logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘ZBEK TILIDA “OTA” KONSEPTINING LISONIY-KOGNITIV TALQINI

O‘ZBEK TILIDA “OTA” KONSEPTINING LISONIY-KOGNITIV TALQINI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1233.5 KB
Ko'chirib olish
O‘ZBEK TILIDA “OTA” KONSEPTINING LISONIY-KOGNITIV TALQINI 1 Mundarija KIRISH ...................................................................................................................... 3 I BOB. KOGNITIV TILSHUNOSLIK TERMINLARINING ILMIY-NAZARIY TAHLILI ................................................................................................................. 11 Konsept va konseptologiya kognitiv tilshunoslikning ajralmas qismi sifatida ....... 11 Yu.S.Stepanov tomonidan yozilgan “Концепты. Тонкая пленка цивилизации” kitobining ham asosiy atamasi konsept bo‘lib, olim bu tushunchani mantiq, psixologiya, falsafaga tegishli bo‘lgan “konsept”ga, tarixiy nuqtayi nazardan Platon “g‘oyalari”ga o‘xshash madaniyat hodisasi sifatida baholaydi. .............................................................................................................................................. 12 Yana bir olim V.Z.Demyankov “Konsept” atamasining ma’nosi, etimologiyasi, turli tillardagi shakllari hamda ta’riflari haqida maqolalar e’lon qilgan. U o‘zining “Термин «концепт» как элэмент терминологической культуры” nomli kitobida “konsept” va “tushuncha” so‘zlarini tarixiy dubletlar ekanligi, biroq, endilikda ilmiy va noilmiy foydalanishda ularning o‘zaro farqlanishi haqida fikr- mulohazalarini bayon etish barobarida ularga shunday ta’rif beradi: “Konsept - og‘zaki belgining mazmun tomoni, tushuncha esa voqelik. Ular inson hayotining aqliy, ma’naviy yoki hayotiy muhim moddiy sohasiga tegishli bo‘lgan, odamlarning ijtimoiy tajribasi bilan rivojlangan va mustahkamlangan, ularning hayotida tarixiy ildizlarga ega bo‘lgan, ijtimoiy va subyektiv ravishda tushunilgan jarayonlardir”. Haqiqatdan ham, avvalo, belgilab olingan so‘zga tegishli bo‘lgan konsept inson ongida gavdalanadi, so‘ngra bu bo‘yicha tushunchalar paydo bo‘ladi. ........................................ 12 1.2. “Ota” konsepti ilmiy tadqiqot predmeti sifatida va diniy-ma’rifiy matnlardagi talqini ....................................................................................................................... 29 Шаҳзод Исломов. Марказ – Янги Ўзбекистоннинг тимсоли// https://hidoyat.uz/51667 ................ 44 BOB BO‘YICHA XULOSALAR: .......................................................................... 57 II BOB. OG‘ZAKI IJOD NAMUNALARIDA “OTA” KONSEPTINING LINGVOKOGNITIV XUSUSIYATLARI ............................................................. 58 2.1.O‘zbek xalq maqollari matnida “ota” konseptini tavsiflovchi kognitiv belgilar ................................................................................................................................. 58 2.2.O‘zbek xalq topishmoqlari matnida “ota” konseptining milliy-madaniy xususiyatlari ............................................................................................................. 72 BOB BO‘YIChA XULOSALAR ............................................................................ 84 III BOB. BADIIY MATNLARDA “OTA” KONSEPTINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI ................................................................................................. 85 3.1.O‘zbek nazmiy asarlar matnida “ota” konseptining talqini ............................... 85 3.2. O‘zbek nasriy asarlar matnida “Ota” konseptining lisoniy-kognitiv tahlili (Ulug‘bek Hamdam “Ota” romani matni misolida) .............................................. 101 BOB BO‘YICHA XULOSALAR ......................................................................... 119 2 UMUMIY XULOSALAR ..................................................................................... 120 KIRISH KIRIS H (Falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi ) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahon tilshunosligida inson omiliga yangicha yondashuv, b ugungi kunda rivojlanib kelayotgan yangi sohalar, xususan, kognitiv tilshunoslik, lingvokulturologiya, pragmatika, sotsiolingvistika, etnolingvistika sohalaridagi ilmiy izlanishlar til bilan bog‘liq hodisalar mohiyatini aniqlashga antropologik nuqtayi nazardan keng qirrali tahlil ni talab etmoqda. Tad q i q ot ishi jahon tilshunosligida badiiy konseptlarni o‘ rganish ga oid ishlarni tahlil qilish orqali o‘zbek og‘zaki va yozma adabiyotida mental dunyoqarashimiz, milliy qadriyatlarimiz bilan bog‘liq konseptlar ni lisoniy-kognitiv ji h atdan tahlil q ilish or q ali uning mo h iyati antropotsentrik nu q tayi nazardan ochib berilishi bilan dolzarbdir. Dunyo fanida amalga oshirilayotgan lingvistik tadqiqotlar tildagi mavjud hodisalar mohiyatini ochib berishda konseptlarning muhim o‘rin tutishi, ularda so‘zlovchining ijtimoiy hayot tarzi, dunyoqarashi, ma’lum so‘z atrofida mavjud bo‘lgan barcha tushunchalar, aksariyat holatda, bir konseptni turli tillar kesimida badiiy adabiyot namunalari asosida o‘zaro qiyoslash yo‘li bilan ochib berilgan. Shu bois, badiiy matnda amal qiluvchi konseptlarni aniqlash, ular orasidan xalqimizning etnomadaniy xususiyatlarini aks ettirganlarini keng k o‘lamda o‘rganish, bu borada salmoqli tadqiqotlarni amalga oshirish zarurdir. Mamlakatimizning Uchinchi Uyg‘onish davriga qadam qo‘yishi, o‘zbek 3 tilining davlat tili sifatida yurtning ichki va tashqi hayotidagi nufuzi ortib borishi, funksional-stilistik imkoniyatlarining kengayishi shu vaqtga qadar e’tibordan chetda qolgan, milliy-ma’naviy qadriyatlarimiz bilan bog‘liq bo‘lgan mavzularga ham qo‘l urishni taqozo qilmoqda. Bu borada mamlakatimiz rahbarining quyidagi fikrlari o‘ rinlidir: “Har birimiz davlat tiliga bo‘lgan e’tiborni mustaqillikka bo‘lgan e’tibor deb, davlat tiliga ehtirom va sadoqatni ona Vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz, shunday qarashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz kerak” . 1 Tadqiqot natijasida milliy-madaniy konseptlarni o‘rganish asnosida yosh avlod ongiga vatanparvarlik, ona tiliga, ma’naviy qadriyatlarga hurmat tuyg‘ulari singdiri ladi hamda bugungi globallashuv jarayonida zamon talablariga javob bera oladigan, zamonaviy bilim va ko‘nikma larni egallagan , keng fiklaydigan kadrlar yetish ib chiqadi. Dissertatsiya O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF 4947-son «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmonlari, 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5850-sonli Farmoni, 2020-yil 6-noyabrdagi «O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-6108-son Farmoni , O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 12-dekabrdagi 984-son Qarori bilan “Davlat tilini rivojlantirish departamenti to‘g‘risida”gi Nizomi, 2017-yil 17-fevraldagi PQ 2789- son «Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida», 2017- yil 20-apreldagi PQ 2909-son «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida» gi , O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018- yil 24-iyuldagi “Samarqand davlat universiteti faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 571-son Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining 2030-yilgacha oliy ta’limi tizimini 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг “Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили ҳақидаги Қонуни қабул қилинганининг ўттиз йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида” ги ПҚ-4479-сон Қарори. uza.uz. 4 rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2019-yil 8-oktabrdagi PF- 5847-sonli Qarori hamda 2020-yil 11-martdagi “O‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha fundamental va amaliy tadqiqotlar samaradorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 139-sonli Qarorida mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy- huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiya rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga mosligi . Dissertatsiya respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining I. “ Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g‘oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo‘llari ” ustuvor yo‘nalishiga muvofiq bajarilgan. Muammoning o‘rganilganlik darajasi . G‘arb tilshunosligida keyingi yillarda “konsept”, “konseptosfera” bilan bog‘liq izlanishlar olib borishga qiziqish sezilarli darajada kuchaydi. Ular orasida rus, ingliz tilshunosligida amalga oshirilgan ishlar talaygina. Askoldov S.A., Stepanov Yu.S., Karasik V.I., Petlyuchenko N.V., Kasimova O.P., Kuznetsova L.E., Malaxova S.A., Nesvetaylova I.V., Prixodko A.N., Scherbina V.Ye., Kusainova A.M., Demyankov V.Z., Medvedeva T.S., Yashenko T.A., Saxno O.P., Dzyuba Ye.V., Grigoryev A.A., Proxorov Yu.Ye., Dordjiyeva D.V., Xaritonova V.Yu., Perfilyeva N.Y., Bogdanova N.V., Menzairova Ye.A., Slishkin G.G., Brukvina V.A., Bulatnikova Y.N., Axmedova D.X., Mirzoyeva Z.D kabilar tomonidan chop etilgan monografiyalar 2 , maqolalar 3 ; amalga oshirilgan 2 Аскольдов С.А. Русская словесность. От к структуре текста. // Антология.– М.: Academia , 1997 - С. 267-279. ; Степанов Ю.С. Концепты. Тонкая пленка цивилизации . – М.: Языки славянских культур, 2007. – 248 с.; Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс . Монография. – Волгоград: Перемена, 2002. — 477 с.; Петлюченко Н.В. (ред.) Концепты и контрасты: монография. Одесса : Издательский дом «Гельветика», 2017. − 632 с.; Касымова О.П. Концепты русские, запад и восток в русской языковой картине мира – Уфа: Башкирский государственный университет, 2018. — 160 с.; Кузнецова Л.Э., Малахова С.А., Несветайлова И.В. Лингвокультурный концепт: англо-русские параллели. – Армавир: Армавирский государственный педагогический университет, 2015. — 116 с.; Приходько А.Н. Концепты и концептосистемы. –Днепропетровск: Белая Е.А., 2013. — 307 с.; Щербина В.Е. Концепт «время» во фразеологии немецкого и русского языков. – Оренбург: Оренбургский государственный университет, 2008. — 138 с.; Кусаинова А.М. Мировоззренческие концепты в творчестве поликультурного казахстанского писателя Г. Бельгера. Монография. — Костанай: Костанайский филиал ЧелГУ, 2020. — 78 с.; Демьянков В.З. Понятие и концепт в художественном литературе и в научном языке // Вопросы филологии. – Москва, 2001.-№1.– С.35-47. 3 Аскольдов С.А. Концепт и слово . Статья. Опубликована в книге: Русская словесность: От теории 5 monografik tadqiqotlar bu jihatdan xarakterlidir . O‘zbek tilshunosligida aynan bizning tadqiq obyektimiz bo‘lgan mavzuda maxsus kuzatish olib borilmagan bo‘lsa-da, badiiy matnlarning konseptual xususiyatlari to‘g‘risida fikrlar bildirilgan ishlar mavjud. O‘zbek tilshunosligida matn tahlili bilan bog‘liq masalalar tadqiqida X.Doniyorov, S.Mirzayev, I.Mirzayev, Q.Samadov, I.Qo‘chqortoyev, X.Abduraxmonov, N.Mahmudov, B.Umurqulov, S.Karimov, B.Yo‘ldoshev, Sh.Safarov, M.Yo‘ldoshev, S.Boymirzayeva kabi olimlarning xizmatlari katta bo‘ldi 4 . Tadqiqotning dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiy- tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi . Tadqiqot Samarqand davlat universiteti “ O‘ zbek tili va adabiyoti ta’limi muammolari” mavzusidagi tadqiqot rejasi asosida bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi o‘zbek tilshunosligida “Ota” konsepti semantik doirasiga kiruvchi qarindoshlik terminlarini lingvokognitiv jihatdan tahlil qilishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Konsept va konseptosferaning olamning lisoniy manzarasiga munosabatini aniqlash; tilshunoslikda konseptlarni o‘rganishga turlicha yondashuvlarni ko‘rib chiqish va ularning namoyon bo‘lish imkoniyatlarini lisoniy-kognitiv jihatdan ochib berish; Diniy-ma’rifiy adabiyotda ota konsepti bilan bog‘liq matnlarni aniqlash; словесности к структуре текста: Антология / Под общ. ред. В.П. Нерознака. – М.: Academia , 1997. – С. 267- 279.; Демьянков В.З. Понятие и концепт в художественной литературе и в научном языке. Статья.// Вопросы филологии. 2001. № 1. – С . 35-47.; Медведева Т.С. К вопросу о сопоставлении лингвокультурных концептов // Вестник Удмуртского университета. История и филология, 2009. Вып. 1. –С. 120-132.; Ященко Т.А., Сахно О.П. Душа как ключевой культурный концепт киноповести В.М. Шукшина Калина красная // "Культура народов Причерноморья", том 49 ( I ). С. 72-74.; Дзюба Е.В. Особенности содержания концепта ум в языке Древней Руси // Известия Уральского федерального университета. Серия 2: Гуманитарные науки, № 3, 2010. – С. 175-187. 4 Дониёров Х., Мирзаев С. Сўз санъати. – Тошкент: Ўзадабийнашр,1962 – Б. 216 ; Самадов Қ. Ойбекнинг тил маҳорати. – Тошкент: Фан, 1981. – Б. 154. ; Қўчқортоев И. Бадиий нутқ стилистикаси. – Тошкент: ТошДУ, 1975 - Б.172 ; Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. – Тошкент: Фан, 1981; -Умурқулов Б. Бадиий адабиётда сўз. – Тошкент: Фан, 1993. – Б. 60.; Мирзаев И. Проблемы лингвопоэтической интерпретации стихотворного текста (на материале современной узбекской поэзии). Дисс… док.филол.наук. – Ташкент, 1992; Юлдашев М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи: Филол.фан.док… дисс.автореф. – Тошкент, 2009. – Б.40. . 6 “Ota” konseptining leksik-semantik qolip ini ishlab chiqish; “Ota” konseptini faollashtiruvchi leksik birliklarni tilning turli sathlari misolida dalillash ; O‘zbek xalq maqollarida ota konseptiga doir tushunchalarni izohlash; “Ota” konseptining nasriy va nazmiy janrlarda lingvokognitiv xususiyatlarini ochib berish. Tadqiqotning obyekti qilib o‘zbek tilida “Ota” konseptini ifodalovchi “oy”, “quyosh”, “mas’ul”, “jannati zot”, “daraxt”, “qotil”, “aybdor” kabi turli leksik birliklar olindi. Tadqiqotning predmeti ni o‘zbek tilida “Ota” konseptini ng diniy-ma’rifiy, folklor va badiiy matnlarda aks etgan lisoniy-kognitiv xususiyatlari tashkil qiladi. Tadqiqot usullari : Tadqiqot jarayonida umumilmiy tavsifiy metod elementlaridan (tanlash, tasnif, leksik materiallarni izohlash); qiyosiy-tarixiy metod (etimologik tahlil o‘tkazish va tilning diaxron holatiga ko‘ra qiyoslab o‘rganish); leksikografik tahlil; konseptual tahlil metodi; leksik-semantik maydonni aniqlash metodidan foydalanildi. Tadqiqot ning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: konsept va konseptosfera orqali olamninglisoniy manzarasi aniqlanib, tilshunoslikda “oila”, “ona”, “vatan”, “do‘stlik”, “erkak” kabi konseptlarning leksik, pragmatik, kognitiv jihatlari ochib berilgan; “Ota” konseptining “Qur’oni Karim”, “Al Jome’ as sahih”, “Qur’on qissalari”, “Lubobul hadis”, “Baxtiyor oila” kabi diniy-ma’rifiy, “O‘zbek xalq maqollari”, “O‘zbek xalq topishmoqlari” kabi xalq og‘zaki ijodi namunalari asosida til, tafakkur, ong, lison bilan bog‘liq mental, madaniy kognitiv tamoyillari asoslangan; “Ota” konseptining leksik-semantik qolipi hadislar, xalq maqollari, topishmoqlardagi tushunchalar kesimida ishlab chiqilib “daraxt”, “yag‘ir”, “o‘gay” kabi leksik birliklarning badiiy matnda aks etgan pragmatik xususiyatlari dalillangan; 7 “Ota” konseptining nasriy va nazmiy janrlardagi “gulshan”, “pir”, “ustoz”, “shohi zamon”, “sarv”, “beminnat zot”, “sadaf”, “chiroq” birliklarining “xazina” kabi badiiy, “narvon”kabi pragmatik ma’nolari aniqlangan. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi izlanish jarayonida mavzuga daxldor kognitiv tilshunoslik, lingvomadaniyatshunoslik, lingvopragmatika, sotsiolingvistikaga oid ilmiy manbalarga asoslanganlik, “Ota” konseptini tahlil qilishda xalqimizning milliy-ma’naviy qadriyatlari, dunyoqarashi va mentalitetidan kelib chiqilgani bilan belgilanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati o‘zbek tilida “Ota” konseptini lisoniy-kognitiv yo‘nalishda tadqiq etish tildagi mavjud konseptlarning tarixiy-etimologik, semantik-stilistik va lingvo pragmatik, lingvomadaniy xususiyatlarni aniqlashda foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati to‘plangan materiallardan kelgusida tilimizdagi konseptlarni lingvomadaniy, lisoniy-kognitiv jihatdan o‘rganishning tadqiq usullarini belgilashda, kognitiv tilshunoslik, lingvopragmatika, lingvomadaniyat bo‘yicha darslik va o‘quv qo‘llanmalari yaratishda ko‘rinadi , t o‘plangan materiallar va tadqiqot natijalari mazkur fanlarni o‘qitish va bu sohalarga oid nazariy va amaliy mashg‘ulotlarni o‘tishda manba sifatida xizmat qiladi. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi . O‘zbek tilida “Ota” konseptini lisoniy-kognitiv jihatdan tadqiq etish asosida: konsept va konseptosferaning olam lisoniy manzarasiga munosabati, badiiy adabiyotning og‘zaki va yozma manbalarida “Ota” konsepti bilan bog‘liq materiallar yuzasidan olib borilgan tahlillar hamda ulardan umumlashgan xulosalardan 2017-2020-yillarda bajarilgan FA-F-1-005 raqamli “Qoraqalpoq folklorshunosligi va adabiyoshunosligi tarixini tadqiq etish” mavzusidagi fundamental loyihada foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limi Qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot institutining 8 2022-yil 17-yanvardagi 292-son ma’lumotnomasi). Natijada kommunikatsiya jarayonida “Ota” konseptining namoyon bo‘lish shakllari, ushbu tushunchaning interferensiya jarayonida yuzaga keladigan holatlar aloqa-aralashuvning yuzaga chiqishida ota shaxsiga munosabat, uning qadr-qimmati, sha’niga bo‘lgan hurmat masalasi, filologik ta’limda ushbu atamaning leksik, frazeologik, semantik, etimologik xususiyatlari bo‘yicha xulosalar chiqarish imkonini yaratgan; o ‘zbek nasri va nazmiga oid diniy-ma’rifiy adabiyot, xalq og‘zaki ijodi manbalarida ota bilan bog‘liq o‘rinlarning badiiy va kognitiv tahlili, konsept va konseptologiya bo‘yicha amalga oshirilgan ishlar, ular yuzasidan chiqarilgan xulosalardan, “Ota” konseptining mazmun ko‘lami hamda ifoda uslubi nasriy asarlar misolida tadqiqi yuzasidan chiqarilgan xulosalardan 2012-2016-yillarda bajarilgan FA-F1-GOO2 raqamli “Qoraqalpoq folklori va adabiyoti janrlarining nazariy masalalarini tadqiq etish” mavzusidagi fundamental loyihada foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limi Qoraqalpok gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot institutining 2022-yil 17- yanvardagi 24-son ma’lumotnomasi). Natijada badiiy adabiyot namunalarida ota shaxsi bilan bog‘liq bo‘lgan konseptosfera ilmiy va amaliy jihatdan tahlilga tortilgan jihatlar bo‘yicha berilgan takliflar loyiha ishini bajarishga xizmat qilgan; s harq otalariga xos bo‘lgan xislatlar, otaning farzandlari, oilasi, turmush o‘rtog‘i oldidagi burchlari, dinimizda belgilab qo‘yilgan buyruqlar, farzandlarning ota-ona oldidagi asosiy vazifalari, qolaversa, xalq og‘aki ijodi, o‘zbek badiiy adabiyotida ota shaxsiga bo‘lgan munosabat to‘g‘risida berilgan tavsiyalardan O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi “Madaniyat va ma`rifat” davlat unitar korxonasining “Milliy ta’lim”, “Til – millat ko‘zgusi” ko‘rsatuvi ssenariylarini tayyorlashda foydalanilgan (O‘zbekiston milliy teleradiokompaniyasining 2022-yil 25-martdagi 01-02-02/63-son ma’lumotnomasi). Natijada, “Milliy ta’lim” ko‘rsatuvida yosh-avlodni ota-onaga hurmat, shafqat va mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash, ta’lim berish, bu borada ona tili va adabiyot darsliklarida aynan shu mavzudagi maqol, topishmoqlar, rivoyatlar, hadislarda berilishi, o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilar ongiga singdirilishi lozimligi haqida fikrlar bildirilgan; 9 Ulug‘bek Hamdamning “Ota” nomli asari matnida ota shaxsiga bo‘lgan munosabat, haqiqiy sharqona otalarga xos bo‘lgan xislatlar, Otaning farzandlari, oilasi oldidagi, farzandlarning esa ota oldidagi mas’uliyatli burchlari bo‘yicha keltirilgan o‘rinlardan O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining «Onajonim she’riyat» to‘garagi ma’ruzalarida foydalanilgan (O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining 2022-yil 29-martdagi 01-03/470-son ma’lumotnomasi). Natijada o‘zbek adabiyotining yirik vakillari: Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Zulfiyaxonim, Muhammad Yusuf, Ulug‘bek Hamdam kabi ijodkorlarning ota shaxsiga bo‘lgan munosabatini, ular ijodida otaning ulug‘vorligi qay darajada ekanligi to‘g‘risida badiiy tasavvurlari shakllantirilgan. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi . Mazkur tadqiqot natijalari 8 ta ilmiy-amaliy anjumanda, shu jumladan, 3 ta xalqaro, 5 ta respublika konferensiyasida ma’ruza shaklida bayon etilgan. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi . Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha 14 ta ilmiy ish nashr etilgan, shulardan O‘zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasi tomonidan doktorlik dissertatsiyalarining asosiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy nashrlarda 5 ta maqola, jumladan, 3 tasi respublika hamda 2 tasi xorijiy jurnallarda nashr etilgan. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi . Dissertatsiya kirish, 3 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan bo‘lib, jami 150 sahifadan iborat. 10 I BOB. KOGNITIV TILSHUNOSLIK TERMINLARINING ILMIY- NAZARIY TAHLILI . Konsept va konseptologiya kognitiv tilshunoslikning ajralmas qismi sifatida Bugungi kunda antropotsentrik yo‘nalish da kuzatishlar olib borish zamonaviy tilshunoslikning asosiy masalalaridan biriga aylandi. Antropotsentrik tahlil ko‘rinishlari, xususan, matn tadqiqiga bag‘ishlangan ishlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Dunyo tilshunosligining lingvopragmatika, lingvokulturologiya, kognitiv tilshunoslik, psixolingvistika, neyrolingvistika, etnolingvistika, diskursiv tahlil kabi yo‘nalishlarida shaxs omili tadqiqot obyektining markazini tashkil etadi. Mazkur sohalarning yuzaga kelishi fanda insonni yanada chuqurroq o‘rganish hamda lisoniy faoliyatni shaxs omili bilan uzviylikda yoritish harakatlari bilan bog‘liqdir. 5 Bu esa konsept tushunchasi bilan bog‘liq bir qator masalalarni ko‘rib chiqishni taqozo qiladi. Keyingi yillarda “konsept” atamasi tilshunoslik sohalarida tez-tez takrorlanishiga hamda ayrim lingvistik birliklarning konsept sifatida tadqiq qilish barobarida ko‘plab olimlar tomonidan talaygina ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilayotganligiga guvoh bo‘lmoqdamiz. Ushbu tushuncha filologik ta’limning yangi yo‘nalishlarida, ayniqsa, ko‘p qo‘llanilmoqda. Umuman olganda, konsept atamasini nafaqat tilshunoslik, adabiyotshunoslik, balki boshqa sohalarda ham qo‘llash mumkin, biroq bu atama kognitiv tilshunoslikning asosiy kategoriyalaridan biri sanaladi. Rus tilshunosligida 20 - asrning birinchi yarmida S.Askoldov tomonidan muomalaga kiritilgan bu tushunchani olim turli millat vakillari muloqotiga sabab 5 Худайберганова Д.С. Ўзбек тилидаги бадиий матнларнинг антропоцентрик талқини.Филол. фанлари доктори дисс. автореф. – Тошкент, 2015. – 5 -б . 11 bo‘lishi mumkin bo‘lgan kommunikativ jarayon sifatida baholaydi. S.A.Askoldov konseptlarni o‘rganish, nazariy asoslarini yaratish bo‘yicha kitoblar, maqolalar nashr ettirgan mashhur rus olimi sanaladi. U konseptning og‘zaki, konseptual va obrazli shakli masalasida o‘z fikrlarini bayon etish barobarida uni ikki: kognitiv va badiiy turga ajratadi hamda eng muhim xususiyat sifatida kognitiv konseptni birinchi o‘ringa qo‘yadi. 6 Chunki biror so‘z yoki atamaning konseptual xususiyatlarini tahlil qilishda, dastlab, kishi ongi, idroki ishga tushadi. Kishilar bilan muloqotga kirishishda ham, kommunikativ holatni yuzaga chiqarishda ham, nutqiy strategiya tuzishda va samaraga erishishda ham inson idrokining ahamiyati katta. Yu.S.Stepanov tomonidan yozilgan “Концепты. Тонкая пленка цивилизации ” kitobining ham asosiy atamasi konsept bo‘lib, olim bu tushunchani mantiq, psixologiya, falsafaga tegishli bo‘lgan “konsept”ga, tarixiy nuqtayi nazardan Platon “g‘oyalari”ga o‘xshash madaniyat hodisasi sifatida baholaydi. Yana bir olim V.Z.Demyankov “Konsept” atamasining ma’nosi, etimologiyasi, turli tillardagi shakllari hamda ta’riflari haqida maqolalar e’lon qilgan. U o‘zining “Термин «концепт» как элэмент терминологической культуры” nomli kitobida “ k onsept” va “ t ushuncha” so‘zlarini tarixiy dubletlar ekanligi, biroq, endilikda ilmiy va noilmiy foydalanishda ularning o‘zaro farqlanishi haqida fikr-mulohazalarini bayon etish barobarida ularga shunday ta’rif beradi: “Konsept - og‘zaki belgining mazmun tomoni, tushuncha esa voqelik. Ular inson hayotining aqliy, ma’naviy yoki hayotiy muhim moddiy sohasiga tegishli b o‘ lgan, odamlarning ijtimoiy tajribasi bilan rivojlangan va mustahkamlangan, ularning hayotida tarixiy ildizlarga ega b o‘ lgan, ijtimoiy va subyektiv ravishda tushunilgan jarayonlardir” 7 . Haqiqatdan ham, avvalo, belgilab olingan so‘zga 6 Аскольдов С.А. Концепт и слово . Статья. Опубликована в книге: Русская словесность: От теории словесности к структуре текста: Антология // Под общ. ред. В.П. Нерознака. – М.: Academia, 1997. – С. 267-279. 7 В.З.Демьянков Термин «концепт» как элемент терминологической культуры // Язык как материя смысла: Сборник статей в честь академика Н.Ю.Шведовой Отв. ред. М.В.Ляпон. – М.: Издательский центр «Азбуковник», 2007. (РАН: Институт русского языка им. В.В.Виноградова). – С. 606–622. 12 tegishli bo‘lgan konsept inson ongida gavdalanadi, so‘ngra bu bo‘yicha tushunchalar paydo bo‘ladi. D.S.Li x achev o‘zining «Концептосфера русского» nomli ilmiy ishida konseptni so‘zning lug‘aviy ma’nosi va insonning o‘z milliy qarashlari bilan to‘qnashuvi natijasida hosil bo‘ladigan fikrlash jarayoni ma h suli, deb ta’riflaydi. S.G.Vorkachev bu tushunchani “Konsept – tildagi o‘z ifodasi va lingvokulturologik spesifikatsiga ega tushuncha, tasavvur va bilimlar to‘plamidir”, 8 deydi. Bu madaniy tushuncha va tasavvurlarning verballashgan fikrni ham anglatadi. Konsept milliy til va milliy tafakkurga tegishli elementdir. Abstraktlikning yuqori bosqichida semantik shakllanish konseptning o‘ziga xosligidir”. Bu bildirilgan fikr Yu.S.Stepanovning bildirgan fikriga juda yaqin, “Konsept – bu madaniyat elementlaridan birining kishi tafakkurida shakllangan shaklidir, xuddi shu shaklda madaniyat kishi mental dunyosiga kirib boradi”. 9 Konsept tushunchasining mohiyatini yaqindan anglash uchun tilshunoslikda unga berilgan ayrim ta’riflarni keltirib o‘tamiz: D.S.Lixachev konseptga ta’rif berishda ma’no va tushuncha nuqtayi nazaridan yondashadi va quyidagicha baho beradi: «konsept – shaxsning tushunishi, mazmundorlikning oz miqdorda obyektiv ma’no va tushuncha tarzida namoyon bo‘lishi» 10 . Ye.S.Kubryakova esa konseptning tilda ifodalanishini e’tirof etgan holda uni bevosita xotira bilan bog‘laydi va xotira birligi sifatida ta’riflaydi: «Konsept – xotiraning faol birligi, mental so‘z boyligi, konseptual tizimlar va miya tili, olamning jami manzaralari, bilim kvanti. Eng muhim konseptlar tilda ifodalangan» 11 . 8 Воркачев С.Г. Культурный концепт и значение // Труды Кубанского государственного технологического университета. Сер. Гуманитарные науки. Т. 17, вып. 2. – Краснодар, 2003. – С. 268–276. 9 https://hozir.org/7-mavzu-milliy-madaniy-konsept-va-til-semantikasi-1-topshiriq.html . 10 Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Серия литературы и языка. Т. 52. № 1. – М., 1993. – С.281. 11 Кубрякова Е.С., Демьянков В.З.,.Панкрац Ю.Г, Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов. – М., 1996. – С.90-92. 13 Yu.S.Stepanov konseptga emotsional-ekspressivlik jihatdan yondashadi va «Konsept – mavhum, aniq-assotsiativ va emotsional-baholovchi birliklarni, shuningdek, iskanjalangan tushuncha tarixini qamrab oluvchi g‘oya», - d eb ta’riflaydi 12 . A.Solomonik esa konseptga reallik va irreallik nuqtayi nazaridan yondashishni ma’qul ko‘radi. U mazkur terminga quyidagicha ta’rif beradi: «Konsept – bu real hayot tushunchalari asosida ishlov berilgan mavhum ilmiy tushuncha» 13 . V.V.Kolesov konseptga ta’rif berishda unda badiiylik xususiyatlarining mavjudligi, adabiyotga xos bo‘lgan terminlarning unda aks etishini hisobga oladi: «konsept – o‘zining mazmundor shaklida – obraz, tushuncha va ramzda namoyon bo‘lgan tushuncha mohiyati» 14 . Nazarimizda , Ye.S.Kubryakova boshchiligida yaratilgan ” Kognitiv terminlarning q is q acha lu g‘ ati ” da konsept tushunchasiga birmuncha to‘liq ma’lumot berilgan: Konsept (lot.conceptual: ma’no, mazmun, tushuncha) – inson ongining ruhiy zaxiralari va mental birliklarni hamda uning tajribasi, bilimini aks ettiradigan ma’lumotlarni izohlash uchun xizmat qiluvchi atama; xotira, mental so‘zlar va miya bilan bog‘liq faol birlik - inson ruhiyatida aks etgan olam manzarasining konseptual tizimi, ya’ni shaxsning dunyo obyektlariga oid tasavvurlari, o‘ylari, taxminlari, bilimlari haqidagi ma’lumotlardir 15 . Kognitiv tilshunoslikda muhim hisoblangan konseptosfera termini bu – milliy konseptlarning jamlanmasi ma’nosini anglatadi. U til sohibiga oid konseptlarning barcha imkoniyatlari bilan vujudga keladi. Xalq konseptosferasi tilda anglashilgan semantik sferaga nisbatan keng hisoblanadi. Milliy madaniyat, xalq og‘zaki ijodi, fan va badiiy adabiyot qay darajada boy bo‘lsa, xalq konseptosferasi ham shunga mos holda keng hisoblanadi. Konsept va lisoniy olam manzarasi. Mavjud adabiyotlarning aksariyatida konsept tushunchasi “olam manzarasi” tushunchasi bilan bog‘liq holda talqin qilinadi. “Olam manzarasi” keng mazmun ifodalab, tilimizda inson ning yashash 12 Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. – М.,1997. – С.41-42. 13 Соломоник А. Семиотика и лингвистика. - М.: Молодая гвардия, 1995. – С.246. 14 Колесов В.В. Язык и ментальность. – СПб, 2004. – С.19-20. 15 Кубряков а Е.С. и др. Краткий словарь когнитивных терминов. – М.: Изд-во МГУ, 1996. - С.97- 99. 14 tarzidagi o‘ziga xos jihatlarni, insonning o‘zini o‘rab turgan voqelik, tabiat va jamiyat, ya’ni olam bilan o‘zaro aloqaga kirishishi, inson va olam dualizmidagi mavjud munosabat lar dialektikasini , boshqacha aytganda, kishi olamda mavjudligining muhim jihatlarini ifodalovchi tayanch tushunchalardan hisoblanadi. Inson ongli mavjudot sifatida tabiat va jamiyatda sodir bo‘luvchi voqealar markazida amal qiladi. Shu bois insonga nisbatan talqin qilinuvchi mazkur atama gumanitar fanlar sohasida faol qo‘llanilmoqda. Tilshunoslikning zamonaviy muammolari hisoblangan olam manzarasi, lisoniy ong, konsept va konseptosfera masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotlarda o lam manzarasi obyektiv olamda insonning o‘zini o‘rab turgan voqelikka munosabat i dan kelib chiquvchi qarashlar va talqinlar asosida ilmiy-idrokiy faoliyat yotgan ilmiy bili shga asoslanishadi, mazkur hodisalar mohiyatini olam ga tegishli mazmuniy-ontologik tuzilishini, murakkab tuzilmalar bilan bog‘lashadi. Mentallikni madaniy-tipologik tadqiq qilish taraqqiyoti va olam manzarasi, olam modeli har bir madaniyatda makon va zamon, sabab va oqibat, miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga uchrashi kabi kategoriyalarga tegishli bo‘lgan, bir-biriga bog‘liq bo‘lgan universaliyalar to‘plamidan tashkil topishi haqida xulosalarga kelishga imkon beradi. Inson dunyoqarashining asosini tashkil qilgan olam obraziga inson o‘zining ijtimoiy-madaniy faoliyati bilan suyanadi. Olam manzarasisiz insoniy muloqot va o‘zaro bir-birini tushunish bo‘lishi mumkin emas. Tabiiyki, olam manzarasi tilimizda badiiy konseptlarda yaqqol o‘z ifodasini topadi. So‘zlovchining hayotiy voqea-hodisalarni ko‘rib tahlil etishi, ma’lum bir xulosalarga kelishi va uni tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar vositasida badiiy ifodalashi badiiy konseptning bir ko‘rinishini shakllantirish barobarida muallifning o‘ziga xos uslubini shakllantiradi . Insonning xarakter-xususiyatlari, ichki olamini, tashqi ta’sirlar tufayli yuzaga keluvchi turli xil ruhiy holatlarini, inson hayotida uchrab turuvchi tinglovchi yoki o‘quvchi to‘g‘ri tushunadigan va idrok qiladigan tarzda ifodalash imkoniyati matnlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Shu bois konsept tushunchasi matn tushunchasi bilan chambarchas bog‘liq hisoblanadi. A.Hoji y ev matn atamasiga “ Yonma-yon harflar, yozuv orqali aks ettirilgan nutq, 15 umuman, nutq parchasi; tekst ” , deb ta’rif beradi 16 . M.Yo‘ldoshevning ko‘rsatishicha, tilshunoslikda “ … Nutq – bu so‘zlovchi nutqiy jarayoni bilan aloqador bo‘lgan hodisa sifatida ifoda etilsa, matn (tekst) ham ana shu nutqiy hodisaning yozilgan («bosma harf orqali aks etgan») parchasidir… “ Nutq ” o‘zining yozma shaklida «matn» atamasiga teng keladi… Har qanday nutqning yozma shakli matn tushunchasi mohiyatini ifoda etadi… Tekst – og‘zaki nutq, kontekstga nisbatan stabillashgan, ma’lum qoida-qonuniyatlar va adabiy til me’yorlari asosida shakllangan yozma nutq… Matn bir vaqtning o‘zida emas, balki bir necha asr avvalgi va keyingi shaxslar o‘rtasidagi aloqa munosabatini yuzaga chiqaruvchi vositadir ” 17 , deb izohlaydi. Matnlar orasida badiiy matnlar fikr ifodalash imkoniyatlarining kengligiga ko‘ra ajralib turadi. Konseptlarning o‘ziga xos xususiyatlari badiiy matnlarda bo‘rtib turadi. Badiiy matnlar tabiat manzaralari tasviridan tortib insoniy munosabatlarning eng nozik tomonlarigacha o‘quvchi yodida qoladigan, unga ta’sir etadigan darajada yoritib berish imkoniyatiga ega. Shuning uchun badiiy matnlarda tasviriylik va emotsionallikka alohida e’tibor beriladi. Badiiy matnlarda muallif badiiy konseptning estetik ta’sirini kuchaytirish maqsadida tildagi bo‘yoqdor, ta’sirchan so‘z va jumlalardan foydalanadi. Tilning tasviriy vositalari badiiy konseptda obrazlillikni, ta’sirchanlikni yuzaga keltiradi. Mazkur jarayon kommunikativ, perseptiv va interaktiv tuzilmalarda ko‘rinadi . Kommunikativ munosabatda insonlar o‘zaro turli xil tasavvurlar, g‘oyalar, manfaatlar, kayfiyatlar, tuyg‘ular, yo‘nalishlar va hokazo munosabatlar orqali fikr almashadilar. Insoniy muloqot sharoitida axborot va ma’lumotlar nafaqat uzatiladi, balki shakllanadi, aniqlanadi va rivojlanadi ham. Bunda kommunikativ jarayonning har bir a’zosi o‘zi bilan hamkorlik qilayotganning ham faolligini ko‘zlaydi. Hamkor ishtirokchi subyekt sifatida qo‘yiladi. Shu bois unga axborot uzatish jarayonida manfaati, maqsadi va x o h ishini inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Lekin muloqotning bu ko‘rinishida qiyinchiliklar yuzaga 16 Ҳожиев А.Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Тошкент. 2002. – 61-бет. 17 Ҳакимов М.Х.Ўзбек илмий матнининг синтагматик ва прагматик хусусиятлари: Филол.фан.н-ди …дисс.-Тошкент,1993. 17,18,21 – бетлар. 16 kelish, turli to‘siqlar paydo bo‘lishi ehtimolini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Interaktiv - (o‘zaro ta’sir) muloqot odamlar o‘zaro ta’sirlanishi jarayonida nafaqat axborot almashinuvini, balki harakatlar almashinuvini yo‘lga qo‘yish, umumiy faoliyatni rejalashtirish ham muhim sanaladi. Muloqot sharoitida anglanadigan jarayonlarni faollashtirishda qarama-qarshi fikrlar va qarshiliklarga duch kelish natijasida paydo bo‘ladigan muammoli h olatlar muhim sharoit bo‘lib hisoblanadi. Qo‘shimcha axborot va ma’lumotlarga ehtiyoj kuchayib boradigan ko‘ptomonlama uyg‘unlik yuzaga keladi. Bu qo‘shimcha faoliyat qatnashchilarining o‘zaro ta’siri tezligini oshishiga olib keladi. Perseptivlik - (qabul qilish) muloqot jarayoni qatnashchilari o‘rtasida bir-birlarini tushunish va bir-birlariga tushuntira olish g‘oyatda muhim. Bir- birlarini tushunishning o‘zi turlicha talqin etilishi mumkin: hamkor xohishi, maqsadini tushunish va motivlarini to‘g‘ri yo‘naltira bilish. Muloqot odamlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir va o‘zaro tushunishning murakkab ijtimoiy-psixologik jarayoni sifatida turli xil vositalar yordamida amalga oshiriladi. 