligi namoyon etuvchi vosita
sanaladi. “Xalqning madaniyati va mentaliteti haqidagi ma’lumotlarning eng
qimmatli manbasi frazeologizmlar, metaforalar, ramzlar va sh.k.lardir, ularda
asotirlar, afsonalar, urf-odatlar go‘yoki konservatsiyalangan holatda saqlangan
bo‘ladi”. Demak, har bir millatning tarixi, madaniy hayoti, etnik shakllanishi aynan
o‘sha xalq tilidagi iboralarda yashaydi. Iboralarning shakllanishida esa qiyoslash,
o‘xshatish katta o‘rin tutadi.
Tushunchalar o‘zaro o‘xshash yoki farqli jihatlarini aniqlash maqsadida
qiyoslanadi. “Tilshunoslikda, odatda, qiyoslashning maqsadidan kelib chiqib,
uning ikki turi farqlanadi. Agar ikki predmet yoki tushuncha ular o‘rtasidagi farqni
ko‘rsatish maqsadida qiyoslangan bo‘lsa, sof qiyosiy konstruksiya shakllanadi
(masalan, yer toshdan qattiq), qiyoslash o‘xshatish maqsadini ko‘zda tutganda esa
o‘xshatish konstruksiyasi shakllanadi (masalan, yer toshday qattiq).
O‘xshatishlar asosida shakllangan frazeologik birliklarda sof qiyosga
qaraganda o‘xshatishlar nutqda ko‘proq uchraydi. Bu FBlarning badiiy-uslubiy va
lingvopoetik imkoniyatlarga egaligi bilan izohlanadi.
44](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_44.png)
![FBlar tarkibidagi turg‘un o‘xshatishlarda o‘xshatish etalonida ifodalangan
obraz barkarorlashgan bo‘ladi. Ulardagi ma’no vaqt o‘tishi bilan tila ko‘p
qo‘llanishi natijasida umumxalk tilidan joy oladi. Natijada o‘xshatishlar asosida
shakllangan FBlar tayyor birliklar singari nutqqa olib kiriladi.
Yozuvchi va shoirlar asarlari tilidagi o‘xshatishlar asosida shakllangan
iboralar tahlili shuni ko‘rsatdiki, ularning juda ham oz qismi tilda turg‘unlashar
ekan. Prof. V.M.Ogolsev rus tilidagi turg‘un o‘xshatishlar lug‘atini yaratgan.
Olimning fikricha, turg‘un o‘xshatishlarning erkin o‘xshatishlardan farqi turg‘un
o‘xshatishlarning aksariyati ko‘p ma’noli xarakterga ega ekanligidadir.
Shuningdek, agar e’tibor qilinsa, turg‘un o‘xshatishlar o‘rtasida o‘zaro ular
sinonimik va antonimik katorlar ham mavjud.
Tildagi o‘xshatishlarni tadqiq etgan tilshunoslarning aksariyati turg‘un
o‘xshatishlarning idiomalarga yaqin turishini yoki idioma maqomida bo‘lishini,
ular ko‘p asrlar mobaynida kishilar nutqida qo‘llanish natijasi sifatida
turg‘unlashib, so‘zlovchilar ongida muayyan modellar shaklida mustaxkamlanib
qolishini, o‘xshatish etalonining, ya’ni o‘xshatish asosidagi obrazning muayyan
belgi-predmet bilan muntazam va qat’iy bog‘lik bo‘lishini ta’kidlaydi.
Quyida o‘xshatishlar asosida shakllangan, turli darajadagi ekspressivlik
bo‘yog‘iga ega bo‘lgan, nutqning ta’sirchanligini ta’minlovchi, so‘zlovchining
kommunikativ-estetik niyatiga uyg‘un xolatda tanlanib, nutqiy jarayonda
qo‘llanuvchi FBlar tahlilga tortiladi.
Sh.Rahmatullayevning “O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati”da jamlangan
iboralar ichidan 11 ta komparativ ibora berilgani aniqlandi. Vaholanki, besh jildli
“O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da ham tildagi barcha o‘xshatishlar o‘z ifodasini
topmagan. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da 200ga yaqin turg‘un o‘xshatish
etalonlari va turg‘un o‘xshatish iboralari berilgan.
Ammo-lekin jo‘nash kerak bu yerdan. Mahallaga otning qashqasiday bo‘lib
qoldi. Umuman, bu tumanda, iloji bo‘lsa bu shahardan butunlay gumdon bo‘lish
kerak. (A.Muxtor. Insonga qulluq qiladurmen).
45](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_45.png)
![– Obbo, – deya peshonasiga shapatiladi u bir payt. – Tullakni qochirib
qo‘yding-ku?! Hammamizni avrab ketdi-ya!! Men ham baqadek qotib qolibman!
(L.Bo‘rixon. Sirli muallim)
Ulardagi Vatan, ozodlik, bag‘rikenglik haqidagi ezgu tushunchalar
miyamga qo‘rg‘oshindek quyilib qolyapti. Bu shoirlar she’ridagi soddalik, hatto
to‘porilik menga juda qadrdon bo‘lib qolyapti. (ilmiy-ma’rifiy jurnaldan)
Garchi o‘qib-yeshitganlarimning atomga daxli bo‘lmasa-da, maktabda tarix
fani o‘qituvchimizning Xirosima va Nagasakida sodir etilgan dahshatlar bilan
bog‘liq mavzudagi saboqlari xotiraga qo‘rg‘oshindek quyilganidanmi, Kunchiqar
yurtning har ikki shahri kaminaga mas’uma va jafokash bo‘lib tuyulaveradi
(N.Ochilov).
Defrazeologizatsiya . Gazeta aloqasi kontekstida o‘zgartirilgan frazeologik
birliklarning semantik va stilistik imkoniyatlarini amalga oshirish:
defrazeologizatsiya hodisasi zamonaviy matbuot tilining muhim uslub yaratuvchi
komponenti sifatida tasdiqlanadi va defrazeologizatsiyaning faol usullari tahlil
qilinadi.
Defrazeologizatsiya – nutq amaliyotida frazeologik me’yorning (alohida
shakl, majoziy-metaforik qayta ko‘rib chiqish, barqarorlik, takroriylik)
beqarorlashishi.
Defrazeologizatsiya hodisasi murojaat qiluvchi/adresant tafakkurining
ijodkorligi (o‘ziga xoslik, uzoq assotsiatsiyalar yaratish qobiliyati), oddiy shakl va
ma’nolarni qurish va o‘zgartirish sohasidagi til imkoniyatlarini amalga oshirish
istagi bilan tavsiflanadi; niyatlilik-ijodkorlik uchun sozlash, barqaror og‘zaki
kompleks ustida tajriba. Defrazeologizatsiyaning harakatlantiruvchi kuchi til
o‘yinida yotadi. “Til o yinining ijodiy tabiati va uning o ziga xosligi bir nechtaʻ ʻ
talqinga ega bo lgan tuzilmalarning paydo bo lishida, belgi tomonlaridan biri:
ʻ ʻ
shakl yoki mazmunning ko pligini yaratishda namoyon bo ladi. Kontekst
ʻ ʻ
tomonidan qo‘zg‘atilgan belgining semantik ikkiligining turli xil misollari til
o‘yinlarining keng tarqalgan turidir.
46](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_46.png)
![Strukturaviy va semantik o‘zgarishlarga qo‘shimcha ravishda, frazeologik
iboralar mavjud bo‘lishni to‘xtatganda, to‘plam iboralarini bunday yo‘q qilish
mumkin. Ushbu hodisa uchun ilmiy adabiyotlarda defrazeologizatsiya
(destruktsiya, ishora, parchalanish) atamasi qo‘llaniladi. Bu hodisani V.P. Jukov
(1986), A.G. Nazaryan (1987), V.M. Mokienko (1990), A.G. Lomov (1998) va
boshqalar. Defrazeologizatsiya – kontekstda an anaviy tuzilma, doimiy leksikʼ
tarkib, frazeologik birliklarning odatiy shakllari bo lmagan transformatsiya
ʻ
darajasi. Bu jarayon bilan frazeologiyaning individual xususiyatlari, shu jumladan
barqarorlik va mashhurlik yo‘qoladi.
G.N.Abreimova defrazeologizatsiyani tarkibiy va semantik o‘zgarishlar deb
hisoblaydi. Ko‘pincha buzilish strukturaviy deformatsiyalar natijasida yuzaga
keladi: yangi so‘zlarning kiritilishi, tarkibiy qismlarning morfologik qayta tuzilishi,
ularning ketma-ketligining o‘zgarishi. Abreimovaning so‘zlariga ko‘ra, yo‘q
qilishning eng tipik usuli bu aylanmaning leksik tarkibini qisqartirishdir.
A.G.Lomov ham xuddi shunday nuqtayi nazarga amal qiladi. Uning fikricha,
strukturaviy darajada destruksiya 3 turdagi transformatsiyalarni o‘z ichiga oladi:
frazeologik birliklarning I tur qisqarishi, frazeologik birliklarning II tip qisqarishi,
frazeologik birliklarning III toifa qisqarishi 19
.
I turdagi qisqartirishda alohida qismlar mavjud emas, qolgan komponentlar
esa o‘zlarining semantik aloqasini va me’yoriy so‘z tartibini saqlab qoladilar.
Masalan:
Ikki tomonlama buxgalteriya hisobiga kelsak, menimcha: siz, ruhoniylar,
Xudo va Qaysar hisoblari bilan ikki tomonlama buxgalteriyaga egasizlar va
materializm, siz aytganingizdek, bu qo‘shaloq hisobni to‘g‘rilaydi
II turdagi qisqarishda aylanmadan qolgan komponentlar kontekstda
tarqalgan. Frazeologiyaning chuqur transformatsiyasi mavjud:
Dushmanlar yo‘q edi, – javob qildi Ilya, – endi ular bizning dushmanlarimiz
kimligini tushunishadi. Ma’lumki, kim: kapitalistlar. Akkordeonchi va skripkachi:
– Vayronagarchilikda, chang va janjalda! (Prishvin).
19
Саломов Ғ. Тил ва таржима. – Тошкент: Фан, 1966 31 б.
47](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_47.png)
![Turg un birikmadan III tur qisqarish bilan kontekstda faqat bitta leksemaʻ
qoladi lekin u frazeologik birlik ma nosini (g oyasini) yetkaza oladi.
ʼ ʻ
Artyushka, savdo agenti va siz ko‘z yumishga vaqtingiz bo‘lmaydi, sizni
o‘ziga xos tarzda aylantiradi va sizda hech narsa yo‘q - na mahsulot, na odam
(Prishvin).
Cheklovchi qisqartirishdan keyin qolgan frazeologik birliklarning o‘xshash
so‘z elementlari ilmiy adabiyotlarda frazeologik fragmentlar deyiladi.
Defrazeologizatsiya frazeologizatsiyaning teskari jarayonidir. Agar
frazeologizatsiya natijasida so‘z semantik va funksional jihatdan o‘zgarib,
frazeologik birlikning tarkibiy qismiga aylansa, defrazeologizatsiya
komponentning avvalgi sifatiga - qoida tariqasida, yangi olingan ma’noga ega
bo‘lgan so‘zga qaytishni o‘z ichiga oladi. frazeologik birlikdan.
P.Jukov defrazeologizatsiyani maxsus jarayon sifatida tavsiflaydi, uning
davomida ilgari semantik jihatdan bo‘sh bo‘lgan komponentlar mustaqil majoziy
ma’nolarga ega bo‘ladi. 20
Demak, chalkashmoq frazeologik birligi tarkibida
birinchi komponent “biror holatda bo‘lmoq” ma’nosini oladi. Jukovning fikricha,
defrazeologizatsiya komponentlar to‘liq semantik mustaqillikka ega bo‘lib,
mavhum tizimli ma’noli so‘zlarga aylanganda sodir bo‘ladi.
Kitobning bir qismi A.G.Nazaryan “Hozirgi fransuz tili frazeologiyasi”.
