logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. OʻZBEK LEKSIKOGRAFIYASI TARIXIDA QOʻLYOZMA LUGʻATLAR

OʻZBEK LEKSIKOGRAFIYASI TARIXIDA QOʻLYOZMA LUGʻATLAR

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.052734375 KB
Ko'chirib olish
MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………….3 I BOB. O ZBEK LEKSIKOGRAFIYASI TARIXIDA QO LYOZMAʻ ʻ LUG ATLAR ʻ …………………………………………………………………….6 1.1. XI-XIV asr o zbek lug atchiligi ʻ ʻ ……………………………………….6 1.2. XV-XIX asrlar da yaratilgan lug atlar ʻ ………………………………..22 II BOB. O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA LUG ATCHILIK ʻ ʻ MASALALARI: XX-XXI ASR LEKSIKOGRAFIYASI …………………….33 2.1. Bosma lug atlar va ularning turlari ʻ ……………………………………33 2.2 Zamonaviy lug atlar va ularning bugungi kundagi ahamiyati ʻ ………..50 Xulosa………………………………………………………………………60 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….62 2 Mavzuning dolzarbligi. Dunyo tilshunosligida til leksik sathini uni o rgatish maqsadi bilan aks ettirgan ilk lingvistik manbalar − noyob mumtozʻ lug atlarni tadqiq qilish, mazkur lug atlarning o z davrida mamlakat taraqqiyotiga ʻ ʻ ʻ qo shgan muhim ijtimoiy, siyosiy, madaniy-ma rifiy xizmatini ochib berishga ʻ ʼ asosiy e tibor qaratildi. ʼ Axborot-kommunikatsion texnologiyalarning jadal rivoji tilshunoslik, xususan, leksikografiya sohasida ham yangi tipdagi lug‘atlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratmoqda. Kompyuter tarjimasi, tahriri, tahlili, elektron lug‘atlar va tezaurus va milliy til korpuslarining yaratilishi fikrimizning dalili. Ayniqsa, zamonaviy elektron lug‘atlarni yaratish, undan foydalanish madaniyatini shakllantirish til imkoniyatini egallashda samarador ekanligini asoslashga hojat yo‘q. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF- 5850-son farmonida “Davlat tilining axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, xususan, Internet jahon axborot tarmog‘ida munosib o‘rin egallashini ta’minlash, o‘zbek tilining kompyuter dasturlarini yaratish” 1 vazifasi belgilangan. Globallashuv sharoitida milliy madaniyat fenomenining asosiy belgisi bo lgan ʻ tilning maqom va mevqeyini saqlab qolish, axborot-kommunikatsiya, internet tiliga aylanish darajasini oshirishda ta limning turli bo g inlari uchun ʼ ʻ ʻ mo ljallangan yangi avlod lug atlari hamda ularning elektron qurilmalarda ʻ ʻ ishlashga mo ljallangan mobil ilovalarini yaratish, foydalanuvchilarda ʻ leksikografik kompetentlikni oshirishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish bugungi tilshunosliknnig dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Muammoning o rganilganlik darajasi. ʻ O zbekistonda leksikografik ʻ tadqiqotlar XX asrning 60-yillarida amalga oshirila boshlagan. Ular monografik 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5850-сон Фармони .// Халқ сўзи, 2019, 22 октябрь. № 218 (7448). 3 rejada va turli maqolalar shaklida bo lgan. H.Fattohovʻ 2 , T.Kadirov 3 , K.Muhiddinov 4 , E.Umarov 5 , Sh.Fayzullayeva 6 , N.Rasulov 7 , M.Ziyayeva 8 , B.Hasanov 9 S.Karimov 10 , B.Mengliyev 11 , B.Yo‘ldoshev 12 , N.Uluqov 13 , S.Normamatov 14 , S.G‘ofurova 15 lar leksikografiyaning shakllanish, taraqqiyoti xususida tadqiqotlar olib borgan hamda turli lug atlar yaratishgan. ʻ Tadqiqotning maqsadi o‘zbek tilida yaratilgan lug‘atlarning nazariy va amaliy masalalarini yoritish hamda istiqboldagi vazifalarini belgilashdan iborat. Tadqiqotning obyekti o‘zbek leksikografiyasi tarixida yaratilgan barcha turdagi lug‘atlar tashkil qiladi. Tadqiqotning predmeti sifatida o‘zbek tilida yaratilgan qo‘lyozma, bosma va elektron lug‘atlarning antroposentrik xususiyatlari, o‘ziga xosligini tadqiq etish tanlangan. Tadqiqotning usullari . Tadqiqot mavzusini yoritishda tasniflash, tavsiflash, qiyoslash tahlil metodlaridan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: o‘zbek lug‘atshunosligi ilk davrlaridan bugunga qadar davrlashtirib o‘rganildi ; 2 Фаттахов Х. Мухаммад Риза Хаксар и его “Мунтахаб ал-лугат”: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Ташкент, 1974. 