18 Har bir ijodkor voqelik faktlarini qanday anglashi, ularga qanday munosabatda bo‘lishi va baholashi, ularni tasvirlashda qanday til birliklaridan foydalanishiga qarab bir- biridan farq qiladi. Badiiy matnlarni tadqiq etgan tilshunos M.Yo‘ldoshevning quyidagi fikrlarini keltirish o‘rinlidir: badiiy matn badiiy asar mazmunini ifodalagan, funksional jihatdan tugallangan, tilning tasvir imkoniyatlari asosida shakllangan, o‘zida turli uslub ko‘rinishlarini muallif ixtiyoriga ko‘ra erkin jamlay oladigan, kishilarga estetik zavq berish xususiyatiga ega bo‘lgan g‘oyat murakkab butunlik hisoblanadi. Badiiy matnda boshqa uslub matnlarida bo‘lganidek qat’iy mantiq, soddalik, tushunarlilik, normativlik kabi qonuniyatlarga to‘la-to‘kis amal qilinavermaydi. Unda badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalaniladi. Ta’sirchanlik birinchi planga ko‘tariladi. Ohangdor, jozibador so‘zlar ko‘p qo‘llaniladi. Tasvirlanayotgan voqelikda uyg‘un bir musiqa, ichki bir garmoniya sezilib turadi. Insonni ruhan to‘lqinlantirish, yig‘latish, kuldirish, xayolot olamiga 18 Ҳусанов Б., Ғуломов В. Муомала маданияти. -Тошкент, 2007. – 16-бет. 17 yetaklash, o‘yga cho‘mdirish, estetik tafakkurini shakllantirish, voqea-hodisalarga teran, boshqacha nazar bilan boqishga o‘rgatish kabi ko‘plab imkoniyatlarni o‘zida mujassam qilgan. Badiiy matn, ma’lumki, badiiy uslub talablari, qoliplari asosida shakllantiriladi, shuning uchun unda poetik, romantik, tantanavor ifoda shakllaridan keng foydalaniladi. So‘zlarning tanlanishi, gap tuzilishi, leksik- semantik, ritmik-intonatsion birliklarning qo‘llanishi ham mazkur uslub talablaridan kelib chiqadi. Badiiy matnning lisoniy xususiyatlaridan eng muhimi ham shundaki, unda emotsional bo‘yokdor so‘zlarga, sheva so‘zlariga, tarixiy va arxaik so‘zlarga, jargon va argolarga, ko‘chma ma’noli so‘zlarga, ma’nodosh, shakldosh, o‘xshash, talaffuzli va zid ma’noli so‘zlarga, shuningdek, ibora, maqol- matal va aforizm kabi birliklarga keng o‘rin beriladi 19 . Ko‘rinadiki, konsept tushunchasi tilning sinxronik va diaxronik holati, nutqning og‘zaki va yozma shakli, nutqning turli ko‘rinishlari, nazmiy va nasriy matnlar, og‘zaki ijod namunalari bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi . Olam manzarasi tushunchasiga bog‘liq holda konseptlar inson dunyoqarashining tayanch unsurlaridan hisoblanadi va jamiyatda inson axloqi va bilim birligining mustahkam aloqasini ta’minlaydi. Insonlar til vositasida o‘zaro muloqotda bo‘ladi, bir-birlariga nutqning og‘zaki yoki yozma ko‘rinishida ta’sir o‘tkazadi yoki ta’sirlanadi. Kishilarda o‘zaro bir-birini tushunish va ruhiy olamlariga kirib borishi sharoitida insoniy muloqot bo‘lishi mumkin, odamlardagi ruhiy olamlar kesishuvi ular uchun olamni tasavvur qilishning umumiyligi hisobiga bo‘ladi. Tushunishdagi buzilish olamning global manzarasining o‘zgarishida, kategorial to‘plamlar o‘zgarishi, yangi olam obrazining namoyon bo‘lishida yuzaga keladi. Har bir olam manzarasi o‘zida olamning ma’lum obrazini muhrlaydi, tildagi mavjud konseptlar vositasida uni namoyon qiladi. Olam manzarasi m a ’lum voqelikni ko‘rish, olamni ma’lum mantiqiy tushunish va tasavvur qilishga muvofiq konseptlar tarzida idrok qilinadi. Konsept bo‘yicha olib borilgan ishlar o‘zbek tilshunosligida maqtanarli darajada emas. Internet sahifalari orqali kuzatishlarimiz natijasida rus 19 Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Тошкент, 2007 . – 35-бет. 18 tilshunosligida olib borilgan tadqiqotlar nihoyatda ko‘pchilikni tashkil etishining guvohi ham bo‘ldik. Rus olimlari tomonidan berilgan ta’rif, nazariya va tasniflar konseptologiya bo‘yicha bajarilajak ishlar uchun nazariy asos bo‘lsa, ajab emas. O‘zbek tilshunosligida tahlil va talqin vositasi hamda termin sifatida “ k o ns ept” atamasi 1990 - yillardan boshlab qo‘llanila boshlagan. Bugungi kunga qadar ko‘plab olimlar bu borada o‘z tadqiqotlarini olib borgan bo‘lsa-da, yakdil bir qaror sifatida uning aniq ta’rifini berishgan e mas. Ko ns ept zamonaviy tilshunoslikning yadrosi sifatida takomillashib borayotgan tadqiqot sohasidir. U bevosita inson ongi, idroki bilan bog‘liq bo‘lgan jarayon bo‘lib, oliy tafakkur mahsuli sifatida namoyon bo‘ladi. Bu tushunchaga juda ko‘plab olimlar o‘zlarining ta’riflarini berishgan . Birmuncha yangi hisoblangan bu yo‘nalish bo‘yicha o‘zbek tilshunosligida ham tadqiqot ishlari ko‘lami ortmoqda. Shu o‘rinda Sh.Safarov, N.Mahmudov, T.Mardiyev, E.Mamatov, M.Rahmatova, O‘.Yusupov, G. H oshimov 20 kabi olimlarning tadqiqotlarini alohida ta’kidlash joiz. Konsept –tushuncha – so‘z munosabati. “Konsept” tushunchasi mavhum hodisa bo‘lganligi sababli uni aynan bir birlikning mavjud bo‘lmagan, moddiy ko‘rinish aks etmagan, balki ongimiz, tafakkurimiz orqali hosil qiladigan ma’nolar 20 Сафаров Ш.С. Когнитив тилшунослик. – Жиззах: “Сангзор”, 2006. – Б 92.; Сафаров Ш.С. Прагмалингвистика. –Тошкент: ―Ўзбекистон Миллий энциклопедияси нашрёти, 2008. – Б.300.; Сафаров Ш.С. Тил назарияси ва лингвометодология: монография. -Тошкент. -BAYOZ, 2015. – Б. 376.; Маҳмудов Н. Ўзбек тилининг тараққиёти. // Ўзбек тили ва адабиёти. – Т. 2002. 4-сон. – Б. 5- 7.; Мардиев Т. “Бахт” концептининг лингвомаданий ва семантик талқини (инглиз ва ўзбек тиллари қиёсида) // “Хорижий филология: тил, адабиёт, таълим” (илмий ахборотнома журнали). – Самарқанд: СамДЧТИ нашриёти, 2016, №10. – Б.36-44.; Мардиев Т. “Дўстлик” концепти билан боғлиқ паремияларнинг семантик хусусиятлари. // “Хорижий филология: тил, адабиёт, таълим” (илмий ахборотнома журнали). – Самарқанд: СамДЧТИ нашриёти, 2010, №1. – Б.43-46.; Мардиев Т. Инглиз ва ўзбек тилларида “Дўстлик” концептининг вербаллашуви. Монография. – Тошкент: “Наврўз” нашриёти, 2015. – Б. 156.; Мардиев Т. Концептнинг лисоний структураси // “Хорижий тиллар ва адабиётларни ўрганишда маданиятлараро мулоқот” –Тошкент: ЎзДЖТУ нашри, 2010, - Б.247-250.; Мардиев Т. Лингвоконцептлар типологияси // Международной научно-практической конференции на тему: “Проблемы образования и занятости населения”. – Самарқанд: СамДЧТИ, 2008. – Б. 124-126; Маматов А.Э. Тилга когнитив ёндашувнинг моҳияти нимада? // Тилшуносликнинг долзарб масалалари: Проф. А.Нурмонов таваллудининг 70 йиллигига бағишлаб ўтказилган илмий -амалий анжуман материаллари. – Андижон, 2012. – Б. 212-219.; Раҳматова М. Ўзбек лингвомаданиятида “хунуклик” концептининг лексик ифодаланиши // Бухоро давлат университети илмий ахбороти. – Бухоро, 2013, №4. – Б.51-54.; Раҳматова М. Гўзаллик концептининг бадиий матнларда воқеланиши ва унинг концептуал таҳлили. – Бухоро, 2019, №2. - Б.101-107.; Юсупов Ў.Қ. Маъно, тушунча, концепт ва лингвокультурема атамалари хусусида // Стилистика тилшуносликнинг замонавий йўналишларид а. Илмий-амалий конференция материаллари. –Тошкент: 2011.–Б. 49-56; 19 jamlanmasi sifatida baholaymiz. Bu borada M.Rahmatova: “Inson faoliyati davomida to‘plangan bilim uning ongida aks etar ekan, bunday mental reprezentatsiya milliy-madaniy faoliyatning aks etishidir”,- degan fikrni bayon etadi. 21 Biroq “konsept” atamasini “ma’no”, “tushuncha” kabi hodi salar bilan bir qatorga qo‘yish mumkinligi, shu bilan birgalikda ular aynan bir xil emasligi, o‘zaro umumiy va farqli tomonlarini ajratib olish kerakligini unutmasligimiz kerak. Bu haqda tilshunos olim Sh.Safarov shunday fikrlarni bildiradi: “Ushbu savollarga hozircha to‘liq javob topilganicha yo‘q va uning topilishi ham gumonli. Gumon tug‘ilishining, albatta, sabablari bor. Dastavval, “konsept” tushunchasining o‘ta mavhum hodisa ekanligini, uning zamiridagi “mental struktura” hech qanday moddiy ko‘rinishga ega bo‘lmasdan, balki aqliy idrok jarayonida hosil bo‘ladigan, tasavvurdagi tuzilma ekanligini unutmaslik lozim. Boz ustiga, “konsept” atamasi “tushuncha”, “ma’no”, “mazmun” kabi boshqa mental hodisalar bilan yonma-yon turadikim, ularning o‘zaro munosabatini aniqlash, farqli belgilarini ajratish muammosi ham paydo bo‘ladi» 22 . Bu borada olim fikrlarini davom ettirib, “Mantiqiy faoliyat hosilasi bo‘lgan “ t ushuncha” va kognitiv tilshunoslikda keng miqyosda qo‘llanilayotgan “konsept” atamalarini bir xil mazmunda qo‘llash mumkinmi? So‘zsiz, bu ikkala hodisa ham tafakkur birligi sifatida namoyon bo‘ladi. Bularning ikkalasining ham boshlang‘ich nuqtasi voqelikdagi predmet – hodisaning his qilinishi va obrazli tasavvur qilinishi bilan bog‘liq”, - degan fikrlarni aytib o‘tadi 23 . Endi tilshunoslik bo‘yicha yaratilgan qomuslarda tushunchaga berilgan izohlarni ko‘rib o‘tamiz: Tushuncha — narsa va hodisalarning muhim xususiyatlari, aloqalari va munosabatlarini aks ettiruvchi tafakkur shakli. Tushuncha bilish mahsulidir, bu bilish oddiydan murakkabga ko‘tarila borib, eski tushunchalarni mukammallashtiradi, aniqlashtiradi va yangilarini shakllantiradi. 21 Раҳматова М.М. Инглиз, ўзбек ва тожик миллий маданиятида “гўзаллик” концептининг лисоний хусусиятлари. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати. – Бухоро: 2019. – 13-бет. 22 Сафаров Ш. « Концепт » ҳодисаси ҳақида // Систем-структур тилшунослик муаммолари (Н.Қ.Турниёзов таваллудининг 70 йиллигига бағишланган Республика илмий-назарий конференцияси материаллари). – Самарқанд, 2010. – 18 5 -1 88 -бетлар. 23 Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах: Сангзор, 2006. – 13-бет. 20 Tushunchaning asosiy mantiqiy vazifasi biror narsani boshqa narsadan fikran ajratishdan iborat. Predmetlar turkumlarini ajratish va ularni tushunchada umumlashtirish tabiat qonunlarini bilishning zarur shartidir. Har bir fan muayyan tushunchalar bilan ish ko‘radi, ularda bilimlar jamlanadi. Tushuncha hissiy bilish shakllaridan farq qilib, inson miyasida to‘g‘ridan - to‘g‘ri aks etmaydi. U taqqoslash, analiz, sintez, abstraksiyalash, umumlashtirish kabi mantiqiy usullardan foydalangan holda hosil qilinadi. 24 Ta’rifdan ma’lum bo‘ladiki, tushuncha bilish jarayoni mahsuli sifatida mantiqiy fikrlashning asosiy birligi hisoblanadi. Shunday ekan, unga tilshunoslik nuqtayi nazaridan qanday yondashish lozim, ular orasida qanday bog‘liqlik mavjud, degan savollar tug‘ilishi tabiiy, albatta. Qomuslarda qayd qilinishicha, t ushunchaning shakllanishi so‘z bilan bog‘liq. Ular o‘rtasidagi uzviy aloqadorlik tafakkur va til o‘rtasidagi bog‘lanishning aniq tarzda namoyon bo‘lishidir. Tushunchalar so‘z va so‘z birikmalari yordamida ifoda qilinadi. Har qanday tushuncha abstraksiyadan iboratdir, bu hol tush u nchada voqelikdan uzoqlashgandek tuyulsa-da, haqiqatda esa tushuncha yordamida voqelikning muhim tomonlarini ajratib, tadqiq qilish yo‘li bilan chuqurroq bilib olinadi. Tushunchalarning o‘zaro aloqadorligi va bir-biriga o‘tib turishi dialektik mantiqning tushuncha haqidagi qoidasining muhim tomonlaridan biridir. 25 Haqiqatdan ham bir so‘z turli shaxslar tafakkurida turlicha tushunchalarda namoyon bo‘lishi mumkin. Masalan, “ota” bir kishi uchun “ pir ”, “ xazina ”, “ oilaboshi ” bo‘lsa, boshqa kishi uchun “ armon ”, yana boshqalar uchun esa “ o‘gaylik ” hislarini uyg‘otuvchi shaxs tushunchalarini anglatadi. Ko‘rinadiki, o‘zaro bir sinonimik qatorni tashkil etuvchi so‘zlarning qo‘llanish darajasi bir xil emas. Ularning ayrimlari bugungi nutqimizda faol qo‘llanilsa, ayrimlari allaqachon tarixiy so‘zga aylanib ulgurgan. So‘zlar qo‘llanishiga davriylik nuqtayi nazaridan yondashuv ularning konseptual maydonini shakllantiradi. “So‘zlarning eskirishi, ya’ni bugungi adabiy til nuqtayi nazaridan eskilik bo‘yog‘ini olishi turli sabablar bilan voqe bo‘lishi mumkin. So‘zlar, asosan, o‘zi anglatgan tushunchalarning 24 https://qomus.info/encyclopedia/cat-t/tushuncha-uz/ 25 https://qomus.info/encyclopedia/cat-t/tushuncha-uz/ 21 butunlay yo‘qolib ketishi sababli yoki boshqa so‘zlarning siquvi, “tazyiqi” bilan faol qo‘llanishdan chiqib, eskirib qoladi. Birinchi holatda tushunchaning o‘zi yo‘qolib ketgani uchun uni ifoda etgan so‘z kishilarning faol lug‘atida keraksiz bo‘lib qoladi. Ikkinchi holatda esa muayyan tushunchaning ifodasi bo‘lgan so‘zning o‘rnini shu tushuncha ifodasi uchun yana ham qulayroq bo‘lgan boshqa so‘z olishi natijasida oldingi so‘z faol lug‘atdan o‘z-o‘zidan chiqib ketadi.” 26 Shunisi xarakterliki, ota konseptini ifodalovchi “ padar”, “padari buzrukvor”, “ pushtipanoh”, “qiblagoh” kabi so‘zlar bugungi kun uchun tarixiy hisoblansa, tilimizda mazkur so‘z anglatgan ma’noni ifodalovchi “dada” so‘zining faollashuvi kuzatiladi. Demak, so‘zlarning og‘zaki yoki yozma nutq ko‘rinishidagi vazifasi o‘ziga xos. U tushunchaga ham, konseptga ham xos bo‘lgan xususiyatlarini o‘zida jamlaydi va umumiylik xususiyatiga egaligi bilan ajralib turadi. Lug‘atlarda ta’kidlanishicha, So‘z — tilning narsa-hodisa, jarayon va xususiyatlarni nomlash uchun xizmat qiladigan eng muhim struktur-semantik, ma’noviy birligi; o‘z tovush qobig‘iga ega bo‘lgan, borli q dagi narsalar haqidagi tushunchani, ular o‘rtasidagi aloqa yoki ularga munosabatni ifodalay oladigan, turli grammatik ma’no va vazifalarda qo‘llanadigan eng kichik nutq birligi, leksemaning nut q da muayyan shakl va vazifa bilan voqelangan ko‘rinishidir. So‘z gap uchun qurilish materiali bo‘lib xizmat qiladi, lekin undan far q li ravishda, xabar yoki tugal fikr ifodalamaydi. O‘zida leksik va grammatik ma’noni birlashtirgan so‘z muayyan turkumiga mansub bo‘ladi. Tilshunoslikda «so‘z» atamasi leksemaga nisbatan ham qo‘llanadi va leksik so‘z deb yuritiladi. Mas, «so‘z yasalishi», «yasama so‘z» birikmalarida «so‘z» xuddi shu ma’noda qo‘llanadi. Leksemaning nutqda muayyan shaklda voqelangan holati tilshunoslikda s o‘z shakl, leksema shakl yoki morfologik so‘z deb ham yuritiladi. 27 Bu ta’rifda so‘zning leksik-grammatik tabiati yoritilgan. Lekin so‘zning semantik, mantiqiy tomonlari ham borki, ular so‘zning funksional tabiatini qamrab oladi. Lug‘atda bu haqda shunday ma’lumot berilgan: « So‘zning tovush va ma’no tomoni bor . Lekin har qanday tovush yig‘indisi s o‘z 26 Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқи маданияти. – Тошкент: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2009.- 106-бет. 27 https://qomus.info/encyclopedia/cat-s/soz-uz-2/ 22 bo‘lavermaydi. Tovush yoki tovush birikmasi s o‘z bo‘lishi uchun ma’noga ega bo‘lishi, ya’ni muayyan til egalari shu tovushlar vositasida biror narsani anglashi yoki bir-biriga anglatishi kerak. So‘z ma’nosida umumiylik va yakkalikning, barqarorlik va o‘zgaruvchanlikning dialektik o‘zaro munosabati aks etadi. Ma’noning barqarorligi o‘zaro tushunishni qulaylashtirsa, uning o‘zgaruvchanligi ( so‘zning aniq, bir ma’nosidagi o‘zgarishlar) s o‘zdan borliqdagi yangi tushuncha va narsalarni nomlashda foydalanishga imkon beradi, badiiy so‘z san’atining muhim omillaridan hisoblanadi. So‘zning ko‘p ma’noliligi ham aynan ma’noning o‘zgaruvchanligi bilan bog‘liq. So‘zlovchining nomlanayotgan narsaga munosabati s o‘z ma’nosining so‘zlovchi his - tuyg‘usini, shaxsiy fikrini ifodalovchi emotsional jihatini tashkil etadi. So‘z tilda muayyan tizimni shakllantiradiki, bu tizim s o‘zning grammatik belgilari ( so‘z turkumlari ) ga va semantik munosabatlari (sinonimlar, omonimlar, antonimlar ) ga asoslanadi». 28 O‘zbek tilshunosligida T.Mardi y ev konsept tushunchasiga berilgan ta’rif, xulosa va nazariyalar haqida ham to‘xtalib o‘tadi: “Konseptlar, odatda, inson turmush tarzi bilan bog‘liq ma’lum tushunchalarni maxsus qoliplarga solish, lisoniy va madaniy mavjudligini belgilashga qaratiladi. Ma’lum bir konsept har bir lingvomadaniyatda o‘ziga xos shakllanishga ega sanaladi. Konseptlar, o‘z navbatida, so‘z ma’nolariga nisbatan keng talqin etiladigan, murakkab tipologik qurilmaga ega.” 29 Xuddi shu asosda T.Mardiyev “Baxt” konsepti borasida olib borgan izlanishlari natijasida ushbu tushuncha o‘z atrofida qarindoshchilikning ijobiy munosabatlari, sog‘lom turmush tarzi, jamoaviy munosabatlardagi ijobiylik (qo‘ni-qo‘shni, jamoa va shu kabilarda o‘z o‘rniga ega bo‘lish), ma’naviy-axloqiy turmush tarzi, jismoniy sog‘lik, sevgi, muhabbat, turmush tarzidan to‘laligicha qoniqish hosil qilish va rozilik, xudodan rozilik, istak-xohishning amalga oshishi, yetuklik, turmushga chiqish yoki turmush qurish, taqdirdan rizolik, farzandli bo‘lish va farzandlarning axloqiy-ma’naviy yetukligi kabi konseptual birliklarni qamrab oladi, degan xulosaga keladi. ( Qarang: Mardiyev, o‘sha asar, 44-bet ) . 28 https://qomus.info/encyclopedia/cat-s/soz-uz-2/ 29 Мардиев Т. “Бахт” концептининг лингвомаданий ва семантик талқини (инглиз ва ўзбек тиллари қиёсида) // “Хорижий филология: тил, адабиёт, таълим” (Илмий ахборотнома журнали). – Самарқанд: СамДЧТИ нашриёти, 2016, №10. – Б.36-44. 23 Bundan tashqari, olim “Do‘st/friend”, “baxtsizlik”, “mehr-muhabbat”, “yurak” konseptlari bo‘yicha ham izlanishlar olib borib, tadqiqotlari jarayonida o‘zbek va ingliz tili materiallarini o‘zaro solishtirgan holatda lingvomadaniy ko‘rinishda leksik-semantik, etnik jihatdan tahlil qilib bergan. Xuddi shu yo‘nalishda M.M.Rahmatovaning ham filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiya mavzusi “Ingliz, o‘zbek va tojik milliy madaniyatida “Go‘zallik” konseptining lisoniy xususiyatlari” deb nomlanib, olima bu tadqiqot ishida ingliz, o‘zbek va tojik tillari maqollarida aks etgan “Go‘zallik konsepti doirasida go‘zallik prototip ma’nolarining botiniy go‘zallik, zohiriy go‘zallik, muhit, hodisa, predmet go‘zalliklari kabi aksiologik (qadriyatlar bilan bog‘liq) xususiyatlari asoslab bergan. Qolaversa, ishda chog‘ishtirilayotgan tillarda “Go‘zallik” konseptiga oid leksema va frazemalarning paydo bo‘lishi, o‘zgarishi jarayonlarida milliy qadriyatlar ta’sirining derivatsion (so‘z yasalish) jihati asoslab berilgan. Bundan tashqari, ushbu konseptning tilda voqelanishida har uchchala xalqning etnik xususiyatiga xos tabiat hodisalari, zoonimlar, o‘simliklar dunyosi, antroponimlar (kishi nomlari), taom nomlari, diniy antroponimlar, istorizmlar, uslubiy xos so‘zlar va ijtimoiy mavzularga oid lisoniy birliklarning umumiy hamda milliy-madaniy xususiyatlarining konseptual izomorfik va allomorfik jihatlari isbotlangan. 30 Prof. O‘.Q.Yusupov k onsept haqida fikr yuritar ekan, uni shunday ta’riflaydi: konseptni “tashqi yoki ichki dunyodagi biror bir narsa yoki hodisa haqidagi ongimizdagi bilimlar majmui, u haqidagi obrazlar va unga bo‘lgan ijobiy, salbiy, neytral munosabatlar, ya’ni baholashlardir. Konsept bilan tushunchani aysbergga o‘xshatish mumkin. Agar konsept aysberg bo‘lsa, uning suvdan chiqib turgan qismi tushunchadir” 31 . Bu fikrga ham qo‘shilish mumkin, chunki aysbergning suvdan chiqib turgan qismi uning suvostidagi qismiga nisbatan anchayin kichik. Demak, biror so‘zni konseptual tahlilga tortishda, dastlab, uning lisonda paydo 30 Раҳматова М.М. Инглиз, ўзбек ва тожик миллий маданиятида “Гўзаллик” концептининг лисоний хусусиятлари. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати.- Бухоро, 2019. 8 -бет. 31 Юсупов Ў.Қ. Маъно, тушунча, концепт ва лингвокультурема атамалари хусусида // Стилистика тилшуносликнинг замонавий йўналишларида. Илмий амалий конференция материаллари. – Тошкент, 2011. – Б. 49. 24 bo‘lgan voqelanishi tushuncha deb qaraladigan bo‘lsa, chuqurroq kognitiv talqin qilinganda uning yanada ko‘proq mazmuni namoyon bo‘laveradi. Konsept so‘zni shunchaki anglatgan ma’nosiga qarab emas, balki uning borliqda ifodalanadigan barcha tushunchalarini, inson idroki bilan bog‘liq jihatlarini, lingvomadaniy ko‘rinishlarini kognitiv talqinda tahlil etadi. Xullas, keyingi yillarda tilshunoslik sohasida paydo bo‘layotgan yangi yo‘nalishlarning mavjudligi bu sohadagi modernizatsiyalanishning keskin sur’atlarda ekanligidan dalolat beradi. Ana shunday yo‘nalishlardan biri bo‘lgan kognitiv tilshunoslikning asosiy tushunchalaridan biri bo‘lgan konsept atamasi, dastlab, rus tilshunosligida, so‘ngra jahonning boshqa tilshunoslik sohalariga kirib bordi. Aynan o‘zbek tilshunosligida XX asrning 90- yillariga kelib shakllangan bu tushuncha bugungi kunda ham o‘z tadqiqotchilariga ega. Jahon tilshunosligiga nazar tashlasak, tilning konseptul tabiatiga bo‘lgan talab va bu ko‘lamda qilingan ishlar, nazariyalar 80-yillarga kelib birmuncha tanqidlarga uchraydi. Yillar o‘tishi bilan esa tadqiqot maydoni kengayib konsept va konseptual sohaga talab va qiziqish qayta tiklandi. Yuqorida jahon va o‘zbek tilshunoslari tomonidan “Konsept” terminiga berilgan ta’riflarni, qolaversa konseptologiya sohasida ilmiy izlanishlar olib borgan tilshunos olimlar, tadqiqotchilar va ularning ilmiy ishlarini keltirib o‘tdik. Ularda keltirilgan fikrlarni umumlashtiradigan bo‘lak “konsept” so‘zi lotincha “conceptus” so‘zining tarjimasi bo‘lib, “tushuncha” degan ma’noni anglatadi. U o‘zbek tilidagi “tushuncha”, “ma’no” so‘zlari bilan sino n imlik hosil qila oladi, biroq mazmun-mohiyatan bir xil emas. U tafakkur mahsuli sifatida insonning o‘y- xayollari, fikrlash tarzi natijasida to‘plangan axborotning umumiy bir tizim asosida shakllangan ko‘rinishidir . Xulosa qilganda, konsept inson ichki olami, ruhiyati, milliy xususiyatlari, o‘z hayoti davomida orttirgan bilimi, olamni qanday idrok qilishi, tasavvurlarini qamrab oladigan ma’lumotlardir. Mazkur tadqiqot ishimizda ota tushunchasini qamrab oladigan konseptlarni tegishli matnlar tarkibidan aniqlashga hamda lisoniy-kognitiv jihatdan tahlil qilishga harakat qilamiz. 25 Ota termini turkiy tillarning barchasida mavjud bo‘lib, shakliy jihatdan deyarli farqlanmaydi. Bu to‘g‘risida I.Ismoilovning “Turkiy tillarda qavm- qarindoshlik terminlari” kitobida o‘zbek tilida ota, dada, ada, aba ; uyg‘ur tilida ata, dada ; qozoq, qirg‘iz va qoraqalpoq tillarida ata, aka (ake, ke)ǝ ; Turkman tilida ota, kaka formalari ota ma’nolarida ishlatilib termin sifatida qayd etilganligi ta’kidlanadi hamda ular orasidan ota, dada, ata umumdialektal so‘z ekanligi, biroq ularning iste’mol o‘rinlari, leksik-morfologik xususiyatlari bir-biridan farq qilishi aytib o‘tilgan. 32 O‘zbek xalqi dialektal leksikonida ushbu atamaning ota, dada, ada, aka ; badiiy adabiyotda esa padar, pushtipanoh, qiblagoh kabi shakllari mavjud. Bundan tashqari ular orasidan padar, ota formalari ayrim turkumlarga oid so‘zlar va yasovchi qo‘shimchalar bilan grammatik aloqaga kirishib, sintaktik va leksik butunlik hosil qilgan. Masalan, bu birliklar tilimizda: Padari buzrukvor - ulug‘, katta ota ma’nosida . Misol: Kechqurun ishdan qaytganda padari buzrukvori ishkom tagidagi so‘zida parquv yostiqqa yonboshlab o‘tirgan edi. (Muhammad Ali Sulola ocherk// Sharq yulduzi jurnali, 2012-yil, 1- so n , 12-bet); Oqpadar - otasi voz kechgan, oq qilgan farzand ma’nosida . Misol: Bunaqa oqpadar, kallakesarlarni peshonasidan otish kerak. (Said Ahmad. “Ufq”, 238- bet.) ; Padarla’nati – qarg‘ish so‘z ma’nosida. Misol: O‘bba padarla’nati, hali shunaqa ish qildi deng-chi? (A.Qodiriy, “O‘tkan kunlar” 124-bet.) Padarkush - otasini o‘z qo‘llari bilan o‘ldirgan shaxsga nisbatan ; Misol: Bu bolalar ham malomatga qoldi, Hazratbegim. Maktabga borsa, tengdoshlari “padarkushning bolasi”deb davraga qo‘shmas emishlar. (P.Qodirov. Ona lochin vidosi,163-bet.); Otabeqadr - otasini hurmat-iz z at qilmaydigan odamga nisbatan. Misol: Sen, qachon bunday otabeqadr b o‘lishga ulgurding? (Mahalliy lahjadan); O‘gay ota - onaning boshqa turmushidan bo‘lgan bolalariga otalik qiluvchi shaxsga nisbatan. Misol: Yangi xotinning ra’yiga qarab bugungacha o‘z o‘g‘liga 32 Исмоилов И.А.. Туркий тилларда қавм-қариндошлик терминлари. Ўзбекистон ССР “ФАн”нашриёти, Тошкент-1966, 27-бет. 26 o‘gay ota qatorida bo‘lmoqdan boshqa narsa kelmagan otani o‘y bosdi . (Ahmad Lutfiy Qozonchi, O‘gay ona, roman. 5-bet.); Qayinota - turmush o‘rtog‘ining otasiga nisbatan . Misol: Navro‘z kunlarida shu bog‘da boshiga oq harir ro‘mol yopinib, Sohibqiron qaynotasiga kelin salom qilganini begim hayajon bilan eslaydi. (P.Qodirov. Ona lochin vidosi. 4-bet.) Tutingan ota - biror kimsa bilan ahdlashib, qarindoshlik aloqasini o‘rnatgan holda otalik munosabati bog‘langan shaxsga nisbatan. Misol: tutingan ota- onalarga o‘z tarbiyasiga olgan har bir bola uchun har oylik nafaqa xalq ta’limi boshqarmalari orqali har oyning 10-sanasiga qadar to‘lanadi. (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. 171-son. 12.04.1999-yil.) Otalik – ota vazifasini bajaruvchi, uning xususiyatlarini jamlagan shaxsga nisbatan qo‘llaniladi. Misol: Toshqul: “Bolalaringni ham olib kelaver, ularga otalik qilaman”,- demasa - da , yetim bolalarini boshlab kelaverdi. (Tohir Malik. Talvasa, 3- bet.) Otaliq - moddiy, madaniy yoki boshqa xil yordam ko‘rsatish, shu yo‘l bilan tashkilotlar va kishilarni bir-biriga bog‘lashdan iborat ijtimoiy burch, faoliyat yoki shunday yordam ko‘rsatishni o‘z zimmasiga olgan kishi yoki tashkilot ma’nosida. Misol: Har birimizni alohida-alohida to‘quvchi master xotinlar otaliqqa olishdi (A.Muxtor, Opa-singillar). 33 Bundan tashqari, kavkazlar va arablarda boy bo‘lgan ota-onalar tomonidan o‘z bolalarini ma’lum yoshga yetgunlariga qadar tarbiyalash maqsadida yollanadigan vassallarga berish odatiga, shuningdek, tarixiy nuqtayi nazardan qarasak, xonlar saroyidagi eng yuqori mansablardan biri, nonning maslahatchisi lavozimlariga nisbatan ham ushbu atama qo‘llanadi.; Otamlamoq - otasini qo‘msash, otam deb dod solish ma’nosida . Misol: Tabarruk yosh-da! Dunyoning to‘rt tomonidan odamlar otamlab kelgandir? (J.Kengboyev. Ko‘hna belbog‘, hikoya, 1 -bet.) ; 33 Ўзбек тилининг изоҳли луғати, беш жилдли, учинчи жилд. – Тошкент: «ЎзМЭ», 2008. 162-бет. 27 Otamlashmoq - yaqin insonlar bilan hasratlashish, yurakdan suhbatlashish, miriqib ulfatlashish ma’nosida qo‘llaniladi. Misol: Men bugun sen bilan so‘nggi marta otamlashayotgandirman. (T. Malik. Talvasa, 11-jild.) Bundan tashqari, nabiralar tomonidan murojaat qilinadigan, otasining otasi ma’nosini beradigan “ Katta ota ” ko‘rinishi ham mavjudki, ular ba’zi shevalarda (Masalan, Samarqand viloyati, Payariq tumani shevalarida) “katata”, “katta” shakllarida so‘zlashuv nutqiga xoslanib qolgan. Shuningdek, xalqimizda ota bilan bog‘liq juda ko‘p urf-odat, an’ana va marosimlar mavjud. Ulardan biri qiz kuzatish bo‘lib, kuyov o‘z navkarlari bilan kelib, barcha urf-odatlarni bajargach, kelinni uyidan olib ketish oldidan bo‘lib o‘tadi. Uyini tark etayotgan qiz bobo, amaki, tog‘a va shunga o‘xshash yaqin qarindoshlari bilan xayrlashadi. Eshik oldida ular qator bo‘lib terilib turishadi va oxirgi navbat ota bilan xayrlashishga keladi. Ushbu marosimning eng hayajonli nuqtasi qizning ota bilan xayrlashishidir. An’anaga ko‘ra, qiz otasining oyog‘iga uch marta bosh uradi va quchoqlashib xayrlashadi. Ota esa qizining peshonasidan o‘pib, duo bilan uydan kuzatadi. Bu holat otalar va qizlar uchun nihoyatda ta’sirli bo‘lib, ko‘pincha, ko‘z yoshlari bilan amalga oshiriladi. O‘zbek xalqida ota va qizlar o‘rtasida birmuncha chegara mavjud. Ya’ni otalar qizlariga bor mehrini ko‘rsataverishmaydi, qizlar ham otalariga onasiga bo‘lgan munosabatda bo‘la olishmaydi. Buning sababi, ota-uyning ustuni, har bir ish uning izni bilan qilinadi. Otalar uchun ham qizlar, or-nomus, sha’n ramzi bo‘lib, har qanday mavzuda va holatda ular bilan suhbat qilavermaydilar. Lekin yuqorida keltirilgan qiz uzatish marosimida esa mana shu chegaralar biroz yumshaydi va ota o‘z qiziga bor mehrini izhor qiladi. Yana bir ajoyib urf-odatimiz borki, bu qaynotaning kelin ko‘rish marosimi. Yangi kelin to‘ydan ertasi kuni qaynotasining yoniga yangi ko‘rpacha bilan borib ta’zim qiladi, bunda kelin yanga ham ishtirok etadi. Ba’zi hududlarda choy quyib beradi. Buning ramzi otaga hurmat-izzatdir. Qaynota esa keliniga rahmat aytib ko‘rmana uzatadi. Bu marosimlarning barchasida ota oilaboshi ekanligi, ulug‘ va hurmatga sazovorligi ma’nosi ufurib turadi. 28 Xullas, o‘zbek tilida “Ota” termini bilan bog‘liq ko‘plab leksik birliklar, urf- odatlar mavjud. Ularning barchasi o‘rganilayotgan termin turli tushunchlar kasb etishi va ularni tadqiq etish ehtiyojini keltirib chiqaradi. Quyida ushbu terminning turli manbalardagi ko‘rinishlarini tahlil qilib o‘tamiz. 1.2. “Ota” konsepti ilmiy tadqiqot predmeti sifatida va diniy-ma’rifiy matnlardagi talqini Badiiy matnda qo‘llaniladigan konseptlar , avvalo, badiiy asar mazmunidan kelib chiqib, aniq bir maqsad – badiiy-estetik ta’sirchanlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Chunki “ badiiy matn ijodkorning dunyoni, voqelikni obrazli estetik idrok qilishi mahsuli sifatida paydo bo‘ladi. Badiiy matnning yaratilishi ham, uning o‘zi ham, badiiy butunlik sifatida o‘quvchi tomonidan tushunilishi, idrok etilishi ham murakkab estetik faoliyatdir ” . 34 Keyingi yillarda mamlakatimizda din ravnaqi, uni insonlar ongiga to‘g‘ri singdirish borasida juda katta islohotlar boshlangan. Shu asnoda muqaddas kitob “Qur’oni karim”ning o‘zbekcha tarjima variantida mavjud matnlar tilshunoslikning turli sohalari bo‘yicha tahlil qilinmoqda. N.Uluqovning ko‘rs a tishicha, ekzotik leksika , asosan, chet tilga tarjima qilinayotgan adabiyotlarda yoki ch e t o‘lka xa lq larining tur mushi haqida hikoya qiluvchi asarlarda shu xalqqa xos ijtimoiy- siyosiy, madaniy-ma’naviy, milliy-etnik ruhni saqlash maqsadida qo‘llanadi. Milliy kolorit deganda, ma’lum bir xalqning yashash tarzi, shu xalqqa xos milliy taomlar, kiyim-kechak va uy-ro‘zg‘or anjomlari, milliy ismlar, taxalluslar, laqablar, shahar, qishloq hayoti, jug‘rofiy nomlar, hayvon va o‘simliklarning nomlari, ki shilarga oid daraja, unvon, taba q a va boshqa bo‘linishlar, milliy, diniy an’ana, marosim, urf-odat nomlari hamda boshqa bir qator etnografik belgilar tushuniladi. Ana shu qayd qilingan milliy xususiyatlarni ifodalaydigan lisoniy vositalar ekzotizm lardir. 35 N.M.Uluqov o‘zbekcha diniy matnlar ekzotik leksikasini 34 Юлдашев М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи: Филол. фан. ...д-ри. дисс. – Тошкент, 2009. – 163-б. 35 Улуқов Н. Ўзбекча диний матнлар экзотик лексикаси Филол. фанлари номз. дисс... автореф. Т., 1997. 11-б. Яна қаранг: Мирзаев И.К. Проблемы передачи слов, обозначающих реалии французской жизни, на узбекский язык. Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Л.: ЛТУ, 1975. – 149 с. 29 ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganib, o‘zbek tilshunosligida birinchi marta o‘zbekcha diniy matnlardagi ekzotizmlarning lug‘aviy ma’noviy, uslubiy xususiyatlarini keng tahlil qilgan, mavzuiy jihatdan guruhlarga ajratgan, ekzotizmlarning til leksikasidagi o‘rni, ularning o‘z va o‘zlashma qatlam so‘zlaridan farqli xususiyatlarini yoritgan. Xususan, olimning O‘DM (o‘zbekcha diniy matn) larda uchraydigan 500 ga yaqin ekzotizmlar semik tahlil usuli asosida ekzotik so‘zlar, ekzotik atoqli otlar kabi yirik mavzuiy guruhlarga, o‘z navbatida, bu guruhlar yana bir qator kichik mavzuiy guruhlarga ajratilganligini dissertatsiya bilan batafsil tanishish natijasida bilib oldik. 36 Hozirgi o‘zbek adabiy tilida islomiy leksika bo‘yicha kuzatishlar olib borgan D.Hakimov diniy matnlarni o‘rganish zaruratini quyidagicha izohlaydi: “ Islomiy leksika , avvalo, islom dini, islom manbalari hamda arab tili leksikasi bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun dastlab ana shu manbalar asosida o‘zbek tilidagi islomiy leksikani aniqlash va tahlil qilishga harakat qilamiz. Zero, hozirgi davrda mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida islom dinining roliga alohida e’tibor berilib, Vazirlar Mahkamasi qoshida Diniy ishlar qo‘mitasi tashkil etildi. Islom tadqiqot markazi va Islom universiteti ochildi, bulardan tashqari, Musulmonlar idorasi hamda Islom oliy mas’hadining obro‘-e’tibori tiklangan bir paytda ayni mavzuni o‘rganish va tahlil qilish islomiylikdan me’yorlangan adabiy tilga, lingvistikaga tomon fikr yuritishni talab qiladi” 37 . Yurtimizning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishi, x alqimiz milliy qadriyatlarining tiklanishi ijtimoiy hayotda Qur’on g‘oyalari va Payg‘ambar ko‘rsatmalari asosida pokiza yashashga chaqiruvchi diniy matnlarning keng miqyosda taraqqiy etishiga olib keldi. Bu esa diniy matnlar doirasida qaraluvchi bir qator konseptlarni ilmiy tahlilga tortish imkonini yaratdi. Qayd etish lozimki, sobiq sho‘rolar tuzumi davrida islomiy ruhda yozilgan asarlar bilan yaqindan tanishish ma’lum darajada chegaralab qo‘yilgan bo‘lsa, bugungi kunda Milliy istiqlol sharofati bilan diniy notiqlikka, diniy matnlarning 36 Тухтасинова Н. Агнотерминлар таржимасини бериш тамойиллари. https://www.oriens.uz/media/conferencearticles/26_217-227.pdf . 37 Ҳакимов Д. Ҳозирги ўзбек адабий тилида исломий лексика .- Т.: ЎТА, 2001, №4. – Б.64-65. 30 lingvostilistik xususiyatlarini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish sezilarli darajada kuchaydi. Mustaqillik davrida bu borada olib borilgan dastlabki kuzatishlar natijasi sifatida ayrim ilmiy-tadqiqot ishlari maydonga keldi 38 . Diniy ruhda yaratilgan matnlarda tilning eng muhim ijtimoiy vazifalaridan biri – ta’sirchanlikning yetakchilik qilishi, nutq qurilishining o‘ziga xosligi, badiiy, tasviriy vositalarga boyligiga ko‘ra unga oid matnlar ko‘pincha badiiy uslub doirasida qaralsa-da, ular o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. “ Chunonchi islom dinining muqaddas deb tanilgan asosiy kitobi Qur’onning saj’ usulida yaratilganligi va unda islom dinining aqidalari, e’tiqod talablari, huquqiy-axloqiy me’yorlari, cheklash hamda ta’qiqlari, Qur’ondan keyingi muqaddas manba – hadislarda Muhammad payg‘ambarimizning hayoti, faoliyati va ibratli ko‘rsatmalari badiiy matnlarga xos rivoya usulida berilganligi, umuman, bu turkumdagi matnlarning mohiyat va mazmuni insonlarni ma’naviy yetuklikka va axloqiy poklikka chorlashi kabi omillar diniy matnlarning badiiy matnlarga xos xarakterga ega ekanligidan dalolat beradi. Biroq diniy matnlarni to‘liq badiiy matnlar turkumiga kiritib bo‘lmaydi, chunki din – bu olamning yaratilishini tasavvur qilishning alohida uslubi, uni idrok etish usuli bo‘lib, shu nuqtayi nazardan diniy matnlar ilmiy xarakterga ham ega. Shuningdek, din jamiyatimizni tubdan qayta qurishga, uni demokratiyalashtirishga va insonparvar jamiyat barpo etilishiga yordam beradigan ijtimoiy omil ekanligiga ko‘ra, O‘DMlarda islom din va uning huquqiy qonunlari majmui - shariatga oid ko‘rsatmalar rasmiy matnlarga xos uslubda berilgan ” 39 . Yuqorida keltirilgan fikrlar o‘zbekcha diniy matnlar to‘g‘risida aytilgan bo‘lsa-da, ularni Qur’on va islom dini g‘oyalari asosida insonni ma’naviy poklikka targ‘ib qiluvchi konseptlarga nisbatan ham tatbiq qilishimiz mumkin. Diniy konseptlarda mavzu talabidan kelib chiqib Qur’oni karimdan olingan parchalar va 38 Ҳасан Б. Қуръони карим сўзларининг арабча-ўзбекча кўрсаткичли луғати. – Тошкент, 1995. – 17- б.; Ўринбоев Б. Сўфизм атамалари луғати.-Самарқанд:1998, - 128- б.; Ҳакимов Д. Ҳозирги ўзбек адабий тилида исломий лексика. // Ўзбек тили ва адабиёти, 2001, 4-сон. – 64-68 бетлар. 39 Улуқов Н.М. Ўзбекча диний матнлар экзотик лексикаси. Филол. фан. номз. дисс. автореф. – Тошкент, 1997.7-бет. 31 Payg‘ambar hadislari aynan keltiriladi. «Alloh taolo o‘z kitobida har bir narsaning ilmini nozil qildi. U ilmlar bulog‘i va manbaidir. Faqihlar undan hukmlar olib , halol haromni ajratadilar. Nahv olimlari undan e’rob qoidalarini o‘zlashtiradilar. Notiq va voizlar esa undan gap tuzishda balog‘at maslaklarini, so‘zlarni chiroyli tartibda keltirmoq yo‘llarini o‘rganadilar» 40 . Diniy matnlarda fikr ifodalash jarayonida yetakchilik qiluvchi qisqalik, aniqlik, obrazlilik, to‘g‘rilik, ifodalilik kabi nutqning aloqaviy sifatlarining mavjudligi uni ma’lum darajada u yoki bu uslubga yaqinlashtiradi. Diniy matnlar asrlar davomida shakllangan, ma’lum bir qolip shakliga kelib qolgan o‘ziga xos mezonlar tizimiga va lisoniy vositalariga ega. Professorlar H.Ne’matov va R.Rasulov sistem leksikologiya asoslari haqida fikr yuritib, ta’kidlaydilarki, «Til bevosita kuzatishda berilmagan. U jamiyat a’zolarining ongida mavjud bo‘lib, ularning barchasi uchun tayyor, umumiy, majburiy bo‘lgan, fikrni shakllantirish va uni ifodalashga xizmat qiladigan birliklar va ularning o‘zaro munosabatlari haqidagi tasavvurlar yig‘indisi sifatida qaraladi. Nutq tilning namoyon bo‘lishi, ro‘yobga chiqishi, voqelanish shakli bo‘lib, u bevosita kuzatishda berilgan, moddiy (tabiiy,fizik) shaklga egadir. Me’yor (norma) – til birliklarini nutqning u yoki bu ko‘rinishida ishlatish qonuniyatlari va imkoniyatlari bo‘lib, ular jamiyat tomonidan belgilangan va aniqlagandir» 41 . Tadqiqotimiz avvalida rus tilshunos olimi T.A.Poletaeva, o‘ zbek tilshunoslaridan M.Ravshanov, M.Rahmatovalarning 42 xuddi shu yo‘nalishda olib borgan tadqiqotlari bilan tanishib chiqdik. T.A.Poletaevaning tadqiqot ishlarida “Muhabbat” konsepti Qur’on, Injil va Bibli ya matnlaridagi misollar asosida o‘zaro taqqo s lanadi. Ma ’ lum b o‘ lishicha, 40 Аҳмедов А., Жўрабоев Ҳ. ,Шамсиддинов И., Мўминов М., Сайдаралиев С. Хатоба фанидан маърузалар матни. – T.: Мовароуннаҳр, 2005. – 84-бет. 41 Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари.-Тошкент:Ўқитувчи, 1995, 7-бет. 42 Полетаева Т.А. Концепт « любовь» в Библии и Коране (в русскоязычном и англоязычном переводах) // Научный результат. Вопросы теоретической и прикладной лингвистики. – Т.5, №2, 2019. – C . 95-107.; Полетаева, Т.А. Концепт "предательство" в Библии и Коране (в русскоязычном и англоязычном переводах) / Т.А. Полетаева // Научные ведомости БелГУ. Сер. Гуманитарные науки. - 2018. - Т.37, №3.-С. 429-441.; Равшанов M . Концепт «Ислам»: определение значения знания и разума // Журнал ВАК: file:///C:/Users/1/Downloads/kontsept-islam-opredelenie-znacheniya- znaniya-i-razuma.pdf ; Раҳматова М. Қуръони каримда “гўзаллик” концептининг когнитив ифодаланиши // БухДУ илмий ахбороти. – Бухоро, 2018, №2. – Б.101-102. 32 «Muhabbat» s o‘ zining o‘ zi Qur ’ onni anglatishi bilan xarakterlidir. Unda boshdan- oyoq har bir narsaga muhabbat bilan qarash buyurilganligi ham bu jihatdan xarakterli. Qur’onda muhabbat kuchli, Injilda bu chastota birmuncha past ekanligi, biroq bu ko‘rsatkich Bibli ya da juda yuqori darajada ekanligi asoslanadi. 43 Ingliz va o‘zbek tillarida olamning frazeologik manzarasida gender konseptlarning shakllanishi bo‘yicha kuzatishlar olib borgan F.Nasrullayevaning ko‘rsatishicha, e rkaklarning gender andozalari shakllanishida quyidagi fazilatlar katta o‘rin tutadi: sadoqat, tartib-intizomlilik, mardlik, jasorat, iroda kuchi, aql- zakovat va jamiyatdagi ijtimoiy mavqe: yelkasi (yoki kifti) yerga tegmagan polvon; knight without Fear and without Reproach – qo‘rquv bilmaydigan olijanob odam ; a man of honour – to‘g‘riso‘z, tartib-intizomli kishi. Ingliz va o‘zbek lisoniy madaniyatlarida erkaklarning asosiy faoliyati ijtimoiy hayot bilan bog‘liq, bunda erkak yetakchi mavqeni egallaydi: a man of the moment – ayni vaqtda ko‘rinarli mavqeni egallagan inson. Frazeologiyada erkaklarning oiladagi yetakchiligi namoyon qilinadi: bosh egadan qo‘ymasin – duo qilish, ya’ni er, bolalarning otasi hamma vaqt sog‘-omon bo‘lsin; man of the house – oila boshlig‘i. Oilaviy munosabatlar sohasida erkak er va ota vazifasini bajaradi: bola - chaqali odam – oilali inson; bola-chaqa qilmoq; a man of family – oilali kishi; family man – oilaparvar. Misollardan ko‘rinib turibdiki, o‘zbek tilida «oila» tushunchasi bolalar (bola-chaqa) bilan bog‘liq holda tushuniladi, ingliz tilida oddiy qilib family (oila) so‘zidan foydalaniladi. 