Muallif defrazeologizatsiyani “frazeologik birlikning o‘z tarkibiy qismlarida yangi
mustaqil ma’nolar paydo bo‘lishi natijasida frazeologiyaning asosiy xususiyatini
yo‘qotadigan hodisa” deb hisoblaydi. 21
Komponentning eski, asl va yangi ma’nosi
o‘rtasidagi bog‘liqlik qanchalik uzoq bo‘lsa, defrazeologizatsiya jarayoni
shunchalik faol kechadi. Defrazeologizatsiya muqarrar ravishda frazeologik
birlikning parchalanishiga olib keladi.
Defrazeologizatsiya til tadqiqotchilarining diqqatini tortadi. O‘zining
murakkabligi tufayli u qarama-qarshi, ko‘pincha hatto qarama-qarshi ilmiy
tushuntirishni oladi. Defrazeologizatsiya frazeologik aylanishning buzilishiga olib
20
Жуков В.П . Школьный фразеологический словарь русского языка. – М.: Просвещение, 1980. – 20 с.
21
Назарян А.Г . Фразеология современного французского языка. - М.: Высшая школа, 1987. – С. 220 .
48](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_48.png)
![keladi. Biroq, ba’zi tadqiqotchilar uni frazeologik so‘z yasashning maxsus usuli
sifatida yoqlab chiqishni taklif qilishadi. O‘zining buzg‘unchi yo‘nalishiga
qaramay, defrazeologizatsiya, qoida tariqasida, frazeologik birlikning tuzilishini,
semantik yaxlitligini va barqarorligini bo‘shatadi, lekin uni hech narsaga
aylantirmaydi. Kichik matnda frazeologik birlikning rasmiy belgilari (tuzilmasi va
hatto frazeologik fragmentlar) bo‘lmasa, tilshunoslar ishora atamasini qo‘llashadi.
Shu bilan birga, matn fragmentining tegishli mazmuni o‘ylash mumkin bo‘lgan
aylanmaning semantikasiga yaqin. Bu “nol” ishora vazifasini bajaradi, ammo
frazeologik birlikning yo‘q qilinishi haqiqatini ko‘rsatmaydi. Shunday qilib,
defrazeologizatsiya – bu o‘zgarishning chuqur darajasi bo‘lib, unda matn faqat
frazeologik burilishning ishorasini o‘z ichiga oladi. To‘liq bo‘lmagan
defrazeologizatsiya frazeologik birliklarning alohida qismlari saqlanib qolgan va
turg‘un birikmalarning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi semantik bog‘liqlik
buzilmagan misollar bilan ifodalanadi, to‘liq defrazeologizatsiya “frazeologik
bo‘laklar” deb ataladigan narsalardan iborat. “nol” ishorasi.
Defrazeologizatsiya usullari. Defrazeologizatsiya usullarining ikkita
asosiy turlari tahlil qilinadi: 1) semantik va 2) strukturaviy-semantik. Muallifning
niyatlari gazeta tilidagi frazeologik birliklarning o‘zgarishining tabiatini belgilaydi:
sensatsiya, o‘ychanlik, paradoksallik, ko‘pincha mavzu bilan nomutanosiblik,
nomunosiblik, xushmuomalalik, beadablik, qo‘pollik: Televizorga maktublardan:
“Bizga ochiq haqiqatni ko‘rsating. Va yaxshisi yaqindan va musiqaga ...; Barcha
samolyotlar sevgiga bo‘ysunadi. Frazeologik me’yordan chetga chiqish, bizning
fikrimizcha, o‘zgartirilgan frazeologik birliklarni estetik idrok etishga, “estetik
jihatdan qimmatli og‘zaki tasvirni yaratishga” asoslanishi kerak.
L.I.Reyzenzon frazeologiza t siyaga barqaror til birliklarining ma’lum bir til
hamjamiyatining nutq amaliyotida tayyor holda barqarorlashgan va
mustahkamlangan ko‘rinishi ta’rif beradi 22
. Ta’rifdan tilda har safar qaytadan
yaratilmagan, so‘zlovchilar xotirasida tayyor holda saqlanadigan birliklar
frazeologiza t siya natijasida hosil bo‘ladi degan fikr anglashiladi. Demak,
22
Ройзензон Л.И . Лекции по общей и русской фразеологии. – Самарканд, 1971. – С. 48
49](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_49.png)
![frazeologizatsiya natijasida nutqda amaliyotida vujudga kelgan, sinovdan o‘tgan va
tilda ommalashgan birliklar til birligiga aylanadi.
Yuqoridagilarga asoslanib, frazeologizatsiyani nutqda sodir bo‘ladigan
jarayon, hodisa sifatida izohlash mumkin. Bu jarayonga derivativ nuqtai nazardan
yondashsak, so‘z birikmasining morfologik shakllarini semantik o‘zgarishi
frazeologik birlikni yuzaga keltiradi. Yuzaga kelgan frazeologik birlik nutqiy aloqa
ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi, semantik yaxlitlikka va distributiv
xususiyatlarga ega bo‘lgan, o‘zining “o‘z” leksik muhitini shakllantirgan birlik
sifatida nutqda yashaydi.Vaqti-vaqti bilan nutqiy o zgarishlar paytida frazeologikʻ
birliklarning semantik o zgarmasligi (barqarorligi, semantik tuzilishining
ʻ
turg unligi, semantik o zgarmasning o ziga xosligini ta minlovchi variantlar –
ʻ ʻ ʻ ʼ
nutqdagi invariantning moddiy timsoli) buzilmasa, frazeologizatsiya jarayoni
tugallangan deb hisoblanadi, shuningdek, frazeologik birliklarning ma’nosi
lug‘atda yagona lug‘at ta’rifi bilan ifodalanishi mumkin.
Murakkab diaxronik jarayon bo‘lgan frazeologizatsiya, bizning
kuzatishlarimizga ko‘ra, uch bosqichda amalga oshiriladi:
I. Frazeologik birikmalarning grammatik o‘zgarishlarini belgilovchi
frazeologik semantikaning shakllanishi.
II. Turg‘unlik va takrorlanuvchanlikning kategorik belgilarining frazeologik
birikmasi orqali o‘zlashtirilishi, o‘ziga xos sintagmatik va paradigmatik
munosabatlarning shakllanishi, tilning frazeologik tizimiga kirishi.
III. Til birligi sifatida tilda fiksatsiya.
I bosqichga quyidagilar kiradi:
a) frazeologik semantikaning shakllanishi.
b) frazeologizatsiyalashgan iboraning grammatik o‘zgarishlari.
Frazeologik birliklarning ijodiy harakati insonning ijtimoiy-majoziy
tafakkuriga, uning obyektlar, hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikni aloqadorlik
asosda aniqlash, ular o‘rtasida o‘zaro aloqa o‘rnatish qobiliyatiga asoslanadi. Shu
bilan birga, so‘zlovchi kommunikativ maqsadidan kelib chiqib, predmetlarni,
hodisalarni, harakatlarni, sifatlarni va hokazolarga majoziy baho berib, assosiativ-
50](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_50.png)
![majoziy tafakkur tuzilmalarini bilvosita hosilaviy verballashtirishning eng adekvat
vositalarini izlaydi. Obyektlar o‘rtasidagi o‘xshashlikni ifodalovchi yaratilgan
assotsiativ tuzilmalar allaqachon ma’lum bo‘lgan nomni nomlangan ob y ektga
o‘tkazish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, tilimizda “uzilmoq” fe’li
mavjud. Mazkur fe’l asosida “oyog‘i uzilmoq”, “rizqi uzilmoq”, , “nasibasi
uzilmoq”, “joni uzilmoq” kabi iboralar shakllangan.
Joni uzilmoq
Oyog‘i uzilmoq
Rizqi uzilmoq
Yuragi uzilmoq
Ichagi(ichi, qorni) uzilmoq
Ilik uzildi
Erkin so‘z birikmasi tarkibida majhul nisbatda kelishi mumkin bo‘lgan
uzilmoq (bargi uzilmoq) fe’li O‘TILda ko‘p ma’noli so‘z sifatida izohlangan:
1.“Kuch bilan tortib butundan ajratmoq”. 2.Aloqasi, bog‘liqligi yo‘q bo‘lmoq.
3.Davom etishdan to‘xtamoq. 4.Kasali qaytalamoq, qayta og‘irlashmoq. 5.Jon
bermoq, jon taslim qilmoq, o‘lmoq [O‘TIL, 266-267].
E’tibor qilinsa, mazkur daraxtning bargi uzilmoq, ip uzildi, aloqasi uzilmoq
kabi birikmalar tarkibidagi uzilmoq fe’li ajratmoq ma’nosini izohlab kelgan.
Ammo mazkur so‘z birikmasidan ibora shakllantirganimizda esa jon, oyoq, rizq,
nasiba leksemalari bilan birikib frazeologik birlikni shakllantiradi.
O‘zbek tilidagi “ochmoq” fe’li ham ko‘plab frazemalar shakllanishida
ishtirok etgan. Masalan, avra-astarini ochmoq, bahri-dilini ochmoq, beti ochilib
ketmoq kabi frazeologik birliklarda fe’l so‘z turkumi grammatik tayanch
komponent vazifasini bajaradi. Xuddi shu fe’l leksema asosida bahrini ochmoq,
ko‘zi moshdek ochilmoq, chehrasini ochmoq, yuzini ochmoq, yuragini ochmoq,
og‘zini ochmoq kabi FBlar ham shakllangan. Bularning deyarli barchasida ot+fe’l
birikuvi asosida ibora shakllangan. Demak, fe’l so‘z turkumiga oid so‘zlarning
turli so‘zlar bilan birikishi natijasida bir qancha fe’l FBlar shakllanar ekan.
51](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_51.png)
![U.Tursunov to‘g‘ri ta’kidlaganidek, “Fe’llarda uyushtiruvchanlik xususiyati
kuchli bo‘lib, ko‘pincha boshqa so‘zlarni o‘zga ergashtirib, uni boshqarib keladi”.
Fe’l so‘z turkumiga oid bu so‘zlarning bunday xususiyati FBlar shakllanishida ham
ahamiyat kasb etadi. Sh.Rahmatullayev ham o‘zining ko‘p yillik izlarishlari
natijasida o‘zbek tilida iboralar tarkibida fe’l FBlar boshqalariga nisbatan ko‘p
miqdorni tashkil etishini ta’kidlagan. 23
II bosqich. Komponentlarning grammatik o zgarishlari bilan kechadiganʻ
ma no hosil bo lish bosqichi
ʼ ʻ
a) frazeologik birliklarning strukturaviy turg unlashuv bosqichiga, uning
ʻ
tarkibiy barqarorligi va takrorlanuvchanligiga ega bo lish bosqichiga o tadi;
ʻ ʻ
b) alohida komponentlarning ham, butun frazeologik birliklarning frazema
hosil qiluvchi paradigmatik munosabatlarini o‘rnatish bosqichida;
v) maxsus sintagmatik bog‘lanishlar o‘rnatish va frazeologik ahamiyatga ega
leksik-sintaktik muhitni shakllantirish bosqichiga (hamroh so‘zlar, o‘ziga xos
semantik tarqalish va sintaktik munosabatlar.
A) Frazeologizatsiyaning dastlabki bosqichida frazeologik birlik prototipi
o‘zgaruvchan birikma, nutq birligidir. “Frazeologik birlik, avvalo, nutq tartibi
hodisasi, so‘ngra ijtimoiy ma’qullangan til fakti sifatida namoyon bo‘ladi, chunki
tilga kirgan hamma narsa nutqda oldindan sinovdan o‘tadi” 24
.
Demak, yangi shakllangan frazeologik birlikning til tizimiga kirishi uning
qo‘llanishda barqarorlik belgisini egallashi bilan birga kechadi, buning ko‘rsatkichi
nutqda tayyor shaklda takrorlanishidir. Frazeologik birliklarning yaxlit
a ss imilyatsiyasi tasviriy fazilatlarni saqlab qolish zarurati bilan belgilanadi, chunki
noto‘g‘ri takrorlash uning a ss otsiativ-majoziy tuzilishining o‘ziga xosligini buzadi.
Masalan, “po‘stagiga somon tiqmoq” FBning birorta komponenti ham o‘ziga
xos bo‘lgan ma’noni inkor etmaydi. Bunda leksemalar o‘zlarining xususiy
ma’nolarini yo‘qotgandir. Demak, FBlar tarkibidagi komponentlar o‘zlarining
23
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилида феъл фраземаларнинг боғлашуви. -Тошкент: Ун-т, 1992. -126 бет.