3 Кадиров Т. Филологическое исследование словаря “Хуласа-и Аббаси” Мирзы Мухаммада Хойи: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Ташкент, 1988. 4 Мухиддинов К. “Санглах” Мирзы Мухаммада Махдихана: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Ташкент, 1971. 5 Умаров Э. “Бадайи ал-лугат” и “Санглах” как лексикографические памятники и источники изучения староузбекского языка: Автореф. дисс. ... доктора. филол. наук. – Ташкент, 1989. 6 Файзуллаева Ш. Исследование языка памятника XVв. «Китабу булгат ал-муштак фи-луғат ат-турк ва-л- кифчак» Жамаладдина ат Турки: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Ташкент, 1969. 7 Расулов Н. Исследование языка “Китаб ал-идрак ли-лисан ал-атрак” Абу Хаййана: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Ташкент, 1969. 8 Зияева М. Исследование памятника XIV в. “Китаб ат-туҳфат уз закийа фил – лугатит - туркийа” – Ташкент, 1972. 9 Хасанов Б. Принципы составления рукописных словарей к произведениям Навои: Автореф. дисс. ... докт. филол. наук. – Ташкент, 1989 . 10 Каримов С., Қаршиев А., Исроилова Г. Абдулла Қаҳҳор асарлари тилининг луғати. Алфавитли луғат. Частотали луғат. Терс луғат – Т.: ЎМЭ, 2007. – 420 б. 11 Менглиев Б.Р., Баҳриддинова Б.М. Ўқув луғатлари. “Маърифат”, 201 3 й., № 82 . 12 Йўлдошев Б. Ўзбек лингводидактикаси тараққиётида ўқув лексикографиясининг ўрни масаласига доир // Навоий ДПИ ахборотномаси. 2015., 1-сон. – Б. 66-72.; 13 Uluqov N. Lingvistik kompetentlikni shakllantirish omillari //Til va adabiyot ta’limi, 2018., 6-son. –B.16-18. 14 Нормаматов С.Э. Ўзбек луғатчилигининг шаклланиши ва ривожланишида жадид маърифатпарварларининг ўрни: Филол.фан... доктори (DSc) дисс. −Тошкент. 2019., −250 б. 15 Ғафурова С. Салоҳидин Тошкандий “Луғоти салос” асарининг лексикографик хусусиятлари: Филол. фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)... дисс. автореф. – Тошкент, 2018. – 51 б. 4 lug‘atlardagi mazmuniy vazifaviy o ‘ zgarishlar, lug‘at turlarining ko‘payishi misollar bilan yoritildi ; har bir davrdagi lug‘atshilikning o‘ziga xos jihatlari, yutuq va kamchiliklari imkon qadar tahlil etildi ; bosma lug ‘ atlar va zamonaviy lug‘atlar solushtirildi ; zamonaviy lug‘atlarning ommabopligi, qulayliklari ochib berildi . Tadqiqotning vazifalari : o zbek leksikografiyasi tarixida yaratilgan qo lyozma lug atlar tarixi,ʻ ʻ ʻ taraqqiyotining asosiy bosqichlarini yoritish; XI-XIV asr hamda XV-XIX asrlar o zbek lug atchiligi ʻ ʻ ning o‘ziga xos xususiyatlarini belgilash; o zbek tilshunosligida lug atchilik masalalari: XX-XXI asr ʻ ʻ leksikografiyasining xarakterli tomonlarini aniqlash; bosma lug atlar va ularning turlari ʻ , mavzu ko‘lamini o‘rganish; zamonaviy lug atlar va ularning bugungi kundagi ahamiyati ʻ ko‘rsatib berish. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati . “Hozirgi o‘zbek tili”, “O‘zbek terminologiyasi”, “Leksikografiya asoslari” fanlari bo‘yicha yaratilgan va yaratiladigan adabiyotlar, hozirgi o‘quv hamda izohli lug‘atlarning mukammallashuvi uchun xizmat qiladi; tadqiqot natijalari filologiya yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalar, ilmiy tadqiqotchilar va soha mutaxassislarining bilim va malakasini oshirishda manba bo‘ladi; o‘zbek o‘quv lug‘atchiligi taraqqiyoti bilan bog‘liq ravishda yaratilgan va yaratiladigan zamonaviy o‘quv lug‘atlari yosh avlodning davlat tili bo‘lgan ona tilimizdan amaliy foydalanish kompetensiyalarini rivojlantirishga yordam beradi. Malakaviy bitiruv ishining tuzulishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Malakaviy bitiruv ishining umumiy hajmi 6 3 sahifani tashkil etadi. 5 I BOB. O ZBEK LEKSIKOGRAFIYASI TARIXIDA QO LYOZMAʻ ʻ LUG ATLAR ʻ 1.1.XI-XIV asr о‘zbek lug‘atchiligi Lug‘at – so‘z, frazema, parema, morfema va boshqalarning belgilangan maqsadga ko‘ra, ma’lum qonuniyat hamda ehtiyoj asosida tartibga solingan yig‘indisi, leksikografiya – lug‘at va uning tuzilishi, yaratilish tamoyillari haqidagi bilim – ta’limot. Leksikografiya – yunoncha “lexis” – so‘z , “grapho” – yozaman, yozish, yozilgan kabi ma’nolarni ifodalaydi. Ilmiy adabiyotlarda lug‘atchilik tilshunoslikning alohida sohasi hisoblansa- da, aslida leksikologiya bilan bevosita aloqadordirligi aytiladi 16 . Chunki leksikada, avvalo, tilning lug‘at tarkibi, shuningdek, so‘z ma’nosi, uning iste’mol darajasi, nutq, uslub hamda shakl va mazmunga munosabati kabilar o‘rganiladi. Leksikografiya tilshunoslikning lug‘at tuzish bilan shug‘ullanuvchi va u bilan aloqador bo‘lgan masalalarni o‘rganuvchi sohasi, “lug‘atchilik” deb ham yuritiladi. Aslida leksikografiya va lug‘atchilik tushunchalari farqlanadi. Leksikografiya lug‘at tuzish nazariyasini, lug‘atchilik lug‘at tuzish amaliyotini ifodalaydi. “Lug‘at” arabcha “til”, “sheva”, “lahja”, “so‘z”, “ibora” kabi ma’noni bildiradi. Hozirgi kunda ushbu so‘z ikki ma’noda: 1) muayyan tilda, uning hududiy yoki ijtimoiy lahjasida mavjud bo‘lgan, shuningdek, u yoki bu yozuvchi asarlarida uchraydigan so‘zlar yig‘indisi, ya’ni leksika; 2) so‘zlar (yoki morfema, so‘z birikmasi, ibora) muayyan tartibda (alifboli, uyali, mavzuli) joylashtirilgan, tavsiflanuvchi birliklar, ularning kelib chiqishi, ma’nolari, yozilishi (imlosi), talaffuzi, uslubiy mansubligi, boshqa tillarga tarjimasi haqida ma’lumotlar jamlangan kitob ma’nolarida qo‘llanadi. Ana shu ikkinchi ma’nodagi lug‘atlar madaniyat sohasida muhim o‘rin egallaydi, chunki ularda jamiyatning ma’lum davrda erishgan bilimlarni aks etadi 2 . Lug‘atlar, shuningdek, bir qator ijtimoiy vazifalarni bajaradi: muayyan voqea- hodisa haqida o‘quvchiga ma’lumot beradi; uni o‘z ona tilidagi va o‘zga tillardagi 16 Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: Фан, 1981. –Б. 289. 6 so‘zlar bilan tanishtiradi; tilni, uning lug‘at tarkibini takomillashtirish, me’yorlashtirish va tartibga solishga yordam beradi. Lug‘at tuzishda, albatta, ma’lum maqsad ko‘zda tutiladi. Maqsad esa, davrga ko‘ra, ehtiyoj asosida belgilanadi. Leksikografiya sohasining obyekti lug‘atlar va ularning tarkibiga kiruvchi birliklar. Leksikografiyaning predmeti lug‘at tuzish qonuniyatlari, lug‘at tiplari, lug‘atchilikning tarixiy taraqqiyotini belgilashdan iborat. Ma’lumki, insoniyat dunyoga kelganidan so‘z bilan ish tutadi, so‘z olamiga duch keladi, undan foydalanadi. Kishilar bir-biri bilan muloqotga kirishar ekan, tildan foydalanish jarayonida ularda turli ehtiyoj paydo bo‘ladi. Bu ehtiyojlarni qondirish lug‘at yaratishni taqozo etadi. Tilning so‘z boyligini jamlash, ularni tartibga solib, foydalanish uchun qulay holatda taqdim etish, tavsiflash, imkoniyatlarini ochib berish leksikografiya sohasining bosh vazifasi ekanligi ma’lum. Darhaqiqat, lug‘atlar