44 Erkak stereotipi ingliz lingvomadaniyatida quyidagi tushunchalarni qamrab oladi: mansab, boquvchining roli, mardlik, qat’iyat, ayollarga xushomad qilish, nikoh, otalik, do‘stlar, ko‘ngilxushlik. O‘zbek lisoniy madaniyatida erkakning stereotipi quyidagi tushunchalardan shakllanadi: ma’lumot, kasb, nikoh, oila, boquvchining roli, mas’uliyat, ota-onalar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish, lavozimlarga erishish, bolalarning kelajagini ta’minlash, nabiralar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish. Har ikkala madaniyatda mardlik, 43 Полетаева Т.А. Концепт « любовь» в Библии и Коране (в русскоязычном и англоязычном переводах) // Научный результат. Вопросы теоретической и прикладной лингвистики. – Т.5, №2, 2019. – C . 95-107. 44 Насруллаева Н. Инглиз ва ўзбек тилл а рида оламнинг фразеологик манзарасида гендер концептларнинг шаклланиши. Филол. фан. д-ри. ( DSc ) дисс. автореф. – Тошкент, 2018. - 16. 33 lavozimda ko‘tarilish, boquvchining roli, oila o‘xshash hisoblanadi. Biroq, o‘zbek lisoniy madaniyatida erkaklarning oila va keksa ota-onalar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishi bilan bog‘liq andazaviy ma’suliyati yorqinroq va kengroq ifodalangan 45 . Tilshunos M.Ravshanovning maqolasida “islom” konsepti nazariy tilshunoslikning obyekti sifatida falsafiy va kognitiv, mantiqiy semantika va amaliy leksikografiya nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqiladi. O‘rganilgan qadriyatlar lingvistik parametrlar nuqtayi nazaridan tahlil qilinadi. Bundan tashqari, XIX asrda yevropaliklar orasida islom dini tafakkur taraqqiyotining dushmani, degan fikr keng tarqalganligi, buning qanchalik haqiqata yaqin yoki yolg‘on ekanligi Qur’on va tarixiy faktlarga asoslanib, ko‘rib chiqilgan. Tilshunos M.Rahmatova Qur’oni karimda “go‘zallik” konseptiga oid ko‘chma ma’noli so‘z, metafora va epitet, o‘xshatishlar tahlilga tortilgan bo‘lib, bu tushuncha o‘z atrofida yashiringan gavhar, ohu ko‘z hur, yashirib qo‘yilgan tuxumdek, ohu ko‘zlar, xushqad hurlar, shahlo ko‘zlar, marvaridlar, yoqut va marjonlar, go‘zal yuzlilar kabi konseptosferada ifodalanishi kognitiv shaklda asoslab berilgan. 46 Tasvirda bu kabi ifodalarning qo‘llanishi xalqimizga xos bo‘gan madaniyat ifodasi deyish mumkin. “Madaniyat shakllanishida insonlar o‘rtasidagi muloqotdan tashqari, voqelikdagi obyektlar bilan bo‘gan muloqotning roli ham muhimdir. Ma’lumki, inson va voqelik munosabatida lison o‘ziga xos bog‘lovchi, vositachilik rolini o‘ynaydi. Lison o‘zida voqelikni aks ettiradi, madaniyat esa ushbu voqelikning ajralmas qismidir. Voqelikning o‘zini ham milliy deb atash mumkin va bu milliylik lisonda dunyoni o‘ziga xos «ko‘rish», uni idrok etish natijasida o‘z aksini topadi”. 47 Kuzatishlarimiz shundan dalolat beradiki, kognitiv tilshunoslikda juda ko‘p konseptlar tadqiqi qilingan, lekin aynan “ota” konsepti bilan bog‘liq bo‘lgan tadqiqotlar deyarli uchramaydi. Qur’oni karim va hadislar matnlarida “ota” konseptiga doir tahlillar esa oldimizda turgan yangi vazifadir. Biroq bu jarayon biz 45 Насруллаева Н. Инглиз ва ўзбек тилларида оламнинг фразеологик манзарасида гендер концептларининг шаклланиши . Филол. фан. док. ( DSc ) ... дисс. Автореф. – Тошкент, 2018. – 15-б. 46 Раҳматова М. Қуръони каримда “гўзалли к” концептининг когнитив ифодаланиши // БухДУ илмий ахбороти. – Бухоро, 2018, №2. – Б.101-102. 47 Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах: Сангзор, 2008. – 55-б. 34 uchun bir qancha noqulaylik va qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Chunki Qur’oni karimning o‘z vaqtida ham, hozirgi vaqtda ham tarjima variantlari ko‘p bo‘lganligi, bunda ayrim so‘zlarning, jumlalarning ma’nolari o‘zgargan bo‘lishi mumkinligi yuqoridagi holatlarga sabab bo‘lishi mumkin. Ishda tushunmovchiliklar yuzaga kelmasligi uchun biz hozirda eng mukammal tarjimalardan biri sanalgan Abdulaziz Mansur tomonidan tarjima qilingan Qur’on variantidan foydalanishga qaror qildik. Qavm-qarindoshlik termini sifatida ota , asosan, turkiy tillarda farzandi bor yoki birovning bolasini asrab olgan erkak shaxsga nisbatan ishlatiladigan leksik birlik sanaladi. 48 Ishda, dastavval, ota qarindoshlik termin larining leksik tabiati, uning konseptual mohiyatiga to‘xtalib o‘tamiz. “ Estetik butunlik bo‘lgan badiiy asar ijodkori uchun narsalarning konkret mohiyati emas, balki ularning yuksak badiiy ifodasi, yaxlit obrazi ahamiyatliroqdir. Ijodkor ana shu maqsad bilan tildan yangi- yangi imkoniyatlar izlaydi. Bunday imkoniyatlardan biri badiiy bo‘lmagan nutkda o‘zaro bog‘lanishi chegaralangan so‘zlarni bog‘lash orqali turli ma’no nozikliklari, ekspressivlik, emotsionallik va shu kabilarni yuzaga keltirishdir.” 49 Xalqimizda “ota” termini bilan bog‘liq ko‘plab milliy an’analar , urf - odatlar mavjud. Ularning barchasi ushbu termin turli tushunchalar kasb etishi va ularni tadqiq etish ehtiyojini keltirib chiqaradi. Quyida “ota” terminining turli manbalardagi ko‘rinishlarini tahlil qilib o‘tamiz. Ota qarindoshlik atamasi juda keng tushuncha bo‘lganligi sababli, uni konsept jihatdan tahlil qilishda tilshunoslik va adabiyotshunosligimizning turli yo‘nalishlariga murojaat qilamiz. Ushbu atamani muqaddas dinimizning “yuragi” hisoblanmish “Qur’oni karim” oyat va hikoyatlarida, “Hadisi sharif” da, xalq og‘zaki ijodining barcha namunalari: doston, maqol, matal, ertak, topishmoqlarda, shuningdek, badiiy adabiyotning ko‘plab manbalarida uchratamiz. “Tabiiyki, har qanday nutqning asosiy maqsadlaridan biri tinglovchi yoki o‘quvchi ongiga ta’sir 48 Ўзбек тилининг изоҳли луғати,5 жилдли, 3- жилд. – Тошкент: «ЎзМЭ», 2008. 161-бет. 49 Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқи маданияти. – Тошкент: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2009. – 78-б. 35 etishdan iborat. Bu maqsadni amalga oshirishda esa nutqning muayyan bir sifati emas, balki barcha kommunikativ sifatlari u yoki bu darajada ishtirok etadi. Zotan, to‘g‘ri yoki aniq bo‘lmagan, boy yoki mantiqiy bo‘lmagan, sof yoki jo‘yali bo‘lmagan nutqning ta’sirchanligi haqida gapirib bo‘lmaydi. Lekin ayni paytda nutqning ta’sirchanligini ta’minlashda ifodalilik sifatining alohida, hatto hal qiluvchi o‘rin tutishini ta’kidlamoq joiz.” 50 Keyingi yillarda Islom dini va uning erkinligiga yanada e’tibor kuchaydi. Mamlakatimiz P rezidentining bu boradagi fikrlari yuqoridagi fikrimizni dalillaydi: “Biz butun jahon jamoatchiligiga islom dinining asl insonparvarlik mohiyatini yetkazishni eng muhim vazifa deb hisoblaymiz. Biz muqaddas dinimizni azaliy qadriyatlarimiz mujassamining ifodasi sifatida behad qadrlaymiz. Biz muqaddas dinimizni zo‘ravonlik va qon to‘kish bilan bir qatorga qo‘yadiganlarni qat’iy qoralaymiz va ular bilan hech qachon murosa qila olmaymiz. Islom dini bizni ezgulik va tinchlikka, asl insoniy fazilatlarni asrab-avaylashga da’vat etadi” 51 . Xuddi shu asosda endilikda dinimizning asl mohiyati insonlar ongiga to‘g‘rilikcha singdirilmoqda, uning taraqqiyoti uchun juda katta to‘siqlar olib tashlanib, yangilanishlar, imkoniyatlar yaratilmoqda. Bu esa ma’naviy dunyoqarashimiz asosi bo‘lgan “Qur’oni karim” hamda hadislarda mavjud “ota” konseptiga doir mulohaza yuritishimizga imkon beradi. Olam yaralibdiki, ota atamasi mavjud. Bu esa bevosita tadqiqot obyektimizni I sl om olamining muqaddas kitobi “Qur’oni karim” oyatlari bilan bog‘laydi. Alloh taolo “Qur’oni karim”ning bir necha suralarida ota-onaga yaxshilik qilish, ularga ehtirom ko‘rsatish, ehtiyojlarini qondirish farzand zimmasidagi eng muhim burchlardan ekanini ta’kidlaydi. Chunki, Tangri yaratgan ilk inson Odam Ato, insoniyatning yaralishi, yer yuziga tarqalishi, unda yashashi, oila qurishi, dunyoning barcha yaxshi-yomon lazzatlari-yu, ne’matlaridan bahramand bo‘lishi Alloh amri bilan Odam alayhissalomga borib taqaladi. 50 Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқи маданияти. – Тошкент: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2009. – 163-б. 51 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017-йил 19-сентябрь куни АҚШда бўлиб ўтган Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 72 сессиясида сўзлаган нутқидан. 36 “Qur’oni karim” oyat va suralarida ota atamasi quyidagi ma’nolarda kelganligiga guvoh bo‘lamiz: Ota – barcha insonlar pushtipanohi. Odam Ato ( ato -ota terminining qadimiy shakli. O‘zbek tilining izohli lug‘atida ato so‘zining “in’om etmoq”, “baxsh etmoq”, “bermoq” ma’nolari keltirilgan. Balki Alloh Odamni yaratib unga jon va hayot, ilm ato etganligi sabab unga ato shakli qo‘shilib aytilgan, keyinchalik kishilar tilida ato shakli ota ma’nosiga singib ketgan bo‘lsa ajab emas,) ni yaratdi va Alloh taolo farishtalariga:“Men yerda xalifa (Odam) yaratmoqchiman…”,-deydilar. (Baqara surasi, 1-pora, 30-oyat) Shunday qilib, Olamlarning sarvari Odam Atoni shakl-u shamoyili bor, pishitilgan loydan yaratadi. “Qur’oni karim”da keltirilishicha: Alloh Odam Atoga barcha nomlarni o‘rgatadi… (Baqara surasi, 1-pora, 31-oyat). Ya’ni Odam alayhissalom rabboniy fayz-u barakotdan oziqlangan, Allohning ilm nuridan bahramand bo‘lgan Yer yuzidagi ilk zot edi. Alloh barcha farishtalarga “Odamga sajda qilinglar!”-deb buyurishi bilan ular sajda qiladilar. Faqat Iblis bosh tortib, kibr qiladi va kofirlardan bo‘ladi (Baqara surasi, 1-pora, 34-oyat). Chunki Iblis o‘zini Odamdan ko‘ra ustunroq, yaxshiroq va javhar jihatdan pokroq deb hisoblar, negaki, Alloh uni olovdan yaratgan edi. 37 Alloh taolo Odam Atoga munosib juft Havvoni yaratdi va ularga birgalikda jannatda yashashlari, undagi bor noz-u ne’matlardan bahramand bo‘lishlariga ruxsat berdi, ammo u yerdagi daraxtlardan biriga yaqinlashmasliklarini amr etdi. Odam Ato Alloh taolo man etgan daraxtga shaytonning vasvasasiga yo‘liqqan holda teginib, Jannatdan o‘z zurriyotlari bir-biriga dushman bo‘lib, ajal yetgunga qadar yashashi, undan foydalanishi, tavba qilishi uchun Yerga quviladi. Shundan so‘ng yer yuziga insoniyat tarqala boshlaydi. “Qur’oni karim” oyatlarida ota-onani qadrlash, ularga mehrli, shafqatli bo‘lish qayta-qayta uqtiriladi. Buni “Qobil va Hobil” hikoyati orqali bilib olish mumkin. Ushbu qissada Odam alayhissalomning otalik mehri, farzand dog‘ida azob chekishi, shunday bo‘lsa-da sukut qilishi, Tangri bergan sinovlarga sabr qilishi tasvirlab berilgan. Niso surasining 4-pora 1-oyatida shunday deyilgan: Ey, odamlar! Sizlarni bir jon ( Odam )dan yaratgan va undan jufti (Havvoni)yaratgan hamda ikkisidan ko‘p erkak va ayollarni yaratgan Rabbingizdan qo‘rqingiz! Shuningdek, o‘rtalaringizdagi o‘zaro muomalada nomi keltiriluvchi Allohdan va qarindoshlar (aloqasini uzish)dan qo‘rqingiz! Albatta, Alloh sizlarni kuzatib turuvchidir. Bundan tashqari , Baqara surasi, 1-pora, 83-oyatida: Eslang, Isroil avlodidan: “faqat Allohgagina sig‘inadilar, ota-ona, qarindosh, yetim va miskinlarga yaxshilik qilasizlar, odamlarga shirinso‘z bo‘ling, namozni mukammal ado eting, zakot bering”,-deb ahd olgan edik. Keyin (siz, Isroil avlodi) ozchilik qismingizdan boshqangiz (ushbu ahddan) yuz o‘girdingiz. Ota – Alloh elchisi. Yer yuzida johillik, qabohat, asl ilohni unutib, soxta ilohlar (ma’budlar, but-sanamlar, hayvonlar)ga sig‘inish, faxsh amallar avj olgan paytda Alloh taolo o‘z elchilari – payg‘ambarlarga vahiy orqali xabar yuboradi. O‘n sakkiz ming olamni yaratgan, butun Yer-u samolarning egasi yagona Alloh ekanligi, faqat Unga imon keltirib, U nozil qilgan yo‘llardan yurishlari, jisman va ruhan Unga sig‘inishlari, Allohdan o‘zga iloh yo‘q ekanligini anglashlari lozimligi payg‘ambarlar vositasida odamlarga yetkazilgan. Bu payg‘ambar Ibrohim va o‘g‘li Ismoil bilan bog‘liq lavhalarda tasvirlangan. 38 Padari buzrukvorining aql-zakovati, imon nuri singgan farzand Ismoil otasi Allohga qanday bo‘ysungan bo‘lsa, u ham o‘z otasiga so‘zsiz itoat etadi va “ Otajon, siz nimaga buyurilgan bo‘lsangiz o‘shani qiling! Xudo xohlasa meni sabr qiluvchilardan deb bilajaksiz! …yana tipirchilab ketmasligim uchun oyoq- qo‘llarimni mahkam bog‘lang, kiyimlarim qonga belanib, onam ko‘rib hasrat qilmasligi uchun uni yechib tashlang, pichog‘ingizni o‘tkirlab oling va uni yashin tezligida bo‘ynimga soling… yana yuzimni teskari qilib qo‘ying, chunki ko‘zingiz menga tushsa, rahmingiz kelib Alloh amrini bajarolmay qolasiz” ,- deydi. Otasi o‘g‘lining ziyrakligi va hotamtoyligini ko‘rib, ming hasrat bilan Allohga iltijo qilib pichog‘ini o‘g‘lining gardaniga solganida, pichoqning o‘tkir tig‘i ta’sir qilmaydi va Tangri otaga o‘g‘lini qaytarib beradi. Ibrohim alayhisalom Yaratganning taqdiri bilan sevimli o‘g‘lidan uzoqda yashasa-da, uning otalik mehri bir lahza so‘ngani yo‘q. Ota va o‘g‘il orasidagi mehrni hech narsa bilan qiyoslab bo‘lmas edi. Ismoil alayhisalom ham otasining diydoriga doimo oshiqar, uni ko‘rishi bilanoq yuragi hapqirar, ko‘zlaridan nurlar chaqnar, quvonchi ichiga sig‘mas va doimo quchog‘iga o‘zini otar edi. Ular ikkalasi muqaddas Ka’batullohni qurishadi 52 . Ularning munosabatlari, yuqoridagi Qur’on qissalariga oid voqealar har qanday inson uchun ibrat bo‘lishi bilan bir qatorda Islom olamining muqaddas kitobida belgilangan oyatlarga oid buyruqlarni tasdiqlaydi. Farzandlarning solih va Alloh izmiga bo‘ysunishi, ota-onaga muruvvatli va hurmatda bo‘lishi ham aynan otaning bergan saboqlari, nasihatlari natijasi. Qur’oni karimda ota tushunchasi zikr qilingan har bir o‘rinda insoniy sifatlar bir tizim asosida berila boradi. Ayub alayhisalom bilan bog‘liq tasvirlarda sabr tushunchasining mohiyati ochib berilgan. Ayub alayhisalom sog‘lig‘idan ayrilib yillab to‘shakka mixlanib qolganda ham, atrofida hech kim, hatto xotini qolmaganda ham Allohni zikr qilishdan to‘xtamadi va vaqti yetgach, Tangri unga yana yoshlik, mol-dunyo va farzandlar 52 Иброҳим ҳалилуллоҳ ва Исмоил алайҳисалом ҳақидаги маълумотлар “Қуръони карим”нинг қуйидаги сураларида келтирилган: “Бақара” (125, 129, 258); “Зуҳруф” (26-28; “Анъом” (74); “Тавба” (114); “Марям”(41-48); “Анбиё” (25,52,68,73); ”Шуаро” (69-102); ”Анкабут” (6,16,17,24, 34); ”Соффот” (97,99,102,112); “Анъом” (76,83); “Иброҳим” (35,37); “Оли Имрон” (96,26). 39 ato etdi. Bu haqida “Qur’oni karim” ning 23-pora, Sod surasi 43-oyatida shunday deyilgan: “Biz o‘z tomonimizdan marhamat ko‘rsatib hamda aql egalariga eslatma bo‘lishi uchun (Ayubga) ahli (oilasi)ni va ular bilan qo‘shib, yana o‘shalarning mislicha (farzand) ato etdik”. Muqaddas kitobimizda ota atamasi bilan bog‘liq ma’lumotlar umumlasha boradi va konsept darajasiga ko‘tariladi. Asosan, unda ota va o‘g‘il munosabatlari Payg‘ambarlar, ularing farzandlari misolida aks etgan. Ko‘plab Payg‘ambarlar Ibrohim alayhissalomning avlodi ekanligi ham ma’lum. Buni kitobning 7-pora An’om surasi 84- oyatida keltirilgan jumlalar ham tasdiqlaydi: “ Unga (Ibrohimga) Is’hoq va Ya’qubni ato etdik. Hammasini hidoyatga yo‘lladik. Oldin Nuhni ham hidoyatga yo‘llagan edik. Uning zurriyodidan Dovud, Sulaymon, Ayub, Yusuf, Muso va Xorunni (ham yo‘lladik). chiroyli ish qiluvchilarni mana shunday taqdirlaymiz”. Ota-kofir. Ma’lumki, kofir atamasi tilimizda Islom dinini inkor etuvchi, rad qiluvchi, Allohni tanimaydigan va U nozil qilgan yo‘llardan yurmaydigan kishiga nisbatan qo‘llaniladi. Ota-ona haqidagi barcha oyatlarda farzandlarning ota-onaga yaxshilik qilish, ularning haqqini ado etish, mehrli va shafqatli, itoatkor bo‘lishlari buyuriladi. Qachonki, e’tiqod yuzasidan ota farzandini Allohdan o‘zgasiga (but-sanamlar, soxta ma’budlar) sig‘inishga majburlasalar, u holda ularga itoat etmaslik mumkin. Lekin qolgan holatlarda esa har doim ularga itoatli, mehr-shafqatli, shirinso‘z bo‘lmoqlik joizdir, hatto ular kofir bo‘lsalar ham. Bu to‘g‘risida “Qur’oni karim”ning quyidagi oyatlarida shunday deyilgan: “Biz insonni ota-onasiga yaxshilik qilishga buyurdik. (Ammo) agar ular sen bilmagan narsalarni (soxta ma’budalarni) Menga sherik qilishingga zo‘rlasalar, u holda ularga itoat etmagin! (Barchangiz) Menga qaytursiz, bas, men (o‘shanda) sizlarga qilib o‘tgan amallaringiz xabarini berurman!” (20-pora, Ankabut surasi, 8-oyat, 397- bet). Agar ular (ota-onang) seni o‘zing bilmagan narsalarni Menga sherik qilishga zo‘rlasalar, u holda ularga itoat etma! Ularga (garchi kofir bo‘lsalar- 40 da,) dunyoda yaxshi muomalada bo‘lgin va menga tavba qilgan kishilarning yo‘liga ergashgin! So‘ngra (ya’ni qiyomat kunida) qaytishlik Mening huzurimgadir, bas, sizlarga qilib o‘tgan amallaringizning xabarini berurman” (21-pora, Luqmon surasi, 15-oyat, 412-bet). Bunga Ibrohim payg‘ambar va uning otasi o‘rtasidagi munosabatlar yuqoridagi fikrlarning dalili bo‘la oladi. Halilullohning otasi Ozar but-sanamlarga sig‘inishi va bu yo‘ldan qaytmaganligi hikoya qilinadi: “ Na payg‘ambar va na mo‘minlar mushriklar uchun, garchi ular qarindoshlari bo‘lsa ham ularning do‘zax ekanliklari ma’lum bo‘lgandan keyin istig‘for (gunohlarini kechirishini) so‘rashlari joiz emas. Ibrohimning (o‘z) otasi uchun istig‘for so‘rashi faqat unga qilgan va’dasi tufayli edi. Allohning dushmani ekanligini bilganidan keyin undan (otasidan) voz kechdi. Albatta, Ibrohim oqko‘ngil va halimdir”. (Tavba surasi, 113,114-oyatlar). 53 Ota- s olih amallar sohibi, nasihatgo‘y. Farzand dunyoga kelgach, uni tarbiyalash, kamolga yetkazish, solih amallar ko‘nikmasini shakllantirish, hunar, ilm-u urfon o‘rgatish ota zimmasidagi asosiy vazifalardan sanaladi. “Qur’oni karim” da ham mana shunday otalar haqida oyatlar nozil qilingan. Shundaylardan biri, shubhasiz, Luqmoni hakimdir. “Qur’oni karim”da alohida “Luqmon” surasi mavjud bo‘lib, unda Luqmoni hakimning o‘z og‘liga ibratomuz nasihatlari keltirilgan. Quyida ularni keltiramiz: Biz Luqmonga hikmat ato etdik (va unga dedik): “Allohga shukr qilgin! Kimki shukr qilsa, faqat o‘zi uchun shukr qilur. Kimki noshukrlik qilsa, bas, albatta, Alloh bahojat va hamd egasidir”. (Luqmon surasi, 12 oyat); Eslang, “Luqmon o‘g‘liga nasihat qilib degan edi: “Ey, o‘g‘ilcham, Allohga shirk keltirmagin! Chunki shirk ulkan zulmdir”.(Luqmon surasi, 13 oyat); Luqmon dedi: “Ey, o‘g‘ilcham, shubha yo‘qki, agar xantal (o‘simligining) uru g‘ idek yaxshi yoki yomon amal qilinadigan bo‘lsa bas, u amal bir xarsang tosh ichida yo osmonlarda yoki yer ostida bo‘lsa, o‘shani ham Alloh keltirur. Zero, Alloh lutfli va ogoh zotir. ”. (Luqmon surasi, 16 oyat); 53 Иброҳим ҳалилуллоҳнинг отасини даъват қилиши ҳақида “Қуръони карим”нинг “Зуҳуф” (26,280),”Тавба” (114), “Анъом”(74), “Марям”(41-48), “Анбиё”(25)сураларида келтирилган. 41 “Ey o‘g‘ilcham, namozni mukammal ado et, yaxshilikka buyur va yomonlikdan qaytar hamda o‘zingga yetgan balolarga sabr qil! Albatta, mana shu ishlarning puxtasidandir. ”. (Luqmon surasi, 17 oyat); “Odamlarga (kibrlanib) yuzingni burishtirmagin va yerda kerilib yurmagin. Chunki, Alloh barcha kibrli, maqtanchoq kimsalarni suymas ”. (Luqmon surasi 18 oyat); “ (Yurganingda) o‘rta hol yurgin va ovozingni past qilgin. Chunki ovozlarning eng yoqimsizi eshaklar ovozidir”. (Luqmon surasi, 19 -oyat). Ko‘rinib turibdiki, Luqmoni hakim o‘z farzandini shirk amallardan qaytargan, solih amallarga o‘rgatgan ota timsolida barchaga o‘rnak bo‘la oladi. Uning nasihatlaridan farzandlar tarbiyasida foydalanish, ularni diniy va dunyoviy ilmlarni egallashlari uchun ham dasturulamal vazifasini o‘taydi. Ota- ya xshilik amr etilgan zo t . Qur’oni karimda mavjud ota haqidagi oyatlarning aksariyatida ota va onaga yaxshilik qilish, mehribon va halim bo‘lish, ularga shukr qilish, rizoligini olish kabi insoniy fazilatlarga buyurilganligiga guvoh bo‘ldik: “Rabbingiz, Uning O‘zigagina ibodat qilishlaringizni hamda ota-onaga yaxshilik qilishni amr etdi. (Ey, inson,) agar ularning biri yoki har ikkisi huzuringda keksalik yoshiga yetsalar, ularga “Uf!...”dema va ularni jerkima! Ularga (doimo) yoqimli so‘z ayt! Ular uchun, mehribonlik bilan, xorlik qanotini past tut va (duoda): “Ey, Rabbim! Meni (ular) go‘daklik chog‘imda tarbiyalaganlaridek, Sen ham ularga rahm qilgin”,- deb ayt! (15-pora, Al-Isro surasi 23-24-oyatlar,284-bet). Dinimizda amr etilganidek, farzand ota-ona haqini ado etishni istasa, umri davomida ularga mehribonlik qilishi, shafqatli bo‘lishi, keksalik davrida ham hurmat-ehtirom ko‘rsatishi lozim. Aksincha holatlar bo‘ladigan bo‘lsa, bunday kimsalarning Alloh g‘azabiga uchrashi shubhasizdir: “Ayting: “Kelinglar, Rabbingiz sizlarga harom qilgan narsalarni o‘qib beray:U zotga biror biror narsani sherik qilmangiz, ota-onaga yaxshilik qilingiz, bolalaringizni qashshoqlikdan (qo‘rqib) o‘ldirmangiz, Biz sizlarni ham, ularni ham rizqlantirurmiz. Fahsh ishlarning oshkorasiga ham, pinhonasiga ham 42 yaqinlashmangiz. Alloh taqiqlagan (jon)ni nohaq qatl qilmangiz! Aql yurgizishlaringiz uchun (Alloh) ga hukm qilgan shu(lar)dir”.(An’om, 8-pora, 151- oyat, 148 bet). Haqiqiy mo‘min va solih farzand, birinchi navbatda, o‘z ota-onasini rozi qilishi va ulargagina ehson qilishi kerak. “Sizdan (ey, Muhammad,) qanday ehson qilishni so‘raydilar, ayting:”Nimaniki xayr-ehson qilsangizlar, ota-ona, qarindoshlar, yetimlar, miskinlar va musofirlarga qilingizlar! Har qanday qilgan ehsonlaringizni Alloh bilib turguvchidir.” (1-pora, Baqara , 215 oyat, 33 bet). Muqaddas kitobda nozil qilingan “Baqara”, “Niso”, “An’om”, “Nahl”, “Al- Isro”, “Ankabut”, “Rum”, “Luqmon”, “Ahkof”, “Muhammad” kabi suralarining oyatlarida ota-onaga yaxshilik qilishga da’vat etilgan o‘rinlar uchraydi. Ularning duolari va rizoliklari bilan inson kamol topib boraveradi : “Biz insonga ota-onasini (rozi qilishni) amr etdik. Onasi uni zaiflik ustiga zaiflik bilan (qornida) ko‘tarib yurdi. Uni (ko‘krakdan) ajratish (muddati) ikki yilda (bitar). (Biz insonga buyurdikki,) “Sen menga va ota-onangga shukr qilgin! Qaytishlik Mening huzurimgadir!”( 21-pora, Luqmon surasi, 14-oyat, 412-bet). Umuman olganda, kichik bir tadqiqot bilan Alloh nozil qilgan muqaddas Qur’oni karim oyatlarining asl mohiyati va zalvorli mas’uliyatlarini ochib berish juda mushkul ish. Bu albatta, yirikroq tadqiqotlarni taqozo qiladi. HADISLARDA OTA TALQINI Ma’lumki, hadis – bu Qur’oni karimdan keyingi o‘rinda turadigan ikkinchi muqaddas manba bo‘lib, Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo (s.a.v) ning bajargan amallari, aytgan so‘zlari, keltirgan iqrorlaridir. Hadis so‘zi arab tilidan tarjima qilinganda “xabar”, “yangilik” degan ma’nolarda namoyon bo‘ladi. Ba’zan Payg‘ambarimiz tomonidan sodir etilgan hikmatlar “hadis” atamasi bilan birgalikda “sunnat”, “xabar” deb ham aytilishiga guvoh bo‘lamiz. Hadislar bizgacha roviylar tomonidan yetib kelgan bo‘lib, keyinchalik Islom olamida hadisshunoslik ilmining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Aynan Markaziy Osiyoda juda ko‘plab hadis ilmining bilimdonlari, hadis maktabi vakillari yashab ijod etishgan hamda o‘zlaridan nodir to‘plamlar qoldirishgan. Jumladan, birgina 43 Movarounahrdan VIII-X asrlarda 3000 dan ortiq taniqli muhaddislar yetishib chiqqan. 54 Dunyo tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, hadisshunos olimlarning eng yiriklari Sharq muhaddislari bo‘lib, ular orqali maxsus hadis maktablari yaratilib, ko‘plab shogirdlar yetishtirilgan. Ular Imom al-Buxoriy, Imom ad-Dorimiy, Imom at-Termiziy va Ibn Humayd al-Keshiylardir. Umri davomida ko‘p mamlakatlarni kezgan, juda ko‘plab shogirdlar yetishtirgan Imom al-Buxoriydan bir qancha asarlar yetib kelgan. Ular ichida eng mashhuri “Al-jome’ as-sahih”dir. Alloma umrining 16 yilini ushbu ishonchli to‘plamga bag‘ishlaydi hamda sahobalar va tobeinlar tomonidan aytib qoldirilgan hadislarni 600000 ga yaqinini to‘plab, ularni sahih-nosahih hadislarga ajratib, barcha sahih hadislarni ushbu to‘plamga kiritadi. Ma’lumotlarga ko‘ra al- Buxoriyning shaxsan rahbarligida to‘qson ming kishi ushbu to‘plamni o‘qishgan. 55 So‘nggi 5 yil ichida Imom Buxoriy shaxsiga, u kishining me’rosiga va ziyorat maskaniga qaratilayotgan e’tibor natijasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev tomonidan bir qancha qarorlar qabul qilinib, ijrosi ta’minlandi. Ular orasida 2017-yilning 27-martida qabul qilingan PQ 2855-sonli “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Qaror, ayniqsa, diqqatga sazovordir. Bu markazning ochilishi haqida P rezidentimiz: “Ushbu markaz Imom Buxoriy merosini tadqiq etishda, bashariyatni ilm, e’tiqod va taraqqiyotga chorlashda dunyodagi ma’rifat maskanlarining yuragi bo‘lib xizmat qilishiga ish onaman 56 ,- deya ta’kidlaganlaridek, mazkur markaz kelgusida Islom olamida hadis ilmiga bo‘lgan e’tibor va mehrni kuchaytirishiga ishonamiz. Mamlakatimiz Prezidenti Imom al-Buxoriy haqida shunday deydi: “Markaziy Osiyo Uyg‘onish davri ko‘plab yorqin namoyandalarining Islom va 54 Раҳимжонов Д. Имом Бухорий ва Насаф ҳадис илми мактаби. // Имом ал-Бухорий сабоқлари. 2000/2.; Қаранг: Умаров Ш. Абдулҳамид Кеший ҳаёти ва илмий мероси - Самарқанд: Имом Бухорий халқаро маркази, 2013. – 112-б. 55 Қаранг: О.Муҳаммадиев, О.Жўраев. Имом Бухорий – муҳаддислар султони. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – 152 б. 56 Шаҳзод Исломов . Марказ – Янги Ўзбекистоннинг тимсоли// https://hidoyat.uz/51667 44 jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan bebaho hissasini alohida qayd etmoqchiman. Ana shunday buyuk allomalardan biri Imom Buxoriy o‘z ahamiyatiga ko‘ra Islom dinida Qur’oni karimdan keyingi muqaddas kitob sanalgan “Sahih-ul Buxoriy” ning muallifi sifatida butun dunyoda tan olingan” 57 . Biz ham tadqiqotimiz uchun material sanalgan hadislarni aynan Imom al-Buxoriyning yuqorida keltirilgan to‘plamidan olishga qaror qildik. Imom Buxoriy hadislarni sahih va nosahihga ajratishda, avvalo, Qur’oni karim bilan solishtirganligi ma’lum. Shunday ekan, hadislarda ham ota shaxsiga munosabat Qur’on oyatlariga hamohang tarzda davom etadi. Hadisi shariflarda ota-ona rizosi, ularga bo‘lgan mehr-shafqat, hurmat kabi insoniy fazilatlar juda ko‘p o‘rinlarda uchraydi. “Ota” qarindoshlik termini hadislarda turlicha leksik ma’nolarda qo‘llanadi. Masalan, suyukli payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v) ning yonida yurgan sahobalari uni o‘z tillari bilan ota (ba’zi o‘rinlarda ato) deb atashgan: Jobir ibn Abdulloh rivoyat qiladilar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam Ro‘za hayitida o‘rinlaridan turib hayit namozini o‘qidilar, so‘ng xutba aytdilar. Xutba aytib bo‘lib, minbardan tushdilar va xotinlar oldiga bordilar. Bilolning qo‘liga suyanib turib, ularga va’z-nasihat qildilar. Xotinlar Bilolning etagiga sadaqa tashlay boshladilar. Men: «Fitri ro‘za berishganmidi, o‘shanda?» - deb Atodan so‘radim. Ato : «Yo‘q, fitri ro‘za ermas erdi, lekin o‘shanda xotinlar sirg‘a va bilaguzuklarini sadaqa qilishgandi»,- dedi. «Ne deb o‘ylaydirsiz, imom hozir ham o‘sha paytdagidek xotinlarga sadaqa bermakni buyurmog‘i va ularga va’z-nasihat qilmog‘i mumkinmi?» - deb so‘radim. «Ha, albatta, shunday qilmoqlari kerak, lekin imomlar nega bunday qilishmag‘aydir, bilmasman»,- dedi Ato ». 58 Ato termini ota so‘zning qadimiy shakli sanaladi (Bu haqida ishning birinchi bobida to‘xtalib o‘tilgan). Yana ko‘plab o‘rinlarda sahobalar tomonidan Rasulullohga qarata: “Ota-onam fidoyingiz bo‘lsin”, “Otam sadqa bo‘lsin”, 57 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017-йил 15-июнь куни Тошкент шаҳрида тказилган “Ижтимоий барқарорликни таъминлаш, муқаддас динимизнинг софлигиниӯ асраш – давр талаби” мавзусидаги анжуманда с ў злаган нутқидан. 58 Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis, 1-jild. Al-jome as-Sahih. – T., 1991. – 192- bet. 45 “Otam haqqi-hurmati” (aynan ushbu jumla qizlari tomonidan Rasulullohning nomlarini tilga olganda aytilgan) ko‘rinishidagi murojaatlari ham uchraydi: Oisha onamiz rivoyat qiladirlar: «Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhu Sunuh degan joydagi hovlilaridan ot minib keldilar. Otdan tushib masjidga kirdilar-da, odamlarga gapirmasdan to‘ppa-to‘g‘ri Oisha onamizning hujralariga Rasululloh sallallohu alayhi vasallamni ko‘rgani kirdilar. Rasululloh sallallohu alayhi vasallam (vafot etgan erdilar) yamaniy ko‘k to‘nlariga o‘rab qo‘yilgan holda yotar edilar. Abu Bakr Siddiq Janob Rasulullohning muborak yuzlarini ochib, quchoqlab o‘pdilar. So‘ng, yig‘lab turib: «Ota-onam sizga fido bo‘lsin, yo Rasululloh! Alloh taolo sizga ikki o‘lim bermag‘aydir (Kimlardir: «Janob Rasululloh yana tirilg‘aydirlar», degani uchun shunday dedilar). Ammo, Alloh taolo peshonangizga yozgan o‘limni ado etdingiz»,- dedilar». (Sahihi buxoriy,1-jild, 247). Quyidagi hadisdan Rasullulloh tilidan ham mana shunday birikmaning ishlatiganligi ma’lum bo‘ladi: Abdulloh ibn Shaddod rivoyat qiladilar: «Men Hazrat Alidan eshitdimki, Janob Rasululloh Sa’ddan boshqa biror kishiga «Ota- onam senga fido bo‘lsin!» deb aytmagan erkanlar». 59 Ko‘plab hadislarda Muhammad (s.a.v) ni ota-onadan-da ortiqroq sevish, unga ergashish, uning sunnat amallarini bajarishga chorlanadi : Rasululloh sallolohu alayhi va sallam aytganlar: “Toki meni otangizdan ham, bolangizdan ham, barcha odamlardan ham yaxshiroq ko‘rmas ekansiz, birortangiz mo‘min bo‘la olmaysiz”. ( Sahihi buxoriy,1-jild , 7) Inson uchun hayotida ota-onasidan aziz va mo‘tabarroq zot bo‘lmasligi barchaga ma’lum. Yuqorida keltirilgan jumlalar esa shunchaki aytilgan emas, “Ota-onam fidoyingiz bo‘lsin”, “Otam sizga sadqa bo‘lsin” jumlalarining o‘zida ham alohida hikmat yashirin. Avvalo, kishi Rasulullohni ota-onasidan ortiqroq suyishi mukammal imondan darak bo‘lsa, o‘z tili bilan ota-onasini Rasulullohga sadqa qilishi ularni ham jannatga, ham Rasulullohga yaqinlashtirishga harakat deb tushunish mumkin. Bundan tashqari, ushbu jumlalar o‘sha davr kishilari tilida tez- 59 Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Al-jomi' as-sahih (1-jild) Arabchadan Zokirjon Ismoil tarjimasi – Toshkent: Qomuslar Bosh tahririyati, 1991. – 247-bet. 46 tez uchrab turadigan ibora ham bo‘lishi mumkin. Imom Buxoriyning barcha sahih to‘plamlaridagi hadislar matnida, aniqrog‘i, sahobalar nutqida bu kabi iboralarning 20 dan ortiq o‘rinlarda uchraganiga guvoh bo‘ldik. Shuningdek, hadislar matnida “otalik” birligi “otalik qilmoq” sintaktik butunligi sifatida ham uchraydi: Abu Sa’id roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: “Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bunday deb marhamat qildilar: “Sizlardan ilgari(o‘tgan) bir kishi bor erdi. Alloh taolo unga ko‘p mol-dunyo ato etgan erdi. O‘shal kishi, qoshiga(o‘lim) kelgach, o‘g‘illariga: “Sizlarga qanday otalik qildim ?” - dedi. O‘g‘illari: “Juda yaxshi otalik qildingiz ” - deb javob qilishdi. Shunda u: “Darhaqiqat, men biror kori xayr qilmadim. Agar o‘lsam, meni yondiringizlar, keyin meni yanchib kukun qilingizlar, so‘ng qattiq shamol bo‘lgan kuni meni sochib yuboringizlar!» - deb vasiyat qildi. O‘g‘illari aytganidek qilishdi. Alloh taolo uni qayta tarkib topdirib: «Nechun bunday qilding?» - dedi. U: «Sendan qo‘rqqanimdan» - deb erdi, Alloh taolo uni o‘z rahmatiga oldi» 60 . Ma’lum bo‘ladiki, otalar farzandlariga otalik qilishda to‘g‘ri amallarni bajarsa, Allohning rahmatidan bebahra qolmaydi. Otalik so‘zi anglatadigan tushunchaga to‘xtaladigan bo‘lsak, ota so‘ziga –lik xoslovchi affiksi qo‘shilib (ota+lik) yangi lug‘aviy ma’no hosil bo‘lgan. Bu so‘z ota shaxsiga xos bo‘lgan tushunchalarni o‘zida jamlaydi. U o‘zbek tilining izohli lug‘atida quyidagicha izohlanadi: “Otaning o‘z farzandlariga bo‘lgan munosabatlari va shu munosabatlarga bog‘liq holatlar, otalik burchi, otalik muhabbati”. Otalik qilmoq – bu otaga xos vazifani o‘tamoq: boqmoq, kiyintirmoq, tarbiyalamoq (farzandga nisbatan); otalarcha g‘amxo‘rlik, mehribonlik qilmoq, yordam bermoq (Boshqa kishiga nisbatan). 61 Qur’oni karim oyatlariga mos holatda hadisi shariflarda “Ota” qarindoshlik termini quyidagi konseptual tushunchalarni o‘zida jamlagan : 60 Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-жомиъ ас-саҳиҳ (ишонарли тўплам).2- жилд. Арабчадан Хожа Музаффар Набихон ўғли ва Хожа Бахтиёр Набихон ўғли таржимаси. – Тошкент: Қомуслар бош таҳририяти, 1997. – 335-бет. 61 Ўзбек тилининг изоҳли луғати, беш жилдли, учинчи жилд. – Тошкент: «ЎзМЭ», 2008. – 152-бет. 47 Ota – tarbiyachi. Hadislarda otaning farzand tarbiyasi uchun mas’ul ekanligi aks ettirilgan: Abu Hurayra roziyallohu anhu rivoyat qiladirlar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Har bir bola tabiatan musulmon bo‘lib tug‘ilg‘aydir, biroq ota-onasi uni, hayvon o‘z bolasini hayvon qilib tarbiyalagandek, yahudiy yokim nasoro yoxud majusiy qilib tarbiyalag‘aydir. Aytingiz-chi, sizlar hayvon bolasining biror a’zosi (shoxi, burni, qulog‘i) kesik holda dunyoga kelganini ko‘rganmisizlar?» -dedilar». ( Al-jome as-sa h i h , 1-jild, 275-bet.) Darhaqiqat, Nabiy alayhissalom ta’biri bilan aytganda , hech bir ota o‘z farzandiga go‘zal odobdan ko‘ra afzalroq narsa bera olmaydi. Go‘zal tarbiya insonni oliy maqomga ko‘taradi, shunday ekan, oilada farzand degan ne’mat tug‘ilgandan boshlab, unga Alloh buyurganidek, tarbiya berish, go‘zal axloq, odob bilan ziynatlash lozim bo‘ladi. Ulamolarning fikricha, farzand nutq qilishni boshlagandanoq unga shahodat kalimalari o‘rgatiladi. Ulg‘aygani sari unga yakka-yu yolg‘iz Alloh taolodan o‘zga yaratuvchi yo‘qligi va Alloh taolo uning har bir ishidan ogoh ekani tushuntirib boriladi, deydilar. Shu asnoda Parvardigorga muhabbat va Uning o‘zidangina qo‘rqish lozimligi singdiriladi. 62 62 Суютий Ж.. Лубобул ҳадис. / Таржима ва шарҳлар муаллифи Олимхон Исахон ўғли. – Самарқанд: Имом Бухорий халқаро маркази, 2018. – 328-бет. 48 Imom Buxoriyning “Al-adab al-mufrad” kitobida shunday rivoyat keliriladi: “Valid ibn Numayr ibn avsdan rivoyat qilinadi: U otasining “Solihlik – Allohdan, odob – otalardan deyishadi” 63 ,- deganini eshitgan ekan”. Ushbu rivoyatda keltirilgan hikmat xususida Imom Jaloliddin Suyutiy shunday sharh beradi: “Solihlik – lug‘aviy jihatdan “olijanoblik”, “qobiliyatlilik”, ma’nolarini anglatib, u kishining axloqiy sifatlaridan biridir. Odob – “tarbiyalilik”, “xushmuomala” va “nazokatli” ma’nolarini anglatib, go‘zal fazilatlardan iborat maqtovga sazovor ish va so‘zga nisbatan ishlatiladigan atamadir. Payg‘ambarimizdan yetib kelgan yana bir hadisda shunday deyiladi: “Kishining o‘z farzandiga odob bermog‘i uning uchun bir so‘ (unsimon moddalar uchun o‘lchov birligi) sadaqa qilmog‘idan yaxshidir”. Otalar farzandlarini tarbiyalashda, avvalo, uning onasini to‘g‘ri tanlashi kerakligi Qur’on oyatlari va hadislardan ma’lum, so‘ngra oilada farzand dunyoga kelgach, uni go‘zal axloqli qilib tarbiyalashi, xato qilganida g‘azabga berilmasdan, xushmuomalalik bilan pand-nasihat orqali tushuntirmog‘i, agar bu ham ta’sir qilmasa, koyish yoki biroz po‘pisa qilish kerakligi ham uqtiriladi. Yana bir hadisi sharifda shunday deyiladi: “Kimki o‘ziga hasad qilgan kishini xor qilmoqchi bo‘lsa, farzandiga odob bersin”. Chunki, farzandning o‘zini tutishi, ma’naviy axloqi, jamiyatdagi o‘rni uning oilada qanday tarbiya topganligidan dalolat beradi. Ota – jannati zot. Muqaddas hadislarda ota va onalar o‘z farzandlari orqali Jannati bo‘lishi mumkinligi aytib o‘tilgan. Jumladan, Abu Hurayra roziyallohu anhu rivoyat qiladirlar: «Nabiy sallallohu alayhi va sallam: «Kimning norasida uchta bolasi o‘lsa, ular ota- onasini do‘zax o‘tidan parda bo‘lib to‘sib turg‘aydir, yokim ushbu ota-ona o‘lgan norasida bolalar tufayli jannatga kirg‘aydir »,- deganlar». Anas ibn Molik raziyallohu anhu rivoyat qiladirlar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallam: «Birorta ham musulmonning norasida uchta bolasi o‘lmasin! Mabodo, 63 Ал-Бухорий Муҳаммад ибн Исмоил. Ал-адабал-муфрад. Сайланма. / Тузувчилар: Исломов З., Абдуллаев А.-Тошкент:“Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2007. – 144 б. 49 o‘lsa, Alloh taolo uni o‘shal bolalari tufayli jannatga kiritg‘aydir»,-deganlar». (14.275-b.) Quyidagi hadislarda farzand tarbiyasi mohiyati ochib berilgan: - U zot alayhissalom dedilar: “Farzandlaringizni hurmat qilinglar. Albatta, farzandlarni hurmatlash do‘zaxdan to‘siqdir”. - U zot alayhissalom dedilar: “ Farzandlar do‘zaxdan qo‘rg‘on va ular bilan ovqatlanish do‘zaxdan xalos bo‘lmoqlikdir. Ularni ikrom qilish esa sirotdan o‘tishdir”. - U zot alayhissalom dedilar: “Farzandlaringizni ikrom qiling. Chunki farzandini hurmat qilgan kishini Alloh jannatda ikrom qiladi”. 64 Albatta, otalar farzandlarini yaxshi tarbiyalasa, halol-haromdan, gunoh- savobdan, ilm-ma’rifatdan xabardor, solih farzand o‘stirsa, o‘zi ham islomiy amallarni bajarsa jannati zot bo‘lishi mumkin. Biroq, yuqorida keltirilgan hadis orqali “Ota” konsepti “Ota – jannati zot” degan tushunchani o‘ziga yaqinlashtiradi va shunday xulosaga kelishimizga sabab bo‘ladi. Ota – vasiy va mas’ul. Avvalo, mas’ul so‘zining lug‘aviy ma’nosiga ahamiyat qaratsak, ushbu so‘z “Javobgar”, “Mas’uliyat yuklatilgan, javobgarlik zimmasida bo‘lgan shaxs” ma’nosini anglatadi (O‘TIL, 2-tom, 556-bet). Vasiy so‘zi esa “homiy, voyaga yetmagan yetim bolalarga g‘amxo‘rlik qilishni va ularga meros qolgan mol-mulkka qarab turishni o‘z zimmasiga olgan shaxs, ma’naviy ota” ma’nosini ifodalaydi. (O‘TIL, 1-tom, 443-bet). Otaning vasiyligi hamda mas’ulligi bo‘yicha quyidagi hadisni keltirib o‘tamiz: Ibn Umar: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning «Har biringiz vasiydirsiz» deganlarini eshitganman»,-dedi. Lays ibn Sa’id ersa: «Rasululloh sallallohu alayhi va sallamning «Har biringiz o‘z qo‘l ostingizdagilarga vasiy va mas’uldirsizlar. Imom o‘z qo‘l ostidagilarga vasiy va mas’uldir. Erkaklar o‘z oila a’zolariga vasiy va mas’uldirla r, ayollar o‘z erining uyidagi bor narsalarga mas’uldir. Xizmatkor o‘z xo‘jayinining moliga mas’ul bo‘lib, ularni ehtiyotlamog‘i 64 Ж.