24
Соссюр де Ф. Труды по языкознанию / Курс общей лингвистики. – М.: Прогресс, 1977. – С. 203.
52](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_52.png)
![xususiy ma’nolarini saqlab qolishi yoki qolmasligi uning tarkibidagi
komponentlarning o‘zaro bog‘lashuviga bog‘liq bo‘ladi.
B) Frazeologizatsiya jarayonida uning ikkinchi bosqichida leksik
komponentlarning semantik qayta tug‘ilishi alohida komponentlar ham, butun
frazeologik birliklar bilan ham boshqa paradigmatik munosabatlarning
o‘rnatilishini taqozo etadi. Demak, frazeologik birliklar polisemiyani rivojlantirib,
omonim, sinonim va antonimik munosabatlarga kirishishi mumkin.
Odatda, paradigmatik shakl flektik qurilishga ega bo‘lgan tillarga xos
xususiyat sanaladi. Biz bilamizki, paradigmatika so‘zlarga xos xususiyat bo‘lib,
turlanish, tuslanish ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. FBlarning paradigmatik
shakllari deyilganda, ularning nutq jarayonida boshqa til birliklari bilan o‘zaro
aloqaga kirishishi natijasida shakliy o‘zgarishlari tushuniladi.
Masalan, ishi tushdi, mehri tushdi, ishqi tushdi, og‘irligi tushdi kabi FBlarda
kimning kimga so‘rog‘iga javob bo‘luvchi to‘ldiruvchili bog‘lanish yuzaga kelgan.
Bu kabi FBlar vositali to‘ldiruvchi jo‘nalish kelishigida, fe’l leksemasi esa o‘timsiz
shaklda o‘zaro sintaktik munosabatga kirishgan holda shakllangan.
Yoki achchig‘i keldi, ko‘ngli qoldi, yuragi og‘ridi kabi FBlar kimning
nimadan so‘rog‘iga javob bo‘luvchi vositali to‘ldiruvchini chiqish kelishigida
shakllangan. Bunda fe’l leksema sanalgan: keldi, qoldi, og‘ridi kabilar o‘timsiz fe’l
shaklida kelgan.
Ma’lumki, fe’l FBlar qurilishi jihatdan birikmaga teng kelsa, tuslanadi, agar
gapga teng kelsa, tuslana olmaydi.
Qiyoslang: og‘iz ochmoq – birikmaga teng FB.
O g‘iz ochdim, og‘iz ochding, og‘iz ochdi; og‘iz ochsam – gapga teng FB.
Tadqiqotchilar FBlardan anglashiladigan ma no ular tarkibidagi so‘zlargaʼ
xos leksik ma nolarning shunchaki yig‘indisi bo‘lmay, ustama ma no sifatida, shu
ʼ ʼ
bilan birga, ko‘chma ma no sifatida gavdalanishini qayd etganlar. Bu holatni
ʼ
leksemalashuv jarayonida ham kuzatamiz. Har ikki holatda ham birikma
tarkibidagi leksemalar o‘z mustaqilligini yo‘qotadi.
53](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_53.png)
![II bob yuzasidan xulosalar
Frazeologizatsiya (frazemalashuv) hodisasi xususida jahon va rus
tilshunosligida talaygina ishlar amalga oshirilgan hamda tildagi bu jarayonga
turlicha ta’riflar berilgan. Frazeologizatsiya jarayoni aktualizatsiya hodisasi bilan
bog‘liq. Ya’ni so‘z birikmasi aktualizatsiyada erkin aylanishning erkin
bo‘lmaganga (nutq aktida takrorlanadigan barqaror til birligiga) o‘zgaradi (yaxshi
ko‘rmoq, og‘zi ochilmoq, og‘zi qulog‘iga yetmoq kabi).
Frazeologizasiya hodisasi sintaktik birikma yoki tuzilmalarning semantik-
struktur tabiatidan kelib chiqqan holda turli tarkibiy va ma’noviy o‘zgarishlari
orqali obrazli ko‘chma ma’no anlatish uchun ikkinchi bir tuzilma hosil qilishdir.
Ya’ni, til elementlarining muayyan qonuniyatlar asosida o‘zgarishi, qayta tuzilishi
natijasida frazeologizasiya hodisasi yuzaga keladi.
Frazeologik birlik va so ‘ z birikmalari o ‘ rtasidagi o‘zaro ta ’ sir ularning
genetik, struktur-semantik va funksional munosabatlari bilan belgilanadi.
Frazeologizmlar komponentlari ham xuddi so ‘ z birikmalari kabi grammatik
jihatdan shakllanish, yashash, o‘zgarish xususiyatlariga ega. So ‘ z birikmalari kabi
frazeologik birliklar ham doimo alohida urg‘uga ega bo ladi. Masalan, odamʼ
miyasining ichi suyuqlikdan iborat bo‘lishi ma lum. Аna shu suyuqlik xalq tilida
ʼ
qatiq deyiladi va “qatiq” miya leksemasi bilan yonma-yon kelib “miyaning qatig‘i”
shaklidagi so‘z birikmasini va frazeologik birikmani hosil qiladi.
54](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_54.png)
![III BOB. FRAZEMALASHGAN BIRLIKLARNING MORFEM-
GRAMMATIK JIHATLARI.
3. 1 . Frazemalashgan fe’lli birikmalar
Ma’lumki, yozuvchi va shoirlarimiz tomonidan tilimizda mavjud ko‘plab
frazeologizmlarni qayta ishlanib, ijodiy o‘zlashtiriladi, o‘rni bilan yangi frazemalar
yaratiladi. Ayrim erkin bog‘lanmalar yozuvchilar tomonidan semantik qayta
shakllantirilib, frazema hosil qilingan. Masalan: “tomog‘iga tiqilmoq”
birikmasidagi “tomoq” va “tiqilmoq” leksemalari erkin birikma tarzida bog‘lanib,
leksemalar o‘z ma’nosida qo‘llanilmoqda. Ya’ni, inson tana a’zosi bo‘lgan
“tomoq”da fiziologik jihatdan tupuk “tiqilishi” bilan bog‘liq harakat sodir
bo‘layapti.
Birdaniga qisildi ko‘krak,
Birdaniga yo‘qoldi orom.
Bir luqma osh – ichida so‘ngak,
Tomog‘iga tiqildi, tamom.
A.Oripovning “Boyqaro” she’ridan olingan parchada tomog‘iga tiqilmoq
erkin birikmasi qo‘llangan.
– Iye? Haliyam yemadingmi?
– Yo‘q, men oyimga olib qo‘ydim, – deya asta javob qildi qiz.
– Oyingga? – ming‘illadi Isabekov. Issiq bir nima tomog‘iga tiqildi.
– To‘g‘ri, uni oyingga olib boramiz.
Ch.Aytmatovning “Qizil olma” hikoyasida keltirilgan matnda “tomog‘iga
tiqildi” birikmasi semantik qayta shakllanib, turg‘unlashib, so‘zlarning to‘g‘ri
ma’nosidan kelib chiqmaydigan frazeologik ko‘chma ma’noni yuzaga keltirmoqda.
Ushbu birikmadan “gapira olmay qolish” obrazli mazmunini anglatuvchi
frazeologik ma’no namoyon bo‘lmoqda. Chunki issiq narsaning tomoqqa tiqilib
qolishi o‘z-o‘zidan kechadigan jarayon emas. Jarayon yozuvchi tomonidan yangi
shakllantirilgan FB orqali obrazli ko‘chma ma’no ifodalamoqda.
Qo‘lini siltadi. Qizning qo‘lida gul bor edi. Biladi, gulni qiz bolaga bejiz
bermaydilar. Telefonini qidirdi. Sumkasini titib tashladi. Sumkani olib, stol ustiga
55](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_55.png)
![ag‘dardi. Ha, buyoqda ekan, yomg‘irpo‘shi cho‘ntagida. Ketma-ket raqam terdi:
“Telefon vag‘tinchalik ulanib berilmaydi...” M.Ahmedovaning “Alam” nomli
hikoyasida titib tashlamoq erkin birikmasi qo‘llangan. Keltirilgan matndagi “titib
tashladi” erkin bog‘lama tarkibidagi “titmoq” va “tashlamoq” so‘zlarining sintaktik
birikuvidan “personajning biror narsani qidirishi bilan bog‘liq harakat”
ifodalanmoqda.
– Bizga endi ruxsat, kuyov! Lekin, bu safar xursand qilmading… Ilgari
kartadan “durak”, “beshko‘tarar”larni titib tashlarding. Bugun esa, xayoling
ham joyida emas?! Kuyov degani baribir “yov” bo‘larkanda-a?! Mazzang
bo‘lmasa ayt, do‘xtir-so‘xtirga ko‘rsatay! Yana bu kishim muxbir, tipografiyada
ishlarmish?! He, o‘sha seni siylagan... (M.Ochil, Hali boplaydi)
Keltirilgan gapdagi ajratilgan birikma obrazli ko‘chma ma’no ifodalab,
frazeologizatsiyalashmoqda. Birikma tarkibidagi so‘z – komponentlar mazmuniga
xos bo‘lmagan “zo‘r o‘ynamoq, yutqazmaslik” obrazli FBga xos bo‘lgan ma’no
shakllangan.
Demak, erkin birikmalar badiiy uslubga oid matnlarda yozuvchilar
tomonidan individual yaratilib, semantik qayta tarkiblantirish asosida
frazeologizmlashtiriladi. Natijada yangi frazeologizmlar yasalishi orqali bu
birliklarining pragmatik imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi.
Asarlarida shoir hamda yozuvchilar erkin so‘z birikmalarini semantik qayta
shakllanish orqali turg‘un birikmaga, FBga aylantirish usulidan unumli
foydalanishadi. Masalan, “to‘riga tushmoq” birikmasini tashkil etgan “to‘riga” va
“tushmoq” so‘zlari erkin birikma holatida “biror jonzotning qo‘yilgan to‘rga,
tuzoqqa tushish holatini ifodalovchi harakat” mazmuni tushuniladi. “Teorema”
romanida esa Tursunoy Tavakkalning to‘riga tushdi gapidagi “to‘riga tushdi”
birikmasida esa erkin bog‘lanma holatidagi ma’nosini qisman yo‘qotib, ko‘chma
ma’no sifatida sekin-asta turg‘unlashish, frazemalashish jarayoni boshlanganini
ko‘rishimiz mumkin. Ya’ni, Tavakkal Tursunoyni tutib olganini, qo‘lga
tushirganini ifodalovchi FB hosil bo‘lmoqda. Yuzaga kelgan ushbu FBning hozirgi
paytda badiiy, publisistik va so‘zlashuv uslublarida faol qo‘llanilayotganligi
56](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_56.png)
![(ichkilikning to‘riga tushibdi, muhabbatning to‘riga tushibdi) frazemalashish
jarayonining yuqori bosqichida ekanligini bildiradi.
A.Qahhorning “Asror bobo” hikoyasidan olingan parchaga diqqat qilsak.
Kampir o‘zi to‘lib turgan ekan, ko‘z yoshi qildi. Mazkur gapdagi “to‘lib” va
“turgandi” komponentlari erkin birikma holatida “biror idishning suyuqlikka
to‘lish holatini ifodalaydigan harakat” mazmuni tushunilsa, FB sifatida ko‘chma
ma’noda personajning dard-u dunyosi qorong‘u bo‘lib turgan hasratli holatini
obrazli ifodalamoqda. Gapdagi erkin birikma frazeologizmlashib, ko‘chma ma’no
hosil qilib, frazeologik birikma sifatida shakllangan. Sh.Rahmutullayev
ta’kidlaganidek: “Frazeologik birlik bo‘lish uchun so‘zlarning turg‘un birlashmasi
obrazli ma’no, ko‘chma ma’no anglatashi shart”.
S .Ahmadning “To‘yboshi” hikoyasida shunday jumla bor: Bor, toshingni
ter, kim kataysa qilgan bo‘lsa, benzinni o‘sha bersin! ” Traktorchilar bilan bo‘lsa
doim g‘ijillashgani-g‘ijillashgan.
