“O‘ZBEK TILINING IZOHLI LUG‘ATI”DA FOLKLORIZMLARNING LEKSIKOGRAFIK TALQINI MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………… 8 I BOB. “O‘ZBEK TILINING IZOHLI LUG‘ATI’’DA FOLKLORIZMLARNING BERILISHI 1.1 Folklorizmlarning folklor lug‘atlarda berilishi……………………………...13 1.2 Folklorizmlarning leksikografik tadqiqi……………...................................34 Birinchi bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………42 II BOB. “O‘ZBEK TILINING IZOHLI LUG‘ATI”DA FOLKLORIZMLARNING LEKSIK-TEMATIK VA SEMANTIK- STILISTIK XUSUSIYATI. 2.1 “O‘zbek tilining izohli lug‘ati’’dagi folklorizmlarning leksik-tematik xususiyatlari……………………………………………………………………….44 2.2 “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dagi folklorizmlarning semantik-stilistik xususiyatlari……………………………………………………………………….51 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………57 III BOB. “O‘ZBEK TILINING IZOHLI LUG‘ATI”DAGI FOLKLORIZMLARDA ISHLATILISH DAVRIGA KO‘RA CHEGARALANGAN QATLAM. 3.1 “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dagi folklorizmlarda arxaizmlarning nutqiy voqelanishi………………………………………………………………………59 3.2 “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dagi folklorizmlarda tarixiy so‘zlarning nutqiy voqelanishi………………………………………………………………………65 Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar………………………………………………..69 XULOSA …………………………………………………………………………72 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………75 1

KIRISH Mustaqillik yillarida milliy qadriyatlar va xalq an’analarining tiklanishi, folklor asarlariga ilmiy qiziqishning ortishi tufayli adabiyotshunosligimiz va tilshunosligimizda folklor ta’siri bo‘lgan asarlarga xos xususiyatlarni tekshirishga hamda ularning til xususiyatlarini aniqlashga bo‘lgan qiziqish kuchaydi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodining yirik va murakkab janrlaridan hisoblangan eposlar xalqning o‘ziga xos badiiy tarixi bo‘lib, uning tarkibida xalqimizning ming yillik lisoniy boyligi o‘zini namoyon qilib turadi. Bu ma’naviy meros asrlar bo‘yi xalq ommasiga ma’naviyat baxsh etib kelgan buyuk obidalardan biridir. Hurmatli Birinchi Prezidentimizning: “Tarixning murakkab va hal qiluvchi burilish pallasida har qanday millat va elat o‘z ahilligi va birdamligini saqlab, o‘z milliy manfaatlari yo‘lida qat’iyat bilan turmasa, mas’uliyat va xushyorligini yo‘qotadigan bo‘lsa, oxir-oqibatda o‘zining eng katta, tengsiz boyligi bo‘lmish mustaqilligi va ozodligidan judo bo‘lishi shubhasiz”, 1 deyishi bejiz emas. Shunday ekan, xalq og‘zaki ijodi leksikasi, ularning til boyligi bizning ma’naviy boyligimiz hisoblanadi. Bu lisoniy boylikni tarixiy qadriyatlar asosida o‘rganish, ularning qa’rida yashiringan buyuk qadriyatlarni milliy mafkura nuqtayi nazaridan tadqiq qilish ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Tildagi hech bir so‘z o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, u zarurat tufayli tarixiy taraqqiyot jarayonida yuzaga keladi yoki o‘zlashadi. Xalqning til boyligi birinchi navbatda uning folklorida namoyon bo‘ladi. Biror bir xalqning qanday xalqligini bilish uchun uning foklorini o‘rganish zarur. Folklorda xalqning til imkoniyatlari, mushohada tarzi, ijodiy quvvati aks etgan bo‘ladi. Mavzuning o‘rganilishi. O‘zbek tilshunosligida folklorizmlarni tadqiq qilish aslida rus tilshunosligi ta’sirida yuz berdi. Folklorizm borasidagi ishlar, avvalo 1 Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Тошкент: Маънавият, 2008. –Б. 51. 2