Суютий. Лубобул ҳадис./Таржима ва шарҳлар муаллифи Олимхон Исахон ўғли. – Самарқанд: Имом Бухорий халқаро маркази, 2018. – 245-бет. 50 lozim» deganlarini Abdulloh ibn Umardan eshitganman»,- dedi. (al-jome as sahih, 1-jild, 17-bet ). Ota –qiyomatdan darak. Har bir mo‘min-musulmon qiyomat kuniga imon keltirib yashaydi, ya’ni qiyomat – imonning shartlaridan biridir. Oxirat Qur’oni karimda bir necha nomlar bilan – Qiyomat, Soat, Yavmul-hisob, Oxira, Tomma, Soxxa, Haqqa, Voqea kabi atalgan. Oxiratga ishonish Qur’oni karim va hadisi shariflarda qiyomat haqida kelgan barcha narsalarga: qabrda ikki farishtaning savol qilishiga, qabr azobi va ne’matiga, oxirat kuni oldidan bo‘ladigan alomatlarga, qayta tirilishga va hammaning to‘planishiga (hashrga), nomayi a’mollarning berilishiga, kishining savob va gunohlari hisob qilinishiga, mezon (tarozu)ga, havzga, sirotga, shafoatga, jannat va do‘zaxga, ularning ahllariga hozirlangan ne’mat va azoblarga ishonish, demakdir. Qiyomat Isrofil alayhissalomning birinchi sur tortishlari bilan boshlanadi va dunyo hayoti tugaydi. 65 Xalq orasida qiyomat kunining alomatlari haqida turlicha taxminlar yuradi. Payg‘ambarimiz davrlarida ham odamlar oxirat kuni to‘grisida Rasulullohga juda ko‘p bor murojaat qilishganlarida bu kunning qachon kelishi faqat Allohga ayonligi, biroq qiyomatning ayrim alomatlari mavjudligi haqida aytganlar: Bir kuni Rasululloh sallolohu alayhi va sallam ko‘pchilik bilan suhbatlashib turgan edilar. Bir kishi qoshlariga kelib salom bergach, ularga bir qancha savol beradilar. Bu savollar ichida “Qiyomat qachondur” degan savolga Rasululloh shunday javob beradi: ”So‘ralayotgan kishi so‘raguchidan ortiq bilmaydir, biroq alomatlarini aytib beray: Xotinlar o‘z egalarini tug‘adigan bo‘lganda ya’ni bolalar ota-onalariga xo‘jayin bo‘lib, ularning dilini og‘rita boshlaganda , tuyaboqar cho‘ponlar baland-baland imorat sola boshlaganda. 5 ta g‘oyibiy (sir) narsa bor, uni faqat Alloh bilur, ulardan bittasi qiyomatning qachon bo‘lmog‘idur” ( Al-jome as-sahih . 2-jild ). Ota – o‘gay. O‘gay tushunchasiga “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da oldingi er yoki xotinidan bo‘lgan farzandlar hozirgi er yoki xotiniga hamda ularning 65 Ж.Суютий. Лубобул ҳадис./Таржима ва шарҳлар муаллифи Олимхон Исахон ўғли. – Самарқанд: Имом Бухорий халқаро маркази, 2018. – 36-бет. 51 qarindoshlariga nisbatan, shuningdek, hozirgi er yoki xotin va ularning qarindoshlari oldingi er yoki xotinidan bo‘lgan bolalarga nisbatan ishlatiladigan tushuncha ekanligi izohlangan (O‘TIL, 5-tom). O‘zbek tilining etimologik lug‘atida esa o‘gay tushunchasi begona ota yoki ona bilan farzand yoki farzandlar bir-biriga nisbatan ushbu atama bilan atalishi, o‘gay so‘zi esa qadimgi turkiy tildagi o‘g fe’lining ög shaklidan (ä)y qo‘shimchasi qo‘shilishi natijasida paydo bo‘lganligi taxmin qilinadi. Qadimgi turkiy tilda ög so‘zi “qo‘shil”, “to‘plan” degan ma’nolarni anglatgan. Shundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, o‘gay tushunchasi ota va onaning birlashishidan paydo bo‘ladigan tushunchadir. Ya’ni farzandi bor ota begona ayolga uylanadigan bo‘lsa, o‘sha ayol farzandlari uchun o‘gay, ayolning farzandlari bo‘ladigan bo‘lsa, ota ular uchun o‘gay, ikkala tomonning farzandlari esa bir-birlariga o‘gay hisoblanishadi. O‘gay otalik kishining zimmasiga bir nechta mas’uliyatlarni yuklaydi. Farzandlarni qaramog‘iga olish bilan bir qatorda agar o‘gay farzand qiz bo‘lsa, unga o‘z qizidek munosabatda bo‘lish, yomon ko‘z bilan boqmaslik, hech qachon u bilan nikoh sodir etmaslik kabilar shular jumlasidandir. Ota – vasiyat qiluvchi. Muqaddas dinimizda meros qoldirish masalasiga ham alohida e’tibor mavjud. “(Mol-mulkimning mana shunchasi) farzandimga” deb vasiyat qilinmaydi, (chunki Alloh taolo har bir merosxo‘rning o‘z ulushini tayin qilib qo‘ygandir). Ibn Abbos roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: “(ilgarilari mayyitning mol-mulki) farzandiga qolar edi, ota-onasiga ersa, (uning) vasiyatiga (binoan meros) berilar erdi. So‘ng Alloh taolo bu tartibni o‘zi istaganicha o‘zgartirib, erkakning ulushini ikki ayolning ulushiga teng qildi hamda ota- onaning har biriga (mol farzand bo‘lsa) sakkizdan biri va (agar farzandi bo‘lmasa) to‘rtdan biri, erga (agar farzand bo‘lmasa) yarmi va (agar farzand bo‘lsa)to‘rtdan biri miqdorida meros tayin qildi”. (156) Hazrat Umar raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: “Men rasululloh sallallohu alayhi vasallamning: “Kishi o‘z otasi mol-mulkiga homiydur”, - deb aytganlarini eshitdim. (Al-jome as-sa h i h , 1-jild , 158-bet ) 52 Otaning meros qoldirishi masalasi Sharq dunyosida keng o‘rganilgan, lekin haligacha tortishuvlar manbai bo‘lgan bahstalab mavzu. Yuqoridagi hadisdan barcha savollarga aniq-tiniq javob olish mumkin. Unda muammo nimada? Gap dindan uzoqlashishda, gap moddiyatning quli bo‘lib qolayotganimizda. Meros taqsimoti masalasi G‘arbda o‘rta asrlarda mayorat (( lot. major — katta) — ko‘chmas mulk (yer, uy-joy va b.)ni meros qoldirish) tizimi orqali yechilgan. Katta farzand merosga ega chiqib, uyda qolgan. Kichiklari esa uyni mardlarcha tark etgan va o‘z baxtini izlab yo‘lga tushgan. Biz ko‘p ishlatadigan jentelmen (gentleman) so‘zi ham aynan shu mardlarcha uyni tark etgan farzandlarga nisbatan ishlatilgan. Uyni tark etgan kichik farzandlar keyinchalik ritsarlarga aylanishgan. Barchangiz bolalikdan sevib o‘qigan “Etik kiygan mushuk” asarida ham shunday epizod mavjud. Katta akaga asosiy meros tegirmon nasib etadi. Kichik farzand esa mushukni oladi, xolos. Sharqda esa kichik farzand merosda asosiy da’vogar va ota-onasi bilan birgalikda yashashga munosib nomzod hisoblanadi. Bu masala bizda muhokama qilib o‘tirilmaydi, boshqa farzandlar ham merosdan zarracha umid qilmaydi. Bu shakllangan dunyoqarash va urf-odat. Meros masalasida har doim ham hammasi silliq ko‘chavermaydi. Urf-odatga ham kimdir qarshi chiqadi, albatta. Aynan shu vaziyatda yuqoridagi hadis yechim vazifasini o‘tashi shart. Chuqur diniy bilimlarga ega Muso al-Xorazmiy o‘zining “Al-jabr val muqobala” asarida meros taqsimoti masalasiga alohida e’tibor qaratgan va bu asar uzoq muddat meros masalasidagi dasturulamal vazifasini o‘tagan. Muallif bu asarda aynan diniy bilimlaridan kelib chiqib, yechimlar taklif etgan. Birinchi holat: Bir inson o‘z farzandlariga 17 ta tuya meros qoldiradi. Katta o‘g‘liga bu tuyalarning yarmi, o‘rtancha o‘g‘liga bu tuyalarning uchdan biri, kenja farzandga bu tuyalarning to‘qqizdan biri tegishi vasiyat qilinadi. Ammo 17 ta tuyani bo‘lib ko‘ring-chi! Shunda tuya mingan bir donishmand ularning yonidan o‘tib qoladi. Vaziyatni eshitgach, o‘z tuyasini 17 ta tuya ichiga qo‘shadi: endi 18 tuya bo‘ldi. Uning yarmi, ya’ni 9 tasi katta o‘g‘ilga beriladi. Ikkinchi o‘g‘ilga 18 ning uchdan biri, ya’ni 6 ta tuya beriladi (15 ta bo‘ldi). Uchinchi o‘g‘ilga 18 ning to‘qqizdan biri, 53 ya’ni 2 ta tuya beriladi. Jami 17 ta tuya bo‘lgach, donishmand oxirida qolgan o‘z tuyasini mingancha, yo‘lda davom etadi. Ajoyib yechim. Ikkinchi holat: Ikki aka- uka otasidan qolgan katta merosni hech bo‘lolmasdi. Merosning taqsimlanishi goh katta o‘g‘ilga, goh kichik o‘g‘ilga ma’qul kelmasdi. Shunda donishmandlardan biri shunday yechim topadi: o‘g‘illardan biri bor merosni o‘zi xohlagandek teng ikkiga bo‘lsin. O‘g‘illarning ikkinchisi esa o‘sha ikkita taqsimlangan boylikdan qaysidir birini tanlasin. Bir qarashda oddiy, ammo dohiyona bir chora. Sahih hadislarning birida merosxo‘ri bo‘lmagan kishilar haqida hukmlar keltirilgan. Unga ko‘ra bir kishi vafot etsa va uning farzandlari bo‘lmay, singlisi bo‘lsa, unga hamma merosning yarmi berilishi, singlisining farzandi bo‘lmasa, uning birodari vorislik qilishi mumkinligi aytilgan. Ushbu hadisda “Kalola” so‘ziga duch kelamiz. Ushbu so‘z merosxo‘ri bo‘lmagan ota yoki o‘gilga nisbatan ishlatilishi yozilgan. ( al-jome as-sa h i h , 1-jild, 138-bet ). Meros taqsimoti masalasida shunday holatlar uchraydiki, vaziyat chigalligini hal qilishda ozgina farosat, o‘tkir aql-zakovat hammasini hal qila oladi. Bunday yechim qaysidir manbaga mos kelmasligi mumkin, ammo meros taqsimotida asosiy masala tomonlar roziligi bo‘lar ekan, bunday yechimlarga ko‘z yumish ham insofdan emas. Xullas, hech bir ota farzandiga ulkan tarbiyadan ortiqroq bebaho meros qoldira olmaydi. Ota – hurmatga sazovor. Ota – oilaboshi, dasturxon to‘rining sohibi, u boshlamasdan taomga qo‘l uzatilmaydi, uning ko‘ziga tik qaralmaydi, so‘zi ikki qilinmaydi. Bu esa ota shaxsiga bo‘lgan cheksiz hurmatni anglatadi. Sahih hadislardan birida: “Allohning rizosi otaning rizosida, g‘azabi otaning g‘azabidadir”(al-adab al-mufrad, 3-bet) deyiladi. Shuning uchun ham har bir banda otasini rozi qilishi lozim. Qur’on oyatlariga hamohang tarzda otani hurmat qilish to‘g‘risidagi bir qancha hadislar yetib kelgan. Kishi ota-onasining hurmatini yuksaklarda saqlasa, Alloh ham uning qadrini yuksaklarga ko‘taradi, mushkullarini oson qilib, duolarini ijobat qiladi. Ota-onaga yaxshilik qilish, itoat qilish, ularga oq bo‘lmaslik - Alloh sevgan amallardir. 54 Quyidagi hadisdan ma’lum bo‘ladiki, onaning haqi otanikidan uch marta yuqori turadi. Onadan so‘ng otaga yaxshilik qilish joiz sanalgan. Baxz ibn Xakimdan rivoyat qilinadi: “Yo, Rasululloh, kimga yaxshilik qilay?”,-dedim. “Onangga”,-dedilar. “So‘ngra kimga?”,- dedim. “Onangga”,- dedilar. “So‘ngra kimga?”,- dedim. “Onangga”,-dedilar. “So‘ngra kimga?”,- dedim. “Otangga va so‘ngra yaqin qarindoshlaringga”,-dedilar. Hadisi shariflardan “Ota” konseptiga doir tushunchalarni tahlilga tortishni istagancha davom ettirish mumkin, ularning har birida ota-onaga yaxshilik qilish da’vati bor. Umuman olganda, otaning farzandlari oldida farzandlarning otalari oldida bir talay vazifalari mavjud. Agarda ularning har qaysisi ushbu vazifalarni anglab yetsa, yaxshi bilsa, amal qilsa dunyoda hech bir ota-ona yoki farzand yo‘lidan adashmaydi. Biz yuqorida keltirilgan vazifalarni muxtasar qilib bir jadval asosida keltirishga qaror qildik: № Otaning burchlar i Farzand burchlari 1 Farzandga munosib ona tanlash. (Baxtiyor oila, 281.) Allohga va ota-onaga shukr qilish (Baxtiyor oila, 376.) 2 Allohdan solih farzand tilab duoda bo‘lish. (Baxtiyor oila, 282.) Otaning ismini aytib chaqirmaslik, oldiga tushib yurmaslik va undan oldin o‘tirmasik kerak. (Baxtiyor oila, 380.) 3 Farzandga munosib ism tanlash. (Baxtiyor oila, 292.) Otaning vafotidan so‘ng uning haqiga duo qilish, ular uchun mag‘firat so‘rash, ularning ahdiga vafo qilish, do‘stlarini, qarindosh- urug‘larini izzat-ikrom qilish. ( Baxtiyor oila , 403.) 4 Yangi tug‘ilgan bolaning qulog‘iga azon va takbir Ota-onani yo‘qlab taom ulashib, ehson qilish. ( Baxtiyor oila , 409.) 55 aytish. ( Baxtiyor oila , 302.) 5 Bolaning tanglayini ko‘tarish. (Baxtiyor oila, 303.) Otasi yo‘qning otasi amakisidir. ( Baxtiyor oila , 426.) 6 Bolaga aqiyqa qilish. (Baxtiyor oila, 305.) Agar ota-ona hajga bora olmaydigan holatda (keksa yoki kasal) bo‘lsa, ularning nomidan haj qilish. (Sahihi Buxoriy 3- jild , 305) 7 O‘gil farzandni xatna qildirish. ( Baxtiyor oila , 328.) Vafot etgan ota-onasining qarzlarini uzish. ( Sahihi Buxoriy 4- jild 17) 8 Bolani qaramog‘iga olish va valiylik qilish. ( Baxtiyor oila , 338 . ) Ota-onaga itoatsizlik qilmaslik, zero bu – eng katta gunohi azimdir. (Sahihi Buxoriy 3- jild ,122.) 9 Farzandni oliy darajada tarbiyali qilish. ( Baxtiyor oila , 355.) Kishi o‘z otasi moliga homiydir. ( Sahihi Buxoriy 3- jild 158) 10 Balog‘atga yetgan bolalarini nikohlash (Baxtiyor oila, 371.) Ota-ona rizoligi yo‘lida mol-dunyoni sarf qilish, kecha-yu kunduz xizmatini qilib, duosini olish – ota ona yo‘lida jihoddir. (Sahihi Buxoriy 3 - jild, 215 . ) 11 Taloq qilingan onaga ota tomonidan farzand uchun ozor berilmasin. (Sahihi Buxoriy 3- jild ,328) Kishi o‘z otasi tirikligini bila turib boshqa insonni otam deb da’vo qilishi kofirlikdir. (Sahihi Buxoriy 3- jild , 399) 12 Har bir ota o‘z qizini majburlab nikohga buyurmasin, agar shunday bo‘lsa, nikoh bekordir. (Sahihi Buxoriy 3- jild , 277) Otaning nomini o‘rtaga qo‘yib qasam ichmaslik lozim. (Sahihi Buxoriy , 3 - jild, 407 . ) 13 Ota vafot etganda dod solib, yig‘lab, yuzidan 56 kafanini ochish mumkin emas, chunki mayitni ko‘targunlaricha farishtalar qanotlari bilan soya solib turadilar. (Sahihi Buxoriy. 3- jild. ) 14 Bir kun o‘tgach otaga aza tutishni bas qilish (Rasululloh tomonidan Fotima onamizga aytilgan). (Sahihi Buxoriy 3-jild, 101 -bet .) 15 Bajarmoqchi bo‘lgan har qanday ishni ota- ona bilan kengashib bajarmoqlik (Sahihi Buxoriy, 3-jild, 202-bet.) 16 Ota ado etolmagan nazrni farzandlari o‘tamoqligi sunnat bo‘lib qolgan (Sahihi Buxoriy 4-jild, 187-bet.) 17 Otasin qo‘ygan ismni o‘zgartirmaslik (Baxtiyor oila, 300-bet.) Hadisi shariflardan “ota” konseptiga doir misollarni yana davom ettiraverish mumkin. Xullas, matnlarda talqin qilingan fikrlar tom ma’nodagi insoniy fazilatlarning ota konseptida mujassamlashganidan dalolat beradi. Xulosa qilish mumkinki, “ota” konseptini ilmiy jihatdan tahlilga tortganda bu konsept doirasida qaraluvchi lisoniy birliklarning matnda tutgan o‘rnini aniqlash bilan chegaralanib qolish yetarli emas. Tadqiqot olib borishda xalqimizning o‘ziga xos dunyoqarashini, mental xususiyatlarini hisobga olish ko‘zlangan maqsadga erishish imkonini beradi. BOB BO‘YIC H A XULOSALAR : 1. Kognitiv tilshunoslikning asosiy tushunchalaridan biri konsept bo‘lib, mazkur terminning mohiyati hanuzgacha aniq va mukammal ochib berilmagan. Shu bois tilshunoslikda u mental birlik, inson bilimlarini ifodalovchi atama, xotira, miya faoliyati bilan bog‘liq tushuncha sifatida talqin qilinadi. 57 2. Konsept terminini “Olam manzarasi” tushunchasidan ayro holda tushunib bo‘lmaydi. Inson tabiat va jamiyatda yuz beruvchi hodisalar markazida turuvchi asosiy figura hisoblanadi. Shu bois insonning olamda mavjudligi muhim jihatlarini ifodalovchi tayanch tushunchalardan biri sifatida “Olam manzarasi” konsept shaklida namoyon bo‘ladi. 3. Konsept mohiyati konsept – tushuncha – so‘z zanjirida aks etadi. Tushuncha insonning tafakkuri shakli sifatida konseptga bog‘lanadi. Konsept va u bilan bog‘liq konseptosfera tilimizdagi mavjud so‘zlar vositasida mavjud bo‘ladi va tilga xos bo‘lgan ijtimoiy funksiyalarning amalga oshishini ta’minlaydi. 4. “ Ota” konsepti keng qamrovli tushuncha. U nutqning og‘zaki va yozma shaklida, nutqning turli ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, u badiiy matnlarda tilimizga xos bo‘lgan emotsional-ekspressivlikni, badiiy-estetik ta’sirchanlikni ta’minlasa, diniy mazmundagi matnlarda milliy-ma’naviy dunyoqarashimizni aks ettiradi II BOB. OG‘ZAKI IJOD NAMUNALARIDA “OTA” KONSEPTINING LINGVOKOGNITIV XUSUSIYATLARI 2.1.O‘zbek xalq maqollari matnida “ota” konseptini tavsiflovchi kognitiv belgilar Badiiy adabiyot bugungi ko‘rinishiga yetgunga qadar qanchadan-qancha davrlarni boshdan kechirdi. Tarixga nazar tashlansa, ilk adabiyot namunalari oddiy aholining mehnat qilish jarayonida, turmush faoliyatida yuzaga keldi. Endilikda ular xalq og‘zaki ijodi namunalari sifatida adabiyotimizning katta qismini tashkil qiladi. 58 Har bir xalqning o‘tmishi-yu, hayot tarzi, urf-odatlari-yu an’analaridan jonli tarzda xabar beruvchi, xalq tili orqali og‘izdan og‘izga o‘tib kelayotgan, baxshilar tomonidan kuylanib, bugungi holiga go‘zal tarzda yetib kelgan, adabiyotning ajralmas qismi hisoblangan xalq og‘zaki ijodi bugungi kunda ko‘plab tadqiqotlarning bosh mavzusi sifatida namoyon bo‘lmoqda. Biz xalq og‘zaki ijodi tushunchasini “Folklor” atamasi bilan ham nomlanayotganligiga guvoh bo‘lamiz. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da folklor atamasiga quyidagicha ta’rif berilgan: Folklor ing lizcha “ folklore” so‘zidan olingan bo‘lib, folk – xalq, lore — bilim, fan degan ma’noni anglatadi. Xalq ijodiyoti; xalq tomonidan yaratilgan va xalq orasida keng tarqalgan asarlar (ertak, doston, qo‘shiq, lapar, masal, maqol, matal, topishmoq va b.). (qarang: OTIL,4- tom ). Maqol deb xalqning ijtimoiy-tarixiy, hayotiy-maishiy tajribasi umumlashgan badiiy, obrazli mulohazalardan iborat hikmatli so‘zlarga aytiladi. Maqol o‘zbek tilida maqol, tojiklarda zarbulmasal, ruslarda poslovitsa , arablarda (jonli so‘zlashuvda) naql , turklarda ata so‘zlari bilan yuritiladi. Maqol atamasi arabcha [ وقڶ ] – qavlun – gapirmoq, aytmoq so‘zidan olingan. Maqollarda so‘z qimmati alohida yorqin ifodalanadi. Chunki uning tarkibidagi so‘zlarni boshqasi bilan almashtirish, biron so‘z qo‘shish mumkin emas. Ular milliy til tarkibida qoliplashgan holda namoyon bo‘ladi. Bu janr dunyodagi hamma xalqlar og‘zaki ijodida bor bo‘lib, hajm, shakl, yaratilishi maqsadiga ko‘ra mushtarak hisoblanadi. Hatto nomlanishida ham yaqinlik aniq seziladi. Jumladan, arablarda “qavlun” – gap, so‘z ma’nosini ifodalasa, tojiklarning “zarbulmasal” atamalarida misol keltirish, ruslar “poslovitsa”sida so‘zlar bilan fikrni ifodalash, turklardagi “ota so‘zi”da esa ajdodlar fikrini eslash ma’nosi yetakchi. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida ham “sav” atamasi otalar so‘zini eslash tarzida keltirilgan. 66 Ertak, doston, qo‘shiq, lapar, masal, maqol, matal, tez aytish, topishmoq va shu kabi folklor janrlari orasida maqolning o‘rni katta. Inson nutq so‘zlash jarayonida turli xil ibratli so‘zlardan foydalanadi. Ulardan biri maqoldir. Maqol –janr sifatida 66 http://turizm.kasaba.uz/uz/uzbek_legends_and_mythes/maqollar 59 nutq bezagi bo‘lib, aytilmoqchi bo‘lgan fikrni bir jumlada ochib beradi va ta’sirchanligini oshiradi. Shu sababli nutqida maqollardan ko‘p foydalangan kishilarning so‘zi qadrli va eshitimli bo‘ladi. Maqol hayotiy tajribalari yuqori bo‘lgan ota-bobolarimizdan qolgan xulosalar jamlanmasidir. Folklorshunos olimlar maqollar va matallarni o‘rganuvchi sohani paremiologiya deb atashadi. Paremiya – yunoncha chuqur ma’noli gap, hikmatli so‘z, ibora, maqol, matal ma’nosini beradi. Maqollarning janr xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Maqollarning hajmi qisqa va cheklangan. 2. Maqollar mazmunan serko‘lam va chuqur ma’noni ifodalaydi. 3. Xalq maqollari shaklan she’riy va nasriy bo‘ladi. Ammo nasriy maqollar ham she’riy misralarni eslatadi. Masalan: Ko‘za kunda emas, kunida sinadi. 4. Maqollarda hayotiy voqea-hodisa haqida qat’iy hukm ifodalanadi. Bu hukm musbat yoki manfiy mazmunda aks etadi. 5. Maqol shaxs hayotidagi xususiy vaziyatni xalq, omma, hayot nuqtayi nazardan umumlashtiradi. 6. Maqol matni tilshunoslikda shaxsi umumlashgan gap hisoblanadi. 67 Bugungi kunga qadar jahon tilshunosligida ham, o‘zbek tilshunosligida ham maqollar juda ko‘plab tadqiqotlarning ob y ekti vazifasini bajarib kelmoqda. Ya’ni maqollarni tilshunoslikning juda ko‘plab yo‘nalishlari bo‘yicha tadqiq etish mumkin. Mana shunday ishlarni A.V. Ledneva, L.V. Basova, L.N Utkina. A. Shofqorov, N. Shayxislamov, E. Alimova, O. Sa’dullayeva, M. Rahmatova, Z.Muqimova, Z.Safarova 68 kabi jahon va o‘zbek olimlari amalga oshirgan. 67 http://turizm.kasaba.uz/uz/uzbek_legends_and_mythes/maqollar 68 Леднева А.В. Концепт «ребенок» в пословичном фонде (на материале русских и немецких пословиц и поговорок). file:///C:/Users/1/Downloads/kontsept-rebenok-v-poslovichnom-fonde-na- materiale-russkih-i-nemetskih-poslovits-i-pogovorok.pdf ; . Басова Л . В . Концепт труд в русском языке ( на материале пословиц и поговорок ) Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук . – Тюмень , 2004. – C. 24.; Уткина Л . Н ., Ковалевич Д . С . Концепт « время » в англоязычных пословицах и поговорках [ Электронный ресурс ] // Язык и текст . 2018. Том 5. № 2. С . 82–90. doi:10.17759 / langt.2018050214; Shofqorov A., Shayxislamov N., Alimova E. O‘zbek va ingliz tilidagi maqollarda “do‘stlik” konseptining ifodalanishi. // "Science and Education" Scientific Journal. November 2020 / Volume 1 Special Issue 3. – B. 22-28; Koreys tili maqollarida " 질 투 " "Hasad" konseptning leksik-semantik tahlili // Учредители : Общество с ограниченной ответственностью " Интернаука ", 2019. – B. 62-63; Rahmatova M. O‘zbek xalq maqollaridagi “go‘zallik” konseptining tahlili // BuxDU ilmiy axboroti. – Buxoro, 2009, №3. – B. 64-68; Muqimova Z. 60 Ma’lumki, “O ta ” konseptining o‘ziga xosligini ta’minlashda ishtirok etadigan birliklarda milliy xususiyatlar ham o‘z aksini topadi. Bu ayniqsa, xalq og‘zaki ijodi namunalarida ham mentalitet ifodasi sifatida namoyon bo‘ladi. Mentalitet ijtimoiy hodisa sifatida xalqimiz hayotining hamma sohalari qatori tilshunoslikda ham lisoniy birliklar vositasida aks etadi. Mentalitetning eng keng tarqalgan turlaridan biri bo‘lgan milliy mentalitet milliy alohidalik, milliy kolorit kabi mentallikning tilda aks etishiga xos turli shakllarini o‘z ichiga oladi. Hozirgi kunga kelib dunyo tilshunosligi namoyandalarining e’tibori til va etnos munosabatidagi muammolarga qaratilgandir. Mentalitet milliy ramzlar, milliy qadriyatlar, urf-odatlar kabilarni ifodalab, biror bir xalqning etnik o‘ziga xosligini anglatuvchi va keng qo‘llaniladigan tushuncha bo‘lib bormoqda. Etnik umumiylik deb ma’lum bir hududda kishilar orasida iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarga bog‘liq bo‘lgan madaniy til umumiyligiga aytiladi 69 . M. Rahmatovaning “Ingliz, o‘zbek va tojik milliy madaniyatida “go‘zallik” konseptining lisoniy xususiyatlari” deb nomlangan falsafa doktorligi uchun yozilgan dissertatsiyasining ikkinchi bobida o‘zbek xalq maqollarida “go‘zallik” konseptiga oid tushunchalar tahlilga tortilgan bo‘lib, maqollarda go‘zallik muayyan, lekin subektiv ekanligi isbotlab berilgan. Sababi, o‘zbek xalqi madaniyati uchun muhim bo‘lgan go‘zallik obrazlari ingliz tili uchun muhim bo‘lmasligi mumkin. Shunga ko‘ra ishda maqollar 4 guruhga bo‘lib o‘rganilgan va shunday xulosalarga kelingan: Maqollarda “go‘zallik” konseptini go‘zallik obrazlari ifodalaydi: Ingliz tilidagi: fine, feather, coral, gosling …; o‘zbek tilida: gul, lola, kiyik, oy, naqsh …; tojik tilida: rish, kalid, atlas, surat …. Bundan tashqari, mehnat, kamtarlik, oila qadri, qiz bola qadri, farzand, mehr-oqibat o‘zbek va tojik xalq maqollarida go‘zallik sifatida qadrlanadi. Ingliz maqollarida Maqollarning lingvopoetik va lingvomadaniy xususiyatlari (O‘tkir Hoshimov asarlari misolida) . «O zbekʻ tilini dunyo miqyosida keng targ ib qilish bo yicha hamkorlik istiqbollari»: xalqaro ilmiy-amaliy anjuman ʻ ʻ materiallari / Mas’ul muharrir – Sh. Sirojiddinov. – T.: 2020. – 55-58-betlar.; Safarova Z. Ingliz va o‘zbek maqollarida “yetim” va “yetimlik” tushunchalari talqini. «O zbek tilini dunyo miqyosida keng ʻ targ ib qilish bo yicha hamkorlik istiqbollari»: xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari / Mas’ul ʻ ʻ muharrir – Sh. Sirojiddinov . – T .: 2020. – 337-340- betlar . 69 Арутюнов О.А., Чебоксаров Н.Н. Передача информация как механизм существования этносоциальных и биологических групп человечества. // Расы и народы. Вып. 2. – М.: Наука, 1972. – 351 с. 61 esa muhabbat, xushxulq, kamtarlik, zohiriy go‘zallikning aldamchi ekanligi qadrlansa, botiniy go‘zallikning yuksakligi har uch millat tafakkurida prototiplashgan. Ayniqsa, qiz bola tarbiyasi aynan o‘zbek xalq maqollarida ulug‘lanishi alohida ahamiyatga ega. 70 Rus tilshunosi L.V.Basovaning dissertatsiya ishida rus xalq maqollarida “mehnat” konseptining leksik, semantik, lisoniy-kognitiv, etimologik jihatdan tahlili asosida ilmiy-nazariy ma’lumotlar berilgan. Unga ko‘ra XIX asr maqollarida “mehnat” leksemasi “harakat, zo‘riqish” mazmunini ifodalaydi. XX asrga kelib esa rus maqollarida bu leksemaning hajmi sezilarli darajada kengaytirilgan bo‘lib, ularda mehnat – bu “harakat”, u nafaqat moddiy, balki ma ’ naviy qoniqish manbai hamdir. 71 Xuddi shu yo‘nalishda olib borilgan tadqiqotlardan biri A.Shofqorov, N.Shayxislamov, E.Alimovalar tomonidan yozilgan “O‘zbek va ingliz tilidagi maqollarda “do‘stlik” konsepti ifodalanishi” nomli maqolasida ham o‘zbek va ingliz maqollari orasidan do‘stlik tushunchasini ifodalaydigan bir qancha maqollar misol sifatida keltirilib, kognitiv tahlil qilishga harakat qilingan, biroq unda mavzuning asl mohiyatidan chetlashish, juda qisqa tahlillar keltirish, yozilgan maqollarning to‘liq tahliliga to‘xtalmaslik holatlari ham kuzatiladi. Umuman olganda, tilshunoslik sohasida o‘zbek xalq maqollari ko‘p ishlangan va bu borada salmoqli tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Ma’lumki, maqol so‘zi arab tilidan olingan bo‘lib, “so‘z” degan ma’noga ega. Uni “otalar so‘zi” deb ham atashadi. O‘zbek tilining izo h li lug‘atida keltirilishicha, MAQOL [ a. - maqola, kichik asar; so‘z, nutq]. Hayotiy tajriba asosida xalq tomonidan yaratilgan, odatda, pand-nasihat mazmuniga ega bo‘lgan ixcham, obrazli, tugal ma’noli va hikmatli ibora (qarang: O‘ TIL, 2-tom). Unda uchta xususiyat talab etiladi: fikrning aniqligi, xulosaning tugalligi, ifoda lo‘ndaligi. Bundan tashqari, maqollar nafaqat nutq jarayonida, balki badiiy 70 Раҳматова М.М. Инглиз, ўзбек ва тожик миллий маданиятида “гўзаллик” концептининг лисоний хусусиятлари. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати.- Бухоро. 2019. – 13-бет . 71 Басова Л.В. Концепт труд в русском языке (на материале пословиц и поговорок) Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Тюмень, 2004. – C .24. 62 adabiyotda, jumladan, dostonlar, ertaklar, hikoyalar, roman va she’rlar tarkibida uchraydi. Gulxaniyning “Zarbulmasal” asari maqollar eng ko‘p qo‘llanilgan (400 dan ortiq) asar sifatida talqin etilishi barchaga ma’lum. Turkiy tillarning ilk maqollaridan M.Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” (XI asr) asari orqali xabardor bo‘lamiz: “Kishi olasi ichtin, Yilqi olasi tashdin” . Ma’nosi : Odam olasi ichida, Mol olasi tashida. 72 Tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar asrlar davomida sekinlik bilan o‘zgargani kabi, maqollar tarkibidagi so‘zlarning ham ma’nosi xuddi shu tarzda o‘zgaradi, biroq tushuncha saqlanaveradi, mazmun-mohiyati o‘zgarmaydi. Shuningdek, maqollarda ichki qofiya shakllangan bo‘ladi. Masalan, Ona yurting omon bo‘lsa, Rangi ro‘ying somon bo‘lmas. Maqollarning yana bir xususiyati borki, unda so‘zlar aksariyat hollarda ko‘chma ma’noda qo‘llaniladi va ushbu so‘zlarning asl ma’nosi tushunilsa, hech qanday ma’no-mazmun chiqmaydi. Xullas, maqol janri kishilar nutqida deyarli har kun ishlatiladigan, nutqning ta’sirchanligini ta’minlovchi vositadir. Tadqiqotimizning yana bir qismini aynan shu janr orqali davom ettirishga qaror qildik va “Ota” konseptiga doir maqollarni tahlilga tortdik. O‘zbek xalq maqollarida ham ushbu terminga oid manbalar talaygina. Xalq donishmandligi, otalar so‘zi hisoblanmish maqollarda ota qarindoshlik terminining xilma-xil ko‘rinishlarini uchratamiz. O‘zbek xalq maqollarida boshqa manbalarga qaraganda ko‘proq otaning mo‘tabarligi, ulug‘vorligi, o‘rni, qadr-qimmati masalalari ochiq-oydin va tushunarli tasvirlangan. Mavzu jihatidan eng ko‘p ota-ona haqidagi maqollar yetakchilik qiladi. Sababi, o‘zbek xalqi azal-azaldan ota-ona duosi bilan yuksalgan, otaning rizoligi Alloh rizoligiga tenglashtirilgan. Hatto ota turgan uyning tomiga chiqmaslig-u, ulardan yarim qadam bo‘lsa-da ilgarida yurmaslik, uning so‘zini ikki qilish tugul, ko‘ziga tik boqmaslik, gapini bo‘lmaslik kabi insoniy fazilatlar va amallar juda go‘zal, ohangdor va ta’sirli qilib berilgan. 72 Кошғарий М. Туркий с ўзлар девони (Девону луғотит турк). 3 томлик, 3-том. / таржима ва нашрга тайёрловчи – С. Муталлибов. – Т.: Ўзбекистон ССР ФА нашриёти, 1963. – 90-91-б. 63 Xalq maqollarida ota — bog‘, bog‘bon, xazina, davlat, jon fido qiluvchi zot kabi ko‘plab konseptlarni ifodalaydi. “Ota-bola — bir bog‘, Biri — gul, biri—bog‘bon”. Ushbu maqolda oila bog‘ga qiyos etilib, unda ota va farzand munosabatlari gul va bog‘bon o‘rtasidagi holatga tenglashtirilmoqda. Ya’ni bog‘bon gulni qanchalik mohirlik bilan ishlov berib qarasa, mehr bersa, parvarish qilsa, gul shunchalik chiroyli, atrofga o‘z iforini tarqatuvchi va o‘zgalarga zavq bag‘ishlovchi bo‘ladi. Ota mehr bilan, to‘g‘ri tarbiyalagan farzand, albatta, kelajakda xalq koriga yaraydigan va o‘ziga rahmat yog‘diradigan inson bo‘lib yetishishi shubhasiz. Negaki, “Farzand kamoli — ota jamoli”. Tahlilimizda bog‘bonlik otaga qiyos etilgan bo‘lsa, vaqti kelib, bu vazifa farzandga o‘tishi ham mumkin. Chunki ota qarigach, farzand uchun bog‘dagi gulga aylanadi. Ya’ni endi unga parvarish, mehr va e’tibor kerak. O‘z padari buzrukvoriga himmat qilgan, asrab-avaylagan va duosini olgan farzand hamisha el ichida aziz va mukarram bo‘ladi. Zero, “Otangga qilganingni farzandingdan ko‘rasan .”  “Yelka yag‘ri — otaga meros, Ota yag‘ri — o‘g‘ilga meros”. O‘zbek xalqi juda dono va ziyrak, notiq xalq bo‘lib, birgina otaning farzand o‘stirib, kamolga yetkazish mashaqqatlarini ikki jumlada aks ettirib bera olgan yuqoridagi kabi maqollarni yaratishgan. Dastlab, maqolda keltirilgan “yag‘ir” so‘ziga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, uning bir nechta ma’nolari mavjud. Birinchi ma’nosi – ot, eshak, tuya kabi hayvonlar ustida terining og‘ir yukdan ezilishi, ishqalanishi tufayli yuz beradigan yiringli yara, jarohat ma’nosida kelsa, ko‘chma ma’noda og‘ir yuk yoki zarba tufayli kishi yelkasida hosil bo‘lgan jarohat, yara ma’nosida, yana bir o‘rinda kiyim-boshning juda iflos, isqirt holati ma’nolarida qo‘llaniladi. 73 Shu qadar ko‘p, og‘ir va kezi kelganda, zavqli oila tashvishlari, farzandlar kamoli, ro‘zg‘orning kam-u ko‘stlari, burchlari va shu kabi amallar ota zimmasidagi vazifalar sanaladi. Bularning natijasida paydo bo‘lgan yag‘irlar baquvvat va katta hayvonlarnikidan hecham qolishmaydi. Farzandlar esa ana 73 “ Ўзбек тилининг изоҳли луғати ” , 5 жилдли, 5- жилд. – Тошкент: «ЎзМЭ», 2008. – 137-бет 64 shunday otalarining fazilatlarini o‘zlashtirishi, qadrlashi hamda kerak bo‘lsa, meros bilishi zarur. Sababi, “Farzand — belning quvvati”. “Ota — xazina, aka-uka — tayanch, Do‘st esa — har ikkovi” Ushbu maqolda ota xazinaga tenglashtirilgan. Har bir insonning dunyoga kelishiga sabab bo‘lgan kishilardan biri otasi hisoblanadi. Demak, h ammaning o‘z xazinasi bor. Statistik ma’lumotlarga qaraganda, insonning ota-onadan boshqa haqiqiy do‘sti bo‘lishi juda mushkul bo‘lib, o‘zaro begona kishilarning orasidagi do‘stona munosabatlar yetti yildan oshsa va ayrim talablarga mos kelsagina haqiqiy do‘stlik bo‘lar ekan, ammo “Do‘st” atamasining mazmuniga, aynan hozirgi kun nuqtayi nazaridan qarasak, ota-onadan boshqasi to‘g‘ri kelmaydi. Chunki ular kishining yaxshi-yomon kunida, boyligida, kambag‘alligida, sog‘ligida, kasalligida, omadi chopganda, omadsiz paytida – har doim yonida bo‘ladi, qo‘llab-quvvatlaydi, farzandining haqiga duoda bo‘ladi. Shuning uchun bu olamda inson uchun haqiqiy do‘st ota-onadir, desak aslo xato bo‘lmaydi. Yana bir jihat borki, kishining yonida otasi, aka-ukasi bo‘lmagan taqdirda uning do‘sti barcha holatlarda uning yonida turadi, do‘stini qo‘llaydi, qiyin vaziyatlarda ham yelkadosh bo‘ladi. Keltirilgan maqolda, bir qarashda, “ota” konseptining mazmuni do‘stnikidan pastroq ifodalangandek ko‘rinadi. Biroq qachon do‘st ota kabi xazina darajasiga ko‘tarila oladi? Qachonki, inson haqiqiy do‘stni topa olsa. Haqiqiy “xazina”ni topish esa ertaklardagidek juda mushkul ish. O‘z yonimizdagi “xazina”larimizni asraylik! Ayrim xalq maqollarida “ota” konseptining ba’zi obrazlardan pastroq o‘ringa tushib qolganligiga guvoh bo‘lamiz:  “Bir tog‘a yetti ota o‘rniga o‘tar” yoki “Otangni sog‘insang, tog‘angni ko‘r”. Tog‘a inson uchun otadek aziz turadigan kishi sanaladi. Ayrim hudud urf- odatlariga ko‘ra qiz farzand uzatilsa, uning yangi uyiga otasi emas, balki tog‘asi xabar olgani boradi, ularga tinib-tinchib, o‘zlarini, ro‘zg‘orlarini izga qo‘yguncha har tomonlama yordam berib turadi, otadan so‘ng tog‘aga ta’zim qiladi, agar ota 65 bo‘lmasa, tog‘adan rozi-rizolik so‘raladi, tog‘alar jiyanlari uchun mas’ul hisoblanadi. Aynan mana shunday holatlarga nisbatan yuqoridagi maqollar xalq orasida paydo bo‘lgan bo‘lsa ajab emas. Hadisi sharifda ham ona obrazining otadan ustun qo‘yilganligiga guvoh bo‘lgan edik, ya’ni Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) tomonidan uch marotaba onaga, so‘ngra otaga yaxshilik qilish kerakligi uqtirilgan edi. Demak, shunday vaziyatlar bo‘ladiki, otaning hurmati, haqi ba’zi o‘rinlarda tog‘a va onadan keyingi o‘rinlarga qo‘yiladi. Kishining otasi vafot etsa, tashlab ketsa yoki ota-ona ajrashgan holatlarda farzandlarning mas’uliyati tog‘alar zimmasiga tushganligiga ham ko‘plab guvoh bo‘lamiz.  “Ustoz — otangdan ulug‘”. Bu maqolning “ Ustoz — otangdek ulug‘” kabi omonim varianti ham bor. Birinchi maqolda otaning mavqei ustozdan pastroqqa tushadi, ikkinchi variantda esa ustoz -dek o‘xshatish-qiyoslash qo‘shimchasi orqali otaga qiyoslanadi. Ikkinchi maqol ustozni otadan ulug‘ qo‘ymaslik maqsadida ba’zi kishilar tomonidan o‘zgartirilgan bo‘lishi mumkin. Biroq xalq orasida, aksariyat hollarda, birinchi maqol iste’moli ko‘proq. Bizningcha ham “Ustoz – otangdan ulug‘” . Nega aynan ustoz, muallim emas, o‘qituvchi yoki murabbiy emas? “Ustoz” atamasi keng va umumiy bo‘lib, yuqoridagi barcha tushunchalarni o‘zida qamrab oladi. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da bu so‘zning muallim, o‘rgatuvchi, usta, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi, tarbiyalovchi, murabbiy, rahnamo, o‘qituvchi, muallim kabi ma’nolari keltirilgan. [O‘TIL, 302]. Demak, ustoz insonga nafaqat ilm beradi, balki uni hayotga tayyorlaydi, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi, tarbiyani ta’lim bilan hamohanglikda o‘rgatadi. Ehtimol, kishining ma’naviy barkamollikka erishishida ustozning roli kattaroq bo‘lganligi uchun uni otadan balandroq deb ta’riflashgandir. Ularning har ikkalasi ham kishi hayotida muhim o‘ringa ega. Otani qanday rozi qilish kerak bo‘lsa, ustozni ham shunday rozi qilish kerak, negaki, dono xalqimiz bejizga “Otaning duosidan ustozning faxri yaxshi” deyishmagan. 66 Kishilar o‘z nutqlarida “ Ustoz mehri — ota mehri” degan yana bir maqolni ishlatishadi. Unda esa ustoz obrazi otaga qiyoslanadi. Otaning mehri qanchalik beqiyos bo‘lsa, ustozning o‘z shogirdiga bo‘lgan mehri ham xuddi shunday, haqiqiy ustoz ilmi toliblariga ziyo ulashadi, qalb ko‘zini ochadi, butun quvvatini sarflaydi, chin ma’noda mehr bog‘laydi. Aynan shu sabab yuqoridagi kabi maqollar el orasida tez-tez takrorlanib turadi.  “Mehmon – otangdan ulug‘”. Xalq maqollari ichida mehmon otadan ustun qo‘yilganiga duch kelamiz, uni ko‘pchilik sal boshqacha talqin qilishadi. Ya’ni mehmon otadan-da yuksakka ko‘tariladi. Aslida esa bu maqol uyga mehmon kelgan holatga nisbatan aytiladi. Xonadonga mehmon bo‘lib kelgan kishilar, albatta, uyning to‘riga o‘tqiziladi. “Ulug‘” so‘zi uyning yuqorisida, to‘rida o‘tirishga nisbatan aytilgan, ota esa har doimgidek aziz, shunchaki bu yerda mezbondir. “Ulug‘” so‘zining ma’nosiga qaraydigan bo‘lsak, o‘zbek tilining izohli lug‘atida “Egallagan o‘rni, hajmi g‘oyat yirik, ulkan, buyuk, kuch-qudrat, imkoniyat, qadr-qimmat va shu kabilar jihatidan yuqori darajali, salmog‘i, ko‘lami, ahamiyati yuqori bo‘lgan, muhim, o‘z qobiliyati, xizmatlari bilan buyuk ishlarni amalga oshirgan va hurmat-e’tibor qozongan, rahbar, boshliq” ma’nolarini anglatishi izohlangan [O‘TIL, 4-tom, 282- bet]. O‘zbek xalqi azaldan mehmonsevar va mehmondo‘st xalqdir. Uyiga mehmon tashrif buyurganda kishilar o‘zlarining mezbonlik vazifalarini bajaradilar, topgan noz-ne’matlari bilan dasturxonni to‘ldiradilar va mehmonning hurmatini joyiga qo‘yadilar, mehmonlar uyning to‘riga, mezbonlar esa aksariyat holatlarda yoshidan qat’iy nazar to‘rda emas, xalq tili bilan aytganda, poygakda o‘tiradilar. Tahlillanayotgan maqolda ham aynan shu holatga nisbat mavjud. Xalqimizda “Mehmon – atoyi Xudo”, “Mehmon kelsa eshikdan, rizqi kelar teshikdan” degan maqollarning shakllanganligi ham yuqoridagi fikrlarimizni yaqqol dalillaydi.  “ O‘gay ota non bermas, Non bersa ham jon bermas”. Xalqimiz leksikasida “o‘gay” degan tushuncha mavjud bo‘lib, u oldingi er yoki xotindan bo‘lgan farzandlar, hozirgi er yoki xotinga hamda ularning 67 qarindoshlariga va hozirgi er yoki xotin, ularning qarindoshlari oldingi er yoki xotindan bo‘lgan bolalarga nisbatan ishlatiladigan birlik sanaladi. [ O‘ TIL, 5-jild, 138-bet]. Yuqorida keltirilgan maqol orqali avvalgi misollarda berilgan ta’riflar butunlay teskari tasvirlangan deyish mumkin. Chunki bunda ota so‘zi o‘gay leksemasi bilan birikma sifatida kelmoqda. Buning natijasida ota atamasi o‘zida qamrab oluvchi barcha ijobiy tamoyillar salbiy tushunchalarga aylanib qoldi. Farzandi uchun oy, quyosh, pir darajasida bo‘lgan ota o‘gay so‘zi bilan birikib, begona farzandlarga, hatto o‘gay bolalarini non berib boqsa ham jon bermasligi, orada begonalik hissining mavjudligi maqolda o‘z ifodasini topgan. Biroq bu bilan o‘gay otani butunlay salbiy xarakter bilan baholab qo‘yish noto‘g‘ri. Quyidagi maqol esa o‘gay otaning ham o‘z ichki kechinmalarini ochib berishi mumkin: “O‘gay ota o‘kirar, Yuragidan bo‘kirar”. Bizningcha, bu maqolda aks etgan mazmunni izohlashga ortiqcha hojat yo‘q. Farzandlar tomonidan o‘gaylik holatiga qarata aytilgan maqollar ham mavjud bo‘lib, unda o‘gay so‘zi o‘rniga “otasi boshqa” jumlasi ishlatilgan: “Otadoshim, otga min, Otasi boshqa, otdan tush”. Bu yerda otasi bir jigarlar orasidagi holat “otadosh” so‘zi bilan atalgan. Bugungi kunda bu so‘z iste’molda keng qo‘llaniladigan, rus tilidan o‘zlashgan “rodnoy” (onalik) so‘ziga almashib qolgan. Sababi, hozirda bir ota-onaning farzandimiz yoki haqiqiy aka-uka, opa-singilmiz deyish o‘rniga “rodnoy”miz deb qo‘yiladi, xolos. Xuddi shu mazmunga mos keladigan yana bir maqolga e’tibor qarataylik: “Tol yog‘och madang bo‘lmas, begona dadang bo‘lmas”. Bu maqolda qo‘llangan “madang” so‘zi eshik zulfiniga tiqib qo‘yiladigan katta yog‘och, “kalit” ma’nosini anglatadi. U har qanday daraxtdan ham yasalavermaydi, faqatgina tut, qayrag‘och kabi qattiq yog‘ochlardan tayyorlanadi. Balki ushbu maqolda har qanday kishi ham farzandlar uchun haqiqiy ma’nodagi ota bo‘la olmasligi, mehr bera olmasligi aynan tol yog‘ochning madang bo‘la olmasligiga qiyoslangandir. Ushbu maqolda ota so‘zining shevalardagi dada varianti qo‘llangan.  O‘roq tutib otang qolguncha, O‘ ymoq tutib enang qolsin. 68 Keltirilgan maqol farzandlarga ota-onasidan biri olamdan o‘tgan holatga qarata aytiladi. Ko‘pchilik holatlarda ayoli vafot etsa, erkak kishi ko‘proq qiynalishi haqida eshitganmiz. Chunki uy-ro‘zg‘or ishlarining aksariyati ayollar zimmasida, turmush o‘rtog‘iga e’tibor berish, issiq-sovug‘idan xabar olib turish, mehr ko‘rsatish ham ayolining vazifasi. Ayolining vafotidan so‘ng otalar farzandlarining qanchalik e’tibor ko‘rsatishlariga qaramasdan mehrga zor bo‘lishadi, ayollar esa aksincha, turmush ishlariga chalg‘ib, farzandlariga ovunib hayot kechirishda davom etishadi. Xuddi shu mazmunni ifodalagan yana bir nechta maqollar xalqimiz nutqida tez-tez uchrab turadi: “ Onali yetim — gul yetim, Otali yetim — shum yetim”; “Otangning chorvog‘ida qolguncha, Onangning o‘ ymog‘ida qol.” Yuqorida keltirilgan uchchala maqolda ham avvalgi boblarimizda izohlab o‘tilgani kabi ota shaxsining boshqalardan mavqei biroz tushganiga guvoh bo‘lamiz. Farzand otasiz qolsa, aksariyat hollarda ona boshqa turmush qurmaydi, umrini bolalariga bag‘ishlaydi, ularga avvalgidan-da ziyoda mehr ko‘rsatishga harakat qiladi. Erkak kishi esa turmush o‘rtog‘isiz qolganda, kamdan kam holatlarda yolg‘iz o‘tmasa, albatta, boshqa ayolga uylanadi. Natijada farzandlarga haqiqiy onaning mehri yetishmay qoladi. Bola endi hayoti uchun o‘zi kurashishi, “shum” bo‘lishi kerak bo‘ladigan holatlar ham uchraydi. Shu sababdan ota qanchalik mehr bermasin, farzand uchun o‘z onasining mehriga yetmasligi tabiiy holat. Aynan shuning uchun ham xalqimizda “Onang o‘ gay b o‘ lsa, otang o‘ zingniki emas.”kabi maqollar paydo bo‘lgan. Hech bir insonning ota-onasi bevaqt olamdan o‘tmasin, chunki bu ulug‘ zotlarning har ikkalasi oilaning to‘liqligi, boyligi sanaladi. Zero, “Onalik uyning ori bor, Otalik uyning — zari”. “ Ota bola uchun taxt yasar, Baxt yasata olmas ” Bu maqolda esa tadqiqot obyektimiz sanalgan ota timsolining imkoniyatlari biroz cheklanganligini ko‘ramiz. Ota oilada farzandlariga har tomonlama o‘rnak bo‘lishi, otaning amallari bolaga bevosita singishi muqaddas hadislarimizda ham keltirilgan. Qanchalik qudratga ega bo‘lmasin ota farzandlariga tarbiyadan ortiq meros bera olmaydi, qanchalik to‘kis hayot, shart-sharoit yaratmasin, bolalarining 69 baxtini kafolatlay olmaydi. Turmush sinovlariga bardosh bera olmagan, hayot mashaqqatlarini yengib o‘tolmagan inson, albatta, baxtsiz bo‘ladi. Bunday holatda ota ojizga aylanadi. Ammo har qanday holatda ham ota-ona farzandi baxti uchun kurashadi, zamin yaratadi, harakat qiladi. Farovon va baxtli umr kechirish har bir insonning o‘ziga bog‘liqligicha qolaveradi. Bundan tashqari, ota nomiga sazovor kishining yana bir mas’uliyatli vazifasi bor – bu turmush o‘rtoqlik. Har bir inson hayotda o‘z jufti haloli bilan yaratilgan. Oilada, avvalo, otaning so‘ngra onaning o‘rni yuqorida bo‘lishi kerak. Erkak kishi oiladagi mavqeini saqlashi ham katta tajriba sanaladi. Har bir masala ota orqali hal etilishi, ruxsat ham birinchi bo‘lib otadan so‘ralishi lozim. Dastavval xotin erini hurmat qilsa, e’zozlasa, mavqeini saqlasa, oilada erkakning roli birinchiga chiqadi. Aksincha bo‘lgan holatda o‘z-o‘zidan otaning obro‘si pasayadi. So‘zga boy bo‘lgan o‘zbek xalqida mana shunday munosabatlarni anglatadigan bir qancha maqollar bor. Ulardan biri “D o‘ sting ham ering, dushmaning ham ering”. “ O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da er so‘zining erkak jinsiga mansub, biror xotin bilan nikohdan o‘tgan qalliq, hamda mard, olijanob, jasur kishi ma’nolarini ifodalashi izohlangan [qarang, O‘TIL, 2-tom, 45]. Xalq leksikasida oilaboshi, turmush o‘rtoqqa nisbatan “er” atamasi ishlatiladi. Yuqorida keltirilgan maqollarda otaning “do‘st” konsepti bilan izohlanganligini aytib o‘tgan edik, ushbu maqolda esa uning dushman leksemasi bilan qo‘llanganligini ko‘ryapmiz. Erkak kishi otalik vazifasidan tashqari, erlik, farzandlik, aka-ukalik, qarindoshlik, do‘stlik kabi mas’uliyatlarini ado etmoqligi lozim. Dushmanlikka keladigan bo‘lsak, albatta, maqolda bu so‘z tom ma’noda qo‘llanilgan bo‘lishi ham mumkin. Biroq, – hayoti o‘xshamagan oilalarda er va xotin orasidagi munosabat dushmanlikka aylanishi ham mumkin. Qolgan kelishmovchiliklar esa dushmanlik attenkasiga mos kelmasa kerak, zero, “Er-xotinning urushi, doka ro‘mol qurishi”. Tilimizda ota konsepti doirasiga er so‘zini ham kiritishimiz mumkin. Ota tushunchasi mazmunan to‘liq bo‘lishi uchun oila, xotin, farzand kabi tushunchalar zanjiri hosil bo‘ladi. Tilimizda er va xotin leksemasi asosida paydo bo‘lgan “ Er — avra, xotin — astar”, “Er vaziri — xotin, Ro‘zg‘or og‘iri — o‘tin”, “Er-xotin urishar, Esi ketgan bo‘lishar”, 70 “Erdan — sadoqat, xotindan — itoat”, “Ering suydi — eling suydi” 74 kabi maqollar mavjud. Xuddi Qur’oni karim, hadisi shariflardagi kabi xalq maqollarida ham otaning farzandlar oldidagi, farzandning esa ota oldidagi burchlari haqida fikrlar bor. Ularni alohida ko‘rsatishimizdan maqsad, kelajak avlod o‘z burchlarini bilishi, anglashi va to‘g‘ri bajarmog‘i lozim. Quyida ana shunday vazifalarni keltirib o‘tamiz: Farzand burchlarini ifoda etuvchi maqollar Ota burchlarini ifoda etuvchi maqollar • Otangni ko‘rsang, otdan tush; • Onangni otangga bepardoz ko‘rsatma; • Yaxshi bola — otaga quvvat, Yomon bola — uqubat; • Otang ishga buyursa, Namozingni buzib ayt; • Ota oldida kek urma,Odobingga chek urma; • Ota oldidan o‘tma, Odob oldidan ketma; • Olti kun och qolsang ham, Otang odatini qo‘yma; • Yaxshi o‘g‘il otadan olti botmon ziyod bo‘lar, Yomon o‘g‘il otadan olti botmon kam bo‘lar; • Amri padar — arshdan a’lo; • Onangga boshingni xam qil, Otangga gapingni kam qil; • Onangni quyosh bilsang, Otangni oy bil; • O‘g‘il otasiga o‘xshamasa, qoni harom; • Birni bersang otangga, Mingni olasan bolangdan. • Otasi siylamaganni bolasi siylamas ; • Otasi tentakning biri — tentak, Onasi tentakning bari — tentak; • Ota bo‘lish oson, odob berish qiyin; • Bola ko‘rganini qilar, Ota — bilganini; • Ota g‘ayratli bo‘lsa, Bola ibratli bo‘lar; • Otadan — o‘g‘il, onadan — qiz; • Bosh bo‘lmagan uyda, Otasi turib o‘g‘li so‘zlar. Ma’lum bo‘ladiki, otaning burchlaridan ko‘ra farzand burchlariga murojaat har doim ko‘p bo‘lgan, negaki, otalar hamisha farzandlari uchun yelib-yuguradi, 74 https://ziyouz.uz/hikmatlar/ozbek-xalq maqollari/oila-va-qoshnichilik-haqida-maqollar/ 71 vazifalarini to‘la-to‘kis ado etishadi va buning evaziga hech narsadan manfaatdor bo‘lmaydi. Farzandlar orasida esa mehrsizlik, beparvolik kabi holatlar uchrab turadi. Buning oqibatida esa mamlakatimizdagi qariyalar uylari hamon faoliyat ko‘rsatmoqda. Mana shunday burchlar yoshlar ongiga qayta-qayta singdirilsa, imon-e’tiqodli, solih va tarbiyali insonlar safi yanada ortgan, oqpadarlar soni kamaygan bo‘lar edi. 2.2.O‘zbek xalq topishmoqlari matnida “ota” konseptining milliy-madaniy xususiyatlari Topishmoqlar xalq og‘zaki ijodining eng sevimli va qiziqarli janrlaridan biri sanaladi. Qadimdan unga bo‘lgan murojaatlar ko‘p bo‘lgan. Sababi, topishmoqlar aql charxi, fikr qayrovidir. Azal-azaldan ota-bobolarimiz o‘z farzandlarining ilmli bo‘lishi, kengfikrliligiga alohida e’tibor qaratgan. Bu borada ularga topishmoqlar juda qo‘l kelgan. Chunki ushbu janr bola tafakkuriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, uni shakllantiradi, dunyoqarashini, so‘z boyligini, mantiqiy fikrlashini rivojlantiradi. Oilada farzandlarga qanchalik ko‘p topishmoqlar aytilsa, ayttirilsa, o‘sha xonadonda tarbiya topgan bolalar, albatta, jamiyat uchun kerakli, salohiyatli, zehnli bo‘lib kamol topadi. Tilshunoslikning turli yo‘nalishlari bo‘yicha olib boriladigan tadqiqotlarning obyekti sifatida topishmoqlar yetakchilik qiladi. Aynan kognitiv yo‘nalishdagi ishlarning aksariyatida topishmoq matnlari asosiy material vazifasini bajargan. Jahon va o‘zbek olimlaridan S.S.Gorыkina, O.V.Kulaga, Z.Husainova, 72 E.Ashuraliyev 75 kabilarning bu boradagi ishlarini ko‘rib chiqish jarayonida yuqoridagi xulosalarga kelindi. S.S. Gorыkinaning havolada keltirilgan maqolalarida Anglo-Sakson topishmoqlari va ularning kognitiv xususiyatlari haqida ilmiy xulosalar keltirilgan bo‘lib, antropotsentrik xususiyati bilan o‘ziga xos bo‘lgan ushbu madaniy hudud topishmoqlarining asosiy tamoyillaridan biri inson ekanligi, atrofdagi dunyoning tavsifi inson tanasi va xarakter xususiyatlariga murojaat qilish orqali tasvirlanishi aytib o‘tilgan. Xullas, jismoniy qudratini anglatadigan shaxs nominatsiyasiga tanani va uning qismlarini bildiruvchi otlar: qo‘l, qorin, qon, tana, suyak, ko‘krak, oyoq, qo‘l, yurak, son, tizza, a’zolar, bo‘yin, qovurg‘a, yelkalar, yon tomonlar, teri, umurtqa pog‘onasi, oshqozon, son, bachadon; bosh va yuz qism uchun; quloq, k o‘ z, bosh, og‘iz, burun, tish, til; dunyoni jismoniy idrok etish va tushunish organlari sifatida esa: miya, aql, hislarni ajratib oladi. Misol tariqasida esa sharobni o‘z ichiga olgan idish tasvirlangan ingliz tilidagi maqolni keltiradi. E.Ashuraliyev topishmoqlarning kognitiv strukturasi borasida o‘z fikr- mulohazalarini olib borar ekan, dastlab, ularning tarixiy va bugungi kundagi holatiga nazar soladi: Toki topishmoq javobi ochilmaguncha, topilmaguncha javob aytilmaydi yoki javobni bilmagan kishini ko‘pchilik orasida uyaltirilib, shahar berdiriladi. Uyalish, tahqirlanishdan qochish ko‘p narsani bilishga, jumboqli savollarga javob topishga, fikriy qobiliyatni o‘stirish va hozirjavoblikka undaydi: Tepamda ko‘k dasturxon, Dasturxonda shirmoy non. Shirmoy non bir donadir, Sindirilmas hech qachon. Kishi bilishda, avvalo, sezgi a’zolariga tayanib, jonli mushohada yuritadi. Ushbu topishmoq-ssenariyning birinchi satrida tepamda so‘zi yuqoriga nazar 75 Горыкина С. Лексико-семантические репрезентации концепта «природа» в древнеанглийской загадке. // филологические науки. – Волгоград, 2016. – 163 с.; С.Горыкина. Концепт «повседневная жизнь» в англосаксонской загадке. file :/// C :/ Users /1/ Downloads / kontsept - povsednevnaya - zhizn - v - anglosaksonskoy - zagadke . pdf .; Кулага О. Комплексный концепт «загадка русской души» (попытка анализа). https :// upload . pgu . ru / iblock / b 56/ uch _2010_ viii _00012. pdf .; Аshuraliyev Е. Хalq topishmoqlarining kognitiv strukturasi. Мagistrlik akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertasiya. file:///C:/Users/1/Downloads/Muqimiy%20nomidagi.pdf ; Husainova Z. O‘zbek xalq topishmoqlarining asosiy xususiyatlari va zamini. Filol. fanlari nomzodi. diss. – T., 1967; Husainova Z. O‘zbek topishmoqlari. - T.: 1966. – Б.116. 73 tashlashga undasa, ko‘k dasturxon deyilganda esa osmon anglashiladi. Topishmoq- senariyning ikkinchi satridagi shirmoy non jumlasidanoq, oy nazarda tutilayotganligi haqidagi bilimlar xotirlanib, topishmoq-senariyning javobi osmon va oy ekanligiga to‘la ishonch hosil qilinadi. Topishmoq, jumboqlar, ularning paydo bo‘lishi, yaratilishi, javobga olib boruvchi unsurlarni tahlil qilish natijasi shuni ko‘rsatadiki, voqelikni bilish, uni idrok etish yo‘lidagi faoliyat ancha murakkab. Inson voqelikni idrok etishi uchun dastlab uni ko‘rishi, his etishi lozim. Tasavvur etilayotgan «nimadir» sezgi a’zolari orqali idrok etilmaydigan voqea yoki hodisa bo‘lsa, u holda ko‘rish va sezish a’zolarining roli ham yo‘qoladi. Bu o‘rinda subyekt o‘rganayotgan va o‘zlashtirayotgan obyektni faqatgina xayolot dunyosi, tasavvuri orqali idrok etishi mumkin. Shunga ko‘ra, kognitiv (bilishga oid) tahlilning obyekti bo‘lgan til tizimida «so‘z obrazining kaliti» deb ta’riflanilmish topishmoq-senariylarning kognitiv jihatidan ikki xil tasnifini berish mumkin: 1. fiziologik jarayonlarda idrok etiladigan topishmoq-s s enariylar; 2. aqliy jarayonlarda idrok etiladigan topishmoq-ssenariylar. 76 Husainovaning fikricha esa «Alohida-alohida predmet yoki hodisalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni kuzatish natijasi sifatida dastavval topishmoq-ssenariy yuzaga kelgan. Bunday o‘zaro aloqa topishmoqning javob va savol qismlarida ochib beriladi 77 Topishmoqlar matnidagi tushunchalarning konseptosfera tarzida tadqiq qilinishi bizningcha, qoniqarli emas, chunki o‘zbek tilshunosligida topishmoq matnlarining konseptual tahlil bo‘yicha tadqiqini kutib turgan ishlar talaygina. Tadqiqot ishimizning salmog‘ini oshirish maqsadida juda ko‘p ilmiy-nazariy manbalarni ko‘rib chiqishga harakat qildik va quyidagicha nazariy ma’lumotlarga ega bo‘ldik: Topishmoqlar turli nomlar bilan: “topmacha”, “jumboq”, “matal”, mum t oz adabiyotda “chiston” deb yuritiladi. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da topishmoqqa adabiy nuqtayi nazaridan quyidagicha izoh keltirilgan: T opishmoq - 76 Аshuraliyev Е. Хalq topishmoqlarining kognitiv strukturasi. Мagistrlik akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertasiya. file:///C:/Users/1/Downloads/Muqimiy%20nomidagi.pdf ; 77 Husainova Z. O‘zbek topishmoqlari. –Toshkent: 1966. – 44- b . 74 Topishmachoq o‘yinida: topilishi kerak bo‘lgan narsa, hodisa va sh.k. ning ramz va o‘xshatmalar orqali ifodalangan qisqa tavsifi; jumboq (qarang: O‘zbek tilining izohli lug‘ati ,4-tom). Topishmoqlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri unda yashirin ma’no majoziy shaklda, ya’ni narsaning nomi biror qush, hayvon, o‘simlik va shu kabilarga qiyoslangan holda keltiriladi. Topishmoqlar tuzilishiga ko‘ra bir predmetli va bir necha predmetli turlarga ajraladi. Masalan, Bir predmetli topishmoqlarga: Bir parcha patir, Olamga tatir. (oy); Zar gilam, zar-zar gilam, Ko‘taray desam og‘ir gilam. (yer). Bir necha predmetli topishmoqlarga: Bir otasi, bir onasi, Necha yuz ming bolasi. (quyosh, oy, yulduzlar); Otasi uzun xo‘ja, Onasi yoyma xotin, Bolasi shirin- shakar (tok, bargi, uzumi). Mavzu jihatidan ham rang-baranglik kasb etgan topishmoqlar o‘zida olam va odam, tabiat hodisalari, hayvonot olami, mehnat va o‘quv qurollari, cholg‘u asboblari, turar joy, qurol-yarog‘lar va shu kabilarni mujassamlaydi. Ularni tabiat hodisalari, odam va uning a’zolari, hayvonot dunyosi, parranda va qushlar, hasharotlar, o‘simliklar dunyosi, ekin va o‘simliklar, poliz ekinlari va sabzavot haqida, oziq-ovqatlar haqida, mehnat, ish qurollari, uy-xo‘jalik asboblari, uy-joy va unga tegishli jihozlar, olov, tutun, chiroq haqida, kiyim-kechak, bezak va tikuvchilik asboblari, kitob va yozuv, cholg‘u asboblari, o‘yinlar va o‘yinchoqlar, ot asboblari va yo‘l haqida, kema va qurol-yaroqlar haqidagi, ertakli va har xil mavzudagi topishmoqlar guruhlariga ajratish mumkin. Topishmoqlarda so‘zlarning o‘zaro qofiyadosh bo‘lib kelishiga ham guvoh bo‘lamiz, har qanday shaklda ham u jumboqda yashiringan mazmunni topish kerakligini anglatadi. Mumtoz adabiyotning xuddi shunday xususiyatga ega bo‘lgan, she’riy shaklga ega janri – bu chistondir. U forscha “chist” (nima) va “on” (u) so‘zlaridan olingan bo‘lib “u nima?” degan ma’noni anglatadi. “ O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da esa ushbu atama “ topishmoq”, “jumboq”, “ibora”, “Qochirim”, “Sharq she’riyatida lirik janrlardan biri: narsa yoki hodisaning muhim belgilarini majoziy 75 tavsiflab, uning nima ekanligini topishni o‘quvchiga havola etadigan, ikki baytdan o‘n baytgacha bo‘lgan she’riy shakl.” ma’nolarini anglatishi keltirilgan (qarang: O‘zbek tilining izohli lug‘ati ,4-tom). Chistonlar hajman cheklanmagan bo‘lib, istalgan shaklda yozilishi mumkin. Biroq ularning aksariyati bir yoki ikki baytdan iborat, bo‘ladi. O‘zbek xalqida qochirimga, topishmoq, chiston aytishga usta kishilarga nisbatan “chistonchi” deb murojaat qilinadi. Turkiy adabiyotning yirik namoyandasi Alisher Navoiy ushbu tilda chistonlar yozishni boshlab bergan. Fors-tojik adabiyotida esa bu janr avvaldan mavjud bo‘lgan va u lug‘z deb atalgan. Yana bir shoiramiz Uvaysiy ijodida ham janrning go‘zal namunalarini uchratamiz. Uning yozgan namunalari orqali chistonning o‘ziga xos xususiyatlarini yanada yorqinroq tushunib olish imkoniyati tug‘iladi. Xullas, chiston janr sifatida badiiy mumtoz adabiyotimizning ko‘rki sanaladi. Ushbu janrni yanada takomillashtirish, yangidan-yangi shakllarini yaratish bugungi kun shoirlari zimmasida turgan muhim vazifalardan biridir. Topishmoqlar esa insonni tafakkur qilishga, izlanishga undovchi tarbiya vositalarining asosiylaridan biridir. O‘zbek xalq topishmoqlarining salmog‘i va qamrovi shu qadar kengki, ularni turli sohalar bo‘yicha tahlil va talqin qilish mumkin. Bugungi tadqiqotimizda xalq topishmoqlari matnida “Ota” konseptiga doir materiallarni to‘plab tahlilga tortish maqsadidamiz. Rang-barang mavzuga va matnga ega bo‘lgan topishmoqlarda ota shaxsi nimalarga yoki, aksincha, nimalar otaga qiyoslanganligi, ularning lisoniy-kognitiv mazmunlari haqida kichik izlanishlar olib boramiz. O‘zbek xalq topishmoqlarini, dastavval, turlar bo‘yicha tahlil qilishni o‘rinli bildik. Bilamizki, topishmoqlar bir predmetli va ko‘p predmetli turlarga bo‘linadi. Bir predmetli topishmoqlarda yashiringan predmet faqat bitta narsa bo‘lsa, ko‘p predmetli topishmoqlar bir nechta yashiringan narsaga ishora qiladi. Tarkibida ota shaxsiga murojaat qilingan topishmoqlarda ham xuddi shu turlarga tegishlilari bor. 76 Bir predmetli topishmoqlar “Ota” konseptiga doir misollar va ularning tahliliga to‘xtalamiz: Otamdan bir meros oldim, Yerga ko‘msam chirimas. Ushbu topishmoq ism haqida. Ism qo‘yish Alloh otalarning zimmasiga yuklagan eng asosiy vazifalardan. Nega aynan otalar, onalar emas, buvi, bobolar emas? Farzandiga to‘g‘ri ism tanlash ota oldida turgan mas’uliyatli burchdir. Chunki insonning ismi ma’lum miqdorda uning hayotiga, turmush-tarziga, taqdiriga dahldor bo‘ladi. Oxirat kunida hamma o‘z ismi bilan chaqiriladi. Bu borada Shayx hazratlarining quyidagi fikrlarini keltirib o‘tishni joiz topdik: “Husayn ibn Hasan Marvaziy “Kitob-ul birri vas-sila”da Abul Mo‘tamirdan keltirilgan rivoyatda yozadi: “Umar ibn Abdulazizning huzurida masalalarni muzokara qilishdi. Shunda bir kishi aytdi: “Menga yetib kelgan xabarga ko‘ra, tug‘ilgan bolaga ism qo‘ymay turib o‘lgan bo‘lsa, Qiyomat kuni otasiga: “Meni ismsiz tark qilding-ku!” deydi.” Shuning uchun har bir musulmon ota-ona bu muhim ishga alohida e’tibor ila yondashmog‘i lozimdir. O‘zi bilmasa, biladiganlardan so‘rab, o‘rganib, o‘g‘il bo‘lsin, qiz bo‘lsin, bolasiga go‘zal ism qo‘yishi kerak. Qo‘ygan ismida orzu-umid, yaxshi niyat, go‘zallik, xayr-baraka o‘z ifodasini topsin. Farzand katta bo‘lib, oq- qorani taniganda o‘z ismidan uyaladigan bo‘lmasin. Balki ismi unga ziynat bo‘lib tursin.” 78 Hadisi sharifda ham ushbu masalaga doirlari bor: Abu Dordo roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: “Qiyomat kuni o‘z ismlaringiz va otalaringizning ismi ila chaqirilursiz. Ismlaringizni go‘zal qiling”. Darhaqiqat, qiyomat kunida inson o‘z ismi bilan chaqirilganda ismining go‘zal emasligidan uyalishi, xijolat tortmasligi kerak. Bu holat bugungi kunda ham juda ko‘p kuzatiladi. Ayrimlar o‘z ismlaridan uyaladi, h ijolat tortadi, ba’zilar esa ismini o‘zgartirib olganliklariga ham guvoh bo‘lganmiz. Ismidan uyalib boshqa laqab bilan chaqirilganlarni ham uchratganmiz. Ismi bo‘la turib unga laqab 78 Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Бахтиёр оила – Т.: “Ҳилол-Нашр”, 2018. – Б.528, 292- бет. 77 qo‘yish, nomini qisqartirib chaqirish noo‘rin holat sanaladi. Bu amal Islomda ham qoralanadi. O‘zbek ismlari bo‘yicha ko‘plab kitoblar yozgan olim Ernest Begmatovdir. U o‘zining kitoblarida ismlarning ma’nolari, tilshunoslik bilan bog‘liq holatlarini tadqiq etgan. Olim birgina “O‘zbek ismlari izohi” kitobida 14600 ga yaqin ismlarni izohlaydi. Uning fikricha: “ Tilda, aslida, «xunuk» yoki «yomon» ismlar yo‘q. Hech bir ota-ona o‘z farzandiga bunday nom qo‘yishni istamaydi. Odatda, mana shunday «xunuk» ismlarning yaratilishi va berilishi kishilarning o‘z farzandiga bo‘lgan ezgu orzulari, tilak va armonlari bilan bog‘liq. Chaqaloqni qanday nomlash har doim aniq sharoit taqozosi, ota-onalarning istak-hohishlari, ishonch- e’tiqodlari bilan bog‘liq bo‘lgan va shunday bo‘lib qoladi.” 79 Olimning ushbu lug‘atida o‘zbek ismlaridan Yomonbola, Itolmas, Itemas, Kasofat, Qizlarbas, Qiztug‘mas kabilar izohlangan. Fikrimizcha, o‘zbek tilida lug‘aviy ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlar juda kam, ismlarning barchasida o‘ziga xos mazmun, leksik ifoda, appelyativ ma’no mavjud. Kishiga atoqli ot sifatida ziynat beradigan ism har tomonlama go‘zal bo‘lmog‘i zarur. Ba’zilar ism qo‘yish masalasiga bir yoqlama – mazmunan go‘zal bo‘lishi kifoya deb hisoblashadi, biroq ism ikki tomonlama: ham shaklan, ham mazmunan go‘zal bo‘lishi kerak. Kimdir ismni erkalash qo‘shimchalarini qo‘shgan holatda, kimdir esa ismlarga ayrim so‘zlarni qo‘shgan holatda tanlaydi. Ismlarning etnografiyasiga nazar tashlasak, aksariyat nomlar bola tug‘ilgan vaziyat bilan bog‘liqligini ko‘rish mumkin. Ketma- ket farzandidan judo bo‘lganlar bolalariga To‘xtasin, Tursun kabi fe’llardan, o‘g‘il xohlaganlar O‘g‘iloy, Ulbo‘sin, tish bilan tug‘ilganlar Bo‘riboy kabi nomlarni qo‘yishadi. Xullas, ism – insonning ziynati. Farzandga go‘zal va loyiq ism qo‘yish esa ota oldidagi muhim vazifalardan biridir. Farzand uchun o‘z ismi otasidan qolgan eng katta meros bo‘ladi. Keltirilgan topishmoq matnida ham yuqoridagi holatlarga ishora qilinmoqda. 79 Бегматов, Э.А. Ўзбек исмлари изоҳи. – Тошкент: «Ўзбекистон Миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2016. – Б.608, 6-бет. 78 Topishmoqlar matnida, asosan, biror predmet otaga o‘xshatilganligiga guvoh bo‘ldik, ular orasida bundaylari talaygina: Otasi uyda qolar, Bolasi bozor borar. Bu bir predmetli topishmoqda mevali daraxt nazarda tutilgan. Daraxt tushunchasi otaga, mevasi esa farzandga qiyoslanmoqda. Yer yuzi yaralibdiki, unda insoniyat tabiat bilan uyg‘unlikda yashab kelmoqda. Bu yerda mavjud o‘simliklar, dov-daraxtlar, hayvonlar – barcha-barchasi insoniyat qatorida yashashga, undan foydalanishga haqli. Tabiat va inson o‘zaro mushtarakdir. Daraxtning otaga qiyoslanishi ham bejiz emas, chunki ota farzand dunyoga kelishi uchun asosiy sababchi bo‘lib, bolalarning kamolga yetishi, jamiyatga ta’sir etishi borasida ham alohida vazifaga ega. Biror kishining nasl-nasabi, garchi bolada ona genlari ko‘p bo‘lsa-da, onaga qarab emas, otasining nasabi bilan belgilanadi. Daraxtlar biz yashab turgan hayotimizning bir qismi sanaladi. Biologik jihatdan qarasak, ko‘p yillik o‘simlik o‘zidan karbonat angdrid (CO 2 ) yutib kislorod chiqaradi, insonlar esa buning aksi kislorod yutib karbonad angdridni chiqaradi. Qolaversa, daraxtlar insoniyatni toza havo, oziq-ovqat, issiqlik, boshpana bilan ta’minlaydi. Shu tariqa inson va tabiat o‘rtasida uzviy bog‘liqlik paydo bo‘ladi. Lingvokulturologik jihatdan qarasak, daraxt tushunchasi inson tasavvurida turlicha talqin qilinadi. Bu tushuncha har xil xalqlar tafakkurida o‘ziga xoslikda namoyon bo‘ladi. O‘zbek xalqida daraxt (yoki mevali daraxt) leksemasi ongda gavdalantirilsa, chinor, tut, terak, olma, o‘rik, rus xalqida qayin yoki eman, hindlarda banan kabi daraxtlar tasavvurda namoyon bo‘ladi. Bizda chinor – uzoq umrni, savlatni, anor – oilani, anjir – serfarzandlilikni anglatadi. Ruslarda Bodzerak – qiz va sevgi timsolini, shuvoq, yovshan –qayg‘u, g‘amni, yaponlarda qirqquloq – yangi yilda omad tilashni, ruslarda esa o‘limni, xitoyda xrizantema – o‘lim va qabristonni anglatadi. [Qarang. internet materiallaridan foydalanildi. http://hozir.org/lingvokultutologiya.html?page=55 ] Ota ham daraxtlar borliqqa qanday g‘amxo‘rlik qilsa, o‘z bolalariga xuddi shunday g‘amxo‘rlik qiladi. Mevaning qay darajada sifatli, mazali bo‘lishi daraxtning holati, sog‘lomligiga bog‘liq bo‘lganidek, farzandlarning qay darajada 79 tarbiyaliligi, ilm-salohiyatga egaligi, sog‘lomligi ham otaga bevosita bog‘liq. Aynan shuning uchun ham yuqorida keltirilgan topishmoqda ota shaxsi daraxtga qiyoslangan bo‘lsa ajab emas. Otasi bor, enasi bor, O‘n ikkita bolasi bor. Ushbu topishmoqning javobi narvon. Narvon tojikcha so‘z bo‘lib, ot asli “shoxcha” ma’nosini anglatadigan nard otiga bog‘la ma’nosini anglatadigan bastan fe’lining band hozirgi zamon asosini qo‘shib hosil qilingan bo‘lib, tojik tilida voqe bo‘lgan tovush o‘zgarishlari natijasida nardbon shakli yuzaga kelgan. O‘zbek tilida shu shakli tarkibidagi d tovushini tashlab, b tovushini v tovushiga almashtirib olingan. 80 Narvon yuqoriga chiqib-tushishda ishlatiladigan buyum ma’nosini anglatadi ( O‘zbek tilining izohli lug‘ati, 2-jild). Narvon (shevada shoti) o‘zbek xalqi orasida juda ko‘p o‘rinlarda ishlatiladigan leksemadir. Narvon so‘zi bilan bog‘liq ko‘plab an’analar, hikoyalar, maqollar mavjud. Xalqimiz orasida narvonga o‘tirish mumkin emas deb qaraladi, go‘yoki qiz narvonga o‘tirsa, erga tegolmay qolishi mumkin deb hisoblashadi. Shu sababdan turmushga chiqmagan qizlarning ota-onalari zina yoki narvonga o‘tirishlarini man etishadi (bu udum hanuzgacha ayrim qishloqlarda saqlanadi). Qolaversa, xalqimiz tilida “Narvonga chiqsang, shoshmay chiq, O‘z haddingdan oshmay chiq” degan maqol , Asad Dilmurod tomonidan yozilgan “Narvon” nomli hikoya mavjud. Narvon so‘zi bilan bog‘liq tushunchalarni kuzatish barobarida bunday nom bilan ataluvchi soch turmagi, shuningdek, Pensilvaniya shtatida joylashgan, iqlimi issiq, subtropik, aholisi ko‘p hudud mavjudligiga guvoh bo‘ldik. Umuman olganda, keltirilgan topishmoqda narvonning otaga qanday aloqasi borligi haqida mulohaza yuritamiz. Narvon ikkita asosiy ustun va ularni birlashtirib turuvchi kichik zina vazifasini bajaradigan ustunchalardan tashkil topgan. Baland joyga chiqish uchun mo‘ljallangan buyumning ota-onaga qiyoslanishi bejiz emas. Inson hayotida ota va onaning vazifasi ham ustunga o‘xshaydi. Ular hamisha bolalariga tirgak bo‘lishadi, yuqorilashlariga asosiy 80 Ш.Раҳматуллаев. Ўзбек тилининг этимологик луғати. 3-жилд. – Тошкент: “Университет”, 2009. – 148-бет. 80 ko‘maklarini ayashmaydi. Narvonning pishiqligi ustunlarning baquvvatligiga ham bog‘liq. Oilani, er-xotinni farzandlar birlashtirib turganidek, narvon ustunlarini ham kichik qismlari birlashtirib turadi. Yuqoridagi qiyoslanishlarni ko‘rib ota- bobolarimiz naqadar yuksak zehn, aql va tafakkur egalari bo‘lganliklaridan hayratlanamiz. Bir predmetli topishmoqlarni kuzatish naktijasida ularda ota shaxsi olovga ( Otasi arava qo‘shgancha, O‘g‘li Qo‘qon boribdi (tutun). Bu yerda olov yonishni boshlaguncha tutunning atrofga tarqalib ulgurishi nazarda tutilgan.), Keliga ( Otasi og‘zin ochar, Bolasi urib qochar (keli) qiyoslanganligi kuzatildi. Tahlil jarayonida ko‘p predmetli topishmoqlarning aksariyatida berkitilgan tushunchalar ota shaxsiga qiyoslanganligi malum b o‘ldi: Bir otadan besh o‘g‘il. Bu topishmoqda qo‘l va barmoqlar nazarda tutilyapti. Unda qo‘l otaga, barmoqlar o‘g‘illarga qiyoslangan. Ot so‘z turkumiga mansub qo‘l leksemasiga o‘zbek tilining etimologik lug‘atida bu turkiy so‘z bo‘lib, qadimda qo:l tarzida talaffuz qilinganligi hamda odamning yelkadan barmoq uchigacha bo‘lgan tana a’zosi ekanligi aytiladi. 81 “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da esa bu so‘zning o‘ndan ziyod ma’nolari keltiriladi. Birinchici ma’nosi yuqorida keltirilgan ma’no bilan aynan bir xil, qolgan izohlarda esa qo‘l so‘zi bilakdan barmoq uchigacha bo‘lgan inson tana qismi, panja, mehnat bajaruvchi a’zo, hayvonlarning old oyoqlari, imzo qo‘yish ma’nolari mavjudligi keltiriladi. 82 Umuman olganda, qo‘l insonlarning asosiy mehnat bajaruvchi tana a’zosi sanaladi. Xalq tilida “Ko‘z qo‘rqoq, qo‘l botir”, “O‘ng qo‘ling berganini chap qo‘ling bilmasin”, “Besh qo‘l barobar emas” kabi maqollar; “Ikki oyog‘ini qo‘lga olmoq”, “Qo‘li uzun”, “Qo‘li kalta”, “Qo‘lga kiritmoq”, “Qo‘l ko‘tarmoq”, “Qo‘l bermoq”, “Qo‘l uchida bajarmoq”, “Gah desa qo‘liga qo‘nmoq” va boshqa ko‘plab iboralar uchraydi. 81 Раҳматуллаев Ш. ў збек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: “Университет”, 2000. - Б. 599. 584-бет. 82 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Беш жилдли, 5-жилд. – Тошкент : Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2008. – 503-б. 81 Kishilarning qo‘l harakatlari uning xarakter xususiyatlaridan xabar beradi. Qo‘llarga qarab insonlarda qanday kasalliklar mavjudligini ham bilib olish mumkin. Bu borada psixologlar, shifokorlar, logopedlar, tergovchilarning alohida tavsiyalari va ko‘nikmalari mavjud. Xullas, yuqorida keltirilgan topishmoqda qo‘l deyilganda yelka qismdan barmoqlargacha bo‘lgan tana a’zosi qo‘l sifatida tasvirlangan. Barmoqlar uchun asosiy tayanch, albatta, qo‘ldir. Hayotda ham ota farzandlariga ana shunday tayanch vazifasini bajaradi. Farzandlar boshqaruvi otaning zimmasida ekanligi ham aynan topishmoq matnida keltirilgan jumlalarga mos keladi. Yana bir topishmoqda ota shaxsi quyoshga tenglashtiriladi: Bir otasi, bir onasi, n echa yuz ming bolasi. (Quyosh, oy, yulduzlar). Quyosh umumiy maydoni 700000 kilometrni tashkil etadigan, Yer sayyorasidan 109 martaga katta hisoblangan astronomik sistema sifatida, yerga yorug‘lik va issiqlik shaklida yetarli energiya ta’minotini ulashadi. 83 Ayrim xalqlar mifologiyasiga nazar tashlasak, quyosh bilan bog‘liq afsonalar, an’analar: quyoshni xudo sifatida ulug‘lash, chaqaloq tug‘ilganda rizq- nasibali bo‘lsin uchun quyoshga tutish, quyosh raqsi (sun dance)ning ijro etilishi, uylarga quyosh rasmlarini osib qo‘yish va buning natijasida issiq havoni chaqirish kabi udumlar mavjudligiga guvoh bo‘ldik. Bundan tashqari, dengizchilar ham quyoshning chiqishi va botish holatiga qarab keyingi kunlar ob-havosini aniqlashgan ekan. Appalachi tog‘lari aholisi quyosh botishi bilan uyni supurish xonadonga qashshoqlik olib keladi deb hisoblashadi. 84 Aynan mana shu odat ayrim o‘zbek xonadonlariga ham xos. Kech tushganda, quyosh botganda hovli supurilsa, shaytonning uyini supurgan bo‘lishi, uydan xayr-barakaning ketishi yoshi katta onalar tomonidan aytiladi va bunga amal qilinib kelinadi. Quyosh turmush tarzimizda, badiiy adabiyotimizda juda ko‘p holatlarda ijobiy tushunchalarga ishora qiladi. Faqatgina yuqoridagi topishmoqda emas, balki 83 Интернет маълумотларидан фойдаланилди: ҳттпс:// www .реноваблесвердес. c ом/уз/қуёш-нима %3Ф/ 84 Интернет маълумотларидан фойдаланилди: ҳттпс://уз.еферрит. c ом/қуёш-маги c -афсона-ва- фольклор/ 82 hadisi sharifda, Alisher Navoiy asarlarida, xalq maqollarida ham ota shaxsi quyoshga tenglashtirilgan. Albatta, axir ota oilaning nuri, o‘zining iliq mehri, muruvvati, g‘amxo‘rligi bilan bolalarini ta’minlaydi, yediradi, kiydiradi va buning evaziga hech narsa talab etmaydi. Quyoshga tik boqib bo‘lmaganidek, otaning yuziga, ko‘ziga tik qarab bo‘lmaydi. Topishmoqlar matnida ota shaxsi nimagadir qiyoslanganda, albatta, o‘sha narsa eng asosiy, eng kerakli bo‘ladi. Chunki ota oilaning asosi bo‘lib, boshqaruv, ta’minot ham uning zimmasida. Quyida keltiradigan topishmoqlarda ham ota ana shunday predmetlarga o‘xshatiladi. Bir necha predmetli topishmoqlarda ota shaxsi nimalarga qiyoslanadi? Otasi egri, Bolasi chopqir yo‘rg‘a. (Ariq, daryo) Otasi bukri xo‘ja, Onasi yoyma chalpak, Bolasi shirin-shakar. (Tok , bargi, uzumi) Ota-onasidan bolasi shirin. (Tok, bargi, uzumi) Otasi egri-bugri, Onasi silliq juvon, O‘g‘li qo‘shiqchi, Qizi o‘yinchi. (Ariq, suv, baqa, baliq) O‘zbek xalq topishmoqlarining yana ikki turi bor: Ertakli topishmoqlar va topishmoqli ertaklar. Topishmoqli ertaklarning birida ota chinorga qiyoslangan. Unga ko‘ra, malika topishmog‘iga to‘g‘ri javob bergan kishiga turmushga chiqishni va’da qiladi. Bir kal ushbu topishmoqning javobini topadi va uning vasliga erishadi: Uzoq yerda o‘t qo‘yur-o, Ani toping, Axlantoz. Sassiq soyda it hurar-o, Ani toping, Axlantoz. Chorbog‘imda juft chinor-o, Ani toping, Axlantoz. Eshigimda qo‘sh munguz-o, Ani toping, Axlantoz. Qora tolim butoqsiz-o, Ani toping, Axlantoz. Oqqina qo‘zim suyaksiz-o, Ani toping, Axlantoz. Topishmoqqa kalning javobi: Uzoq yerda ko‘yur-o, Bo‘ri ko‘zi, oyimqiz. Sassiq soyda it hurur-o, Qurbaqalar, oyimqiz. Chorbog‘ingda juft chinor -o, Ota -onang, oyimqiz. 83 Eshigingda qo‘sh munguz-o, Ini-og‘ang, oyimqiz. Qora toling butoqsiz-o, Qora soching, oyimqiz. Oqqina qo‘zing suyaksiz-o, Qo‘sh anoring, oyimqiz. Xullas, xalq og‘zaki ijodi namunalari, xususan, maqol va topishmoqlar xalqimizning milliy-ma’naviy qadriyatlari, mentaliteti bilan bog‘liq. Ota konsepti bilan bog‘liq maqollar shaxs dunyoqarashini shakllantirishda u mansub bo‘lgan xalqqa tegishli madaniyat muhim ahamiyat ga ega ligini ko‘rsatadi . Etnom adaniyat juda murakkab va ko‘p qirrali ijtimoiy hodisa hisoblanadi. Ota konsepti aks etgan maqol va topishmoqlar xalq ijtimoiy hayot i ning hamma sohalarini, inson mehnat faoliyatining bar ch a samaralarini o‘zida mujassamlashtiradi . U odamzod tafakkuri, aql-idrokining eng yuksak cho‘qqilarigacha bo‘lgan tuyg‘ularning hammasini qamrab oladi. “ Ota” konseptini semantik jihatdan keng qamrovli bo‘lgan “madaniyat” tushunchasidan ajratib bo‘lmasligidan dalolat beradi. BOB BO‘YIChA XULOSALAR 1. “Ota” konseptining o‘ziga xosligini ta’minlashda ishtirok etadigan birliklarda n biri bo‘lgan maqollarda xalqimizning asrlar davomida shakllangan milliy xususiyatlar i, ayniqsa, xalq og‘zaki ijodi namunalariga xos bo‘lgan jihatlar qatori mentalitet ifodasi o‘z aksini topadi. Mentalitetning eng keng tarqalgan turlaridan biri bo‘lgan maqollarda “ota” konsepti milliy o‘ziga xoslik, milliy kolorit kabi xususiyatlarni q amrab oladi. 2. Tilimizda aloqa jarayonida fikr ifodalashda ixchamlikka intilish maqollarda ham mavjud b o‘lib “ota” konseptining namoyon bo‘lishida fikrning aniqligi, xulosaning tugalligi, ifoda lo‘ndaligi kabi xususiyatlar yetakchilik qiladiki, ularda xalqimizning ko‘p asrlik tafakkuri, jamiyatda insoniy munosabatlar tizimida ota shaxsining o‘ziga xos xususiyatlarining umumlashgan tarzda ifodalanishi aks ettirilgan. 84 3.Topishmoqlarda “ota” konseptining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash tadqiqotchini bilish jarayoni sari yetaklaydi. Inson voqelikni o‘z sezgilari orqali idrok qiladi, ma’lum ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Topishmoqlarda aytuvchi tomonidan tinglovchiga yetkazilayotgan “nimadir” tinglovchining sezgi a’zolari orqali idrok etilmaydigan voqea yoki hodisa bo‘lsa, u holda, ko‘rish va sezish a’zolarining roli ham yo‘qoladi. Bu o‘rinda nutq qaratilgan shaxs o‘rganayotgan va o‘zlashtirayotgan obyektni faqatgina tafakkuri, tasavvuri orqali idrok etishi mumkin. Bu esa muloqotga k i rishayotgan kishilarnin g milliy-ma’naviy qadriyatlarni qay darajada o‘zlashtirganligi, bilim saviyasi bilan bog‘liq. 4. Maqol va topishmoqlarda “ ota” konsepti og‘zaki ijodga xos uslubda aks etadi. Maqollarda “ota” konseptiga xos xususiyatlar eksplitsit (mufassal) tarzda, topishmoqlarda esa imlitsit (yashirin) tarzda beriladi. Maqollarda fikrlar ko‘proq didaktik tarzda ifodalansa, topishmoqlarda esa tinglovchini fikrlashga, tafakkur qilishga chorlash ko‘zda tutiladi. Bu esa ularning janriy tabiatini belgilab beradi. III BOB. BADIIY MATNLARDA “OTA” KONSEPTINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 3.1.O‘zbek nazmiy asarlar matnida “ota” konseptining talqini Insonning borliq, tabiat va jamiyatda bo‘layotgan o‘zgarishlar, o‘z faoliyati bilan bog‘liq yangiliklar , shuningdek, kishining dunyoqarashi, voqelik hodisalari, insoniy munosabatlarni ko‘rib, chiqargan falsafiy xulosalari konseptlar ko‘rinishida aks etadi. Kishilik jamiyati qay darajada taraqqiy etsa, til ham shunchalik taraqqiy etadi, ya’ni uning grammatik qurilishi takomillashadi, lug‘at tarkibida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, bugungi kun talablariga javob bera olmaydigan ayrim so‘z va iboralar qo‘llanilmay qoladi, yangi tushunchalarni ifodalovchi so‘zlar muomalaga kirib keladi. Shunga bog‘liq holda konseptlar ham o‘z konseptosferasini o‘zgartirib, kengaytira boradi. Tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar va 85 iboralar inson tomonidan qay maqsadda hamda nutqiy faoliyatning qanday sohasida qo‘llanishiga qarab ma’lum bir guruhlarga birlasha boradi. Kishilarning o‘zaro so‘zlashuvi jarayonida , shuningdek, konseptlarda tilning aloqa vazifasi namoyon bo‘ladi. Badiiy va og‘zaki nutqda tanlangan til birliklari nutq qaratilgan kishilarga ta’sir etish vazifasini bajaradi. Kundalik munosabatlarda konseptlar muhim o‘rin tutadi. Kishilar tilning ana shu xususiyatlariga asoslanib , nutqning turli ko‘rinishlarida til birliklarini qo‘llashda ma’lum bir me’yorlar doirasida munosabatga kirishadilar. Aloqa turlari orasida nutqiy aloqa bir qator ustunliklarga ega. Bu uning inson aql-u tafakkuri, mantiq, sog‘liq, san’at va madaniyat, nafosat kabi sohalar bilan chambarchas bog‘liqligida ko‘rinadi. “So‘zlash jarayoni murakkab hodisa bo‘lib, u so‘zlovchidan ko‘p narsalarni talab qiladi. Avvalo, so‘zlash aktini to‘g‘ri sodir etish uchun so‘zlovchi idrok qilayotgan voqelik harakatlarining o‘zaro muvozanatini saqlash lozim» 85 . Tilimizda konseptlarning ma’lum bir funksional vazifa bajarishi, ular vositasida muloqotchilarning o‘z kommunikativ maqsadiga erishishi bevosita nutqiy vaziyatga bog‘liq bo‘ladi. Tilshunos olim N.Mahmudov to‘g‘ri ta’kidlab o‘tganidek, «Odatda, kommunikativ vaziyatning uch asosiy unsuri mavjud bo‘ladi, ya’ni so‘zlovchi, tinglovchi va mavzu yoki axborot» 86 .Bu kabi ta’riflarni yanada davom ettirish mumkin. Kognitiv tilshunoslikka oid adabiyotlarda berilgan ta’riflarga asoslanadigan bo‘lsak, konsept nutqiy aloqa tuzilishi da qatnashuvchi muhim elementlardan biri hisoblanadi. Tilimizdagi inson xarakter-xususiyati, boshqalar bilan munosabati, voqelik faktlariga beradigan bahosini ifodalovchi konseptlar ko‘p bo‘lib, ular muloqot jarayoni tashkillashtirilishida ishtirok etadi, b unda konsept tuzilish i tavsifi nutqiy aloqani yuzaga keltiruvchi asosiy elementlarga nisbatan tatbiq qilinishi va ulardan har birining ichki tuzilishi haqida gapirish imkoni paydo bo‘ladi. Avvalo, konseptning voqelanishi uchun maydon og‘zaki yoki yozma ko‘rinishdagi aloqa jarayoni hisoblanar ekan, bu jarayonning boshlanish nuqtasi so‘zlovchi yoki yozuvchi hisoblansa, tugash nuqtasi tinglovchi 85 Ҳакимов М. Ўзбек тилида матннинг прагматик талқини. Филол.