Hikoyadagi qo‘llangan toshingni ter barqaror birikmasi tarkibidagi toshingni
va ter erkin birikmasidan “maydondan keraksiz toshlarni olib tashlash”
anglashiladi. Ammo yozuvchi shu o‘rinda bu erkin birikmani asl holidagi
ma’nosida emas, balki personaj tomonidan buyruq mazmunida “bor, ishingni qil”
degan ma’noni ifodalash uchun frazeologik birikma sifatida ishlatmoqda. To‘g‘ri,
“tosh” yerdan teriladi. Lekin buyruq ohangida qo‘llanganda “ket, boshqa ish bilan
shug‘ullang i n, menga xalaqit berma” degan butunlay boshqa ma’noni
ifodalamoqda.
O‘zbek tili so‘zlashuv nutqida faol qo‘llanuvchi “aravani baravar tortmoq”
iborasi mavjud. Mazkur ibora erkin birikma shaklida “ichiga ma’lum bir yuk
solingan aravani tortmoq, sudramoq” ma’nosini beradi. Odatda aravaning ikkita
shotisi bo‘l i b, ularning har ikkalasi baravar tortilganda arava tekis va yengil yuradi.
Ichiga ma’lum bir yuklar mavjud bo‘lgan aravani baravar tortmoq deganda,
birikma o‘z ma’nosida qo‘llaniladi. Ammo frazemalashgan ko‘rinishda esa oilani
iqtisodiy jihatdan barqaror qilish maqsadida tinmay mehnat qilib kelayotgan er va
xotin kishilarning baravar ro‘zg‘or tebratishi anglashiladi. Demak, mazkur
57](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_57.png)
![frazeologizmning asosi aynan shu ma’no bilan bog‘liq: “Oilamizda uchinchi kishi
paydo bo‘ldi. Avval ro‘zg‘or aravasini keliningiz bilan ikkovlashib tortardik”
(Gazetadan).
Arava leksemasi yordamida shakllangan yana bir ibora bor: aravani olib
qochmoq. Bu ibora aravani quruq olib qochmoq, arava olib qochmoq ma’nolarida
qo‘llanadi. Ya’ni erkin birikma shaklida asosiy mehnat qilishga
ko‘maklashayotgan aravani olib qochmoq ma’nosi anglashilsa, milliy xarakterga
ega frazema shaklida “balandparvoz gap qilmoq”, “behuda maqtanmoq”
ma’nolarida qo‘llanadi. Arava yuk tortmasdan qo‘ruqdan quruq yurgizish eshakka
ham, egasiga ham zarar. Aravaning quruqligi, uning bo‘shligi hech narsadan hech
narsa yo‘q maqtanish bilan teng. Demak, quruqdan quruq yurish maqtanish bilan
tenglik behudalik holatiga o‘xshatilyapti. Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, mazkur
frazemalashgan ibora publisistik uslubda juda keng qo‘llanar ekan. “Xalq so‘zi”
gazetasining 2021-yil 15-aprel sonida katta maqolaning sarlavhasi tarkibida
qo‘llangan: “Aravani quruq olib qochish vaqti o‘tdi, endi chinakamiga ishlash
kerak”. Maqola tarkibidagi birinchi gapda ham aynan sarlavha mazmuniga
oydinlik kiritish maqsadida mazkur ibora qo‘llangan: Yurtimizda davom etayotgan
yangilanishlar shu qadar shiddatliki, undan orqada qolish yoki “aravani quruq olib
qochish” bilan hech qanday muddaoga erishib bo‘lmaydi.
Badiiy uslubga oid M.Hazratqulovning “Halovat” hikoyasida ham shu
iborani uchratdik: Tuman hokimi Komil Qayumov uyqudan biroz lanjroq uyg‘ondi.
Soatga qaradi: to‘rt bo‘pti. U hali-hamon kecha oqshom viloyat hokimi o‘tkazgan
selektor yig‘ilishi ta’sirida edi. Hokim juda kuyinib gapirdi. Hech kimni, yoshidan,
tajribasi va lavozimidan qat’iy nazar, ayamadi. Talab barchaga bir xil – natija
kerak. Aravani quruq olib qochmoqchi bo‘lgan bir-ikki rahbarni qattiq koyidi.
Shundan keyin yig‘ilish ruhi ham o‘zgardi – biroz asabiy tus oldi.
Tarkibida xalq hayoti bilan bog‘liq leksemalar qatnashgan frazemalar
aksariyat hollarda erkin birikma shaklidan ibora shakliga o‘tadi. Masalan, “arpasini
xom o‘rmoq” iborasi erkin birikma shaklida ziyon keltirishni anglatadi. Chunki
hali pishib yetilmagan arpani o‘rish noto‘g‘ri. Frazema shakliga o‘tganda ham
58](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_58.png)
![ibora shu ma’nodan uzoqlashmagan holda “ziyon keltirmoq”, “yomonlik qilmoq”
ma’nolarini beradi: Nima bu hadeb tutun qaytaradi, arpasini birov xom
o‘ribdimi? (A.Q.)
Ba’zi so‘z birikmalari biron harakat-hodisaning sababi (natijasi) sifatidagi
harakat-hodisani bildiradi. Keyinchalik bunday harakat-hodisaga sabab bo‘luvchi
harakat-hodisani bildiruvchi so‘z yoki so‘z birikmasi qo‘llanmaydigan bo‘lishi
mumkin. Uning ma’nosi esa sababdan kelib chiqadigan harakat-hodisani
bildiruvchi so‘z birikmasidan anglashiladigan bo‘ladi. Natijada bu so‘z birikmasi
frazeologizmga aylanadi. Bunday frazeologizmlarning ma’nosini ham tarkibidagi
so‘zlar ma’nosidan keltirib chiqarib bo‘lmaydi.
Xalqimiz tilida “tepa sochi tikka bo‘lmoq” iborasi qo‘llanadi. Ya’ni birdan
jahli chiqib g‘azablanish harakati natijasi silli q turgan sochning ko‘tarilishi, tikka
bo‘lishi tabiiy hol. Bu erkin birikma shaklida ifodalagan ma’nosiga ko‘ra
frazemalashgan. Sabab (asos) sifatida esa g‘azablanish holati yotibdi:
Turobjonning tepa sochi tikka bo‘ldi: – Hay, sening dimog‘-firog‘ing kimga,
xo‘sh, nima deysan? ( A. Qahhor, Anor ) Sezgan zamon tepa sochim tikka bo‘ldi.
Men Yo‘lchini durust yigit deb o‘ylardim. (Oybek , Qutluq qon )
Ma’lumki, yozuvchi tilimizdagi ayrim frazeologizmlar mazmuniga tayangan
holda, yangi strukturali FB shakllantirib, o‘zining uslubiga mos individual
kontekstual ma’nodosh variantlarini yaratgan. Masalan: To‘qlivoyning tepa tuklari
tikkaydi. Tepa tuklaridan tashqarisiyam tikka turib, tanasining terisini tortishtirdi
(T.To‘raboyev) jumlasida qo‘lalngan “tepa tuklari tikkaydi” frazeologizmi
O‘TFILda “bir lahzaning o‘zida qattiq g‘azablanmoq” ma’nosidagi “tepa sochi tika
bo‘ldi” (O‘TIFL, 225) frazeologizmiga sinonim sifatida yasalgan.
Tilimizdagi har bir birikma va iboraning yaratuvchisi xalqdir. Xalq o‘zining
turmushi va hayotiy ehtiyojlari asosida til boyliklaridan o‘z o‘rnida, keragicha
foydalanadi. Xalq hayotiy tajribasi asosida yangi tushunchalar, fikrlar ifodasi
sifatida erkin birikmalar frazemalashadi. Tilimizda “arqonni uzun tashlab
qo‘ymoq” iborasi mavjud. Mazkur ibora qo‘y-echki va boshqa hayvonlarning
yayrab yurishi uchun arqonni ataylab uzun tashlab qo‘yish harakati bilan bog‘liq.
59](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_59.png)
![Frazeologizm shakllanganda esa birikma ma’nosidan uzoqlashmagan holda
“birovning noo‘rin, nojo‘ya xatti-harakati uchun tanbeh berishda, qo‘lga olishda
shoshmay, o‘ziga qo‘yib berib ish tutmoq” ma’nolari kelib chiqadi: “Dadasiga
maslahat solsa, “Payti kelib o‘zi oqni qoradan ajratib oladi. Arqonni uzun tashlab
qo‘yaver”, deydi. Arqonni uzun tashlasa, mabodo o‘ralib qolsa-chi?”
(S.Anorboyev. Sayli).
Agar frazeologizatsiya jarayonida unga sabab (asos) bo‘lgan harakat-
hodisani bildiruvchi komponent ishtirok etsa, bunday turdagi frazeologizmlar erkin
so‘z birikmasi holatida bo‘ladi yoki uning frazeologizmlik xususiyati juda
kuchsizlanadi. Masalan, tishini tishiga qo‘ymoq iborasini olaylik. Qachon tish
tishga qo‘yiladi? Inson qaysidir hayotiy hodisaga chidashga majbur bo‘lganda.
Mazkur birikma iboraga o‘tganda ham ma’nodan uzoqqa ketilmaydi, ya’ni
chidamoq ma’nosi saqlanadi. Bunday holat do‘ppisini osmonga otmoq, yoqasini
ushlamoq birikmalarining frazeologiza t siyasi jarayonida ham sodir bo‘ladi.
Bektemirov bu tepkilarning zarbasidan tanasi qanchalik zirqirab og‘rimasin o‘zini
tutdi, tishini tishiga qo‘yib chidadi (Said Ahmat). Bu yerda ikki-uch kun ovora
bo‘lib ish bitirgan odam do‘ppisini osmonga otib xursand bo‘ladi. (“Mushtum”.)
Axir pushaymon bo‘lipti-da, go‘rso‘xta, – dedi Yo‘lchi hayratda yoqasini ushlab
(O ybek ).
Yozuvchi va shoirlar badiiy asar yaratar ekan, unda o‘zbek tilining
umumfrazeologik fondidan o‘rin olgan, tilimiz boyligi hisoblangan va doimiy
foydalanishda bo‘lgan FBlardan ham unumli foydalanishga harakat qilishadi.
Masalan, “ter to‘kmoq” umumxalq frazeologizmini olaylik. Sh.Rahmatullayev
tomonidan tuzilgan “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”ida “ter to‘kmoq”
frazeologizmiga “mashaqqatli jismoniy mehnat qilmoq” deb ta’rif berilgan.
Mazkur birikma shaklidan ibora shakliga o‘tgan frazema maqollar tarkibida ham
unumli qo‘llanadi: Ter to‘kib mehnat qilsang, yerdan zar unar (Maqol); Ter
to‘kmasa – er emas, Qo‘l tegmasa – yer emas. (Maqol). Publisistik uslubda ham
mazkur iboraning maqola sarlavhasi sifatida qo‘llanganini uchratish mumkin:
60](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_60.png)
![Lempard: “Men “Chelsi”ga ter to‘kib ishlash uchun keldim”
(https://uff.uz/uz/article/5007/).
Tarvuzi tushmoq, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq, qovun tushirmoq kabi fe’l
birikmalar ham frazemalashuv jarayoni natijasida ibora shakliga o‘tgan.
Ayrim yozuvchilar o‘z uslublaridan kelib chiqib, frazema tarkibiga
struktural o‘zgartirishlar kiritgan, so‘zlarni almashtirgan, ijodiy ishlov bergan.
Masalan: Tiyrani tutib, tepalab Toshsoyga tashlashga tayyor turgan to‘daning
tarvuzi Toshsoyga tushdi; To‘qlivoyning tomirlari tortishdi. Tarofati tirishdi.
Tutamlari tugildi. Tarvuzi tushib, to‘rt tilimga, to‘rt tilimmas, to‘qqiz tilimga,
to‘qqizammas, to‘qson tilimga tilimlandi. Keltirilgan matnlar T.To‘raboyevning
“Teorema” romanida qo‘llangan bo‘lib, “umidi puchga chiqib, bo‘shashmoq”
ma’nosida ishlatiluvchi “tarvuzi qo‘ltig‘idan tushdi” (O‘TIFL, 222)
frazeologizmini yozuvchi o‘z ijod uslubiga moslashtirib qo‘llagan. Roman “t”
harfli so‘zlar asosida yozilganligi sababli frazema tarkibidagi “qo‘ltig‘idan” so‘zi
maqsadli tejalgan. Yozuvchi o‘zbek kitobxoni til xotirasida mazkur frazeologizm
to‘lig‘icha turg‘unlashganini inobatga olib. Ushbu qisqartirishlarni muvaffaqiyatli
ravishda amalga oshirgan.