adabiyotshunoslik sohasida olib borildi. Binobarin, rus adabiyotshunosligida M.K.Azadovskiy 2 , P.S.Vixotsev 3 , V.B.Agrba 4 , L.I.Emilyanov 5 , G.A.Levinton 6 , U.B.Dalgat 7 , A.A.Gorelov 8 kabi tadqiqotchilar folklorizm tabiatini ma’lum darajada ilmiy izohlab berdilar. O‘zbek adabiyotshunosligida B.Sarimsoqov 9 , U.Normatov 10 , O.Sobirov 11 , I.Yormatov 12 kabi olimlarimizning maqolalarida folklorizmlar tipologiyasiga oid qator ishlarni ko‘rishimiz mumkin. Xalq dostonlarini lingvistik yo‘nalishda tadqiq etish va leksikografik talqin etish o‘tgan asrning o‘rtalaridan boshlangan. Shevashunos olim Sh.Shoabdurahmonov badiiy asar tilini adabiyotshunoslik va tilshunoslikning stilistikasi sifatida o‘rganish lozimligini qayd qiladi 13 . Tilshunos I.Qo‘chqortoyev esa ushbu qaydni yanada rivojlantiradi. Uning ta’kidlashicha, “...badiiy nutq adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan o‘rganilganda tadqiqotchining butun diqqat-e’tibori asarning obrazlar sistemasiga qaratilgan bo‘ladi, buning orqasida mazkur obrazlar qanday lingvistik usul va vositalar bilan yaratilgani ko‘pincha e’tibordan chetda qoladi 14 . 2 Азадовский М.К. Статьи о литературе и фольклоре. М.-Л.:Гослитиздат, 1960. – 547 с.; ўша муаллиф: История русской фольклористики. Т. II . М.: Учпедгиз, 1963. – 363 б. 3 Выходцев П.С. Русская советская поэзия и народное творчество. Л.: Наука, 1963, - 549 с.; ўша муаллиф: Новаторство. Традиции. Мастерсво. Л.: Наука, 1973. – 528 с.; ўша муаллиф: На стихе двух художественных культур (Проблема фольклоризма в литературе) / Русский фольклор. Т. XIX . Л.: Наука, 1979. – С. 3-31. 4 Агрба В.Б. Абхазская поэзия и устное народное творчество. Тбилиси, 1970. – 158 с. 5 Емельянов Л.И. К вопросу о фольклоризме древней русской литературы / Русский фольклор. Т. VII . Л.: Наука, 1962; ўша муаллиф: Методологические вопросы фольклористики. Л.: Наука, 1978. – С. 171-197. 6 Левинтон Г.А. Заметки о фольклоризме Блока / Миф – Фольклор – Литература. Л.: Наука, 1978. – С. 171- 186. 7 Далгат У.Б. Литература и фольклор. М.: Наука, 1981. – 303. 8 Горелов А.А. К истолкованию понятия “фольклоризм литературы” / Русский фольклор. Т. XIX . Л.: Наука, 1979. – С. 31-49. Ўша муаллиф: Введение / Русская литература и фольклор. Л.: Наука, 1982. – С. 3-11. 9 Саримсоқов Б. Фольклоризмлар типологиясига доир // Ўзбек тили ва адабиёти. 1980. №4. 37-45-бетлар. 10 Норматов У. Насримиз анъаналари. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1978. – 216 б. 11 Собиров О. Ўзбек совет адабиётида фольклор ва фольклор анъаналари / Ўзбек совет фольклори масалалари. 1-китоб. Тошкент, 1970. 125-143-бетлар. 12 Ёрматов И. Фольклоризмларнинг типологик хусусиятлари / Ўзбек тили ва адабиёти. 1982. №2. 55-58- бетлар. 13 Шоабдураҳмонов Ш. “Равшан” достонининг тили ҳақида. // Эргаш шоир ва унинг достончиликдаги ўрни. –Т.: Фан, 1971. –Б. 146-172. 14 Қўчқортоев И. Бадиий нутқ стилистикаси. –Т.: ТошГУ, 1975. –Б.7-8. 3

Shevashunos X.Doniyorov “Qipchoq shevalarini o‘rganishda xalq dostonlarining roli” maqolasida dostonlar tilining fonetik xususiyatlariga e’tiborini qaratadi 15 . A. Ishayevning “Dostonlar tilining ba’zi bir xususiyatlari” maqolasi Ergash Jumanbulbul repertuaridagi dostonlar tiliga bag‘ishlangan. Shevashunos olim bu tadqiqotida: “Ergash Jumanbulbul dostonlarida faqat hozirgi o‘zbek adabiy tili va o‘zbek shevalaridagi morfologik xususiyatlargina emas, balki ayrim turkiy tillarda, shuningdek, qadimgi turkiy yozma yodgorliklarda mavjud ba’zi morfologik xususiyatlar ham saqlangan” 16 , degan xulosaga keladi. D.Abdurahmonov va X.Bektemirovlarning “O’zbek xalq dostonlari onomastikasi” maqolasida ham yaxshigina kuzatishlar uchraydi. Tadqiqotda parallel nomlar, laqablar, etnonimlar, ot nomlari, ism qo‘yishdagi rasm-rusumlar bilan aloqador qator jihatlar o‘z tahliliga ega bo‘lgan 17 . Keyingi yillarda S.Tursunov “Alpomish” dostonining leksik xususiyatlari” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini yozib, qator maqolalar e’lon qildi 18 . Ishning ilk bobida “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da berilgan folklorizmlar aniqlangan va ular T.Mirzayev, S.Fidokor, J.Eshonqulov muallifligidagi “Alpomish asarining izohli lug‘ati” hamda D.Urinbayevaning “Folklor asarlariga xos so‘zlarning izohli lug‘ati” asarlari bilan qiyoslanib tahlil qilingan. Ikkinchi bobda “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da berilgan folklorizmlar leksik-tematik guruhlarga ajratilgan va ushbu folklorizmlarning semantik-stilistik jihatlari o‘rganilgan. Oxirgi bobda “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da berilgan folklorizmlar qo‘llanilish davri nuqtayi nazaridan chegaralangan hamda chegaralanmagan qatlam sifatida tadqiq etilgan. 15 Дониёров Х. Қипчоқ шеваларини ўрганишда халқ достонларининг роли. // Ўзбек халқ ижоди. –Т.: Фан, 1967. –Б. 162-166. 16 Ишаев А. Достонлар тилининг баъзи бир хусусиятлари. // Эргаш шоир ва унинг достончиликдаги ўрни. – Т.: Фан, 1971. –Б.179. (173-179) 17 Абдураҳмонов Д. Бектемиров Х. Ўзбек халқ достонларининг ономастикаси. // Ўзбек халқ ижоди. –Т.: Фан, 1967. –Б.177-197. 18 Қаранг: Турсунов С. “Алпомиш достони лексикасини ўрганишга доир. // “Ўзбек тили ва адабиёти”. 1986, №3. –Б.36-39. 4

Folklorizmlarni tadqiq qilish jarayonida “Devonu lug‘otit-turk”, “Qadimgi turkiy so‘zlar lug‘ati”, V.V.Radlov hamda L.Z.Budagov tomonidan tuzilgan lug‘atlardan foydalanildi. Bundan tashqari B.Vafoyevning “Ko‘hna so‘zlar tarixi”, B.To‘ychiboyevning “Alpomish va xalq tili” va “O‘zbek xalq shevalari lug‘ati” kabi asarlar tadqiqotimiz uchun muhim manbaa bo‘lib xizmat qildi. Tadqiqotning obyekti va predmeti. 5 tomlik “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”, T.Mirzayev, J.Eshonqul, S.Fidokorning “Alpomish” dostonining izohli lug‘ati, D.Urinboyevaning “Folklor asarlari tiliga xos so‘zlarning izohli lug‘ati”da berilgan folklorizmlar tadqiqotning obyekti va predmeti bo‘la oladi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da berilgan folklorizmlarni leksikografik tahlil qilish va ularni lisoniy jihatdan o‘rganish maqsad qilib olindi. Tadqiqotni amalga oshirishda quyidagilarni amalga oshirish belgilandi: -Lug‘atlarda berilgan folklorizmlarni leksik tahlil qilish; -Lug‘atlarda berilgan folklorizmlarni semantik tahlil qilish; -Lug‘atlarda berilgan folklorizmlarda arxaizmlarni aniqlash; -Lug‘atlarda berilgan folklorizmlarda istorizmlarni aniqlash. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tadqiqotda “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da berilgan folklorizmlar aniqlandi. Ushbu folklorizmlar boshqa lug‘atlardagi folklorga oid so‘zlar bilan qiyoslab o‘rganildi. Bu folklorizmlar tematik guruhlarga ajratildi va stilistikasi yoritildi. Folklorizmlarning ishlatilish davriga ko‘ra chegaralangan hamda chegaralanmagan qatlami ajratilib, tahlil qilindi. Bu muammolarning ilk marotaba monografik doirada tadqiq etilishi ishimizning ilmiy yangiligini belgilaydi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazi. Dissertatsiya ishida badiiy asarlarda qo‘llaniladigan chegaralangan qatlamning asosiy mohiyati ilk marotaba 5