фан.док. дисс. автореферати. – Т., 2001 . – 21-бет. 86 Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқи маданияти. –Тошкент, 2007. – 40-б. 86 yoki o‘quvchi bo‘lib, ular mazkur nutq zanjirining asosiy komponentlaridir. Ular ishtirokisiz aloqa jarayoni amalga oshmaydi. Kishilar orasida nutqiy aloqani amalga oshirish ehtiyoji zamirida so‘zlovchi yoki yozuvchining maqsadi yotadi. Bu maqsad amalga oshishida konseptlar ham bevosita ishtirok etadi. “Har qaysi e lat, xalq yoki millatning, shuningdek, ma’lum tilda gaplashuvchi til jamoasining muayyan davrda tildan foydalanish darajasi til sistemasi beruvchi imkoniyat va vositalarni nutqni amaliyotda ishga solishi turli darajada, nutqni ehtiyoj va hayot talabiga ko‘ra bo‘ladi,- deb yozadi tilshunos E.Begmatov. Bu ehtiyojni belgilashda tarixiy sharoit, xalq xo‘jaligi, madaniy-ma’naviy hayoti, falsafiy-diniy qarashlari, etnografiyasi, kundalik turmushi muhim rol o‘ynaydi. Shunga ko‘ra, til tizimining reallashuvi, til normalarining shakllanishi va rivoji har bir tilda o‘ziga xos kechadi. Natijada bu jarayon umuman tilning rivojiga, uning strukturasi takomiliga, til sistemasida yuz beruvchi jarayonlarga ta’sir etadi”. 87 Adabiyotning badiiy ko‘rinishi insonga bir vaqtning o‘zida ham shavq, ham huzurni, qolaversa, qayg‘uli hissiyotlarni ham hadya etishi mumkin. Sababi, kishi badiiy asarning har qanday ko‘rinishidan estetik zavq oladi, u bilan yashaydi, uni yuragi bilan his etadi. Asarda tasvirlanadigan jarayonlar, voqealar rivoji yozuvchining qalb qo‘ridan chiqadi, har bir muammoga beriladigan yechimlar inson uchun xulosa chiqarish, saboq olish uchun yordam beradi. “Poeziya badiiy adabiyotning alohida turi sifatida voqelikni bayon etishda o‘ziga xos yo‘ldan borsa-da, tildan foydalanishda, eng avvalo, uni iste’mol qilishda umumiy qonuniyatlarga – hozirgi zamon adabiy tili normasiga asosan itoat qiladi. Poeziyada t i lning stilistik va emotsional imkoniyatlari ham ana shu norma do i rasida reallashad i . ” 88 Ota tushunchasining konsept sifatida shakllanishi avvalo, xalq mentaliteti, ijtimoiy hayotda otaning yetakchilik maqomida bo‘lganligi bilan bog‘liq. Bu masala bugungi kungacha yetib kelgan barcha yozma manbalarda, shuningdek, 87 Бегматов Э. , Маматов А.Э. Адабий норма назарияси (Адабий норманинг типлари) 11-қисм. – Тошкент, 1998. – 18-б. 88 Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон, 1992. – 23-б. 87 Mahmud Koshg‘ariy, Nosiruddin Rabg‘uziy, Yusuf xos Hojib, Alisher Navoiy, Lutfiy, Bobur kabi ko‘plab ajdodlarimiz asarlarida qayd etilgan. M. Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari adabiyotshunoslikda ilk yozilgan mualliflik ishi, ilk lug‘at sifatida bir qancha sohalar yuzasidan tadqiq qilinadigan manba sanaladi. Mazkur asarda “Ota” qarindoshlik terminiga aloqador tushunchalarni ifodalovchi jumlalar uchraydi: (DLT, 1-tom, 85 bet). Ma’nosi: O‘gil Mandan o‘git ol, fazilat tila, El-yurt orasida ulug‘ olim bo‘l, ilmingni tarqat. Yana bir jumlaga baytga qarataylik: (DLT, 1-tom, 244-bet). Ma’nosi: Mening so‘zimni aqllilarga yetkaz, agar toy bolasi ot bo‘lsa, otlar qatoriga kirsa, baytal tinadi. Keltirilgan misoldan ma’lum bo‘ladiki, “ota” konseptiga xos xususiyatlar badiiy matn qonun-qoidalariga amal qilgan holda namoyon bo‘ladi. “ Yo‘l- yo‘lakay ko‘rib o‘tilganiday, badiiy nutqda obrazlilik birinchi planda bo‘lganligi uchun so‘z ma’nosidagi siljishlar, ko‘chishlar ko‘p kuzatiladi. So‘z va u ifodalagan predmet o‘rtasidagi mutanosiblik badiiy nutqda ko‘pincha ochiq va to‘g‘ridan- to‘g‘ri bo‘lmaydi. Badiiy nutq o‘zining ta’sir etishdan iborat asosiy maqsadiga erishish uchun so‘zning turlicha qo‘llanishi, tovlanishi, turlanishi, xilma-xil ma’nolarni ustiga olishiga keng imkoniyat yaratadi”. 89 Muallif o‘z bo‘lgan fikrini muqoyasa qilish asnosida ifodalashi badiiy adabiyot uchun xos ekanligi ushbu 89 Маҳмудов Н. Ўқитувчи нутқи маданияти. – Тошкент, 2009. – 113-б. 88 baytda ot bilan toy ota va farzandga qiyoslanishida ko‘rinadi. Ushbu bayt bugungi kundagi “Ot o‘rnini toy bosar, ota o‘rnini – o‘g‘il” maqoli bilan sinonimlik hosil qiladi. Bu kabi holatlar didaktik harakterdagi mumtoz asarlar tili uchun xos xususiyat hisoblanadi. Yusuf xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asari yana bir axloqiy-ta’limiy xarakterga ega bo‘lgan yirik manba sifatida alohida qimmatga ega. Ushbu asarning “Otalar so‘zi – aqlning ko‘zi” 90 deb nomlangan maxsus bo‘limi bo‘lib, unda Oyto‘ldi tomonidan o‘g‘li O‘gdulmishga qarata aytgan so‘zlari, pand-nasihatlari, vasiyati ifoda etilgan. Ushbu bo‘limda shunday jumlalar keltiriladi: O‘g‘il-qizni deya ota yer etin, O‘g‘il-qiz atamas otasin otin. Bu Oyto‘ldi aytdi, eshit, ey o‘g‘il, So‘zimni unutma, menga tut ko‘ngil. (“Qutadg‘u bilig”, 46-bet) Ushbu asarda keltirilgan har bir jumla pand-nasihat tarzida o‘quvchiga yetkaziladi va o‘zining ma’rifiy-tarbiyaviy vazifaga mo‘ljallanganlgigi bilan ajralib turadi. Ota tilidan o‘g‘liga qarata aytilgan nasihatlarning barchasida til birliklarini tanlashda ma’lum bir kommunikativ maqsad nazarda tutilgan. “Til birliklaridan ijobiy foydalanish, bir tomondan, nutqni rang-barang qilish, ikkinchi tomondan, yakka shaxs nutqidan tortib uslublarning o‘ziga xosligini vujudga keltirish imkonini beradi. Shunday qilib, nutq birliklarida til imkoniyati reallashadi.” 91 Asarda matn mazmuni va maqsadidan kelib chiqib, didaktik xarakterdagi fikrlar berilgan va ularda ifodalangan ma’no matnga singdirib yuborilgan: “Otaning ish-amali o‘g‘liga singsa, uning xulqida jilvagar bo‘ladi. Bolani tergab-nazorat qilish ota-ona yuzining yorug‘ligini ta’minlaydi. Nazoratdan tashqaridagi bola bebosh va yaramaslik sari og‘adi. Erka bo‘lib o‘sgan o‘g‘il-qizlar xatti-harakati ota-onaga mung va alam keltiradi” (“Qutadg‘u bilig”, 49,50-bet) . Lingvomadaniy konseptlarning o‘ziga xos xususiyatlari ularning 90 Юсуф хос Ҳожиб. Қутадғу билиг: («Саодатда элтувчи билим») / Ҳозирги ўзбек тилида баён қилувчи ва сўзбоши муаллифи Боқижон Тўхлиев. —Т.: Чўлпон номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2007. – 200-б. 91 Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. – Тошкент:Ўқитувчи, 1993. – 25-б. 89 tilda turli lisoniy vositalar yordamida verballashuvi bo‘lib, u tilning turli sathlariga, aynan so‘z yasalishi, leksik, frazeologik, sintaktik sathlariga aloqadordir. 92 Bu holat badiiy asarda yorqinroq aks etadi. “Badiiy matnda boshqa uslub matnlarida bo‘lganidek, qat’iy mantiq, soddalik, tushunarlilik, normativlik kabi qonuniyatlarga to‘la-to‘kis amal qilinavermaydi. Unda badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalaniladi. Ta’sirchanlik birinchi planga ko‘tariladi. Ohangdor, jozibador so‘zlar ko‘p qo‘llaniladi. Tasvirlanayotgan voqelikda uyg‘un bir musiqa, ichki bir garmoniya sezilib turadi. Insonni ruhan to‘lqinlantirish, yig‘latish, kuldirish, xayolot olamiga yetaklash, o‘yga cho‘mdirish, estetik tafakkurini shakllantirish, voqea- hodisalarga teran, boshqacha nazar bilan boqishga o‘rgatish kabi ko‘plab imkoniyatlarni o‘zida mujassam qilgan. Ma’lumki, badiiy matn badiiy uslub talablari, qoliplari asosida shakllantiriladi, shuning uchun unda poetik, romantik, tantanavor ifoda shakllaridan keng foydalaniladi. So‘zlarning tanlanishi, gap tuzilishi, leksik-semantik, ritmik-intonatsion birliklarning qo‘llanishi ham mazkur uslub talablaridan kelib chiqadi. Badiiy matnning lisoniy xususiyatlaridan eng muhimi shundaki, unda emotsional bo‘yokdor so‘zlarga, sheva so‘zlariga, tarixiy va arxaik so‘zlarga, jargon va argolarga, ko‘chma ma’noli so‘zlarga, ma’nodosh, shakldosh, o‘xshash, talaffuzli va zid ma’noli so‘zlarga, shuningdek, ibora, maqol-matal va aforizm kabi birliklarga keng o‘rin beri ladi.” 93 Liro-epik janrda yozilgan ushbu asar matnida dissertatsiyaning kirish qismida izohlab o‘tilgan “Otalik qilmoq” iborasi ham uchraydi. Bu jumla Elig tomonidan O‘gdulmishga qarata aytilgan: Otang o‘lgan bo‘lsa, ota men senga, Otalik qilayin, ota men senga . (“Qutadg‘u bilig”, 56-bet). Bu yerda otasidan ayrilgan o‘g‘ilga taskin berish, jonkuyar, fidoyi, haqiqiy do‘st hisoblangan Oyto‘ldining tarbiyasini olgan bolani farzandlikka olish maqsadida ushbu so‘zlar aytilgan. O‘z-o‘zidan bu holatda o‘gaylik aloqasi ham paydo bo‘ladi. (O‘gaylik tushunchasi avvalgi boblarda izohlangan.) 92 Хожиева З. Репрезентация концепта “Ўзбеклар” / “Узбеки” в художественном тексте. //“ Ўзбекистонда хорижий тиллар” илмий-методик электрон журнал. №1/2019. – С.64. 93 Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Тошкент: Фан, 2007. – 15-б. 90 Asar matnini kuzatish jarayonidan muallif tomonidan bir aqlli kishining nutqidan olingan quyidagi parcha keltirilganligiga guvoh bo‘ldik: Otang pandin sen qattiq tut, qattiq, Kuning qutli bo‘lar, keltirar totig‘. Otangni, onangni sevintir mudom, Yumushing evazi bo‘lar ming osig‘. (“Qutadg‘u bilig”, 56-bet). Aynan O‘gdulmish ota nasihatini qattiq tutganligi, unga doimiy amal qilganligi, ota-ona rizosini olganligi uchun ham ishi, kuni qut-barakali, elda suyukli va mukarram bo‘ldi. Yuqorida keltirilgan baytlardan “Devonu lug‘otit turk” hamda “Qutadg‘u bilig” asarlarida ota “Nasihatgo‘y” konseptini ifodalaydi, degan xulosaga kelish mumkin. Mumtoz adabiyotning lirik namunalarini ko‘zdan kechirish jarayonida buyuk mutafakkir, g‘azal mulkining sultoni Alisher Navoiy ga murojaat qilmaslikning iloji yo‘q. Chunki Navoiyning deyarli barcha asarlarida ota-onaga hurmat, e’zoz, ularning naqadar mo‘tabar zot ekanliklariga alohida baytlar bitilgan. Adibning quyidagi misralarini eshitmagan kishi bo‘lmasa kerak: Boshni fido ayla ato qoshig‘a, Jismni qil sadqa ano boshig‘a. Tun-kuningga aylagali nur fosh, Birisin oy angla, birisin quyosh. (“Hayrat ul-abror” dan) Alisher Navoiy ijodiyotining asosiy mavzularidan biri ota-onaga hurmat masalasidir. Yuqoridagi hikmatda farzand o‘z otasi uchun boshini fido qilmog‘i, onaga jismini baxshida aylashi, nur sochib olamni yoritganidek birini oy-u, birini quyosh deb bilishi lozimligi uqtiriladi. Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asarida ota atamasi turli xil konseptlarda namoyon bo‘ladi. Bir o‘rinda u quyosh ga, oy ga, kun ga, gulshan ga tenglashtirilsa, bir o‘rinda pir , yana bir o‘rinda ustoz , shohi zamon darajasigacha ko‘tariladi. Quyidagi keltirilgan masnaviyda otaning qimmati yuqori darajada tasvirlanadi. 91 Ya’ni kimda kim otasining amriga bo‘ysunmasa, bu holat pir va mahdumlarning bajargan amallarini o‘yin hisoblash bilan barobar ekanligi ta’kidlanadi: Kimki ato amrig‘a qo‘ymas bo‘yun, Pir ila mahdum ishin der o‘yun. (“Mahbub ul-qulub” dan) Ma’lumki, pir – bu biror diniy tariqatning, mazhabning boshlig‘i, diniy rahbar ma’nolarida keladigan so‘z. Pirlar diniy ilmlar yuzasidan ilohiylashtirilgan, afsonaviylashtirilgan shaxslardir. Mahdum esa din ilmining bilimdoni, din peshvosidir. Ularning har ikkalasi mo‘minlarga diniy bilimlarni, buyruqlarni yetkazuvchilar sanalishadi. Demak, kimda kim ota amriga bo‘ysunmasa, Alloh tomonidan nozil qilingan buyruqlarni inkor qilgan bo‘ladi. Chunki Yaratgan Alloh barcha bandalariga otani hurmat qilish, unga yaxshilik qilish va uning xizmatida bo‘lishni buyurgan. “ Diniy matnlar Islom dini g‘oyalarini targ‘ib etishda muhim vosita bo‘lib, bu matnlar leksikasining asosiy qismini diniy atamalar tashkil qiladi. O‘zbekcha diniy matnlar leksikasini mavzu talabidan kelib chiqib, bir qator mayda guruhlarga bo‘lib o‘rganish mumkin. Shariat Islom dinining asosiy tayanchi hisoblanadi. Shuning uchun diniy matnlarda shariat bilan bog‘liq masalalar haqida ko‘p so‘z yuritiladi. Diniy matnlarda qo‘llanilgan leksik birliklarni shariat talablari, diniy ijtimoiy nufuz, mavqe, diniy urf-odatlarning tarqalishi, shuningdek, g‘ayb dunyosi bilan bog‘liq tushunchalarni ifodalashiga qarab guruhlarga ajratish mumkin. Diniy tushuncha va atamalarni o‘rganish kishilarning diniy tasavvur va dunyoqarashining shakllanishida, sharqona axloq va odobning mustahkam bo‘lishida muhim ijtimoiy omil va vosita hisoblanadi. ” 94 Umuman olganda, mumtoz badiiy adabiyot xalq ma’naviy dunyoqarashi, e’tiqodining namoyon bo‘lishi uchun illustrativ vazifani bajargan. Mumtoz adabiyotda otani ulug‘lashga chaqirish barobarida farzand oldida turgan vazifalar, shariat odobi, yashash tarziga yo‘naltirish ko‘zda tutilgan. O‘zbek diniy matnlarining funksional-stilistik xususiyatlarini tadqiq etgan Sh.Amonturdieva badiiy matnlarda qo‘llanuvchi leksik birliklarni quyidagicha guruhlashtiradi: Diniy 94 Амонтурдиева Ш.Ўзбек диний матнининг функционал стилистик тадқиқи. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (phd) диссертацияси автореферати. – Самарқанд, 2020. – 19-б. 92 matnlarda qo‘llanilgan so‘zlar leksik-semantik xususiyatlariga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganildi: -Alloh, din, mazhab kabi tushunchalar bilan bog‘liq so‘zlar: هيلع anbiyo, ملاسلا alayhissalom; shariat bilan bog‘liq so‘zlar: نذآ azon, فورعم رمأ amri ma’ruf, رصع asr; diniy ijtimoiy nufuz, mansab, bajaradigan amallar bilan bog‘liq so‘zlar: ءا?يلوأ avliyo, يلو valiy, دهاز zohid, ما ?مإ imom; diniy joy nomlarini ifodalovchi so‘zlar: تيب مرحلا Baytul haram, تيب Baytulloh; diniy kitoblar, qog‘oz bilan bog‘liq so‘zlar: روبز Zabur, ليجنا Injil, لامعأ ءمان noma’i a’mol, ةيآ oyat, ةروس sura; kiyim-kechaklarni ifodalovchi so‘zlar: هماج joma, هل ??س salla; g‘ayb dunyosini ifodalovchi so‘zlar: تا ??صرع arosat, شر ??ع arsh; g‘ayb mavjudotlarini bildiruvchi so‘zlar: ليئارزع Azroil; diniy marosimlarni ifodalovchi so‘zlar: mavlud دولوم ; his- tuyg‘u, munosabat ifodalovchi so‘zlar: لاله ربکأ Allohu akbar, رفغتسأ astag‘firulloh, للهدمحلا, لاله alhamdulillah kabi. 95 Avvalgi boblarimizda otaning mavqei ba’zi holatlarda boshqalardan biroz tushganligiga guvoh bo‘lgan edik. Alisher Navoiyning quyidagi to‘rtligida ota obrazi ulug‘vorlikda onadan biroz pastga tushgandek bo‘ladi. Negaki, o‘g‘il farzandda otadan ko‘proq onaning haqqi borligi ta’kidlanadi: Ano o‘rnin ato tutmas o‘g‘ulg‘a Ki, mumkindur o‘g‘ul bo‘lmoq ato siz. Masiho birla Mar’yamdin qiyos et Ki, imkon yo‘qturur bo‘lmoq ano siz. (“Badoe ul- vasat”dan) Bu masala suyukli payg‘ambarimiz Muhammad Mustafo Sallallohu alayhi vasallam tomonidan aytilgan hadislarda ham o‘z aksini topgan. Qur’oni karim oyatlarida keltirilgan Bibi Maryam va Iso Masih qissasi bu jihatdan xarakterlidir. Bilamizki, Bibi Maryam o‘z o‘g‘li Iso alayhissalomni otaning ishtirokisiz dunyoga keltiradi. Kishilar uni zinoda ayblashganda ham u Allohga shirk keltirmaydi, sabr qiladi. Zero, bu voqealarning barchasi Tangrining qudrati ila amalga oshgan bo‘ladi. Bu tarzda fikr ifodalash mumtoz poetik matnlar uchun xos xususiyat. Bu matnlarda bir tomondan farzandlarga turmushda ota-onaga hurmat bilan xizmat 95 Амонтурдиева Ш. Ўзбек диний матнининг функционал-стилистик тадқиқи. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори ( P h D ) диссертацияси автореферат и. – Самарқанд, 2020. – 14-15-б. 93 qilish tushuntirilsa, ikkinchi tomondan e’tiqod bilan bog‘liq tushunchalarni ularga singdirish ko‘zda tutiladi. M.E.Umarxo‘jayev tomonidan tuzilgan “O‘zbek tilining diniy atamalari lug‘ati”da diniy leksikani qator mavzuiy guruhlarga ajratadi: (o‘zbek tilida asosiy diniy tushunchalarni ifodalovchi atamalar, diniy, axloqiy- odobiy tushunchalar, Alloh taoloning go‘zal 99 ismlari, farishtalar nomlari, Payg‘ambarlar nomlari, Muhammad (s.a.v.) oila a’zolari va sahobalari, diniy atamalarni, ibodatga oid va ularning vaqtlarini, diniy unvon va darajani ifodalovchi atamalar, Qur’oni karimda tilga olingan ba’zi bir shaxslarning nomlari, Vatanimiz zaminidan yetishib chiqqan buyuk allomalar, ilohiyotchilar va ular bilan bog‘liq bo‘lgan joy nomlari, muqaddas shaharlar va masjidlar nomlari, Haj ibodati bilan bog‘liq bo‘lgan tushuncha va terminlar, diniy kiyimlar, turli diniy buyumlar nomlari, diniy-fiqhiy atamalar) . 96 Xullas, Alisher Navoiyning biz ko‘rib chiqqan asarlarida “ota” konsepti qamrovida quyosh , oy , kun , gulshan, pir , ustoz , shohi zamon , qadah, sarv, beminnat zot, sadaf kabi leksik birliklar qo‘llanilgan. O‘zbek adabiyotida azal-azaldan milliy-ma’naviy tarbiyaga alohida e’tibor qaratiladi. “Ota” konsepti bilan bog‘liq misollar adabiyotning yirik vakillari E. Vohidov, A. Oripov, M. Yusuf, U.Azim, O.Matjon, Zulfiya, I.Mirzo va shu kabilar ijodida ham yetakchi tushunchalardan hisoblanadi. “Ota” konseptiga doir materiallarni kuzatish barobarida O‘zbekiston xalq shoiri, O‘zbekiston Qahramoni E. Vohidovning “Nido” she’riga to‘xtalib o‘tamiz. Ushbu she’r urush yillarida otasidan ayrilgan bolaning tilidan yozilgan adabiy doston sanaladi: “Otajon! men, axir, qutlug‘ bu so‘zni yigirma yil olmadim tilga, yigirma yil saqladim dilda… armonli o‘g‘lingiz tinglaydi sizni, so‘ylang, eshitaman, vujudum tilka…” 96 Умархўжаев М.Э. Диний атамалар ва иборалар изоҳли луғати. – Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи , 2016. – 220-б. 94 Inson qalbini junbushga keltirish qudratiga ega bo‘lgan ushbu misralarda ota shaxsining naqadar aziz, muqaddas, xazinaga teng ekanligi “Otajon” subyektiv baho formasiga ega bo‘lgan leksema orqali anglashiladi. Bu so‘zlarni tilga olgan bola “otajon” so‘zining o‘ziga qanchalik mehr bermoqda, urushning vahshati sabab o‘z pushtipanohini “otajon” deya atay olmaganligi, uni tilga olishning o‘zi ham judolikdagi farzand uchun katta baxt ekanligi asli haqiqat. Demak, bu parchadan ota shaxsi orzu tushunchasini ifodalaydi, degan xulosaga kelish mumkin. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, b adiiy matnda qo‘llaniladigan “ ota ” konsepti bilan bog‘liq holatlar, qo‘llaniladigan leksik-frazeologik vositalar bir tomondan milliy xususiyatlarimizni ifodalashga xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, muallifning kommunikativ maqsadiga, badiiy asar tilining emotsional-ekspressivligini ta’minlashga xizmat qiladi. Darhaqiqat, “ badiiy matn ijodkorning dun yo ni, voqelikni obrazli estetik idrok qilishi mahsuli sifatida paydo bo‘ladi. Badiiy matnning yaratilishi ham, uning o‘zi ham, badiiy butunlik sifatida o‘quvchi tomonidan tushunilishi, idrok etilishi ham murakkab estetik faoliyatdir ”. 97 Erkin Vohidovning bag‘ishlov sifatida yozilgan “Nido” dostonida juda ko‘p o‘rinlarda otaga murojaat qilinadi. Yoshgina murg‘ak bolaning ruhiy holati, urushdan larzaga kelgan olami, umid bilan otasini kutishi, buzrukvoridek haqiqiy odam bo‘lishga intilishi va bu kabi juda ta’sirchan tasvirlar kishining qalbini hissiyotlarga to‘ldiradi, inson bir lahza bo‘lsa-da, shu bolakayga taskin bergisi, ovutgisi yoki bo‘lmasa, otasining tirik bo‘lishini chin dildan istaydi, biroq onasining tinchlantirishlari uni sabr, orzu qilishga undaydi: Sen uchun, men uchun, O‘z uchun emas, Faqat o‘zbek va yo Rus uchun emas, Butun Yer — undagi Bor avlod uchun, Dunyoda eng qutlug‘ E ’ tiqod uchun Uzoq o‘lkalarda Qon kechib hozir Otang hayot uchun Jang qilayotir. 97 Юлдашев М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи: Филол. фан. ...д-ри. дисс. – Тошкент, 2009. – 163-б. 95 Dostonda ota so‘zining “dada” dialektal variant i ham 17 o‘rinda qo‘llangan. Umuman olganda, “Nido” dostonida ota jangchi, savod beruvchi, odam, jonfido, qalqon, qurbon kabi ma’nolarida keladi. O‘zbekiston Qahramoni Abdulla Oripov she’riyatida ham ota mavzusi da bitilgan she’rlar talaygina. Jumladan, shoirning “Ota duosi” nomli she’rida shunday misralar bor: O‘g‘lim, so‘ramasman sendan mol-dunyo, Uy ham qurib berma, mayli alomat. Mayli ko‘zlarimga bo‘lmagil ziyo, Yonimda yursang bas sog‘-u salomat. Mayli, ko‘tarmagil meni yelkangda, Qalqon ham bo‘lmagil yog‘sa malomat. Bir kuni yostiqqa boshim tekkanda, Tepamda tursang bas sog‘-u salomat. Ko‘plab she’rlar farzandlar tomonidan otani ta’riflab yoziladi, ammo yuqorida keltirilgan jumlalar otaning tilidan yozilgan she’r bo‘lib, faqat sarlavhasidagina “ota” so‘zi mavjud. Matn esa to‘liq ota shaxsining naqadar qalbi ummon ekanligini, undagi mavjud haqiqiy otalikka xos tamoyillarni ko‘ramiz. Ota uchun jigarbandining baxt-u kamolini ko‘rishdan-da ortiqroq baxt yo‘q, albatta. Ushbu she’rda ota duogo‘y ma’nosida kelgan, deyish mumkin. Shoirning “Otalar” nomli she’rida shunday misralar bor: Otalar sha’niga loyiq so‘z demoq, Tabarruk bir kitob yozish bilan teng. Ularning mehri-ku, bamisli charoq, Bag‘ri ham yulduzli osmon kabi keng. Shoir ushbu she’ri orqali butun dunyo otalariga ta’rif beradi, biroq o‘zini otalarni ta’rif etishga loyiq so‘z ayta oldim deb hisoblamaydi, bunday so‘zni aytish uchun muqaddas kitob yaratishdek murakkab ishni amalga oshirish kerakligini ta’kidlaydi. A.Oripovning qalamiga mansub “Farzand” nomli she’rida haqiqiy sharqona otalarga xos xislatni uchratamiz. Ya’ni farzand otani ranjitsa-da, Makkatullohga 96 borgan ota Allohdan o‘sha bolasi uchun saodat tilaydi. Ha, insonni ushlab turgan, ofatlardan, kulfatlardan saqlab turuvchi – ota-ona duosi. Unga teng keladigan narsani hali uchratganimizcha yo‘q. She’rdan bir parcha keltirib o‘tamiz: Bir kuni ranjitdi otani farzand, Ota o‘z uyidan bosh olib ketdi. Ka’baga sig‘inar ekan keksa chol, Armonin oshkora aytdi olamga. Dedi: — Ibodatim bo‘lsa ham uvol, Faqat saodat ber o‘sha bolamga. Xullas, shoir Abdulla Oripov ijodiyotida ota “bag‘rikeng inson”, “chiroq”, “yulduzli osmon”, “buzruk”, “faqir”, “bardosh”, “martaba”, “baxt”, “do‘st”, “buyuk kitob”, “madadkor” ma’nolarida keladi. Yana bir o‘zbek she’riyatining yirik vakilasi, shoiralar onasi Zulfiyaxonim ijodida ham quyidagi o‘rinlarda “ota” konseptiga doir tushunchalar keltiriladi: Urush! Noming o‘chsin jahonda, Hamon bitmas sen solgan alam. Sen tufayli ko‘p xonadonda, Ota nomli buyuk shodlik kam. (“O‘g‘lim, sira bo‘lmaydi urush” she’ridan.) Bu ijodkorda esa ota shaxsiga boshqa tomondan yondashiladi. Ya’ni urush tufayli qanchadan-qancha oilalar boquvchisidan, farzandlar otasidan, onalar farzandlaridan ayrilganligi, uydagi baxtning kamligi, to‘liqsiz baxtdan keladigan alamning achchiqligi alamzadalik bilan ifodalangan. Ushbu she’rda ota shodlik, baxt, yo‘lga soluvchi ma’nolarida keladi. Ma’lumki, otaga bo‘lgan muhabbat qiz farzandda o‘zgacha bo‘ladi. Qizlar otalariga jannat hadya etishi mumkinligi, uning or-nomusini yelkalarida olib yurishi, mehribon, g‘amxo‘r bo‘lishi haqida ham xulosalar mavjud. O‘zbek shoiralarining ijodida ham aynan mana shunday kechinmalar o‘rin olgan bitiklar talaygina. Zamonaviy she’riyatning yana bir iste’dodli vakilasi Guljamol Asqarova ijodida ham “ota” konseptiga doir go‘zal namunalar mavjud. Uning she’rlarida otaga munosabat o‘zgacha talqinda, ohangdorlikda va boshqacha mehr bilan ifodalanganligiga guvoh bo‘lamiz. Shoiraning “Ikki qo‘rg‘on” nomli she’ri yuqoridagi fikrimizning yaqqol dalilidir: Onang ketsa, savlatlaring ketgaydir, 97 Otang ketsa, davlatlaring ketgaydir. Shu ikkala qo‘rg‘oningdan ayrilsang, Manglaydagi zar xatlaring ketgaydir… Otang o‘lsa, o‘ldi dema, hayot u, Ko‘ksingdagi so‘nmaydigan bayot u… Qiz farzand uchun ota pir, panoh, davlat dir. Yuqoridagi she’rda ota ulug‘ qo‘rg‘on ga, sabr tosh ga, inson ko‘ksidagi mavjud so‘nmaydigan bayot ga, boshingga tashvish tushganda qilich yutadigan g‘amxo‘r ga, bitmas-tuganmas davlat ga qiyoslanadi. Metaforik usulda ma’no ko‘chishidan foydalangan holda shoira ota shaxsiga munosib ta’riflarni bera olgan. Keyingi yillarda o‘zbek nazmida o‘zining takrorlanmas ijodi bilan she’r ixlosmandlarining qalbidan chuqur o‘rin egallagan shoira Farida Afro‘z ijodida ham “ota” konseptiga doir baytlarni uchratamiz. Shoiraning qator she’rlarida har bir ayol qalbida kechadigan yashirin tuyg‘ularning ifoda bayoni mavjud. Ota-ona insonda bitta bo‘ladi va ularning o‘rnini boshqa hech kim bosa olmaydi. To‘g‘ri, bu borada turli urinishlar bo‘lishi mumkindir, biroq ushbu harakatlarning hech biri ota yoki onaning haqiqiy mehrini, g‘amxo‘rligini, iliq taftini bera olmaydi. Dunyoda har qanday holatda ham sendan voz kechmaydigan, yaxshi-yomon vaziyatlarda yoningda tirgak bo‘ladigan, ranjitsang tark etmaydigan, doimo duo qiladigan, ham moddiy, ham ma’naviy ko‘magini ayamaydigan xilqat –bu ota- onalardir. Xuddi shunday masalalarni o‘zida mujassam etgan she’rdan parcha keltiramiz: Aka, ota bo‘lolmading, otamdan keyin, Izladim, bo‘zladim, yoningga chopdim. Sen esa, ro‘zg‘orim, o‘g‘lim, qizim deb, So‘rab borsam, doim mehnatdan topdim. F.Afro‘z qalamiga mansub “Ovvoramiz” nomli she’rda ham chin ma’nodagi haqiqatlar bitilgan: Otamiz mezbon edi,oh, onamiz mezbon erur, Zor etib har ikkisin, mehmon bilan ovvoramiz. 98 Mezbon, odatda, uyga mehmonlar tashrif buyurgan holatda uy egalariga nisbatan ishlatiladigan so‘zdir. Ota, ona aslida mezbon deyilishiga sabab, ular har doim o‘zimizniki, yonimizda bo‘lganliklari, hech narsa talab yoki da’vo qilmasliklari uchun ham ba’zan e’tibordan chetda qoldiramiz. Ba’zan umri davomida yaxshilik sog‘inmagan, yutuqlardan rohatlanmagan, baxt-u kamolni tilamaydigan, hayotning ma’lum bir qismidagina bir lahzalik mavjud bo‘lib, so‘ngra ketadigan insonlar (mehmonlar) uchun yelib-yuguriladi, ko‘ngillarini ovlashga harakat qilinadi. Aslida har doim yonginada bo‘lgan asl mezbonlarni unutib qo‘yishadi. Ushbu she’rda “Ota” termini mezbon ma’nosini ifodalagan. O‘zbek adabiyotida o‘zining sodda, xalqchil she’rlari bilan insonlarning mehriga sazovor bo‘lgan shoirlardan biri Muhammad Yusufdir. Uning yozgan misralarida o‘zgacha jo‘shqinlik, halovat va hayot mavjuddek go‘yo. Shoirning bitgan ash’orlarida ota shaxsiga doir ko‘plab jumlalar mavjud. Shoirning “Ota” deb nomlangan she’ridan parcha keltiramiz: Armonim bor, bu dunyoda armonim bor, Qoq dalada o‘tlar bosgan o‘rmonim bor. Qizg‘aldoqday boshim egik bu makonda, Yonib yashab o‘tmagan otajonim bor. … Bag‘ringda jim tinglab bu tun jon nafasim, Ruhimni allalab yotgan jahonim bor. … Bosgan izim poylab yurgan ey, nokaslar, Qabrdan qo‘l cho‘zib turgan qalqonim bor… Ushbu she’rni o‘qir ekansiz, beixtiyor qalbingizda g‘alayon ko‘tariladi. Ba’zan ayrim xom sut emgan bandalar otaning tirikligida qadriga yetmasdan, vafotidan so‘ng afsus-nadomat chekishadi, vaqtni ortga qaytarishni hamda ota-ona rizoligini olishni, ularning xizmatida bo‘lishni juda istashadi. Biroq bu imkonsiz ekanligi barchaga ayon. Shoirning yuqorida keltirilgan she’rida ham xuddi shunday holat tasvirlangan. Unda ota armonga, osmonga, ruhni allalovchi jahonga, qalqonga, imonga, nurjahonga qiyoslanadi. E’tibor bergan bo‘lsangiz, hech bir shoirda uchramaydigan tasvirlar, samimiyat, mehrning haqqoniy tasviri 99 Muhammad Yusufda mavjud. Otalar hamisha fazrandlarining yonida bo‘lishga, ularni t o‘g‘ ri yo‘lga boshqarishga urinadilar. Aynan mana shu jihati bilan ota va imon o‘zaro qiyoslangan bo‘lsa ajab emas. Imon ham insonning yuragida bo‘ladi hamda doimo kishini to‘g‘ri tanlov qilishga undaydi. Imon insonning ko‘rki sanaladi. Qalbida zarracha imon nuri mavjud bo‘lgan odam hech qachon o‘ziga va o‘zgalarga ozor yetkazmaydi. Shunday ekan, hech bir o‘rinda uchramagan imon va ota o‘xshashligini noo‘rin deya olmaymiz. Fikrimizni xulosalar ekanmiz, “ota” konseptini tahlil qilish uchun o‘zbek tilida manbalar yetarli. Yuqorida buning guvohi bo‘ldingiz. O‘zbek adabiyoti og‘zaki va yozma namunalarining barchasida ushbu atamaga tegishli bo‘lgan o‘rinlar talaygina. Ularni tahlil qilib, yangidan-yangi qirralarini ochish, ushbu atamaning tafakkurimizda namoyon bo‘lgan mental tushunchalarini konseptual yo‘nalishda aks ettirish kabi vazifalar endilikda turgan mas’uliyatli vazifalarimizdandir. O‘zbek lirikasida ota shaxsiga bo‘lgan munosabat, talqinning qay darajada ekanligini tahlil etish uchun bir qancha shoirlar ijodiga murojaat qilindi. Dastavval, mumtoz, so‘ngra zamonaviy adabiyot namoyandalarining she’rlarini kuzatish barobarida “Ota” tushunchasiga bog‘liq holda turli-tuman, rang-barang konseptlar ifodala n ganligiga guvoh bo‘ldik. Umuman olganda, biz tanishib chiqqan materiallarda ota – nasihatgo‘y quyosh , oy , kun , gulshan , pir , ustoz , shohi zamon, qadah, sarv, beminnat zot, sadaf, orzu, jangchi, savod beruvchi, odam, jonfido, qalqon, qurbon, bag‘rikeng inson, chiroq, yulduzli osmon, buzruk, faqir, bardosh, martaba, baxt, do‘st, buyuk kitob, madadkor, duogo‘y, shodlik, baxt, yo‘lga soluvchi, qo‘rg‘on , sabr tosh, bayot , g‘amxo‘r , davlat , mezbon, armon, osmon, ruhni allalovchi jahon, qalqon, imon, nurjahon konseptlarini ifodalaydi. Albatta, konsept namoyon bo‘lishining vositasi – bu matn. Har bir konseptning o‘ziga xos xususiyatlari, leksik-frazeologik birliklarni qamrab olish imkoniyati, funksional-poetik tabiati badiiy matnda yaqqol namoyon bo‘ladi. Tilshunos M.Yo‘ldoshev ta’kidlaganidek: badiiy matnda ifodalangan asosiy g‘oya- 100 fikr-mazmunni tushunish, anglash shunchaki ish emas, balki ancha qiyin va murakkab ijodiy jarayondir. Badiiy asarda mutlaqo o‘ziga xos, goh ochiq, goho yashirin, turli ishoralar, tagma’nolar, kosa tagidagi nimkosalar bilan shamoyil topgan mazmunning ma’nosini to‘g‘ri anglash ma’naviy-madaniy, aqliy-hissiy va lisoniy-estetik faoliyat natijasida mumkin bo‘ladi. Har kanday matnning mazmunini tushunish uchun til leksikasi va grammatikasini bilish zarur va yetarli bo‘lsa, badiiy matnning mazmunini idrok etish uchun, ayni paytda, badiiy matnning o‘ziga xos lisoniy-poetik qonuniyatlarini ham bilish lozim bo‘ladi. 98 Bu esa lingvomadaniy konseptlar, xususan, “Ota” konseptining poetik matnlarda qo‘llanish imkoniyatlarini ochib berishda muhim ahamiyat kasb etadi. 3.2. O‘zbek nasriy asarlar matnida “Ota” konseptining lisoniy-kognitiv tahlili (Ulug‘bek Hamdam “Ota” romani matni misolida) O‘ zbek tilshunosligida matn tahlili bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan yo‘nalish sifatida paydo bo‘lishi va rivojlanishida X.Doniyorov, S.Mirzayev, I.Mirzayev, Q.Samadov, I.Qo‘chqortoyev, X.Abduraxmonov, N.Mahmudov, B.Umurqulov, S.Karimov, B.Yo‘ldoshev, M.Yo‘ldoshev, S.Boymirzayeva kabi olimlarning xizmatlari katta bo‘ldi 99 .Ular alohida olingan ijodkorlar asarlarining tili va uslubi, asarlarda qo‘llanilgan lingvopoetik vositalarning o‘ziga xos xususiyatlarini maxsus o‘rganib, ko‘zga ko‘rinarli ishlarni amalga oshirdilar. O‘zbek tilshunosligida keyingi yillarda aynan konseptual deyilmasa-da, mazmunan shu yo‘nalishdagi tadqiqotlar amalga oshirildi. Bunda ma’lum bir ijodkorning badiiy til vositalaridan foydalanish mahorati, ijodkorning tildagi mavjud leksik va frazeologik birliklar, ifoda tasvir vositalarini qo‘llashdagi o‘ziga xos tomonlarini aniqlashga qaratilgan turli mavzu va yo‘nalishdagi juda ko‘plab ishlar amalga oshirilganligi tilshunosligimizning bu sohada salmoqli yutuqlarni qo‘lga kiritganligidan dalolat beradi. Shu vaqtga qadar amalga oshirilgan ishlar tahlilidan badiiy tilni o‘rganishda ko‘proq 98 Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент:”Фан”, 2008. – 27-б. 99 Дониёров Х., Мирзаев С. Сўз санъати. – Тошкент: Ўзадабийнашр, 1962. – 162-б.; Самадов Қ. Ойбекнинг тил маҳорати.– Тошкент, 1981. –. 154-б.; Қўчқортоев И. Бадиий нутқ стилистикаси. – Тошкент, 1975. – 160- б.; Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. – Тошкент: Фан, 1981. –.60-б.; Умурқулов Б. Бадиий адабиётда сўз. – Тошкент: Фан, 1993. – 393-б. ; Мирзаев И. Проблемы лингвопоэтической интерпретации стихотворного текста (на материале современной узбекской поэзии): Дисс док.филол.наук. – Ташкент, 1992; Юлдашев М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи: Филол.фан.док… дисс.автореф. – Тошкент, 2009. 101 leksik birliklarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga e’tibor qilin ganligi ko‘zga tashlanadi. Jumladan, tilshunos L.Abdullayeva o‘z kuzatishlarida o‘zbek badiiy adabiyoti tilining leksik stilistikasi haqida so‘z yuritgan. E.Qilichev esa «Badiiy tasvirning leksik vositalari» (1982) nomli kitobida Sadriddin Ayniy asarlari misolida badiiy matnlarda qo‘llaniluvchi leksik vositalar, ularning personajlar nutqini individuallashtirishdagi rolini aniqlashga harakat qilgan. Yana bir tilshunos , o‘zbek she’riyati tili bo‘yicha kuzatishlar olib borgan B.Umurqulov esa o‘zining «Poetik nutq leksikasi» (1990) nomli monografiyasida hozirgi o‘zbek she’riyati tili bo‘yicha qiziqarli ma’lumotlarni t o‘ pladi. Olim bu asarda poetik asarlar tilining leksik jihatdan o‘ziga xosligi, poetik matnlarda qo‘llaniluvchi an’anaviy poetizmlar, so‘z variantlari va ularning estetik qimmati kabi masalalar haqida fikr yuritgan va o‘z mulohazalarini hozirgi o‘zbek she’riyatidan olingan misollar asosida isbotlab berishga harakat qilgan. Keyingi yillarda matn turlari, badiiy matnning o‘ziga xos tomonlari, lingvopoetik xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha M.Yo‘ldoshev tomonidan salmoqli ishlar amalga oshirildi. Olim olib borgan tadqiqotlarda matn turlari, badiiy matn bilan bog‘liq masalalar ga keng e’tibor qaratdi. Olim matnlarni tasniflashda ularning tiplari va ifoda-maqsadi hamda mazmun belgisiga asoslangan . 100 Tadqiqotchi ana shu yondashuv asosida hajm iga ko‘ra minimal matn va maksimal matnlar ni bir- biridan farqlaydi. U minimal matnga qatralar, maqol, matal va aforizmlar, miniatyuralar, hajviy asarlar, nomalar, she’r va she’riy parchalar, umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlikni, makromatnga esa keng ko‘lamdagi voqealarni yoritishga bag‘ishlangan matnlarni kiritadi. Olimning bu boradagi kuzatishlari “ Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari ” kitobida yanada ilmiy asosga qo‘yiladi. U badiiy matnning quyidagi turlari mavjudligini ko‘rsatadi:1. Hikoya mazmunli matn. 2. Tasviriy matn. 3. Izoh mazmunli matn. 4. Didaktik matn. 5. Xabar mazmunli matn. 6. Buyruq mazmunli matn. 7. Hissiy ifoda mazmunli matn kabi turlarini belgilashda yuqorida qayd qilingan tamoyildan kelib chiqadi. 101 Albatta, badiiy asar tahlili bilan bog‘liq har qanday yondashuvda, avvalo, ijodkorning individual uslubi 100 Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари.-Тошкент: Фан, 2007. – 12-б. 101 Йўлдошев М.Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Тошкент: Фан, 2007. – 18-б. 102 e’tiborga olinadi. Bu haqda A.Hasanov shunday fikrlarni bildiradi: ”Individuallik, yagonalik yozuvchining ijod jarayonida so‘z tanlash san’ati bilan belgilanadi. Bu o‘z o‘rnida yozuvchining lisoniy shaxsiyatini, ya’ni badiiy tafakkurini, shaxsiy idrok tarzini, qolaversa, lisoniy layoqati – lingvistik mahoratini namoyon etadi. Ayniqsa, individual uslub tushunchasi biror muallif asarlari tilini unga zamondosh ijodkor asarlari tili bilan qiyosiy tadqiq qilinganda yanada oydinlashadi. Chunki yozuvchi uslubida san’atkor tomonidan estetik jihatdan qo‘llangan barcha til vositalari uning badiiy tafakkuri bilan ichki bog‘liqlik asosida birlashadi. Badiiy asar tilini o‘rganish keng qamrovli jarayon bo‘lib, nafaqat adabiyotshunoslikka oid badiiy g‘oya, fikr, umumiy obrazlilik, individuallik, badiiy mahorat, shuningdek, tilshunoslikka oid semiotika, konnotatsiya, pragmatika kabi tushunchalarni umumlashtiradi, kognitiv fan sohalari bilan bog‘lanib, o‘zining tahlil doirasini bilish, tushunish, idrok etish, tahlil qilish, lisoniy tafakkur, lisoniy ong, lisoniy faoliyat, lisoniy shaxsiyat kabi tushunchalar bilan ham kengaytirib boradi. Ishga mana shu tarzda kompleks yondashish lingvopoetika uchun kutilgan natijalarni beradi ” . 