Sh.Shomaqsudov va S.Dolimovning “Qayroqi so‘zlar” kitobida “osmondan
oyog‘ini uzatib tushganmi?” frazemasi quyidagicha izohlangan: “Xalq hammadan
ham takabbur, gerdaygan, hech kimni mensimaydigan odamni yomon ko‘radi.
Bunday fe’l-atvor o‘zini bilmay, xalqni nazar-pisand qilmaydigan shaxslarda,
ahmoq, nodon odamlarda mavjud bo‘ladi. Xalq shunday odamlarni yomon ko‘radi.
Ularga nisbatan xalq “oyog‘ini osmondan uzatib tushganmi?” iborasini ishlatadi”.
Yozuvchi ushbu frazeologizmning kitobxon xotirasidagi mazmuniga tayangan
holda, quyidagi variantini yaratgan: Tepakalni to‘sib to‘xtatayotgan “tomdan
tushgan tarasha” tolni tagida turganmidi-yu tepadan tushdi-mi?! Jumladagi
“tepadan tushdimi?” frazemasi “oyog‘ini osmondan uzatib tushganmi”
frazeologizmi ma’nosini ifodalamoqda.
61](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_61.png)
![3.2. Frazemalashgan otli birikmalar
Tilimizdagi ko‘plab erkin so‘z bog‘lamalari semantik maydonida yuz
berayotgan evolyusion o‘zgarishlar natijasida yuzaga keladigan yangi
frazeologizmlar uchun “qurilish materiali” vazifasini bajaradi. Ya’ni, ayrim erkin
so‘z birikmalari o‘zining to‘g‘ri ma’nosi bilan birga ba’zi-ba’zida frazeologik
ko‘chma ma’no namoyon etadi. Mazkur ko‘chish natijasida nafaqat fe’lli
birikmalar, balki otli birikmalar ham shakllanadi. Masalan, ko‘zining oqu qorasi,
tabiati tabiatiga tushadigani, tabiatlari tabiatlariga telba-teskari, taqdir toshida
tanho topilma ta’mizi totimli kabilar.
Iboralar tarkibida faol qo‘llanuvchi ko‘z leksemasi ot so‘z turkumi bilan
birikib ot frazeologizmlar shakllanadi. Ot frazeologizmlar asosan gapga teng
qurilishli bo‘ladi: ko‘zining oq-u qorasi, qo‘z qorachig‘i, ochilgan ko‘zi, tikkan
ko‘zlar, ko‘z qiri kabilar.
Xalqimiz tilida farzand shunchalik sevimli, suyukliki, uning inson tana
a’zosining qimmatlisi bo‘lgan ko‘zning nuriga, ko‘zning qorachig‘iga, ko‘zning
oq-u qorasiga tenglashtiramiz. Mana shu o‘rinda erkin birikma tarkibidagi so‘zlar
ko‘chma ma’noda qo‘llanib iboraga aylanadi. Masalan, Xalq so‘zi gazetasining
2022- yil 23- may sonidagi maqolalardan biri shunday nomlangan: Qalb qo‘ri,
ko‘z nuri, qo‘l sehri nomli maqola Xalq so‘zi gazetasi.
Eng yaqin kishi, ko‘pincha yolg‘iz farzandlarga nisbatan ko‘zning oq-u
qorasi sifati ishlatiladi. Inson ko‘zini juda avaylaydi, uning oq va qora qismlari
ko‘rish vazifasini bajarishga moslashgani uchun ham doimiy ravishda
himoyamizda. Himoya, asrash, avaylash ma’nolari bilan birga eng qadrli, suyukli,
qimmatli, nodir ma’nolarida “ko‘zining oq-u qorasi” otli birikmasi frazemaga
aylanadi: Nainki, bitta shu qizi deb umrini o‘tkazsa, ko‘zimning oq-u qorasi deb
avaylasa.. o‘stirsa-yu, u yuziga tik qarasa. (O‘.Hoshimov, Qalbingga quloq sol);
Otamning ham, onamning ham bitta - yu bitta ko‘zining oq - u qorasi men edim.
(G .Rasul, Adolat). ʻ
Milliy xarakterga ega bo‘lgan ko‘z tegmoq, yomon suq kirmoq iboralari
tilimizda tez-tez qo‘llanadi. Mazkur iboralarning shakllanishida esa yomon nazar,
62](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_62.png)
![o‘tkir nazarga ega bo‘lgan shaxslarning borligi va ularning nigohi tushishi
natijasida kimgadir shikast yoki ziyon yetadi degan teshuncha shakllangan. Erkin
so‘z birikmasi sifatida “yomon ko‘z” bitishuv munosabatidagi otli birikma. Ammo
birikma tarkibidagi so‘zlar ko‘chma ma’no kasb etib frazemalashganda, ular diniy
tushunchalarga ko‘ra, “zarar-zahmat, musibat keltiruvchi nazar, qarash”, “yomon
buzuq niyat” ma’nolarini beradi: Lutfiniso dam o‘tmasdan kelib, goh “yomon
ko‘zdan saqlasin” uchun, isiriq tutattirar, goh qizini quchib yig‘lar edi (Oybek,
Tanlangan asarlar). Yana aytaman, faqat ehtiyot bo‘l, yomon ko‘zdan o‘zi asrasin.
(T.Ashurov, Oq ot); O‘z qadrini bilgan xotinga erkak kishi yomon ko‘z bilan
qaragani botinolmaydi (A.Qahhor, Xotinlar).
Jo‘ra Fozil hikoyalaridan biri “Ko‘zimning oqu qorasi” deb nomlanadi.
Demak, mazkur frazemalashgan ibora badiiy asarlarda ham katta ma’noni o‘z
zimmasiga olgan asarlar nomlanishida ham faol ishtirok etar ekan. Hikoyadan
parcha keltiramiz: Chida, Bo‘ynoqjon, chida! Mana, meni ko‘r, bir umr shu
xonadonga bog‘langanman. Ipsiz, zanjirsiz. Hech qayoqqa ketolmayman. Hatto
omonatini topshirishga ham jur’at yo‘q. Axir, mensiz nima qilasizlar? Ko‘zimning
oq - u qorasi Saodatginam qanday yashaydi? Bu yetimchaning g‘amini kim
yeydi?!”; Zanjirband esa-da, bechora Bo‘ynoq o‘zining azaliy vazifasini sidqidil
ado etar, hovlidagi ikki mushtiparni ko‘zining oqu qorasidek asrardi. Lekin
jonivorning bir qusuri bor edi.
Yurak somatik leksemasi ishtirokida tilmizda bir qancha ot iboralar
shakllangan. Masalan, yurak g‘ashi, yurak o‘ynashi, yurak betlashi kabi. Bosh
somatizmi ot va otlashgan so‘zlar bilan birikuvidan ot frazeologizmlar
shakllangan: bosh og‘riq, egilmagan bosh, boshining g‘ovlashi, boshi berk ko‘cha
kabilar.
Sodda leksemasi bilan kishilarning ijobiy xarakterlarini ifodalash uchun
xizmat qiladigan sodda dil, sodda dillik, sodda dil ekanligi, sodda kungil, sodda
ko‘ngil ekanligi kabi ot frazeologizmlar yaratilgan.
63](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_63.png)
![Sof leksemasi vositasida ijobiy ma’no ifodalovchi sof dil, sof dillik, sof
ko‘ngil, sof yurak, sof fikrlovchi kabi ot frazeologizmlar, sof ko‘ngilli, yuragi sof
singari sifat frazeologizmlar yuzaga keltirilgan.
Qattiq leksemasi bilan salbiy ma’noli bag‘ri qattiq, ko‘ngli qattiq kabi sifat
frazeologizmlar, qattiq ko‘ngil, qattiq qo‘l, qattiq qo‘llik kabi ot frazeologizmlar
shakllangan.
Ma lumki, frazeologizmlar lingvomadaniy jamoaning kundalik-empirik,ʼ
tarixiy yoki ruhoniy tajribasini aks ettiruvchi voqelikni obrazli tasavvur etish
asosida tilda paydo bo‘ladi. Ushbuni N.I.Tolstoy lo‘nda va obrazli quyidagicha
tavsiflagan: frazeologizmlar “milliy madaniyat, psixologiya va falsafaning
ko‘zgusi. Til va madaniyatning o‘zaro munosabatining murakkab tabiatini FB
misolida yoritish sermahsul hisoblanadi. Birinchidan, salmoqli frazeologik birliklar
milliy-madaniy o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Ikkinchidan,
frazeologizmlarning matnlararo aloqasi u yoki bu madaniy kod sifatida tilda
jamoaviy g‘ayrishuuriy shaklda saqlanib turadi va bu til egalarining til va
madaniyatning o‘zaro dialogini ta minlashda bog‘lovchi tugun rolini o‘ynovchi
ʼ
madaniy konnotatsiyada iz qoldiradigan madaniy mansublikni o‘zlashtirish
layoqatida aks etadi. Uchinchidan, frazeologizmlarni qayta in ikos etish layoqati
ʼ
madaniy muhim imperativlarning avloddan avlodga uzatilishiga xizmat qiladi va
shuning uchun ham individ ham yaxlit bir millat sifatida o‘z-o‘zini anglash
shakllanishini ta minlaydi
ʼ 25
. Madaniy belgililikning asosiy tamoyili denotatning
muayyan xalq, davlat yoki davrga mansublik hisoblanadi. Madaniy o‘ziga xos
ma no faqatgina ma lum jamiyat uchun xarakterli va tavsiflovchi hayot tarzinigina
ʼ ʼ
emas, qolaversa tafakkur obrazini ham aks ettiradi. Borliqni idrok etish va aks
ettirish nuqtai nazaridan turg‘un so‘z birikmalarining uch guruhi
differentsiyalanadi: a) o‘zida olamni idrok etishning umuminsoniy tajribasini
biriktiruvchi; b) u yoki bu lingvomadaniy jamoaning hayot tarzi bilan bog‘langan
turli vaziyatlarda orttirilgan tajribani biriktiruvchi; v) muayyan millatning olamni
idrok etish tajribasi, olamni milliy o‘ziga xos ko‘rishini aks ettiruvchi so‘z
25
Телия В.Н. Фразеология // Теоретические проблемы советского языкознания. - М., Наука, 1968. – С. 10
64](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_64.png)
![birikmalar. Birinchi va ikkinchi guruhlar vaziyatga nisbatan borliqni
kontseptuallashtirishga asoslangan. Uchinchi guruhning lingvistik ko‘rsatgichi
tajribani boshqa tilga tavsiflashga asoslanadi.
FBlarning madaniy komponentlari ham bir necha guruhga ajratiladi. Birinchi
guruhga FBlarning obrazli asosi bilan bog‘lanmaydigan denotativ-signifikativ
mazmunli madaniy komponentlar kiradi. Ikkinchi guruhga FBlarning obrazli asosi
bilan metoforik uzayish hisobiga bog‘lanadigan denotativ-signifikativ mazmunli
madaniy komponentlar kiradi. Uchinchi guruhga ham frazeologik ma no sathidaʼ
ham ichki shakl sathida qo‘llanadigan madaniy komponentlar kiradi .
Frazeologizmlar tahlilida lingvomadaniy jamoaning olamni idrok etishining o‘ziga
xos xususiyatlari, xalq tajribasi, tafakkurini aks ettiruvchi frazeologizmlar milliy-
madaniy xususiyatlar aks etgan alohida leksemalarni ham o‘z lug‘aviy doirasiga
qamrab olgani sababli alohida ahamiyatga ega. Til va madaniyaning o‘zaro
munosabatini frazeologizmlarning lisoniy shakli va madaniyatni tarkib
etuvchilarning mazmunda voqeligida ko‘ramiz.
Masalan, etnosotsium tajribasi asos i da shakllangan tili bir qarich, chillada
sug‘orilgan bog‘, qor-osh bilan non, alifni kaltak deyolmaslik kabilar shakllangan.
Masalan, alifni kaltak deya olmaslik iborasi “g‘irt savodsiz bo‘lmoq”, “hech
narsa bilmaslik”, “ma’lumoti yo‘q” kabi ma’nolarni bildiradi. Uning tarkibidagi
birinchi komponent alif arab tilidan o‘zlashgani ma’lum. Qolgan komponentlar esa
turkiy qatlamga oid. Sh.Rahmatullayev lug‘atida bu ibora “alifni kaltak
deyolmaslik” shaklida keltirilgan bo‘lib, uning “alifni tayoq deyolmaslik”, “alifni
tayoq demoq” kabi variantdoshlari, “qornini yorsa alif chiqmaydi” shaklidagi
sinonimi mavjudligi ko‘rsatilgan.
Mazkur frazeologizm o‘zbek tilidagi shakllangan va ona tilimizda fikr
almashish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. O‘TILda alif so‘zi arab alifbosining
birinchi harfi ekanligi ta’kidlangan. Kaltak esa urish, savalash uchun ishlatiladigan
yog‘ochdir. Bu frazemaning birikmadan iboraga o‘tishida alifning kaltakka
o‘xshashligi asos qilib olingan. Ma’lumki, alif tayoqcha shaklidagi tik
ko‘rinishdagi chiziqlar bilan ifodalanadi. Shuningdek, u arab alifbosining birinchi
65](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_65.png)
![harfidir. Bu harfni bilmaslik, anglamaslik, uning shaklini tayoqqa o‘xshata
olmaslik g‘irt savodsizlik ekanligiga ishoradir. Shu asosda erkin birikmadan
obrazli frazema hosil bo‘lgan.
“Yetti iqlim” gazetasining maqolalaridan biri “Alifmi yoki kaltak” deb
nomlangan 26
. Bu sarlavha frazemaning qisqargan shaklidir. Maqola tarkibida ham
ibora qo‘llangan: Nafaqat radioboshlovchi, balki mening ham yelkamdan tog‘
ag‘darildi. Maktablarimizda, ana shunday, “alifni kaltak” deydigan o‘quvchilar
borligiga qattiq achindim. “Xo‘p, bir-ikkita o‘quvchi Navoiyni tanimasa, osmon
uzilib yerga tusharmidi”, deguvchilar topilar. Bu fikrga raddiya tayyor:
ajdodlarini tanimaydigan, xalqining o‘tmishiga bepisand qaraydigan odam
o‘zligini anglashi mumkinmi?
Bugungi kunda mazkur iboraning yangi neologizm shakli qo‘llanadi: a desa
b demoq . Agar iboralar taqqoslansa uning semantikasi saqlanib qolgani kuzatiladi.
III bob yuzasidan xulosalar
Qayd etish lozimki, o‘zbek tilidagi frazeologizmlarning ko‘pchiligi kasb-
hunarga oid so‘zlar bilan, shaxs psixologiyasi, inson tana a’zolari nomi bilan
bog‘liq holda shakllangan. Ba’zi somatik leksemalar yordamida faqat ayrim leksik-
grammatik guruhlarga tegishli frazeologizmlar shakllanganligi ham e’tiborga olish
lozim. Masalan, ayrim somatik komponentlar tirnok, teri, o‘pka, bo‘yin, suyak
ishtirokida faqat fe’l va ravish frazeologizmlar shakllanib, sifat va ot
frazeologizmlar umuman shakllanmaydi. Dalillar o‘zbek tilida ot frazeologizmlar
kam shakllanganligini tasdiqlaydi. Bu holat, nazarimizda, frazeologizmlarning
nominativlik vazifasidan ko‘ra tasviriylik vazifasi ustun ekanligi bilan asoslanadi.
26
https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/oila-va-jamiyat/alifmi-yoki-kaltak
66](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_66.png)
![UMUMIY XULOSA
1. O‘zbek tilining boyib borishidagi asosiy omillardan biri iboralar
ma’nosidagi semantik-uslubiy siljishlardir. Til birligining turli sintaktik
qurshovlarda, turlicha nutqiy vaziyatlarda qo‘llanishi uning ma’no ko‘lami
kengayishiga asos bo‘ladi. Narsa-hodisalar, tushunchalar o‘rtasidagi yaqinlik,
ularning ifodasi bo‘lgan so‘zlarning qo‘llanish doirasini, binobarin, ma’no hajmini
ham kengaytiradi. So‘zlarni keyin yuzaga kelgan ma’nolarda qo‘llashning
uzuallashuvi, me’yorlashuvi tilning umumiy taraqqiyot qonunlariga mos keladi.
2. Frazemalashuv hodisasi o‘zbek tili frazeologik fondini boyitish bilan
birga tilning uzluksiz boyib, rivojlanib borishida alohida o‘ringa ega. U o‘zbek
tilining oldingi taraqqiyot bosqichlarida ham tushunchani nomlashning o‘ziga xos
ko‘rinishi sifatida faol amal qilgan va tilimizning hozirgi taraqqiyot davrida ham
ushbu jarayon mahsuli bo‘lgan birliklar mavjud. U tilning muntazam rivojlanish
jarayonida ishtirok etganligi sababli ham diaxronik, ham sinxronik aspektda
o‘rganilishi lozim.
3. Yozuvchi va shoirlarimiz tomonidan umumtil frazeologizmlari qayta
ishlanib, ijodiy o‘zlashtiriladi, ko‘plab individual frazeologizmlar shakllantiriladi.
Natijada hosil bo‘lgan individual-muallif frazeologizmlari asarga o‘zgacha
emosional-ekspressiv ruh bag‘ishlashga xizmat qilgan. Ularning ko‘pchiligi erkin
so‘z birikmasidan iboraga o‘tgan.
4. Xalqimizning ko‘p asrlik tajribasi asosida, badiiy asarlarda qo‘llangan
individual tarzda yaratilgan FBlar va frazeologizatsiya hodisasining yuz berish
mexanizmini o‘rganish natijasida bu jarayonni uch bosqichda yuz bergani
kuzatildi. Yozuvchining frazeologizatsiyaga yondashuvini bosqichma-bosqich
(asosan, uch bosqichli: boshlang‘ich, oraliq va so‘nggi) qonuniyatlariga muvofiq,
ya’ni, birinchi bosqichda frazeolashayotgan birliklar, ikkinchi bosqichda
frazeolashgan birliklar, uchinchi bosqichda tub frazeologizmlar yaratiladi.
5. Har bir yozuvchi FBlarni shakllantirishda badiiylikni obrazli tasvirlash
mezoni asosida yondashadi. Asarlarda personajlarning ruhiy holatini, ichki
kechinmalari, xarakterini, o‘zgalarga, atrof-muhitdagi hodisalarga bo‘lgan
67](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_67.png)
![munosabatlarini bo‘rttirib, obrazli tavsirlash maqsadida ko‘plab somatik asosli
muallif frazologizmlari shakllantirilgan. Bu birliklar har bir yozuvchilar
tomonidan o‘ziga xos tarzda qo‘llaniladi. Shunga ko‘ra har bir asardagi
frazeologizmlar boshqalaridan ma’no xususiyatlari va uslubiy bo‘yog‘dorligiga
ko‘ra keskin farqlanadi.
68](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_68.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг
“Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили ҳақида”ги Қонуни қабул
қилинганининг ўттиз йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида”ги ПҚ-4479-сон
Қарори.
2. Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 21 декабрда янги таҳрирда
қабул қилинган “ Давлат тили ҳақида ” ги Қонуни.
3. “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш
тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Қонуни. 2003 йил 2 сентябрь.
4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 17-февралдаги
ПҚ-2789 сонли Фанлар академияси фаолияти, илмий тадқиқот ишларини
ташкил этиш, бошқариш ва молиялаштиришни янада такомиллаштириш
чора-тадбирлари тўғрисидаги Қарори.
II. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to‘plamlar
5. Акобиров С. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида қўшма сўзлар //
Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1965. №5. – Б.35 -38;
6. Boltayev M. Lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi va imlosi.
O‘quv qo‘llanma. – Samarqand, 1999. – 146 b.
7. Бафоев Б. Кўҳна сўзлар тарихи. – Тошкент: Фан, 1991. – 152 б.
8. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. –
М., 1963. – С.6.
9. Гайгер Р.М. Деминутивлар лексемалашуви масаласига доир //
Вопросы структуры и функционирования русского языка. – Томск, 1984.
Вып.5. – С. 3 14.
10. Гюлумянц К.М. Эволюция семантики некоторых устойчивых
сочетаний польского языка / Материалы всесоюзной конференции по
общему языкознанию « Основные проблемы эволюции языка». Часть II. –
Самарканд: Фан, 1966. – С.239-242.
69](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_69.png)
![11. Даниленко В.П. К соотношению научной и языковой картин мира //
http://www.islu.ru/danilenko/ articles/sootnoshenij ...
12. Есперсен О. Философия грамматики. – М.,1958.
13. Иброҳимов С., Бегматов Э., Аҳмедов А. Ўзбек тилининг имло
луғати. – Тошкент, 1976. – 632 б.
14. Йўлдошев Б. Фразеология тарихидан лавҳалар. – Самарқанд:
Суғдиёна, 1998. – 110 б.
15. Каримова Г. Грамматикалашиш ҳодисасига доир // Ўзбек тили ва
адабиёти. – Тошкент, 2002. -№4. – Б.74-75.
16. Каримов С.А. Зулфиянинг фразеологизмларни қўллашдаги
маҳорати // Ўзбек тили стилистикасидан кузатишлар. – Самарқанд: СамДУ
нашри, 1983. 6 б.
17. Каримов С.А. Абдуллаева М.Фраземалар таркибида
боғловчиларнинг иштироки ҳақида // Истиқлол ва тилшунослик муаммолари.
Проф. Б.Ўринбоевнинг 70 йиллигига бағишланган илмий-назарий
конференция материаллари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2006, 103-107-
бетлар. (Ҳаммуаллиф).
18. Каримов С.А., Рашидова У. Ўзбек тилидаги айрим соматик
фраземаларнинг услубий бўёқдорлиги. “Таълимда филологияни
ривожлантиришнинг глобал масалалари” мавзусидаги халқаро илмий-амалий
анжумани материаллари (Жиззах, 2021 йил 3 май, Ўзбекистон). - Жиззах.
2021. -Б.59-62.
19. Кенесбаев С.К. Қос создердiң кейбiр жасалу жолдары / « Ученные
записки КазГУ», т. 11. – Алма-Ата, 1946
20. Ким И.Т. Лексикализация нутқ ҳодисаси сифатида // Ўзбек тили ва
адабиёти. – Тошкент, 2005. -№2. – Б.102.
21. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного
языка. – М.Л., 1960. – 446 с.
22. Конявская С.В. Ўзбек тили грамматикаси. – Тошкент, 1977. –
Б.432.
70](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_70.png)
![23. Кузнецова А.И. Лексикализация грамматических явлений.
Спецкурс . http://www. philol.msu.ru/rus/kaf/otipl/ stud/sc98 .
24. Мадалиев Б . Ҳозирги ўзбек тилида қўшма сўзлар . – Тошкент : Фан ,
1966. – 182 б .
25. Маматов А.Э. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва
фразеологик норма муаммолари. – Тошкент, 1991. – 274 б.
26. Маматов Н. Қўшма сўзлар қўшиб ёзилади // Ўқитувчилар газетаси.
1981 йил 23 сентябрь;
27. Маматов Н. Ўзбек тилида қўшма сўзлар. – Тошкент, 1982;
28. Маматов А. Этимологик кузатишлар. – Тошкент, 2013. – 123 б.
29. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси.
– Тошкент, 1995. – 232 б.
30. Маҳмудов Н., Одилов Ё. Сўз маъно тараққиётида зиддият. –
Тошкент: Akademnashr , 2014, – 284 б.
31. Миртожиев М. Ўзбек тили лексикологияси ва лексикографияси. –
Тошкент: ЎзМУ, 2000. – 80 б.
32. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. – Тошкент: Ўқитувчи, 1993. –
32 б.
33. Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси
асослари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 128 б.
34. Неъматов Ҳ. Сўз ясаш қолипи, ясалган ва ясама сўз хусусида //
Ўзбек тили ва адабиёти. – Т., 2007. – № 1. – Б.16.