102 O‘zbek tilshunosligida keyingi yillarda yaratilgan ishlarga xolisona baho berar ekan, professor I.Mirza y evning “ So‘z san’ati, til mahorati, badiiy nutq stilistikasi, so‘z estetikasi, badiiy adabiyotda so‘z kabi mavzularda yozilgan ishlarni lingvopoetik tadqiqotlar sirasiga kiritish maqsadga muvofiq emas. Chunki stilistika bilan lingvopoetika batamom boshqa-boshqa fanlardir (Bu haqda V.P.Grigorevning « Поетика слова » (M.: Наука , 1979) kitobining «Lingvopoetika va stilistika» fasliga qarang). Shuningdek, lingvopoetikani tilshunoslik fanlari qatoriga qo‘yish ham to‘g‘ri emas: lingvopoetika tilshunoslik, adabiyotshunoslik va shevashunoslik fanlarida erishilgan yutuqlarni matn tahliliga tatbiq etib, filologiyaning yaxlitligini ta’minlashni o‘z zimmasiga olgan filologik fandir ” degan fikrlari diqqatga molik. 103 102 Ҳасанов А.А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар.Филол.фанлари номз.дисс.автореф. – Тошкент, 2010. – 8-б. 103 Мирзаев И. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари матни поэтикаси таҳлилига бағишланган янги тадқиқот ҳақида. Филология -10. Илмий мақолалар тўплами. – Самарқанд: СамДУ, 2010. – 49-б. 103 Professor I.Mirzayevning mazkur fikrlarini o‘zbek adabiyoti bo‘yicha konseptual tahlilga oid ishlarga tatbiq qilish maqsadga muvofiq. “Ota” konsepti doirasiga tilimizda bir qator leksemalar kiradi. Ularning funksional-semantik imkoniyatlari badiiy matnlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘ zbek nasri namoyandalaridan biri adabiyotshunos olim, mohir tarjimon Ulug‘bek Hamdamning 2020 yilda “Ota” nomli roman i chop etildi. 206 sahifadan iborat bo‘lgan ushbu asar Sharq otalariga xos hamma xislatlarni ochib berishga xizmat qiladi. Filologiya fanlari doktori, professor Umarali Normatov asarga so‘zboshi sifatida yozgan fikrlarida quyidagi jumlalar uchraydi: “Tinim bilmas bu ukamizning “Ota” nomli yangi romani qo‘lyozmasi bilan tanishib quvonib ketdim. Mavzu-mundarija, tasvir, talqin jihatidan avvalgi asarlarining birortasini takrorlamaydigan bu romandagi Ikkinchi jahon urushi voqealaridan tortib bugungi kunimizga qadar sodir bo‘lgan ham dahshatli, ham quvonchli lavhalar o‘quvchi ko‘zi oldida baralla gavdalanadi. Bir ixcham roman bag‘rida yigirmadan ortiq turfa siymolarning ham chigal, ham quvonchli kunlari, g‘aroyib qismati bilan tanishgan kitobxon hayratdan yoqa ushlaydi. Adabiyotimiz, jumladan, romanchiligimiz falaj holatga tushib qolgan hozirgi sharoitda bu asar roman janriga qayta jon ato etdi.” 104 Darhaqiqat, bugungi kungacha otalarni tarannum etuvchi, ularning fazilatlarini o‘zida mujassamlagan asar yaratilmagan edi, bu borada kichik hikoyalar, qissalar ham deyarli yo‘q edi. Ushbu asar orqali romanchiligimizda yana bir mavzu ko‘lamining kengayganligiga guvoh bo‘lib turibmiz. Asarda “ ota” konseptining mohiyatini ochib berish uchun lisoniy-kognitiv yondashuvda dastlab uning mazmuni bilan tanishgan holda konseptual tahlilni amalga oshirish to‘g‘ri bo‘ladi. Asarning qisqacha syujet bayoni quyidagicha: Voqealar Andijon viloyati hududlarida bo‘lib o‘tadi. Yozuvchi asar matnini yaratishda Andijon shevasiga doir leksik birliklardan ko‘plab o‘rinlarda foydalanadi. Xullas, Oychechak opa va O‘tkir akaning yolg‘iz o‘g‘li Po‘lat (aqlli, g‘ururli, mard, olijanob, dindor) sevgan 104 Улуғбек Ҳамдам. Ота. Роман. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2020. – Б.208. 3-4-бетлар. 104 qizi Yog‘duga uylaniboq oriyat yuzasidan (chunki yolg‘iz o‘g‘illarni urushga yuborishmas edi) o‘zi yalinib urushga ketadi. Urushda juda og‘ir kunlarni boshidan kechirib, orada asir tushib, qamalib 12 yil deganda uyiga qaytadi. Urushning asorati bilan ular uzoq vaqt farzandli bo‘lisha olmaydi, nihoyat orzulari ushalib, qizli bo‘lishadi va unga Sevinch deya ism qo‘yadilar. Bir kun Yog‘duga erisha olmagan Po‘latning sinfdoshi Erboy ularning uyiga o‘t qo‘yadi, natijada Sevinchning yuzi kuyib badbashara bo‘lib qoladi. Yolg‘izgina farzandi, ko‘zining oq-u qorasi bunday ahvolga tushganidan umrbo‘yi ozor chekkan ota-ona ne-ne ko‘rguliklarni boshlaridan kechirmadi? Yillar ortidan yillar o‘tib Sevinch tibbiyot institutini bitirib, ishlay boshlaydi va 35 ga kirsa ham uni so‘rab hech kim sovchilikka kelmaydi. Bir mahallada Erboy Po‘latni odamlar oldida izza qiladi. Bizga aql o‘rgatguncha qizingni yig‘ishtirib ol, u erga tegmasdan turib tug‘gan, xabaring bormi? degan ma’noda gapiradi. Hech narsadan xabari bo‘lmagan Po‘lat uyiga yuguradi va xotini Yog‘dudan qizi qaerda ekanini so‘raydi va hamma gaplar to‘g‘ri ekanini, qizi tug‘ruqonadaligini bilgan zahoti ko‘zlari qonga to‘ladi, butun dunyo u uchun qorong‘u zulmatga aylanadi va alam bilan, g‘azab bilan borib qizini chavaqlab o‘ldiradi. So‘ngra u 14 yilga qamaladi, orada ota-onasi, xotini ham vafot etadi. Voqealar rivoji davom etgan holda yillar o‘tib Po‘lat ozodlikka chiqqach, nabirasini yetimxonadan oladi, unga mehri tovlanadi va qilgan ishidan afsuslanadi. Umr bo‘yi odamlarning gap-so‘zlari-yu, ba’zan dinni noto‘g‘ri talqin qilishi oqibatida katta gunohga qo‘l urgan Po‘lat ham mehrli, ham qahrli ota sifatida gavdalangan asarning bosh qahramoni edi. Tadqiqot obyektimiz sanalgan “Ota” konsepti bo‘yicha tahlillarimizni aynan mana shu asar matni bo‘yicha amalga oshirishga qaror qildik. Asar matnida ota so‘zi 579 marta qo‘llanilgan. Asarda, asosan 5 ta ota obrazi bor. Bular: O‘tkir – Po‘latning otasi, Po‘lat – Sevinchning otasi, Fakil – Sevinchning eri, Yodgorning otasi, Yaxshiboy ota – Yog‘duning otasi, Erboy – Po‘latning dushmani, bir o‘g‘li u sabab vafot etgan, bir o‘g‘lining esi kirdi-chiqdi bo‘lib qolgan. Har bir ota o‘ziga xos xarakterda yaratilgan. Obrazlar xilma-xilligi asnosida “ota” konseptiga xos xususiyatlar umumlashmasi hosil bo‘ladi. Bu umumlashmaga 105 xos jihatlar u yoki bu ota obrazi xatti-harakati, nutqida o‘z aksini topadi. O‘tkir aka og‘ir, mulohazali, oilani boshqara oladigan, farzandiga yaxshi tarbiya bergan, turmush o‘rtog‘ini hurmat qiladigan, oilani qadrlaydigan inson. Buni farzandsizlik sabab ketib qolgan xotinini o‘ylab tushkunlikka tushib qolgan farzandiga aytgan so‘zlaridan bilib olish mumkin: “Hammasi yaxshi bo‘ladi, Po‘lat, sabr qil! Xotiningni yaxshi ko‘rishingni ayang ham, men ham bilamiz. Biz ham uni o‘z farzandimizdek yaxshi ko‘ramiz. Inson degan o‘zi shunday bo‘lishi – yaqinlarini yaxshi ko‘rishi, ular uchun har qanday sinovga tayyor turishi kerak! Biz ota-onalar maslahat beramiz, xolos. Ma’qul degan joyini olasan, qolganiga o‘zing tadbir qilasan, bolam… Ammo bunaqa latta bo‘lib o‘tirishingni men sira hazm qilolmayman. Erkak kishi dadil bo‘lishi, vaqti kelganda, qaror olabilishi shart. Urush ko‘rgan odamsan, axir!.. [“Ota” romanidan, 69-70]. O‘tkir akaning mulohazali fikrlarida ham otalik mehri, hamdardlik, qayg‘urish, maslahat, taskin, motivatsiya – barcha-barchasi mujassamlashgan. Bundan kelib chiqadiki, bu yerda ota n asihatgo‘y, do‘st, mehribon, hamdard sifatida gavdalanadi. “Ota” konseptiga xos xususiyatlar asarda dialogik matnlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Asarda epizo d ik shaklda keltirib o‘tilgan obrazlardan biri Po‘latning qaynotasi, Yog‘duning otasi Yaxshiboy otadir. Asarda bor-yo‘g‘i bir marta keltirilgan otaning qanday fazilatlarga ega ekanligini quyidagi jumlalardan aniqlashga harakat qilamiz: Yog‘duni olib ketishga kelgan Po‘lat qaynotasidan shunday javob oladi: Biz nima ham derdik, Po‘latjon, – dedi soch-soqolining teng yarmi oqarib, moshkichiri rangga kirgan qaynotasi Yaxshiboy ota, – yashaydigan sizlar. Faqat bir yil, yarim yil o‘tib yana shu holga tushadigan bo‘lsalaring, unda hozirdanoq shartta yig‘ishtirish kerak. Vaqtni boy bermaslik uchun. Yo‘q, desalaring, ana, xotin – sizniki. Olib keting-u boshqa bu bo‘sag‘adan boshi egik kirib kelishiga yo‘l qo‘ymang! [“Ota” romani, 76-bet]. Dono xalqimizda “Chiqqan qiz chig‘iriqdan nari” degan maqol bor. Qiz turmushga chiqqandan so‘ng butun ixtiyori umr yo‘ldoshining izmida bo‘ladi, hattoki qiz o‘z ota-onasining huzuriga ham erining ruxsati bilan boradi. Yuqorida 106 keltirilgan jumla orqali Yaxshiboy otani hayotni bilgan, mulohazali, og‘ir-bosiq ekanligini sezish mushkul emas. U kuyovini haqoratomuz gaplar bilan ta’bini xira qilib yuborishi ham mumkin edi, biroq farzandining kelajagi, oilasini o‘ylab bunday qilmadi, g‘ururiga zid bo‘lsa ham kuyoviga xushmuomalalik bilan vaziyatni tushuntirdi. Uning nutqida ham nasihat, ham ogohlantirish, ham mehr mujassam. Bu parcha orqali o‘zbek otalariga xos yana bir xislatni – qizi baxti uchun bosh egish holatini kuzatamiz. Fakil epizo d ik obrazlardan biri bo‘lib, u ham otalik maqomiga ega shaxs sifatida gavdalantirilgan. Barcha voqealarning keskinlashib ketishiga sabab bo‘lgan bu shaxsda ham otaga xos xislatlar yo‘q emas, Sevinch bilan nikohi bo‘lsa-da, buni elga ovoza qilmaganligi, qizning otasidan rizolik olmaganligi sabab Po‘lat qotilga, Sevinch esa marhumaga aylangan. Balki bu yigit o‘zbek bo‘lganida, o‘zbekona urf-odatlarni bilganida, otaning rizoligi oila qurishda qanchalik muhim ekanligini anglab yetganida edi, u Sevinchdan ajralmas, o‘g‘li Yodgor oilasiz, yetimxonada o‘smagan bo‘lar edi. Nima bo‘lganda ham Fakil ham ota sifatida mehrga, qayg‘urishga qodir. Aynan shu sabab u bolasini izlab keladi, uni avval ham olib ketishga harakat qiladi, ammo Sevinchning opasi bunga yo‘l qo‘ymaydi. Xullas , uning nutqidan bir parcha keltirib o‘tamiz: Ota, men o‘sha odamman! Mana shu nevarayzni otasi! Boshizga shuncha ko‘rgiliklarni solgan Fakil!.. Oldiyzda aybdorman! Butun bir oilayzni parokanda qilib yubordim, mana, nima qilsayz qiling, ixtiyor sizda, huzuriyzga bosh egib keldim, bosh egib!.. – der edi mehmon hali-hanuz Po‘lat otani quchog‘idan bo‘shatmay. [“Ota” romanidan, 201-bet]. Parchadagi kommunikativ vaziyatdan tatar millatiga mansub kishining otalik burchi, otalik mehri sabab farzandining yoniga qaytganligi, barcha ko‘rguliklarda o‘zini aybdor sanab, Po‘lat otadan kechirim so‘rashi orqali otalarga xos bo‘lgan hurmat, ota zimmasidagi mas’uliyatdan xabardor ekanligidan dalolat. U qaytib kelmasligi, farzandini izlamasligi va hatto kechirim so‘ramasligi ham mumkin edi, biroq matn orqali uning oliyjanobligi va mas’uliyatli ekanligini ilg‘ab olish qiyin emas. Asarda ana shu o‘rinda “ ota” konseptiga xos xususiyatlar bo‘rtib turadi. Fakil 107 obrazi orqali nikoh bilan bog‘liq harakatlarning amalga oshirilishi, azaliy urf-odat, marosimlarga rioya qilinishi bilan bog‘liq holatlar “ota” konsepti to‘g‘risidagi tushunchalar ko‘lamini yanada kengaytiradi. Asardagi deyarli barcha ko‘ngilsizliklarning sababchisi bo‘lgan, na farzandlik, na turmush o‘rtoqlik, na otalik, na do‘stlik xislatlarini o‘z tanasiga sig‘dirolgan, ularning hech biriga munosib bo‘lmagan obraz – bu Erboydir. Uning otalik xislatiga to‘xtaladigan bo‘lsak, avvalo, u befarq inson, farzandlariga e’tibor bermaydigan, qo‘pol va mas’uliyatsiz ota. Asarda Po‘lat tilidan Erboy haqida shunday fikrlar keltiriladi: “Erboyniyam hayoti fojeaga to‘lami, deyman. Birinchi turmushidan ikki o‘g‘li bor edi. Birini mashina urib ketib o‘lgandi, ikkinchisi – o‘sha voqeaning shohidi bo‘lgan, kenjasi bo‘lsa, esi kirdi-chiqdi bo‘lib qolgan, keyingi xotinini bo‘lsa, tumso chiqdi, deyishadi. Hoynahoy, mana shu juvon Erboyning ikkinchi xotini bo‘lsa kerak. Birinchisini Xudo rahmat qilgan bo‘lsin, yaxshi ayol edi, – o‘ylardi Po‘lat bekatda avtobus kutib o‘tirarkan. – Ro‘shnolik ko‘rmay o‘tib ketdi. Bunisini shahardan oldi, deyishgandi. Ja-a shaharlik ham emasdir, o‘zimizni soddagina qishloq ayollariga o‘xsharkan. Yoki g‘am odamni shunday bukib qo‘yarmikan... Ko‘z ostlari ko‘karibdi, demak, uy – notinch.” [“Ota” romanidan, 112-bet]. U o‘z ayblarini kech tushunib yetadi, qarib, u dunyosi yaqin bo‘lib qolganda Po‘latdan kechirim so‘rab qamoqxonaga borganida bitta o‘g‘li (esipast o‘g‘li) bilan kelganini ko‘rib “Devonaroq bo‘lsa ham kuniga yarabdi, yetalab yuribdi”, -degan xayol Po‘latdan o‘tadi. Xullas, Erboy umri davomida xatolar bilan yashaganligi, farzandlariga, oilasiga g‘amxo‘rlik qila olmaganligi, o‘z vazifalarini bajarmaganligi sabab jigarbandlaridan ayriladi, yakka-yu yolg‘iz bolasi ham nogiron bo‘lib qoladi. ”Ota” romanining o‘ziga xosligi shundaki, unda bo‘limlarga bo‘lib tasvirlangan voqealarda kutilmagan uzilish kuzatilmaydi, balki undagi voqealar bir-biriga bog‘lanib ketadi. Asardagi personajlar yoshi, kasbi har xil, ammo ularni “ota” konsepti doirasidagi voqealar tizimi tutashtirib turadi. U larning fikr ifodalashi, til birliklaridan foydalanishlari ham o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Asarda ota bilan aloqador p ersonajlarning nutqi, til vositalaridan 108 foydalanishi asardagi voqealar bilan uyg‘unlashib ketadi va haqqoniylik tusini oladi Til birliklari ham shu maqsadga bo‘ysundiriladi. Muallif bir voqeani tasvirlar ekan, birgina ota nutqi bilan kifoyalanib qolmaydi. Til birliklarini shu darajada o‘rinli ishlatadiki, “ota” konsepti o‘z badiiy imkoniyatlarini namoyon etadi. Kitobxon otaning fikrlarini umumlashtirib, bir xulosaga keladi va voqeaga o‘z bahosini beradi. Asarning bosh qahramoni, o‘zbek otalariga xos deyarli barcha xislatlarni o‘zida mujassamlashtirgan obraz – bu Po‘latdir. Yozuvchi ushbu obrazga Po‘lat deya nom berishi ham bejiz emas, nazarimizda. Negaki, u hayotda haqiqiy po‘latdek yashadi. Urush, asirlik, xastalik, ayriliq, farzandsizlik, ota-onadan judo bo‘lish, uyidan, mol-dunyosidan judo bo‘lish – hamma-hammasini boshdan kechirdi. Bu azoblarga bardosh berishning o‘zi ham kishidan bitmas-tuganmas po‘lat irodani talab etadi. Xurofotga qarshi, din yo‘lida sobit turishga intilgan Po‘latning hayoti anchayin murakkab kechadi, dunyo lazzatlaridan bahr a mand bo‘lishdan ko‘ra azob-u uqubatlarga duchor bo‘ladi. Yillab orzu qilgan, yer-u ko‘kka ishonmaydigan farzandi Sevinchning yuzi kuyib badbashara holga kelgach, u dunyodagi eng baxtsiz va shu o‘rinda chorasiz, imkonsiz otaga aylanadi. Asarda munosabat ifodalovchi til birliklari vositasida Po‘lat xarakterining o‘ziga xos tomonlari asta-sekinlik bilan ochila boradi. Ulug‘bek Hamdam ijodkor sifatida e’tiborini ko‘p o‘rinlarda qahramonlarning o‘ta og‘ir, insoniy munosabatlar ancha murakkab, chigallashgan, ziddiyatli o‘rinlardagi ichki kechinmalarini, ruhiy holatlarini tildagi mavjud leksik va frazeologik vositalar yordamida o‘quvchiga yetkazib beradi. Asarda Po‘lat umidvor, do‘st, najotkor, tirgak, qattiqqo‘l, baxtiyor, qahrli, qotil, mehribon, sabrli, matonatli ota ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. Dastavval, farzandsizlik dog‘ida kunlarini sanab, ming uqubatda o‘tkazayotgan Po‘latning bo‘lg‘usi farzand bilan g‘oyibona suhbatiga diqqat qaratamiz: “ Hayotning ma’nosi oila qurib bola ko‘rishda, bolani oq yuvib-oq tarab elga qo‘shishda. Bir tovuqning ham o‘nlab, yuzlab jo‘jasi bo‘lgani holda men tirnoqqa zorman, deb o‘yladi. “Hayot nima o‘zi? Bir kelishu bir ketishda! Shu kelib ketishda ortingdan qoladigani faqat bola! Bola – o‘limning yuziga inson 109 tushirgan tarsaki. Ortidan farzand qoldiribgina “Dunyoda men ham borman!” deya oladi erkak kishi. Yo‘qsa, umr deganlari hovuchingga olgan suvdek gap – oqadi ketadi. Farzand, faqat farzand! Qolgani – bekor, qolgani – bir pul!. Lekin qanisan? Qaerlarda qolding! Nega kelmaysan? Ko‘zlarim yo‘llaringda to‘rt bo‘ldi-ku, nega hayallading, ey bolam!?. Kel endi, kel!. Kelib meni, o‘ttizdan o‘tib, qirqqa yetmay qaddi dol bo‘lgan otang qaddini tik qil! Boshi egilib qolgan onangning boshini ko‘tar!. Bilasanmi, bolajonim, onang bilan turmush qurganimizda juda baxtli edik! Hatto yer yuzidagi eng baxtli insonlar edik! Shunday baxtga to‘lib oylar o‘tdi. Keyin urush...asirlik...qamoq.... Keyin yana birga bo‘ldik! Shunda bizga hech nima kerak emas edi. Hatto... hatto seni ham eslamas, yo‘qlamas, hozirgidek chorlamas edik. Baxtli-qutli bo‘lishimiz uchun onang ikkimizning birga bo‘lishimiz kifoya edi! Qolgan butun dunyo yonib ketsa ham ishimiz yo‘q edi. Eshityapsanmi, ishimiz yo‘q edi!.. Turib-turib o‘ylab qolaman: odamning qutli bo‘lishi uchun andak menchi bo‘lishi kerakmikan, deya. Yo‘qsa, nega ovolaringni, tog‘alaringni, bobolaringu momolaringni eslamasdik? Chunki ularsiz ham baxtli edik-da! Nega, deysanmi? Demay qo‘ya qol, go‘dakkinam, baribiram bu savolning javobi yo‘q menda!.. O‘zi hamma savollaringga javob topsang, bu dunyoda yashashning ham qizig‘i qolmasa kerak. Mana, men bilan onangni ol. O‘n besh yildir senga zormiz-u, ajralishib ketmaganmiz. Do‘xtirlaram, “ikkovingizam soppa-sog‘sizlar”, ajrashib, boshqa turmush quringlar, balki bolali bo‘larsizlar, deyishadi. Qarindosh-urug‘u oshna- og‘aynilar ham shu gapni ushlab olishgan. Lekin onang ikkovmiz bir- birimizsiz yashay olmaymiz. Nega? Mana shunisi jumboq! Bilganimiz shuki, birga bo‘lishimiz shart, tamom! Bilganimiz uchun ham qishlog‘imizning chetiga – ovloq shu joyga ko‘chib olganmiz. Har kuni ajrashinglar, degandek qarab turadigan qarindoshlardan uzoqroq bo‘laylik deganmiz. Onangni ko‘zim qiymagani uchun shunday qilganman. U ham meni hech kimga alishmaydi, bilaman. Lekin endi... endi negadir boshqacha hollarga tushib qolyapmiz! Shu choqqacha bir-birimizsiz yashay olmaymiz, der edik. Endi bo‘lsa... endi bir birimizsiz emas, sensiz kunimiz o‘tmay qoldi, bolam! O‘tmay qoldi!..” 110 Yuqoridagi fikrlarni o‘qib, bu nutqiy vaziyatda “ ot a ” konsepti umidvor, orzumand tushunchasini ifodalaydi, deyish mumkin. Umidvor so‘zi o‘zbek tilining izohli lug‘atida ishongan, ishonchga to‘la, orzu-umid kabi , orzumand so‘zi esa istovchi, xohlovchi, intiluvchi, intizor, mushtoq ma’nolarida keladigan so‘z sifatida izohlangan. 105 Albatta, qayd etilgan bu leksemalar “ ota” konsepti mazmun-mohiyatini to‘ldiradi, yozuvchini ortiqcha tasvirlar, ta’riflardan qutqaradi. Ota va hali tug‘ilmagan farzand orasidagi pinhona suhbat orqali ma’lum bo‘ladiki, Po‘lat bolani shunchaki orzu qilmayapti, ba’zan bu borada ishonchsizlik ham bor, shuning uchun ham yuqorida izohlangan umidvor so‘zining “ishongan”, “ishonchga to‘la” degan ma’nolarini qahramon nutqiy vaziyatiga mos deya olmaymiz. Aksincha unda umidsizlik o ttenkasi yuqoriroqligini lisoniy ongda anglash mushkul emas, biroq uning har bir so‘zida orzu, umid yashiringan. Otaning ichki fikrlarida umid semasi bo‘rtib turadi. U ota darajasiga erishishni juda qattiq istayapti, xohlayapti. Ota farzandini intizorlik bilan kutdi, uzoq yillar mobaynida bolali bo‘lishga mushtoq bo‘ldi. Qolaversa, bu nutqiy holatdan Po‘latni vafodor turmush o‘rtoq, sabrli, qanoatli inson sifatlarini ham ko‘rish mumkin, lekin nima bo‘lganda ham o‘rtada farzand bo‘lmasa, qahramonimiz otalik maqomiga erisha olmaydi, u haqiqiy oilani otalik baxti va otalik burchi bilan bog‘laydi, farzandsiz oila parokanda bo‘ladi, faqat va faqat bola er va xotinni birlashtiradi, hayotda eng muhim narsa deb hisoblaydi. Bu esa haqiqiy Sharq erkaklariga xos xislatdir. Dunyoning ko‘plab rivojlangan mamlakatlarida yoshlar orasida turmush qurishga bo‘lgan xohishning keskin kamayib ketganligi natijasida, aholi yosh qatlamining aksariyatini keksalar tashkil etayotganligi, yoshlar oila qursa-da, farzandli bo‘lishni alohida mas’uliyat bilib, bu masalaga muammo sifatida qarashi, bir oilaga bitta farzand yetarli deb hisoblashi, 40 ga kirgan ayol o‘zini oilali bo‘lib farzand ko‘rishga tayyor emas, deb bilishi holatlari juda ko‘p. Buning natijasida, mamlakatda oila qurish, farzandli bo‘lish uchun pul mukofotlari tayinlangan, aksariyat kishilar davlat tomonidan ajratilgan pulga egalik qilish uchun ham turmush qurishi sir emas. Oila mustahkam bo‘lsa, jamiyat ham, davlat 105 Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 3-4-том, 136, 450-бетлар. 111 ham mustahkam bo‘ladi, O‘zbekiston – yoshlar mamlakati, bizning madaniyatimizda yuqorida keltirilgan masalalarga juda katta e’tibor beriladi, oila, farzand muammo sifatida emas, balki qadriyat, burch sifatida qabul qilinadi. Qaysi yoshga “Yashashdan maqsading nima?” degan savol berilsa, albatta, “Ota- onamning xizmatini qilish, yaxshi farzand bo‘lish, oila qurib baxtli hayot kechirish, farzandlarimga yaxshi tarbiya berish” degan so‘zlarni aytadi. Po‘lat ham mana shunday qadriyatlar bilan tarbiyalangan haqiqiy o‘zbek yigiti, sharqona ota sifatida namoyon bo‘lgan obraz sifatida gavdalantirilgan. Asar psixologik ruhda yaratilgan. Darhaqiqat, o‘zbek tilshunosligida keyingi yillarda lisoniy shaxs va til orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni aniqlashga, bu maqsadda qo‘llanilgan lisoniy vositalarning asardagi roliga xolisona baho berishga qiziqish kuchaymoqda. Boshqacha aytganda, p rof. Sh.Safarov to‘g‘ri ta’kidlab o‘tganidek, «Natijada tilshunoslikning mantiq, psixologiya, bilish nazariyasi kabi kognitiv fan sohalari bilan hamkorlikka ehtiyoji kuchaymoqda» 106 . Demak, yuqorida aytilgan fikrlardan xulosa qiladigan bo‘lsak, til va tafakkur, lisoniy shaxs va til munosabati ni badiiy matnlar misolida aniqlashda kognitiv yondashuv shart va zarurligi ma’lum bo‘ladi. 15 yil deganda otalik baxti bilan mukofotlangan ota Sevinch deya ism qo‘yishdi. Bu oilada ism qo‘yishga juda katta e’tibor berilar, aynan sharqona ismlar qo‘yish shart edi. Po‘lat ham, otasi ham: “Shundog‘am bir tomonimiz arabiy-u boshqa tomonimiz forsiy otlarga to‘lib ketgan. Hatto ular juda-juda ko‘p. O‘rtada muvozanatni saqlash uchun, otlarimiz aytilganda, qaysi millatga tegishli ekanimiz bilinib tursin. Yo‘q, men boshqa millatlar ismlarini qo‘yishga qarshi emasman. Faqat me’yor bo‘lsin, chek-u chegara bo‘lsin, deyman. Oilalar bor, otlarini so‘rasang, nuqul arabcha, oilalar bor, nuqul forscha. O‘zlari turkiy bo‘lgani, qonlarida turkiylarning qonlari jo‘shib oqib turgani holda nega bunday ot qo‘yishadi, sira tushunmayman...”, [“Ota” romanidan] deb hisoblashar edi. Farzandga to‘g‘ri ism qo‘yish otaning ilk mas’uliyatli burchi ekanligi to‘g‘risida avvalgi boblarimizda bir necha marta to‘xtalib o‘tganmiz. 106 Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах: «Сангзор» нашриёти, 2006. – 7-б. 112 Sevinch dunyoga kelgach, O‘tkir aka xonadonidagilar chinakam baxtni his etishdi. Ana endi Po‘lat otalik maqomiga to‘laqonli erishdi. U shu qadar baxtni tuyar ediki, go‘yoki Yer yuzida ulardan-da baxtli odam yo‘qdek. U qizi uchun barcha-barchasini qildi, mehr berdi, g‘amxo‘rlik qildi, atrofida girdikapalak bo‘ldi. Asarda shunday jumlalar uchraydi: “Po‘lat bilan Yog‘duning oltinga teng emas, yer yuzidagi har qanday qimmat matohdanda qimmat damlari boshlangandi. Ular jajjigina qizaloqlaridan, qizaloqlariga qo‘shib esa bir-birlaridan ana shunday shirin, juda ham shirin baxt bo‘yini tuyishar, unga sira to‘yishmasdi. Qachon odam bolasi baxtga, mehrga, muhabbatga to‘ygan o‘zi!.. “[“Ota” romanidan]. Ushbu jumlalar orqali asarda otalik “baxt” tushunchasini ham o‘zida qamrab olishiga guvoh bo‘lish mumkin. Ha, otalik – baxt! Asarda Seving yo‘qolib qolgan vaziyata Po‘latning tilidan keltirilgan jumlalar orqali uning ruhiy holatini ko‘rsatishga harakat qilamiz: “ Qizim! Men ham ota bo‘ldimmi? Axir, seni Xudoyimdan tilab olgandim? Tilab olganim holda, Yaratgan Egam marhamat ko‘rsatgani holda, allaqanday ishlar bilan band bo‘ldim! Shu kerakmidi menga? Bir burda nonga zor qolgan joyim bormidi? Yeganimiz oldimizda, yemaganimiz ketimizda bo‘lgan odamlar bo‘lsak, nega ish deya chalg‘idim? Nahotki, seni yo‘qotgan bo‘lsak?!.. Yo‘q, qizim, sensiz yashagandan yashamagan yaxshiroq!..”. Yaxshi o‘ylarga borayotgan ota esa, “Sen topilasan! Topilib yana bag‘rimga kirasan, qizalog‘im! Bu bir yomon tush, hozir uyg‘onamanu yana hammasi oldingidek bo‘ladi, yaxshi bo‘ladi!..” Ushbu jumlalar orqali ota uchun farzand – bu hayot degan xulosaga kelish mumkin. Sababi, ona qolib ota qizi uchun hatto hayotidan kechishga tayyor, chunki u qizining yuzi kuyib oylab kasalxonada yotganda uning yonida bo‘lishi uchun ishidan ham bo‘shaydi, uni hech narsa: uy-ro‘zg‘or, yeb-ichish – hech biri qiziqtirmaydi. U bolasiga bor e’tiborini, mehrini, kuchini, hayotini bag‘ishladi, qizi uchun barcha-barchasiga chidadi. Sevinchning yuzi qattiq kuyib badbashara bo‘lishida Po‘lat o‘zini aybdor, gunohkor deb biladi, chunki u o‘t o‘chiruvchi edi, ming-minglab yong‘inlarni o‘chirgan, o‘t ichida qolgan bolalarni qutqargan, o‘z farzandini esa otashning 113 girdobidan qutqarib qololmadi. Shuning uchun ham ota o‘zining ushbu gunohini bot-bot takrorlar, aybdorlik hissi bilan kun kechirar edi. Demak, asarda ota gunohkor, aybdor ma’nolarida ham kelgan. Xalqimiz orasida farzandini yoshligida kuydirib qo‘ygan ota yoki onaning unda haqqi qolmaydi degan gap yuradi, buni keksa onalarimizdan bir necha bor eshitganmiz. Po‘latning gunohkorligini ham shu holat bilan bog‘lash mumkindir, balki. “Ota” konsepti bilan bog‘liq badiiy matnlarda qo‘llanilgan har bir so‘z yoki ibora ma’lum bir maqsadga – kitobxonga badiiy-estetik ta’sir ko‘rsatishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ular badiiy tasvirlashning ta’sirchan vositasi, matnda “ ota” konseptini hosil qilishning asosi sifatida ko‘rinadi. Badiiy asar tilida har bir leksik birlik ma’lum bir vazifa bajaradi. Inson ongida dastlab tasavvur, tushuncha sifatida paydo bo‘lgan mavhumiy obraz badiiy matnda qo‘llanar ekan, u reallashadi. Ulug‘bek Hamdam ota haqida gapirar ekan, oddiy hikoyachilik yo‘lidan bormaydi. Tilning umumiy - ijtimoiy tabiatidan kelib chiqib , har bir til birligi ni asarda u yoki bu vazifani bajarishga yo‘naltiradi. Ijodkorning asosiy quroli til birliklari hisoblanadi. Voqelikdagi narsa-predmetlar, insoniy munosabatlar, voqea-hodisalar, manzaralar tildagi mavjud so‘zlar va iboralar yordamidagina “ ota” konseptini hosil qiladi, ota o‘z badiiy qiyofasiga ega bo‘ladi. Badiiy asar mazmuni o‘rinli qo‘llanilgan so‘z va iboralar vositasidagina o‘quvchiga tushunarli bo‘ladi. Asar dagi “ota” konseptining badiiy-estetik qimmati unda qo‘llanilgan so‘z va iboralarning anglatgan ma’no nozikliklari, asar ruhiyatini ochishga qay darajada xizmat qilishi, emotsional-ekspressivligiga qarab belgilanadi. Xullas, asar kulminatsiyasida voqealar rivoji butunlay o‘zgarib ketadi. Tibbiyot institutini tamomlagan Sevinch o‘z mahallasida joylashgan shifoxonada ishlay boshlaydi. Yoshi 35 ga kirgan bo‘lsa-da, biror marta uni so‘rab sovchilar eshik qoqmaydi. Bu holat nafaqat qiz uchun, balki Po‘lat va Yog‘du uchun ham juda og‘riqli, azobli holat, axir, ularning boshqa zurriyodlari ham yo‘q edi, ular butun umrini, kuchini, sabr-bardoshini shu qizi – Sevinchga baxshida etdilar. Kunlardan bir kuni mahalla raisi bo‘lgan Po‘lat ko‘chada Erboydan “Odamlarga aql o‘rgatguncha qizingga qara, tug‘ib kasalxonada yotgan emish” degan 114 mazmunda gap eshitadi. Bu gaplarni eshitgan zahoti uning ko‘zlari ko‘r, quloqlari karga aylanadi, butun borliq ostin-ustun bo‘lib ketadi. Yog‘dudan barcha gaplar rostligini eshitgan zahoti ming o‘ylar bilan, Yog‘duning gaplarini eshitmasdan ham tug‘ruqxonaga g‘azab otiga mingan holatda yo‘l oladi. Qahramonimizning shu lahzadagi ahvoliga bir nazar tashlaymiz: “– Nega bunday qilding, Sevinch, nega? Senga shunday tarbiya bergan edimmi? Kim o‘rgatdi senga bunday yo‘l tutishni? Otani aldashni-chi?.. Hech zamonda musulmon qiz haromdan bola tug‘adimi? Uni bolam deb qaysi yuz bilan bag‘ringga bosasan? Odamlarni ko‘ziga qanday qaraysan? Meni ko‘zimga-chi? Ajdod-avlodimiz oldida nima degan odam bo‘ldik endi? Hech o‘yladingmi shuni?.. Sevinch!.. Sevinch!.. Sen hammasiga nuqta qo‘yding, nuqta! Axir, dardni bir o‘zing chekdingmi? Biz ham yoningda edik-ku! Ammo hammasining bir mukofoti bor deb o‘ylardik. Yaratgan Egam hammasi uchun seni, meni, ayangni hali sevintiradi, bir suyunchi berib yuzimizni kuldiradi, deb yurardik. Endi-chi?.. Tortgan azoblarimiz sen tufayli suvlarga oqdi endi! Ha, oqdi! Hech narsa qolmadi, hech narsa! Faqat bitta ish qoldi: ota qiladigan ish, men qiladigan ish!.. ” Xo‘sh, ota qiladigan ish nima? Bizningcha, bu – tarbiya. Po‘lat bu holatga muqarrar jazo berilmasa, yana va yana takrorlanishi mumkin bo‘lgan vaziyatning oldini olmoqchi, qizlarga saboq bo‘ladigan ishni qilmoqchi edi. Yana bir vaziyatga e’tibor qaratamiz: “Axir men otaman, ota! Bu dunyo otalar qo‘lida edi-ku yoki men tufayli chiqib ketdimi? Yo‘q, yo‘q, bunga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Aslo! Kerak paytda otalar qattik turmas ekan, dunyo ham o‘z o‘rnida turmaydi: buziladi- ketadi. Mana, men – seni ko‘p yaxshi ko‘rib yubordim. Yuzing kuyik, yuraging kuymasin dedim, erkaladim, papaladim. Xo‘sh, nima bo‘ldi keyin? Ko‘chadan bola orttirding! Haromi deyishadi axir bunday bolani, haromi!..” Shu alpozda ota borib qizning qornidan to bo‘g‘zigacha pichoq tortib yubordi. Endi ota – qotil . O‘z qizining, o‘z jigarporasining qotili. Xo‘sh, nega u qotil bo‘ldi, nega bu sharmandalikni ko‘tara olmadi, nega rafiqasini, qizini tinglamadi? Chunki unda oriyat, el-xalqning gap-so‘zlaridan uyalish hissi juda yuqori edi. Din nuqtayi nazaridan ham qizining bu qilmishini oqlay olmas edi. 115 Sevinchning ilk aytgan so‘zi ham, so‘nggi aytgan so‘zi ham ota bo‘ldi. Qiz farzand uchun bu so‘zdan-da ulug‘, bu so‘zdan-da aziz so‘z bo‘lmasa kerak dunyoda. Qiz bola, avvalo, otasining sha’nini, g‘ururini yelkasida ko‘tarib yuradi deyishadi, balki mana shu yukni ko‘tara olmaganligi uchun ham Sevinch o‘z otasining qurboniga aylandi. Bu orada Yog‘du olamdan o‘tdi, Po‘lat ota qamaldi. Yillar davomida Po‘lat qizi va xotinidan nafratlanib yashadi, hatto janozasiga ham bormadi. U bir umr ularni sevgani, asrab-avaylagani, butun borlig‘ini baxshida qilganining evaziga bunday javob olishini, bir umr yostiqdosh bo‘lgan insoni uni aldashini qabul qila olmas edi. Doim men bunga loyiq emasman, deb o‘ylar edi. Oradan yillar o‘tib, oz odlikka chiqqan Po‘lat nabirasi Yodgorni izlab topadi va uni uyiga olib keladi. Bir marta bag‘riga bosgan zahoti unda yana otalik, bobolik hislari uyg‘onadi, shunda u nega ayoli va qizini eshitmaganligi, axir, odamlar yaxshi bo‘lsa ham, yomon bo‘lsa ham gapiraverishini juda kech anglab yetadi. Sevinch o‘zidan keyin naslini davom ettiradigan farzandni dunyoga keltirish maqsadida Fakil ismli kattaroq yoshli shifokor bilan nikoh o‘qitganligi, buni otasiga aytishga botina olmaganligi hamda ulgurmaganligini kech eshitadi, eshitadi-yu, afsus-nadomatlar ichida qoladi. Diniy jihatdan ham tushunchalari aniq emasligi tufayli azoblanadi. Bir umr odamlarning din borasidagi to‘g‘ri-noto‘g‘ri gaplarini o‘ylab, amal qilib yashagan Po‘lat rayonning imomi aytgan so‘zlarni eshitib quyidagi fikrlarni aytadi: “Nima? Nahotki?.. – Po‘lat ota hangu mang bo‘ldi. – Bu gapni domla aytyaptimi? Mahallaningina emas, butun rayonning bosh imomi aytyaptimi? Nahotki?!.. Nahotki, din nevaramga qarshi bo‘lmasa? Unda odamlar nega qarshi bo‘ldi? Nima, ular boshqa dindanmi?.. Suf-e senga, xomkalla, Po‘lat! Hali sen odamlarni gap-so‘zlarini din deb, dinni esa odamlarni kayfiyati, deb yuribsanmi? Shu yoshga kirib ham-a! Omilik ham evi bilan-da! Buni qara: din qarshi emaskan-ku! Voy, o‘zim o‘rgilay, bolamni bag‘rimga olishimga dinim qarshi emaskan! Qarshi emaskan, qarshi emaskan!.. Mana, o‘qimaganni oqibati, Po‘lat! Mana, johillik!.. Dunyo ko‘rdim, hayot ko‘rdim deb 116 yuraverganakansan gerdayib. Mana, endi o‘qimaganing pand berib o‘tiribdi... Hay, attang, attang! Shuncha umr, shuncha ko‘zyosh!..” T o‘ g‘ri, ota bir umr dinni hamma narsadan ustun qo‘ydi, doim unga amal qildi, onasining ilm-u amallari-yu, folbinma-folbin yurishlariga qilgan javoblaridan ham buni anglash mumkin. Biroq shu xislati bilan o‘z qizining qotiliga aylandi. Begunoh bolani onasidan judo qildi, yetimlik ostonasiga tashladi. Islom esa mehr- muruvvat, rahm-shafqat va yengillik dinidir. Har qanday inson o‘z gunohi uchun Allohdan najot so‘rasa, tavba qilsa, Yaratgan uni eshitishini, rahm qilishi mumkinligini to‘g‘ri anglaganda edi, balki bunday holatlar ro‘y bermagan bo‘lar edi. Shu asosda, “ota” qavm-qarindoshlik terminining ierarxiyasi (pog‘onali munosabati) ni shakllantirish mumkin: Asarda ota tushunchasini ifodalovchi ierarxiyaning barcha darajasi mavjud. Qolaversa, asar matnida ota so‘zi otalik maqomidan boshqa murojaat birligi sifatida ham qo‘llanilgan. Dastavval, O‘tkir - Po‘latning otasiga nisbatan keyinchalik esa Po‘lat, Erboy va shu kabi obrazlarga nisbatan ushbu so‘z qo‘shilib aytiladigan bo‘ldi. Vaqt o‘tib borgan sari Po‘lat ham Po‘lat ota bo‘lganini sezmay qoldi. Chunki bu so‘z faqat farzandlar uchun emas, atrofdagi barcha uchun edi. 117 Ota so‘zining lug‘aviy ma’nolari tarkibida “Yoshi katta kishilarga murojaat qilishda yoki ularni hurmatlash uchun ishlatiladi” degan izoh ham mavjud. 107 Haqiqatdan ham yosh kishilarga nisbatan ota so‘zini qo‘shib aytish mantiqiy g‘alizlikni keltirib chiqaradi. Asarda obrazning Po‘lat ota deb tilgan olinishi uning yoshi ulug‘ligidan, farzandlari borligidan dalolat beradi. Xullas, Ulug‘bek Hamdamning “Ota” nomli asari keyingi yillarda yozilgan eng sara asarlari qatoriga kiradi. Unda ota shaxsining eng nozik, yashirin qirralari ochib berilgan. Bir o‘rinda uni otashqalbli inson sifatida ko‘rsak, bir o‘rinda g‘amnok, yana bir o‘rinda jahl va g‘azabli kishi sifatida ko‘z o‘ngimizda gavdalantiramiz. Yozuvchi bitta Po‘lat obrazi orqali bir qancha otalarning xususiyatlarini jamlashga harakat qilgan. Po‘lat birgina Sevinchning emas, butun j a miyatning otasi, asarni o‘qigan har qanday kishi qaysidir o‘rinda o‘z otasida mavjud bo‘lgan xislatni sezadi, chunki asardagi otada barcha otalarning xususiyatlari mujassamlashgan. Demak, asar matnida ota nasihatgo‘y, do‘st, mehribon, hamdard, olijanob, mas’uliyatli, umidvor, orzumand, baxt, do‘st, najotkor, tirgak, qattiqqo‘l, baxtiyor, qahrli, qotil, mehribon, sabrli, matonatli, dindor, gunohkor, aybdor kabi tushunchalarda keladi. Bunday xislat va illatlarning barchasi birgina obraz zimmasiga yuklatilgan. Badiiy matnlarda konseptual tahlilni berishda asar bosh obrazi ichki kechinmalari muhim o‘rin tutadi . “ Lirik kechinmada fikr va hissiyot qorishiq yashaydi. Bugina emas. Bir-birining mag‘zi- mag‘ziga shunday singib ketgan bo‘ladiki, ularni ajratib ko‘rishning iloji bo‘lmay qoladi. Ularning ajralmas birlik butunligi lirik kechinmaning mohiyatini tashkil etadi. Ammo takomildagi lirik kechinmaning yuzaga chiqishi uchun yana bir narsa talab etiladi. Biz, o‘quvchilar bevosita kechinma shaklida berilgan ehtirosli fikr (yoki fikriy ehtiros)ning shakllanish usuli, rivojlanish jarayonini kuzatib borishimiz shart. Ana shu holda kechinma - obraz yaxlit, ta’sirchan holda yuzaga chiqadi» 108 . 107 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Беш жилдли, 3-жилд. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2008. 152-бет. 118 Yuqoridagi tahlillardan ma’lum bo‘ladiki, “ota” konsepti o‘zida barcha ideal xususiyatlarni aks ettirgan obraz sifatida badiiy matnlarda muhim o‘rin tutadi. Bunda quyidagi xususiyatlar bo‘rtib turadi: 1) ota o‘zbek lingvomadaniyatida chuqur hurmatga sazovor shaxs sifatida ulug‘lanadi va mumtoz badiiy adabiyotda ilohiylashtiriladi; 2) ota o‘z missiyasini yaxshi anglagan shaxs sifatida oilasi va farzandlari tarbiyasiga mas’ul va ular uchun fidoyi hisoblanadi; 3) o‘zbek lingvomadaniyatida ota- oila qo‘rg‘oni, ishonch, kuch-qudrat, himoya ramzi; 4) o‘zbek lingvomadaniyatida farzandlar tarbiyasi, ularni madaniy-ma’naviy yetuk qilib yetishtirish “ota” konseptining muhim jihatlaridan biridir; 5) o‘zbek tilida farzandlar xarakter-xususiyati, xatti-harakatida otaga xos xususiyatlar yetakchilik qiladi. Bu esa milliy-ma’naviy dunyoqarashimizda ota tushunchasining gegemonlik rolini belgilab beradi . Har qanday matnning g‘oyasi, kompozitsion qurilishi, o‘ziga xos badiiy- estetik imkoniyatlari badiiy matnlarda konsept doirasida amal qiluvchi leksik birliklar tabiatiga bog‘liq bo‘ladi. Dastavval, farzandli bo‘lishni mushtoq bo‘lib kutgan orzumand ota, farzandni hayot, otalikni baxt deb bil gan ota, mehribon, g‘amxo‘rlikda tengi yo‘q ota, haqiqiy do‘st, tirgak, najotkor bo‘lgan ota, keyinchalik esa qattiqqo‘l, g‘azabli, qahrli ota, g‘azabini yengolmagan qotil ota va so‘nggida yana otalik mehriga burkangan ojiz ota sifatiga namoyon bo‘lgan Po‘lat oxir-oqibatda o‘z xulosasini top a di. Zero, badiiy asarning ta’sir kuchi ham shunda. BOB BO‘YICHA XULOSALAR 1. Insonning voqelikka, o‘zi yashab turgan jamiyatdagi insoniy aloqalarga, kundalik turmushda sodir bo‘layotgan hodisalarga subyektiv munosabati, axloqi, o‘z sezgilari orqali orttirgan tajribasi, hayotiy xulosalari voqelanishida konseptlar muhim vosita hisoblanadi. Konseptlar so‘zlovchi 108 Адабиёт назарияси. Икки томлик. II том. Адабий-тарихий жараён. – Т.: Фан, 1979. –242- б. 119 yoki yozuvchining emotsional holatlari, nutqiy vaziyatga bog‘liq holda o‘z funksional semantik doirasini kengaytirib turishi mumkin. Bu esa konseptosferani yuzaga keltiradi. 2. Konsept poetik matnlarda ham aks etishi mumkin. She’riy matnlarda voqelikni bayon etishda emotsional-ekspressiv birliklar vositasida o‘ziga xos yo‘ldan bor il sa-da, lisoniy birlikni tanlashda , eng avvalo, uni ng poetik imkoniyatlariga, obrazlilik hosil qilishi, ta’sirchanlik darajasi hisobga olinadi. 3. Ulug‘bek Hamdam uslubi o‘ziga xos bo‘lib, uning asarlarida oddiy hikoyachilik yo‘lidan borilmaydi. Ijodkor asar yadrosini tashkil qiluvchi shaxs tushunchasiga urg‘u berar ekan, voqelikdagi narsa-predmetlar, insoniy munosabatlar, voqea-hodisalar, manzaralar vositasida “ota” konseptining o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatib beradi, ota o‘z badiiy qiyofasiga ega bo‘ladi. 4. Badiiy matnlarda konseptual tahlilni berishda asar bosh qahramonining ichki monologi ko‘rinishida ichki kechinmalarini ochib berishga harakat qilgan. Bunday kechinmada personajning orzu-armonlari, fikr va hissiyot qorishiq ligida o‘quvchi hukmiga havola qilinadi. Bu esa o‘z navbatida asarda ota konseptining turli qirralari bilan to‘lasincha namoyon bo‘lishini ta’minlaydi. UMUMIY XULOSALAR 1. Kognitiv tilshunoslikning asosiy tushunchalaridan biri konsept bo‘lib, mazkur terminning mohiyati hanuzgacha aniq va mukammal ochib 120 berilmagan. Shu bois tilshunoslikda u mental birlik, inson bilimlarini ifodalovchi atama, xotira, miya faoliyati bilan bog‘liq tushuncha sifatida talqin qilinadi. 