35. Новиков А.А. Лексикализация форм числа существительных в
русском языке // Научные доклады высшей школы. Филологические науки,
1963. I. – С.31-41.
36. Нурмонов А., Маҳмудов Н. Ўзбек тили сўз ясалишига бир назар //
Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1987. -№3. – Б.36-38.
37. Нурмонов А. Айюб Ғуломовнинг морфемик қарашлари /
Тилшуносликнинг долзарб масалалари. VI китоб. Илмий мақолалар тўплами.
– Тошкент: Академ нашр, 2012. – Б. 52-56.
71](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_71.png)
![38. Основные проблемы эволюции языка, часть II. // Материалы
всесоюзной конференции по общему языкознанию. – Самарканд, 1966. – 514
с.
39. Пинхасов Я.Д. Ўзбек тили фразеологиясининг баъзи бир
масалаларига доир // Фразеология масалалари, СамДУ асарлари, янги серия,
106-чиқиши. – Самарқанд, 1961.
40. Покровская Л.А. Термины родства в тюркских языках //
Историческое развитие лексики тюркских языков. – М., 1961. С. 11-81.
41. Раҳматуллаев Ш. Нутқимиз кўрки. – Тошкент, 1970. – 59 б.
42. Саломов Ғ. Тил ва таржима. – Тошкент: Фан, 1966.
43. Севортян Э.В. Соотношение грамматики и лексики в тюркских
языках // Вопросы узбекского языкознания. – Ташкент, 1953. – С. 60-81.
44. Соболева П.А. Лексикализация множественного числа и
словообразование // Лингвистика и поэтика. – М., 1979. – С. 47-85.
45. Соссюр де Ф. Труды по языкознанию / Курс общей лингвистики. –
М.: Прогресс, 1977. – С.157.
46. Суник О.П. Общая теория частей речи. – М.Л.: Наука, 1966. – 132
с.
47. Татаринцев Б.И. Смысловые связи и отношения слов в тувинском
языке. – М.: Наука, 1987. – 200 с.
48. Тарихий сўз ясалишининг назарий масалалари. – Б.289-290.
49. Тимофеев К.А. Сўз ясалишида вариантлилик (ўзак морфемалар
вариантлилиги / Вариативные отношения в лексике. – Новосибирск, 1986. –
С. 3-13.
50. Тожиев. Ё.Ўзбек тилида қўшма сўзларнинг ясалишига доир / ЎзМУ
илмий ишлар тўплами. - Тошкент, 2011. – Б.11-14.
51. Тожиев Ё. Яна сўз, лексема, сўзшакл, морфема ҳақида // Ўзбек
тили ва адабиёти. – Т., 2008. – № 6. – Б. 43-50.
52. Усмонов К. Тарихий ўзак масаласи. – Т.: Ўқитувчи, 1994. – Б.14-42.
72](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_72.png)
![53. Усмонов С. Ўзбек тилида сўзнинг морфологик тузилиши. – Т.,
1964. – Б. 16-65.
54. Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий
тили. Олий ўқув юртлари филология факультетлари талабалари учун
дарслик. Қайта ишланган ва тўлдирилган учинчи нашри. – Тошкент:
Ўқитувчи, 1992. – 400 б.
55. Фозилов Э. Ўзбек тилининг тарихий морфологияси. – Тошкент,
1964. – 144 б.
56. Элтазаров Ж. Грамматикализация ҳодисаси // Ўзбек тили ва
адабиёти, 1992, 5-6-сон. 61-67-бетлар.
57. Элтазаров Ж. Фразеологик бирликларнинг лексемалашуви ҳақида //
Актуальные проблемы фразеологии. Материалы республиканской
конференции. – Самарканд, 1995. 82-83-бетлар.
58. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. –
М.: Просвещение, 1964.
59. Шукуров Ж.Ш. Кыргыз тилиндеги татаал сөздер. – Фрунзе, 1955;
60. Ўзбек тили грамматикаси. I том. Морфология. – Тошкент: Фан,
1975. – 612 б.
61. Қўнғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва
стилистик хусусиятлари. – Тошкент: Фан, 1980. – Б.117-138.
62. Қўнғуров Р. Ўзбек тилида тасвирий сўзлар. – Тошкент: Фан, 1966.
– 154 б.
63. Қўнғуров Р. Ўзбек тилида ўзгармайдиган сўзлар. I, II қисмлар. –
Самарқанд, 1978, 1980.
64. Қўчқортоев И., Низомхонов Х. Бадиий асарнинг текстуал
вариантлари лингвостилисик тадқиқот объектларидан бири // Ўзбек тили ва
адабиёти, 1983. 6-сон, 15-19-б.
65. Ғуломов А. Cўз ясалиши // Ўзбек тили грамматикаси, I том. –
Тошкент: Фан, 1975. 7-52-бетлар.
73](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_73.png)
![66. Ғуломов А.Ғ. Ўзбек тилида келишиклар // Фанлар академияси
Ўзбекистон филиалининг асарлари. Серия 2, китоб 2. – Тошкент, 1941. 3-85-
бетлар.
67. Ғуломов А. Ҳозирги замон ўзбек тилида қўшма сўзларнинг имлоси
ҳақида (рус тилида) / «Ученные записки ТашГПИ» им. Низами.
Фиологический сборник, вып. 2. – Ташкент, 1954;
68. Ғуломов А.Ғ. Ўзбек тили морфологиясига кириш. – Т., ЎзФА
нашри, 1953. – Б.15-28.
69. Ҳамдамов Ж. Ўзбек тили тарихи. Иккинчи қисм. Тарихий
морфология. Биринчи бўлим. – Самарқанд, 2003. – 180 б.
70. Ҳожиев А. Ўзбек тилида қўшма, жуфт ва такрорий сўзлар. –
Тошкент: Фан, 1963. – 145 б.
71. Ҳожиев А. Сўз ясаш усуллари // Ўзбек тили ва адабиёти, 1975. 4-
сон. 43-48-бетлар.
72. Ҳожиев А. Сўзнинг морфологик ва сўз ясалиш структураси // Ўзбек
тили ва адабиёти, 1976. 3-сон. 29-33-бетлар.
73. Ҳожиев А. Совет даврида ўзбек адабий тилининг тараққиёти. Т.3.
Сўз ясалиши ва лексика. – Тошкент: Фан, 1991. – 188 б.
74. Ҳожиев А. Ҳозирги ўзбек тилида форма ясалиши. – Тошкент, 1979.
– 80 б.
75. Ҳожиев А. Ўзбек тили сўз ясалиши. – Тошкент, 1989. – 112 б.
76. Ҳожиев А. Ўзбек тили сўз ясалиши тизими. – Тошкент: Ўқитувчи,
2007.
77. Холмухамедов Б. Ўзбек тилида лексемалашув. – Самарқанд, 2021. –
158 б.
III. Foydalanilgan boshqa adabiyotlar: dissertatsiya va avtoreferatlar
78. Адилов М.И. Сложные слова в азербайджанском языке.
Автореф.дисс...канд.филол.наук. – М., 1958.
79. Асадов Т. Сўз туркумлари тизимида равиш: Филол.фан.ном...дисс.
– Тошкент, 2009.
74](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_74.png)
![80. Бердыев Р. Сложные слова в туркменском языке.
Автореф.дисс...канд.филол.наук. – М., 1955;
81. Гулямов А. Проблемы исторического словообразования
узбекского языка: Автореф.дисс. ... д-ра филол.наук.. – Т., 1955. – С.3-50.
82. Йўлдошев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тилида фразеологик
бирликларнинг функционал-услубий хусусиятлари: Филол.фан.д-ри …дисс.
автореф. – Тошкент, 1994. – 47 б.
83. Кунгуров Р. Изобразительные слова в современном узбекском
языке: Автореф.дисc… канд.филол.наук. – Ташкент, 1962. – 25 с.
84. Маматов А. Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиши
масалалари: Филол.фан.д-ри …дисс.автореф. – Тошкент, 1994. – 56 б.
85. Мадалиев Б. Сложные слова в современном узбекском языке:
Автореф.дисс.канд.филол.наук. – Ташкент, 1956
86. Мирзақулов Т. Ўзбек тили морфем парадигматикаси ва
синтагматикаси масалалари: Филол.фан.д-ри …дисс.автореф. – Тошкент,
1994. – Б.42.
87. Михалева Е.В. Явление лексикализации внутренней формы слова:
дисс.канд.филол.наук. Томск, 1994. – 274 с.
88. Сайфуллин Ч.Г. Устойчивые словосочетания в современном
уйгурском языке: Автореф.дисс...канд.филол.наук. – СПб, 1953;
89. Топорова Е.Н. Лексическая мотивированность в говорах Русского
Севера: Дисс…канд.филол.наук. – Екатеринбург, 2001. – 192 с.
90. Шемаева Е.В. Когнитивные основы лексикализации форм
множественного числа имени существительного (на материале английского и
русского языков). дисс.канд.филол.наук. – Белгород, 2014. – 162 с.
91. Шодиев Ф.Т. Ҳозирги ўзбек тилида бир бўғинли сўзларнинг
структур-семантик талқини ва деривацион хусусиятлари: Филол. Фан. номз...
дисс. автореф. – Т., 2008. – 24 б.
75](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_75.png)
![92. Яковлева Е.Б. Просодия атрибутивной синтагматики в
современном англиском языке: Автореф дисс.канд.филол.наук. – Москва,
1976. – 23 с.
93. Хайруллаев Х.З. Тил ва нутқ бирликларининг иерархик
муносабат лар и: филол фан д-ри. дисс. автореф. – Тошкент, 2018. – 76 б.
IV . Lug‘atlar
94. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.:
Советская энциклопедия, 1969. – 608 с.
95. Кошғарий Маҳмуд. Девону луғотит турк. Таржимон ва нашрга
тайёрловчи С.М.Муталлибов. Уч томлик. I том. – Тошкент: Фан, 1960. – 499
б.; II том. – Тошкент: Фан, 1961.– 421 б.; III том. – Тошкент: Фан, 1963.– 457
96. Лингвистический энциклопедический словарь. – М.: Советская
энциклопедия, 1990. – 682 с.
97. Марузо Ж. Словарь лингвистических терминов. – М.: Изд-во иност.
лит-ры, 1960. – 436 с.
98. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. –
Тошкент: Ўқитувчи, 1978. – 408 б.
99. Раҳматуллаев Ш., Қодиров М. Ўзбек тилининг қисқача этимологик
луғати. Иккинчи қисм. – Тошкент, 1998. – 108 б.
100. Раҳматуллаев Ш., Қодиров М. Ўзбек тилининг қисқача
этимологик луғати. Учинчи қисм. – Тошкент, 1999. – 144 б.
101. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг қисқача этимологик луғати.
Тўртинчи қисм. – Тошкент, 1999. – 144 б.
102. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати (Туркий
сўзлар). – Тошкент: Университет, 2000. – 600 б.
103. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. Иккинчи
қисм. – Тошкент: Университет, 2003. – 591 б.
104. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томлик. – М.: Русский язык,
1981. I том. – 631 б.; II том – 717 б.
76](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_76.png)
![105. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли. А.Мадвалиев таҳрири
остида. I жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006. – 680 б.
106. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. II жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2006.
– 671 б.
107. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. III жилд.– Тошкент: ЎзМЭ, 2007.
– 687 б.
108. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. IV жилд.– Тошкент: ЎзМЭ, 2007.
– 641 б.
109. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. V жилд. – Тошкент: ЎзМЭ, 2008.
– 591 б.
110. Қўнғуров Р., Тихонов А. Ўзбек тилининг чаппа луғати. –
Самарқанд, 1968. – 240 б.
111. Ғуломов А., Тихонов А., Қўнғуров Р. Ўзбек тили морфем луғати.
– Тошкент: Ўқитувчи, 1977. – 464 б.
112. Ғуломов А. Ўзбек тили морфем луғати. - Т., Ўқитувчи 1977. –
Б.3-14.
113. Ғуломов А., Алиқулов Т. Ўзбек тили омонимларининг изоҳли
луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1984.
114. Ҳожиев А., Раҳматуллаев Ш. Қўшма сўзлар имлоси ва луғати. –
Тошкент: Ўқувпеднашр, 1961. – 215 б.
115. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. –
Тошкент: Ўзбекистон Миллий энцеклопедияси, 2002. – 168 б.
116. Panasenko E . D ., Umarov E . A . O ‘ zbek tilining imlo lug ‘ ati . –
Toshkent : Iqtisodiyot va huquq dunyosi , 1998. – 192 b .
117. Ўзбек тилининг морфем луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1977. –
Б.442.
77](/data/documents/7bd31710-9f80-4fef-8001-30c4c79513ee/page_77.png)
O‘ZBEK TILIDA FRAZEMALASHUV MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………… ………… 3 I BOB. O‘ZBEK TILIDA FRAZEMA VA UNING TADQIQI ……. 6 1.1.O‘zbek frazeologiyasi taraqqiyoti …………………………………… 6 1.2.O‘zbek tilida frazema va unga yondosh hodisalar ………………… .. 9 Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………… 27 II BOB. TILDA FRAZEMALASHUV HODISASI VA UNING O‘ZIGA XOS JIHATLARI …………………………………………………………….. 28 2.1. Frazemalashuv va uning mohiyati ………………………………….. 28 2.2. Frazemalashuvning til va nutqqa munosabati ……………………… 34 2. 3 . So‘z birikmasining frazemalashuvi ………………………………… 40 2.4. Qiyosiy konstruksiyalarning frazeologizatsiyasi …………………… 45 Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………… 55 III BOB. FRAZEMALASHGAN BIRLIKLARNING MORFEM- GRAMMATIK JIHATLARI ………………………………………………… 56 3.1. Frazemalashgan fe’lli birikmalar …………………………………… 56 3.2. Frazemalashgan otli birikmalar ……………………………………. 63 Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………… 67 Umumiy xulosalar …………………………………………………..….. 68 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………. 70 1
KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Til umumbashariy qadriyat, insoniyatga ato etilgan ulug‘ ne mat. Chunki tildaʼ unda so‘zlashuvchi xalqning taqdiri, yashash tarzi, ma naviy boyligi, millatning ʼ saviyasi, ruhiyati aks etadi. Frazeologizmlar ham xalq tilida faol qo‘llanuvchi birliklar hisoblanadi, ularda xalq hayotining ajralmas qismi bo‘lgan turmush tarziga oid barcha tushunchalar o‘zining yorqin ifodasini topadi. Mustaqillikdan keyingi yillarda tilning leksik qatlami , asosan , sistem yondashuv yo‘nalishida o‘rganildi. O‘zbek tilshunosligida frazeologik birliklarning semantik, stilistik xususiyatlari Sh.Rahmatulla y ev, А.Ho j iyev, B.Yo‘ldoshev, А.Mamatov, А.Rafi y ev kabi olimlar tomonidan jiddiy o‘rganildi. Shuningdek, frazeologizmlarning shakllanishi, komponent tarkibi, ularning shaklan va mazmunan tarkib topishidagi ayrim qonuniyatlarni tadqiq etish muhimdir. Frazeologizmlar leksik-semantik, funksional-uslubiy va semantik vazifalarni bajarishiga ko‘ra murakkabdir. Bu jihatdan ular ikkinchi til birligi sifatida semantik hodisa ko‘rinishi da namoyon bo‘ladi. Keyingi yillarda o‘zbek tilshunosligida frazeologik birliklarni o‘rganishda jiddiy yutuqlarga erishildi. Shuningdek, frazeologiyaga aylanayotgan birliklarning milliy-psixologik va etnomadaniy aspektlarini tadqiq etish o‘zbek tilshunosligining muhim vazifalaridan biriga aylandi. Zero, Prezidentimiz tomonidan «ona tilimizning boyligini, unga hurmat va muhabbatimizni tilimizni dunyoga tarannum etish bilan ko‘rsatishimiz kerak» 1 ligi alohida ta kidlangani bejizga emas. ʼ Frazeologiyaning predmeti frazeologik birliklarning kategorik belgilarini o‘rganish bo‘lib, ular asosida frazeologik birliklarning asosiy belgilari aniqlanadi va frazeologik birliklar tilning maxsus birliklari sifatida mohiyati haqidagi masala hal qilinadi. S huningdek, frazeologik birliklarning nutqda ishlash qonuniyatlari va ularning shakllanish jarayonlarini aniqlash ham muhim. O‘zbek tilida frazeolog ik 1 //https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat-mirziyoyev-o‘zbek-tilining-xalqaro-nufuzini (December, 2017) 2
birliklarning shakllanishi, nutqda qo‘llanishiga doir bir qancha t adqiqot lar, ilmiy ishlar yaratilgan. Shunga qaramay, frazemalashuv hodisasiga bag‘ishlangan yirik tadqiqotlar nisbatan kam. Hodisaga t urli olimlar tomonidan taklif qilingan ta’riflar bir-biridan shunchalik farq qiladiki, biz biron bir sababga ko‘ra tadqiqot mavzusi bo‘yicha turli xil, ko‘pincha qarama-qarshi, hatto bir-birini inkor etuvchi qarashlar haqida gapirishimiz mumkin. Shu sababdan ham o‘rganilayotgan mavzu har jihatdan dolzarblik kasb etad i. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti o‘zbek tilshunosligida frazemalashuv hodisasining mohiyatini asoslash jarayoni. Tadqiqot predmeti esa frazemalashuv hodisasining yuzaga chiqish qonuniyatlarini o‘rganish. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqotimiz maqsadi o‘zbek tilshunosligida frazemalashuv hodisasining ahamiyatini asoslashdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar qo‘yilgan: f razemalashuv va uning mohiyati masalasini tahlil qilish; f razemalashuvning til va nutqqa munosabati ni aniqlash; t ilda frazemalashuv hodisasi va unga yondosh hodisalarni o‘rganish; f razemalashgan birliklarning morfem-grammatik jihatlari ni badiiy asardan olingan misollar asosida tahlil qilish. Tadqiqotning yangiligi. – f razemalashuv va uning mohiyati masalasi tahlil qilingan; – f razemalashuvning til va nutqqa munosabati ni aniqlangan; – t ilda frazemalashuv hodisasi va uning o‘ziga xos jihatlari ni asoslangan; – f razemalashgan birliklarning morfem-grammatik jihatlari ni badiiy asardan olingan misollar asosida tahlil qilingan. T adqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi . Frazeologiya mustaqil lingvistik fan sifatida 40- yillarda vujudga kelgan. A.A.Potebnya, I.I.Sreznevskiy, A.A.Shaxmatov va F.F.Fortunatovlarning asarlarida dastlabki frazeologik nazariya qonuniyatlari o‘z ifodasini topgan. Frazeologiya sohasi rivojida fransuz tilshunosi Sh.Ballining (1865-1947) xizmatlari katta. G arbiy Yevropa va Amerikaʻ tilshunosligida frazeologiya tilshunoslikning alohida bo limi sifatida ajratilmagan. ʻ 3
Tilshunoslikning maxsus bo‘limi – frazeologiyada so‘zlarning turg‘un birikmalarini o‘rganish masalasi o‘quv adabiyotlarida (E.D.Polivanov, S.I.Abakumov, L.A.Bulaxovskiy asarlarida) 20-40- yillarda qo‘yilgan. 50- yillarga kelib so z va so z birikmasi bilan frazeologik birliklarning o xshash va farqliʻ ʻ ʻ tomonlari masalalariga asosiy e tibor berildi; frazeologiya muammosi, asosan, ʼ frazeologizm mezonlarini oydinlashtirish va frazeologik birliklarni tasniflash asoslarini yoritib berish bilan chegaralangan edi. 50- yillarning oxiridan boshlab frazeologiya muammolariga tizimli yondashish tendentsiyasi kuzatildi, frazeologik birliklarni tilning tarkibiy birliklari sifatida tavsiflash masalalari ishlab chiqildi (A.I.Smirnitskiy, O.S.Axmanova). 60-70- yillar frazeologiyaning rivojlanishida til faktlarini tizimli darajada tahlil qilish g‘oyalari ta’sir ko‘rsatdi. V.L.Arxangelskiy, N.N.Amosova, V.P.Jukov, A.V.Kunin, M.T.Tagiyevlar frazeologik tarkibning hosil bo‘lish usullarini o‘rganishdi. I.I.Chernisheva, N.M.Shanskiy, V.N.Mokienko, F.N.Popov, A.I.Fedorovlar esa va frazeologik birlik shallanishi, yasalishi haqida uning tilda taraqqiy etishi masalalari bilan shug‘ullanishdi. Keyingi yillarda frazeologik birliklarning semantikasi va uning nominativ jihati (V.N.Teliya), dinamikasidagi frazema yasalishi (S.G.Gavrin, Yu.A.Gvozdarev), so‘z komponentlarining birikish belgilari (M.M.Kopylenko, Z.D.Popov) qiyosiy- tipologik jihatdan o‘rganildi. T adqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi . Mavzu yuzasidan misollar to‘plashda adabiyotlarni o‘rganish, grammatik tahlil, leksik tahlil, qiyosiy tahlil, umumlashtirish metodlaridan foydalanilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Dissertatsiya natijalarining ilmiy ahamiyati mavzu doirasidagi izlanishlar natijasida frazemalashuv hodisasi mohiyatini yoritilganligi izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati esa “Matn lingvistikasi”, “Frazeologizlarning shakllanishi va taraqqiyoti”, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanlarini mazmunini takomillashtirishda samarali foydalanish mumkin. Dissertatsiya ishining tuzilishi. Tadqiqot ish i kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning hajmi 78 bet. 4
I BOB. O‘ZBEK TILIDA FRAZEMA VA UNING TADQIQI 1.1. O‘zbek frazeologiyasi taraqqiyoti Leksikologiyada turg‘un so‘z birikmalari frazeologizmlar, ularni o‘rganuvchi fan frazeologiya deb nomlanadi. Frazeologiya o‘tgan asrning birinchi yarmidan boshlab o‘zbek tilshunoslari (Sh.Rahmatullayev, H.Berdiyorov, E.Umarov, А.Mamatov, B.Yo‘ldoshev kabilar) tomonidan struktur, semantik, grammatik, uslubiy, sintaktik va funktsional kabi aspektlari atroflicha keng o‘rganildi. Yevropa va Аmerika davlatlarida frazeologiyaning turli aspektlariga qiziqish orta boshladi va 1999- yil Yevropa frazeologiya jamiyati (EUROPHRAS) ga asos solindi. Tilshunoslikda frazeologiya doirasi tor va keng tushuniladi. Frazeologiya obyekti sanalgan frazeologik birliklar (FB) muayyan til egalarining yuksak tafakkuri natijasida yuzaga kelgan birliklardir. U lar zakovat egalarining lisoniy mushohada mahsuli bo‘lib, unda xalq donoligi muja ss amlashgan. Bu birliklar tilimizda ko‘p asrlar davomida yuz bergan ijtimoy- tarixiy voqeliklar, turmush tajribalarini insonlar tomonidan obrazli tarzda aks ettirish ehtiyoji natijasida yuzaga kelgan. O‘tgan asr frazeologiya sohasini o‘rganish bo‘yicha o‘zbek tilshunosligining “oltin davri” bo‘ldi desak mubolag‘a bo‘lmas. Tilshunosligimizda bu borada ko‘plab dissertatsiyalar himoya qilindi, ilmiy monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalari nashr qilindi, maqolalar e lon qilindi, frazeologik lug‘atlar yaratildi. Аytishʼ mumkinki, XX asr o‘zbek tilshunosligida frazeologizmlarning til xususiyatlari, ya ni tuzilishi, semantik-pragmatik, funksional-uslubiy jihatlari ancha mukammal ʼ o‘rganilgan bo‘lsa-da, hali soha bilan bog‘liq hal etilishi lozim bo‘lgan muammolar mavjud edi. Аna shunday muammolardan birini А.Mamatov quyidagicha ko‘rsatadi: “Bu frazeologik shakllanish (frazoobrazovaniya) masalalaridir. Frazeologik shakllanish til unsurlarining, xususan, ikki yoki undan ortiq so‘zlarning o‘zaro uyushib, yangi til birligini yuzaga keltirish jarayonidir”. 2 2 Маматов А. Лексик интеграция асосида фразеологизмларнинг шаклланиши // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1999. №6. 29-33 бетлар . 5