2. Konsept terminini “Olam manzarasi” tushunchasidan ayro holda tushunib bo‘lmaydi. Inson tabiat va jamiyatda yuz beruvchi hodisalar markazida turuvchi asosiy figura hisoblanadi. Shu bois insonning olamda mavjudligining muhim jihatlarini ifodalovchi tayanch tushunchalardan biri sifatida “olam manzarasi” konsept shaklida namoyon bo‘ladi. 3. Konsept mohiyati konsept – tushuncha – so‘z zanjirida aks etadi. Tushuncha insonning tafakkuri shakli sifatida konseptga bog‘lanadi. Konsept va u bilan bog‘liq konseptosfera tilimizdagi mavjud so‘zlar vositasida mavjud bo‘ladi va tilga xos bo‘lgan ijtimoiy funksiyalarning amalga oishishini ta’minlaydi. 4. “Ota” konsepti keng qamrovli tushuncha. U nutqning og‘zaki va yozma shaklida, nutqning turli ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, u badiiy matnlarda tilimizga xos bo‘lgan emotsional-ekspressivlikni, badiiy-estetik ta’sirchanlikni ta’minlasa, diniy mazmundagi matnlarda milliy-ma’naviy dunyoqarashimizni aks ettiradi. 5. “Ota” konseptining o‘ziga xosligini ta’minlashda ishtirok etadigan birliklarda n biri bo‘lgan maqollarda xalqimizning asrlar davomida shakllangan milliy xususiyatlar i ham o‘z aksini topadi. Maqollarda ayniqsa, xalq og‘zaki ijodi namunalariga xos bo‘lgan jihatlar qatori “ota” konseptida ham mentalitet ifodasi o‘z aksini topadi. Mentalitetning eng keng tarqalgan turlaridan biri bo‘lgan maqollarda “ota” konsepti milliy o‘ziga xoslik, milliy kolorit kabi xususiyatlarni o‘z ichiga oladi. 6. Tilimizda aloqa jarayonida fikr ifodalashda ixchamlikka intilish maqollarda ham o‘z aksini topadi. Maqollarda “ota” konseptining namoyon bo‘lishida fikrning aniqligi, xulosaning tugalligi, ifoda lo‘ndaligi kabi xususiyatlar yetakchilik qiladiki, ularda xalqimizning ko‘p asrlik tafakkuri, jamiyatda insoniy munosabatlar tizimida ota shaxsining o‘ziga xos xususiyatlarining umumlashgan tarzda aks etishi o‘z aksini topgan. 121 7. Topishmoqlarda “ota” konseptining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash tadqiqotchini bilish jarayoni sari yetaklaydi. Inson voqelikni o‘z sezgilari orqali idrok qiladi, ma’lum ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Topishmoqlarda aytuvchi tomnidan tinglovchiga yetkazilayotgan «nimadir» tinglovchining sezgi a’zolari orqali idrok etilmaydigan voqea yoki hodisa bo‘lsa, u holda ko‘rish va sezish a’zolarining roli ham yo‘qoladi. Bu o‘rinda nutq qaratilgan shaxs o‘rganayotgan va o‘zlashtirayotgan obyektni faqatgina tafakkuri, tasavvuri orqali idrok etishi mumkin. Bu esa muloqotga k i rishayotgan kishilarning milliy-ma’naviy qadriyatlarni qay darajada o‘zlashtirganligi, bilim saviyasi bilan bog‘liq. 8. Maqollarda, shuningdek, topishmoqlarda ota konsepti og‘zaki ijodga xos uslubda aks etadi. Maqollarda “ota” konseptiga xos xususiyatlar eksplitsit tarzda, topishmoqlarda esa imlitsit tarzda beriladi. Maqollarda fikrlar ko‘proq didaktik tarzda ifodalansa, topishmoqlarda tinglovchini fikrlashga, tafakkur qilish ko‘zda tutiladi. Bu esa ularning janriy tabiatini belgilab beradi. 9. Insonning voqelikka, o‘zi yashab turgan jamiyatdagi insoniy aloqalarga, kundalik turmushda sodir bo‘layotgan hodisalarga subyektiv munosabati, axloqi, o‘z sezgilari orqali orttirgan tajribasi, hayotiy xulosalari voqelanishida konseptlar muhim vosita hisoblanadi. Konseptlar so‘zlovchi yoki yozuvchining emotsional holatlari, nutqiy vaziyatga bog‘liq holda o‘z funksional semantik doirasini kengaytirib turishi mumkin. Bu esa konseptosferani yuzaga keltiradi. 10. Konsept poetik matnlarda ham aks etishi mumkin. She’riy matnlarda voqelikni bayon etishda emotsional-ekspressiv birliklar vositasida o‘ziga xos yo‘ldan bor il sa-da, lisoniy birlikni tanlashda , eng avvalo, uni ng poetik imkoniyatlariga, obrazlilik hosil qilishi, ta’sirchanlik darajasi hisobga olinadi. 11. Ulug‘bek Hamdam uslubi o‘ziga xos bo‘lib, uning asarlarida oddiy hikoyachilik yo‘lidan borilmaydi. Ijodkor asar yadrosini tashkil qiluvchi 122 shaxs tushunchasiga urg‘u berar ekan, voqelikdagi narsa-predmetlar, insoniy munosabatlar, voqea-hodisalar, manzaralar vositasida “ota” konseptining o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatib beradi, ota o‘z badiiy qiyofasiga ega bo‘ladi. 12. Badiiy matnlarda konseptual tahlilni berishda asar bosh qahramonining ichki monologi ko‘rinishida ichki kechinmalarini ochib berishga harakat qilgan. Bunday kechinmada personajning orzu-armonlari fikr va hissiyot qorishiq ligida o‘quvchi hukmiga havola qilinadi. Bu esa o‘z navbatida asarda ota konseptining turli qirralari bilan to‘lasincha namoyon bo‘lishini ta’minlaydi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI : I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar: 1. “Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5850-сонли Фармони. https://lex.uz/docs/4561730 2. “Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили ҳақида”ги Қонуни қабул қилинганининг ўттиз йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида”ги 2019 йил 4 октябрдаги ПҚ-4479-сонли Қарори. 3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2017. – Б.488. 4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 20 январдаги “Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Атамалар комиссиясининг фаолиятини ташкил қилиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 40-сонли Қарори. https://lex.uz/docs/4717157 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 15-июнь куни Тошкент шаҳрида тказилган “Ижтимоий барқарорликниӯ таъминлаш, муқаддас динимизнинг софлигини асраш – давр талаби” 123 мавзусидаги анжуманда сўзлаган нутқи. https://president.uz/uz/lists/view/649 6. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 19 сентябрь куни АҚШда бўлиб ўтган Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 72-сессиясида сўзлаган нутқидан. https://uza.uz/uz/posts/zbekiston-prezidenti-shavkat-mirziyeev-bmt-bosh- assambleyasi-20-09-2017 7. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. https://uza.uz/uz/posts/prezident-shavkat- mirziyeevning-zbek-tiliga-davlat-tili-ma-o-21-10-2019 II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar 1) Milliy nashrlar 8. Husainova Z. O‘zbek topishmoqlari. – T: FAN , 1966. – B. 116. 9. Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. – Тошкент: Фан, 1981. – Б. 60. 10. Аҳмедов А., Жўрабоев Ҳ., Шамсиддинов И., Мўминов М., Сайдаралиев С. Хатоба фанидан маърузалар матни. – Тошкент: Мовароуннаҳр, 2005. – Б.84. 11. Бегматов Э.А. Ўзбек исмлари изоҳи . Тошкент: «Ўзбекистон М иллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2016. – Б. 608 . 12. Исмоилов И.А. Туркий тилларда қавм-қариндошлик терминлари. – Тошкент: Ўзбекистон ССР “ФАН” нашриёти, 1966. – Б. 156. 13. Каримов Б. Абдулла Қодирий ва герменевтик тафаккур. – Тошкент: «Академнашр», 2014. – Б. 248. 14. Каримов С.А. Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон, 1992. – Б. 138. 15. Қиличев Э. Ўзбек тилининг амалий стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. –Б.158. 124 16. Қў нғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари. – Тошкент: Фан, 1980. – Б.164. 17. Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубий асослари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – Б. 110. 18. Қуронов Д. Чўлпон насри поэтикаси. – Тошкент: «Шарқ», 2004. – Б.211. 19. Қўчқортоев И. Бадиий нутқ стилистикаси. – Тошкент: ТошДУ, 1975 – Б.172. 20. Мардиев Т. Инглиз ва ўзбек тилларида “Дўстлик” концептининг вербаллашуви. Монография. – Тошкент: “Наврўз” нашриёти, 2015. – Б. 156. 21. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси (синтаксис). – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – Б. 230. 22. Нурмонов А., Маҳмудов Н., Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992. – Б.292. 23. Пардаев З. Прагматик лингвистика. – Самарқанд, 2012. – Б. 210. 24. Расулов Р., Суюнов Б., Мўйдинов Қ. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. – Т.: 2010.–Б.132. 25. Рўзимбоев С., Рўзметов Ҳ. Фольклор атамалари қисқача луғати: Ўзбек филологияси фак. талабалари учун услубий қўлл. / Урганч давлат ун-ти, Филологик тадқиқотлар маркази. –Урганч.: 2007. –Б. 56. 26. Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах: Сангзор, 2006. – Б. 91. 27. Сафаров Ш. Прагмалингвистика. Монография. – Тошкент: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, 2008. –Б. 318. 28. Турниёзов Н., Йў лдошев Б. Матн тилшунослиги. – Самарқанд: СамДУ, 2006. – Б. 94. 29. Турсунов У.,Ўринбоев Б. Ўзбек адабий тили тарихи.–Т.: Ўқитувчи, 1982. – Б.176. 30. Умурқулов Б. Бадиий адабиётда сўз. – Тошкент: Фан, 1993. – Б. 282. 31. Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов. Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1983. – Б.248. 125 32. Юлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. Б. 159. 2) Xorijiy nashrlar 33. Аскольдов С.А . Концепт и слово . Статья. Опубликована в книге: Русская словесность: От теории словесности к структуре текста: Антология / Под общ. ред. В.П. Нерознака. – М.: Academia, 1997. – С. 267-279. 34. Васильева Т.И., Карпичева Н.Л., Цуркан В.В. Антология художественных концептов русской литературы XX века. – М.: Флинта, 2013. – С. 356. 35. Галперин И.Р. Текст как обект лингвистического исследования. – М . : Наука, 1981. – С. 140. 36. Горыкина С. Концепт «повседневная жизнь» в англосаксонской загадке. file:///C:/Users/1/Downloads/kontsept-povsednevnaya-zhizn-v- anglosaksonskoy-zagadke.pdf 37. Горыкина С. Лексико-семантические репрезентации концепта «природа» в древнеанглийской загадке. Филологические науки. – Волгоград, 2016. – С. 198. 38. Ивин А.А. Основания логики осенок. – Москва: Изд-во МГУ, 1970. – С. 230. 39. Кондрашова, О.В. Семантика поэтического слова (функционально- типологический аспект) [Текст] / О. В. Кондрашова. – Краснодар, 1998. – С. 279. 40. Леднева А.В. Концепт «ребенок» в пословичном фонде (на материале русских и немецких пословиц и поговорок). file:///C:/Users/1/Downloads/kontsept-rebenok-v-poslovichnom-fonde-na- materiale-russkih-i-nemetskih-poslovits-i-pogovorok.pdf 41. О.Кулага. Комплексный концепт «загадка русской души» (попытка анализа). https :// upload . pgu . ru / iblock / b 56/ uch _2010_ viii _00012. pdf 126 III. Diniy manbalar, adabiyotlar 42. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Al-jomi' as-sahih, 1-jild. / Arabchadan Zokirjon Ismoil tarjimasi. – Toshkent: Qomuslar Bosh tahririyati, 1991. B. 403. 43. Aбу Aбдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-жомиъ ас-саҳиҳ (ишонарли тўплам), 4-жилд. / Aрабчадан Абдулғани Абдуллоҳ таржимаси, профессор Неъматуллоҳ Иброҳим ва шоир Мирзо Кенжабек таҳрири остида, муҳаррир Хожа Бахтиёр Набихон ўғли. – Тошкент: қомуслар бош таҳририяти, 1992. – Б. 361. 44. Аbu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Al-jomi’ as-sahih (ishonarli to‘plam), 3-jild. / Arabchadan Rahmatulloh qori Qosim o‘g‘li va Xoja Baxtiyor Nabixon o‘g‘li tarjimasi. – Toshkent: Qomuslar Bosh tahririyati, 1997. – B. 381. 45. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-жомиъ ас-саҳиҳ (ишонарли тўплам), 2-жилд. / Арабчадан Хожа Музаффар Набихон ўғли ва Хожа Бахтиёр Набихон ўғли таржимаси. – Тошкент: Қомуслар бош таҳририяти, 1997. B. 432 . 46. Ал-Бухорий Муҳаммад ибн Исмоил. Ал-адаб ал муфрад: сайланма / Тузувчилар: Исломов З., Абдуллаев А. – Тошкент: “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2007. – Б.144. 47. Исломов Шаҳзод . Марказ – Янги Ўзбекистоннинг тимсоли. // https://hidoyat.uz/51667 48. Қурьон қиссалари: Пайғамбарлар қиссалари / таржимон А.Шоший. – Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2016./ Б. 247. 49. Маҳмудов Қ., Мансуров Й. Имом Доримий. (“Мутафаккирлар” илмий- оммабоп рисолалар туркуми) / Таҳрир ҳайъати: У.Алимов ва бошқалар. – Тошкент: “Тафаккур”, 2010. – Б. 96. 50. Муҳаммад А., Жуман М.Ш. Ислом дини. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2018. – Б. 272. 127 51. Муҳаммадиев О., Жўраев О. Имом Бухорий – муҳаддислар султони. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – Б. 152. 52. Раҳимжонов Д. Имом Бухорий ва Насаф ҳадис илми мактаби. // Имом ал-Бухорий сабоқлари. – 2000 . – № 2. – Б. 91-93. 53. Суютий Ж. Лубобул ҳадис. /Таржима ва шарҳлар муаллифи Олимхон Исахон ўғли. – Самарқанд: Имом Бухорий халқаро маркази, 2018. Б. 328. 54. Умаров Ш. Абдулҳамид Кеший ҳаёти ва илмий мероси. – Самарқанд: Имом Бухорий халқаро маркази, 2013. – Б.112. 55. Умаров Ш. ва бошқалар. Имом Бухорий таърифи. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – Б. 184. 56. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Бахтиёр оила. – Т.: “Ҳилол- Нашр”, 2018. – Б.528. 57. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Одоблар хазинаси. - Тошкент: Шарқ, 2011. – Б. 527. IV . Lug‘atlar 58. Кошғарий М. Девону луғатит турк. III томлик. 1 -том. – Т.:Фан, 1960. – Б . 499. 59. Кошғарий М. Девону луғотит турк. III томлик. 3-том. – Т.: Фан, 1963. – Б.469. 60. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: “Университет”, 2000. Б-599. 61. Ўзбек тилининг изоҳли луғати, беш жилдли, учинчи жилд. – Тошкент: «ЎзМЭ», 2008. – Б.687. 62. Ўзбек тилининг изоҳли луғати, беш жилдли, бешинчи жилд. – Тошкент: «ЎзМЭ», 2008. – Б. 519. 63. Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 1-жилд. – Тошкент: «Ўзбекистон Миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2000. – Б. 736. 64. Ўринбоев Б. Сўфизм атамалари луғати. – Самарқанд, 1998. – Б. 128. 128 65. Фалсафа. Қомусий луғат. – Тошкент: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти, 2004. – Б. 495. 66. Ҳасан Б. Қуръони карим сўзларининг арабча-ўзбекча кўрсаткичли луғати. – Тошкент, 1995. – Б. 518. V. Badiiy adabiyotlar 67. Улуғбек Ҳамдам. Ота. Роман. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2020. – Б. 208. 68. Юсуф Хос Ҳожиб. Қутадғу билиг: («Саодатда элтувчи билим») / Ҳозирги ўзбек тилида баён қилувчи ва сўзбоши муаллифи Боқижон Тўхлиев. – Тошкент: Чўлпон номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2007. – Б. 200. 69. Alisher Navoiy. Badoe’ ul-vasat . – B. 381. (Elektron variant) 70. Alisher Navoiy . Mahbub u l- q ulub . – B. 89. (Elektron variant) 71. Alisher Navoiy. Hayrat ul-abror. – B.280. (Elektron variant) 72. Кунтуғмиш. Булбул тароналари, беш томлик, I том. – Тошкент: Фан, 1971 . – Б.120. VI. Dissertatsiya va avtoreferatlar 73. Husainova Z. O‘zbek xalq topishmoqlarining asosiy xususiyatlari va zamini. Filol. fanlari nomzodi …diss. – T., 1967; 74. Ахмедова Д.Х. Национальная специфика концепта еда в таджикском и китайском языках. Диссертация на соискание учёной степени кандидата филологических наук: 10.02.20 – сравнительно-историческое, типологическое и сопоставительное языкознание. Российско- Таджикский (Славянский) университет. – Душанбе , 2020. – C. 176 . 75. Бакиева Г.Х. Лингвистические основы анализа художественного текста . Автореф. дисс. ... докт. филол. наук. – Ташкент , 1993. – C .46. 76. Басова Л.В. Концепт труд в русском языке (на материале пословиц и поговорок) Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Тюмень, 2004. – C. 24. 129 77. Богданова Н.В. Лексическая экспликация концепта Природа в раннем творчестве И.А.Бунина. Автореферат на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – СПб., 2007. – C .27. 78. Бруквина В.А. Концепты животных и птиц в языковой картине мира (на материале нестандартной лексики английского языка) .Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Германские языки. – Санкт-Петербург: Санкт-Петербургский государственный университет, 2016. – C . 284 . 79. Булатникова Е.Н. Концепт Лошадь и Автомобиль в русском языке. Диссертация на соискание учёной степени кандидата филологических наук: 10.02.01. – Русский язык. УрГУ им. А.М. Горького. – Екатеринбург, 2006. C. 207 . 80. Григорьев А.А. Культурологический смысл концепта. Диссертация на соискание ученой степени кандидата философских наук Специальность: 24.00.01 – История и теория культуры. Научный руководитель: А.П. Огурцов. – Москва, 2003. – C .158. 81. Дзюба Е.В. Концепты ''жизнь'' и ''смерть'' в поэзии М.И. Цветаевой. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук: 10.02.01 – Русский язык. – Екатеринбург: Уральский государственный педагогический университет, 2001. – C . 255. 82. Дорджиева Д.В. Лингвокультурный концепт подвиг в русском, калмыцком и английском героических эпосах. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Волгоград, 2010. – C . 22. 83. Искандарова Ш. Ўзбек нутқ одатининг мулоқот шакллари: Филол. фан. номз. ...дисс. автореф. – Самарқанд, 1993. – Б. 27. 84. Қурбонова С.Б. Ёзувчи публицистикасининг ривожланиш хусусиятлари (Ў.Ҳошимов, Х.Дўстмуҳаммад бадиий публицистикаси мисолида): Филол. фан. номз. …дисс. автореф. – Тошкент. 2011. Б. 25. 130 85. Мензаирова Е.А. Актуализация концептов «любовь» и «женщина» в песенном дискурсе. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Специальность 10.02.19 – Теория языка. – Ижевск: Удмуртский государственный университет, 2010. – С. 187. 86. Мешерякова Ю.В. Концепт «Красота» в английской и русской лингвокультурах: дисс…канд.фил.наук. – Волгоград: 2004. – С. 200. 87. Мирзаев И. Проблемы лингвопоэтической интерпретации стихотворного текста (на материале современной узбекской поэзии): Дисс… док.филол.наук. – Ташкент, 1992. – С. 370. 88. Мирзоева З.Д. Концепт хлеб / нон в русском и таджикском языках. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. 10.02.20 – Сравнительно-историческое, типологическое и сопоставительное языкознание. – Душанбе: Таджикский национальный университет, 2016. – С.168. 89. Насруллаева Н. Инглиз ва ўзбек тилларида оламнинг фразеологик манзарасида гендер концептларнинг шаклланиши. Филол. фан. ...д-ри. (DSc) дисс. автореф. – Тошкент, 2018. – Б.16. 90. Перфильева Н.Ю. Специфика вербализации концепта погода средствами русского и английского языков. Автореферат диссертации на соискание степени канд. филол. наук. – Тверь, 2008. – С.15. 91. Раҳматова М.М. Инглиз, ўзбек ва тожик миллий маданиятида “гўзаллик” концептининг лисоний хусусиятлари. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати. – Бухоро, 2019. – Б.38. 92. Слышкин Г.Г. Лингвокультурные концепты и метаконцепты. Диссертация на соискание ученой степени доктора филологических наук. – Волгоград: Волгоградский государственный педагогический университет, 2004. – С. 323. 131 93. Турниёзова Ш. Ҳозирги ÿзбек тилида матн шаклланишининг деривацион хусусиятлари: Филол. фан. номз. дисс. автореф. – Тошкент, 2010. – Б.26. 94. Улуқов Н.М. Ўзбекча диний матнлар экзотик лексикаси. Филол. фан. номз. дисс. автореф. – Тошкент, 1997. – Б. 25. 95. Харитонова В.Ю. Эвфемистическая репрезентация концептов в англоязычной речевой культуре. Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Воронеж, 2008. – С.23. 96. Ҳакимов М. Ўзбек тилида матннинг прагматик талқини. Филол. фан. докт. диссертатсияси. –Тошкент, 2001. Б. 283. 97. Ҳакимов М. Ўзбек тилида матннинг прагматик талқини. Филол.фан.док. дисс. автореферати. – Т., 2001. Б. 28. 98. Шодиева Д.Ш. Муҳаммад Юсуф шеърияти лингвопоэтикаси: Филол. фан. номз. дисс. автореф. – Тошкент, 2007. Б. 25. 99. Юлдошев М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи. Филол. фан. док. дисс. автореферати. – Тошкент, 2009. – Б. 48. VII. Ilmiy to‘plam, jurnal va gazetalardagi maqolalar 100. Muqimova Z. Maqollarning lingvopoetik va lingvomadaniy xususiyatlari (O‘tkir Hoshimov asarlari misolida).«O zbek tilini dunyo miqyosida kengʻ targ ib qilish bo yicha hamkorlik istiqbollari»: xalqaro ilmiy-amaliy anjuman ʻ ʻ materiallari / Mas’ul muharrir – Sh. Sirojiddinov. – T.: 2020. – B. 550. 55-58- betlar. 101. Raxmatova M. O‘zbek xalq maqollaridagi “go‘zallik” konseptining tahlili // BuxDU ilmiy axboroti. – Buxoro, 2009, №3. – B. 64-68. 102. Safarova Z. Ingliz va o‘zbek maqollarida “yetim” va “yetimlik” tushunchalari talqini).«O zbek tilini dunyo miqyosida keng targ ib qilish bo yicha ʻ ʻ ʻ hamkorlik istiqbollari»: xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari / Mas’ul muharrir – Sh. Sirojiddinov. – Toshkent, 2020. – B. 550. 337-340-betlar. 132 103. Shofqorov A., Shayxislamov N., Alimova E.. O‘zbek va ingliz tilidagi maqollarda “do‘stlik” konsepti ifodalanishi. // "Science and E ducation" Scientific Journal. November 2020 / Volume 1 Special Issue 3. – B. 22-28. 104. Tojimatov R. Muhammad Yusuf she’rlarida vatan konsepti // Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences VOLUME 1 | ISSUE 8 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423. 105. Боймирзаева С., Ярмухамедова М. Нутқий мулоқот жараёни ва матн //«Систем-структур тилшунослик муаммолари» мавзусидаги республика илмий-назарий конференция материаллари. – Самарқанд, 2010. – Б.308-309. 106. Исмоилов С. И . Ахборот сўрашда маданий факторнинг ўрни // Тил ва маданият. – Самарқанд: СамДЧТИ, 2004. – Б.117-119. 107. Йўлдошев Б. Ўзбек тилида матн компонентларининг семантик ва прагматик муносабатлари ҳақида //Хорижий тил таълимининг когнитив прагматик тамойиллари. Республика илмий-амалий анжумани материаллари. – Самарқанд, 2007. – Б. 11-12. 108. Қурбонова М., Боймирзаева С. Тилшуносликда гендер тадқиқотлар // Ўзбек тилшунослиги мамлакатимиз инновацион тараққиёти кўзгусида. Илмий мақолалар тўплами. – Тошкент: ЎзМУ, 2011. – Б.21-26. 109. Мардиев Т. Концептнинг лисоний структураси // “Хорижий тиллар ва адабиётларни ўрганишда маданиятлараро мулоқот”. – Тошкент: ЎзДЖТУ нашри, 2010. – Б. 247-250. 110. Мардиев Т. Лингвоконцептлар типологияси // Международной научно- практической конференции на тему: “Проблеми образования И занятости населения”. – Самарқанд: СамДЧТИ, 2008. – Б. 124-126. 111. Маҳмудов Н. Нутқнинг жў я лилиги // Ўзбек тили ва адабиёти, 2007. 3- сон. – Б. 13-17. 112. Мўминов С. Ўзбек мулоқот хулқининг жинс жиҳатидан хосланиши // Ўзбек тили ва адабиёти, 1999, 5- сон. – Б. 64-66. 133 113. Мўминов С., Расулов Қ. Коммуникантларнинг ижтимоий роли ва нутқий мулоқот ҳақида // Услубшунослик ва фразеологиянинг долзарб муаммолари. – Самарқанд: СамДУ, 2007. – Б.70-72. 114. Нурмонов А. Нутқий фаолият ва сўзловчи шахс //Раҳматулла Қўнғуровнинг илмий мероси ва ўзбек тилшунослиги масалалари. – Самарқанд, 2008. – Б. 154-156. 115. Қўлдошев Б. Модаллик категорияси ва субъектив баҳо муносабатлари // Тил ва адабиёт таълими. – Тошкент, 2000. №6. – 64-68-б. 116. Нурмонов А., Ҳакимов М. Лингвистик прагматиканинг назарий шаклланиши // Ўзбек тили ва адабиёти, 2001, 4-сон. – Б. 54-58. 117. Пардаев З. Маслаҳат нутқий актида баҳо // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2010. №2. –Б.72-76. 118. Раҳимов С., Ниёзова Д.А. Нутқий мулоқот бирликларининг функционал- грамматик ва социолингвистик хусусиятлари // Тил тизими ва социал муҳит. – Самарқанд: СамДЧТИ, 2007. –Б.13-14. 119. Раҳматова М. Қуръони каримда “гўзаллик” концептининг когнитив ифодаланиши // БухДУ илмий ахбороти. Бухоро,2018, №2. –Б.101-102. 120. Сафаров Ш., Боймирзаева С. Баҳо фаолияти ва унинг матнда ифодаланиши // Хорижий филология, 2008, № 2. – Б.7-15. 121. Турниёзова Ш. Матн ва прагматик контекст //Тил тараққиётининг деривацион қонуниятлари. Илмий-назарий конференция материаллари. – Самарқанд: СамДЧТИ , 2009. – Б.225-227. 122. Холбеков М. Тилшуносликда гендер таҳлили ва талқини// Умумфилологик тадқиқотлар: муаммо ва ечимлар. Илмий-амалий анжуман материаллари. – Жиззах, 2011. – Б. 35-40. 123. Ҳакимов Д. Ҳозирги ўзбек адабий тилида исломий лексика. // ЎТА. – Т., 2001, №4. – Б. 64-65. 124. Шаҳобиддинова Ш., Исоқов З. Матн ва уни боғловчи воситалардан бири // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2004. -№6. – С. 75-76. 134 125. Абрамзон Т.Е., Рудакова С.В. Концепция счастья в лирике Е.А.Боратынского // Ученые записки Новгородского государственного университета, 2018. № 4 (16). – С. 1-5. 126. Демьянков В.З. Понятие и концепт в художественной литературе и в научном языке. Статья. // Вопросы филологии, 2001. № 1. — С. 35-47. 127. Дзюба Е.В. Особенности содержания концепта ум в языке Древней Руси // Известия Уральского федерального университета. Серия 2: Гуманитарные науки, № 3, 2010. – С. 175-187. 128. Медведева Т.С. К вопросу о сопоставлении лингвокультурных концептов // Вестник Удмуртского университета. История и филология 2009. Вып. 1. – С. 120-132. 129. Полетаева Т.А. Концепт “предате льство” в Библии и Коране (в русскоязычном и англоязычном переводах) // Научные ведомости БелГУ. Сер. Гуманитарные науки. – 2018. - Т.37, №3. – C . 429-441. 130. Полетаева Т.А. Концепт «любовь» в Библии и Коране (в русскоязычном и англоязычном переводах) // Научный результат. Вопросы теоретической и прикладной лингвистики. – Т.5, №2, 2019. – C. 95-107. 131. Равшанов M. Концепт «Ислам»: определение значения знания и разума // Журнал ВАК: file:///C:/Users/1/Downloads/kontsept-islam- opredelenie-znacheniya-znaniya-i-razuma.pdf ; 132. Саносян А.Г., Купчик Е.В. Концепт «родина» в поэзии С.A. Есенина и А.А. Блока // Вестник тюменского государственного университе та, 2012. № 1. – С.176-180. 133. Уткина Л.Н., Ковалевич Д.С. Концепт «время» в англоязычных пословицах и поговорках [Электронный ресурс] // Язык и текст. 2018. Том 5. № 2. – С. 82–90. doi :10.17759/ langt .2018050214 134. Цуркан В.В., Зайцева Т.Б. Концепт Счастье в поэзии К.Бальмонта и В.Брюсова Филологические науки. Вопросы теории и практики Тамбов: Грамота, 2020. Том 13. Выпуск 10. C. 70-74. ISSN 1997-2911. 135 135. Чумак-Жунь И.И. Поэтический концепт и его статус в типологии концептов // научные ведомости № 14 (69) 2009. – С.11-20. 136. Ященко Т.А., Сахно О.П. Душа как ключевой культурный концепт киноповести В.М. Шукшина Калина красная // "Культура народов Причерноморья", том 49 (I). – С. 72-74. VIII. Internet saytlari 137. https://uz.eferrit.com/quyosh-magis-afsona-va-folklor/ 138. file:///C:/Users/1/Downloads/kontsept-islam-opredelenie-znacheniya- znaniya-i-razuma.pdf ; 139. https://hidoyat.uz/51667 140. file:///C:/Users/1/Downloads/kontsept-rebenok-v-poslovichnom-fonde-na- materiale-russkih-i-nemetskih-poslovits-i-pogovorok.pdf 141. https://upload.pgu.ru/iblock/b56/uch_2010_viii_00012.pdf 142. file:///C:/Users/1/Downloads/kontsept-povsednevnaya-zhizn-v- anglosaksonskoy-zagadke.pdf 143. . https://lex.uz/docs/4561730 144. https://lex.uz/docs/4717157 145. https://president.uz/uz/lists/view/649 146. https://uza.uz/uz/posts/zbekiston-prezidenti-shavkat-mirziyeev-bmt-bosh- assambleyasi-20-09-2017 147. https://uza.uz/uz/posts/prezident-shavkat-mirziyeevning-zbek-tiliga-davlat- tili-ma-o-21-10-2019 136

O‘ZBEK TILIDA “OTA” KONSEPTINING LISONIY-KOGNITIV TALQINI 1

Mundarija KIRISH ...................................................................................................................... 3 I BOB. KOGNITIV TILSHUNOSLIK TERMINLARINING ILMIY-NAZARIY TAHLILI ................................................................................................................. 11 Konsept va konseptologiya kognitiv tilshunoslikning ajralmas qismi sifatida ....... 11 Yu.S.Stepanov tomonidan yozilgan “Концепты. Тонкая пленка цивилизации” kitobining ham asosiy atamasi konsept bo‘lib, olim bu tushunchani mantiq, psixologiya, falsafaga tegishli bo‘lgan “konsept”ga, tarixiy nuqtayi nazardan Platon “g‘oyalari”ga o‘xshash madaniyat hodisasi sifatida baholaydi. .............................................................................................................................................. 12 Yana bir olim V.Z.Demyankov “Konsept” atamasining ma’nosi, etimologiyasi, turli tillardagi shakllari hamda ta’riflari haqida maqolalar e’lon qilgan. U o‘zining “Термин «концепт» как элэмент терминологической культуры” nomli kitobida “konsept” va “tushuncha” so‘zlarini tarixiy dubletlar ekanligi, biroq, endilikda ilmiy va noilmiy foydalanishda ularning o‘zaro farqlanishi haqida fikr- mulohazalarini bayon etish barobarida ularga shunday ta’rif beradi: “Konsept - og‘zaki belgining mazmun tomoni, tushuncha esa voqelik. Ular inson hayotining aqliy, ma’naviy yoki hayotiy muhim moddiy sohasiga tegishli bo‘lgan, odamlarning ijtimoiy tajribasi bilan rivojlangan va mustahkamlangan, ularning hayotida tarixiy ildizlarga ega bo‘lgan, ijtimoiy va subyektiv ravishda tushunilgan jarayonlardir”. Haqiqatdan ham, avvalo, belgilab olingan so‘zga tegishli bo‘lgan konsept inson ongida gavdalanadi, so‘ngra bu bo‘yicha tushunchalar paydo bo‘ladi. ........................................ 12 1.2. “Ota” konsepti ilmiy tadqiqot predmeti sifatida va diniy-ma’rifiy matnlardagi talqini ....................................................................................................................... 29 Шаҳзод Исломов. Марказ – Янги Ўзбекистоннинг тимсоли// https://hidoyat.uz/51667 ................ 44 BOB BO‘YICHA XULOSALAR: .......................................................................... 57 II BOB. OG‘ZAKI IJOD NAMUNALARIDA “OTA” KONSEPTINING LINGVOKOGNITIV XUSUSIYATLARI ............................................................. 58 2.1.O‘zbek xalq maqollari matnida “ota” konseptini tavsiflovchi kognitiv belgilar ................................................................................................................................. 58 2.2.O‘zbek xalq topishmoqlari matnida “ota” konseptining milliy-madaniy xususiyatlari ............................................................................................................. 72 BOB BO‘YIChA XULOSALAR ............................................................................ 84 III BOB. BADIIY MATNLARDA “OTA” KONSEPTINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI ................................................................................................. 85 3.1.O‘zbek nazmiy asarlar matnida “ota” konseptining talqini ............................... 85 3.2. O‘zbek nasriy asarlar matnida “Ota” konseptining lisoniy-kognitiv tahlili (Ulug‘bek Hamdam “Ota” romani matni misolida) .............................................. 101 BOB BO‘YICHA XULOSALAR ......................................................................... 119 2

UMUMIY XULOSALAR ..................................................................................... 120 KIRISH KIRIS H (Falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi ) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahon tilshunosligida inson omiliga yangicha yondashuv, b ugungi kunda rivojlanib kelayotgan yangi sohalar, xususan, kognitiv tilshunoslik, lingvokulturologiya, pragmatika, sotsiolingvistika, etnolingvistika sohalaridagi ilmiy izlanishlar til bilan bog‘liq hodisalar mohiyatini aniqlashga antropologik nuqtayi nazardan keng qirrali tahlil ni talab etmoqda. Tad q i q ot ishi jahon tilshunosligida badiiy konseptlarni o‘ rganish ga oid ishlarni tahlil qilish orqali o‘zbek og‘zaki va yozma adabiyotida mental dunyoqarashimiz, milliy qadriyatlarimiz bilan bog‘liq konseptlar ni lisoniy-kognitiv ji h atdan tahlil q ilish or q ali uning mo h iyati antropotsentrik nu q tayi nazardan ochib berilishi bilan dolzarbdir. Dunyo fanida amalga oshirilayotgan lingvistik tadqiqotlar tildagi mavjud hodisalar mohiyatini ochib berishda konseptlarning muhim o‘rin tutishi, ularda so‘zlovchining ijtimoiy hayot tarzi, dunyoqarashi, ma’lum so‘z atrofida mavjud bo‘lgan barcha tushunchalar, aksariyat holatda, bir konseptni turli tillar kesimida badiiy adabiyot namunalari asosida o‘zaro qiyoslash yo‘li bilan ochib berilgan. Shu bois, badiiy matnda amal qiluvchi konseptlarni aniqlash, ular orasidan xalqimizning etnomadaniy xususiyatlarini aks ettirganlarini keng k o‘lamda o‘rganish, bu borada salmoqli tadqiqotlarni amalga oshirish zarurdir. Mamlakatimizning Uchinchi Uyg‘onish davriga qadam qo‘yishi, o‘zbek 3

tilining davlat tili sifatida yurtning ichki va tashqi hayotidagi nufuzi ortib borishi, funksional-stilistik imkoniyatlarining kengayishi shu vaqtga qadar e’tibordan chetda qolgan, milliy-ma’naviy qadriyatlarimiz bilan bog‘liq bo‘lgan mavzularga ham qo‘l urishni taqozo qilmoqda. Bu borada mamlakatimiz rahbarining quyidagi fikrlari o‘ rinlidir: “Har birimiz davlat tiliga bo‘lgan e’tiborni mustaqillikka bo‘lgan e’tibor deb, davlat tiliga ehtirom va sadoqatni ona Vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz, shunday qarashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz kerak” . 1 Tadqiqot natijasida milliy-madaniy konseptlarni o‘rganish asnosida yosh avlod ongiga vatanparvarlik, ona tiliga, ma’naviy qadriyatlarga hurmat tuyg‘ulari singdiri ladi hamda bugungi globallashuv jarayonida zamon talablariga javob bera oladigan, zamonaviy bilim va ko‘nikma larni egallagan , keng fiklaydigan kadrlar yetish ib chiqadi. Dissertatsiya O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF 4947-son «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmonlari, 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5850-sonli Farmoni, 2020-yil 6-noyabrdagi «O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-6108-son Farmoni , O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 12-dekabrdagi 984-son Qarori bilan “Davlat tilini rivojlantirish departamenti to‘g‘risida”gi Nizomi, 2017-yil 17-fevraldagi PQ 2789- son «Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida», 2017- yil 20-apreldagi PQ 2909-son «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida» gi , O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018- yil 24-iyuldagi “Samarqand davlat universiteti faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 571-son Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining 2030-yilgacha oliy ta’limi tizimini 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг “Ўзбекистон Республикасининг “Давлат тили ҳақидаги Қонуни қабул қилинганининг ўттиз йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида” ги ПҚ-4479-сон Қарори. uza.uz. 4

rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2019-yil 8-oktabrdagi PF- 5847-sonli Qarori hamda 2020-yil 11-martdagi “O‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha fundamental va amaliy tadqiqotlar samaradorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 139-sonli Qarorida mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy- huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiya rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga mosligi . Dissertatsiya respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining I. “ Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g‘oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo‘llari ” ustuvor yo‘nalishiga muvofiq bajarilgan. Muammoning o‘rganilganlik darajasi . G‘arb tilshunosligida keyingi yillarda “konsept”, “konseptosfera” bilan bog‘liq izlanishlar olib borishga qiziqish sezilarli darajada kuchaydi. Ular orasida rus, ingliz tilshunosligida amalga oshirilgan ishlar talaygina. Askoldov S.A., Stepanov Yu.S., Karasik V.I., Petlyuchenko N.V., Kasimova O.P., Kuznetsova L.E., Malaxova S.A., Nesvetaylova I.V., Prixodko A.N., Scherbina V.Ye., Kusainova A.M., Demyankov V.Z., Medvedeva T.S., Yashenko T.A., Saxno O.P., Dzyuba Ye.V., Grigoryev A.A., Proxorov Yu.Ye., Dordjiyeva D.V., Xaritonova V.Yu., Perfilyeva N.Y., Bogdanova N.V., Menzairova Ye.A., Slishkin G.G., Brukvina V.A., Bulatnikova Y.N., Axmedova D.X., Mirzoyeva Z.D kabilar tomonidan chop etilgan monografiyalar 2 , maqolalar 3 ; amalga oshirilgan 2 Аскольдов С.А. Русская словесность. От к структуре текста. // Антология.– М.: Academia , 1997 - С. 267-279. ; Степанов Ю.С. Концепты. Тонкая пленка цивилизации . – М.: Языки славянских культур, 2007. – 248 с.; Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс . Монография. – Волгоград: Перемена, 2002. — 477 с.; Петлюченко Н.В. (ред.) Концепты и контрасты: монография. Одесса : Издательский дом «Гельветика», 2017. − 632 с.; Касымова О.П. Концепты русские, запад и восток в русской языковой картине мира – Уфа: Башкирский государственный университет, 2018. — 160 с.; Кузнецова Л.Э., Малахова С.А., Несветайлова И.В. Лингвокультурный концепт: англо-русские параллели. – Армавир: Армавирский государственный педагогический университет, 2015. — 116 с.; Приходько А.Н. Концепты и концептосистемы. –Днепропетровск: Белая Е.А., 2013. — 307 с.; Щербина В.Е. Концепт «время» во фразеологии немецкого и русского языков. – Оренбург: Оренбургский государственный университет, 2008. — 138 с.; Кусаинова А.М. Мировоззренческие концепты в творчестве поликультурного казахстанского писателя Г. Бельгера. Монография. — Костанай: Костанайский филиал ЧелГУ, 2020. — 78 с.; Демьянков В.З. Понятие и концепт в художественном литературе и в научном языке // Вопросы филологии. – Москва, 2001.-№1.– С.35-47. 3 Аскольдов С.А. Концепт и слово . Статья. Опубликована в книге: Русская словесность: От теории 5

O'xshashlar

O‘zbek adabiyoti darsliklarida “Ona” obrazi tahlili”
O‘ZBEK TILIDA FRAZEMALASHUV
“O‘ZBEK TILINING IZOHLI LUG‘ATI”DA FOLKLORIZMLARNING LEKSIKOGRAFIK TALQINI
O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari
O‘zbek tilida gap bo‘laklarining tartibi