barchaga barobar xizmat qiladi. Undan barcha soha vakillari birdek foydalanadi. Ma’lumki, til doimo o‘zgarib turadi. Ayniqsa, tilning leksikasi tez o‘zgaruvchan bo‘ladi. Shu bilan birga, tilning leksik qatlami asrlar mahsuli hamdir, ya’ni har bir tarixiy davr, ijtimoiy taraqqiyot bosqichi o‘z ifodasini topadi. So‘zlar, til birliklari eskiradi, yangi so‘zlar paydo bo‘ladi. O‘zbek tilini ilmiy asosda o‘rganishga oid ilk ma’lumotlar leksikografiya sohasidagi qadimgi lug‘atlarda kuzatiladi. Lug‘atchilik o‘zbek adabiy tilining shakllanish davridan boshlab, keyingi barcha davrlarda ham doimo adiblar, ziyolilar, tilshunoslar diqqat markazida bo‘lib kelgan. Mahmud Koshg‘ariy XI asrdayoq turkiy so‘zlar boyligini arab tilida izohlab o‘sha davrgacha xalqimiz yaratgan lisoniy boylikni bizga buyuk meros sifatida qoldirgan bo‘lsa, bu an’ana keyingi davrlarda Mahmud Zamaxshariyning “Asos ul-balog‘a”, Muqaddimat ul- adab” (XII asr), Tole Imon Xiraviyning “Badoye’ ul-lug‘at” (XV asr), Muhammad Yoqub Chingiyning “Kelurnoma” (XVII asr), Muhammad Rizo Xoksorning “Muntaxab ul-lug‘ot” (XVIII asr), Mirzo Mehdiyxonning “Sangloh” (XVIII asr), 7 Sulaymon Buxoriyning “Lug‘ati chig‘atoyi va turki usmoniy” (XIX asr) hamda muallifi noma’lum bo‘lgan “At-tuhfat uz-zakiyati f-il-lug‘at it-turkiya” (XIII asr), “Abushqa” (XVI asr) kabi turkiy lug‘atchilikning ko‘plab noyob durdonalari yaratilishi bilan davom etib keldi va bu lug‘atlar tilshunos olimlar tomonidan yetarlicha tadqiq etildi. Turkiy tillar lug atchiligi boy tajribaga ega. Ayniqsa, o tmishʻ ʻ lug atshunoslari o ziga xos lug at tuzish usullari, tamoyillari, so zlarni sharhlash ʻ ʻ ʻ ʻ uslublari jihatidan ajralib turadi. Ushbu lug atlarda so z tanlash mezonlari, ʻ ʻ so zning semantik tarkibiga munosabat bildirish, so zning ma no qirralarini ochish ʻ ʻ ʼ kabi masalalar bo yicha hozirgi zamon lug atshunoslari uchun ham nazariy, ham ʻ ʻ amaliy ahamiyat kasb etadi. O zbek tilida turkiy va turkiy bo lmagan leksik ʻ ʻ birliklarni aniqlashda, etimologik sharhlashda qo lyozma lug atlar muhim manba ʻ ʻ hisoblanadi. Turli davrlarda yaratilgan qo zlyozma lug atlarni qiyosan o rganish, ʻ ʻ ʻ ularni turli maqsadlarda tuzilganligini aniqlash, nazariy va amaliy jihatdan tatbiq etish, lisoniy xususiyatlarini maxsus o rganish tilshunoslik fani uchun naqadar ʻ ahamiyatli va zarur ekanligi o z-o zidan sezilmoqda. ʻ ʻ O‘zbek lug‘atchiligining shakllanish tarixi XI asrga borib taqaladi. X-XII asrlar turkiy xalqlar tarixida “Qoraxoniylar davri” deb e’tirof etiladi. Qoraxoniylar sharqda uyg‘ur, g‘arbda turk, Eron madaniyati va ilm- fanini uyg‘unlashtiradi. Bu davrda turkiy tilga qiziqish kuchayadi. Shu davrda Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilik” asari hamda turkiy tilni o‘rganish ishtiyoqidagi xalqlar ehtiyojini qondirish uchun Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari yaratildi. Tilshunoslik tarixida ham, lug‘atchilik tarixida ham Mahmud Koshg‘ariy ning alohida o‘rni bor. U qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning asoschisi, fonetika bilimdoni, leksikolog, leksikograf, lingvogeograf, turkiy tillar morfologiyasi va sintaksisi asoschisi ham. Olimning leksikografiya sohasidagi faoliyati, albatta, uning “Devonu lug‘otit turk” asari bilan bog‘lanadi. Bu asar adabiyotlardagi qaydlarga ko‘ra, 1076-107- yillarda yozilgan. Asarning yozilish tarixi, kimga sovg‘a qilinganligi, topilish, tarixi, tarjimalari haqidagi ma‘lumotlar ko‘plab adabiyotlarda izohlangan. “Devonu lug‘otit turk” arab tilida 8 yozilgan. Bizgacha bu asarning birgina qo‘lyozmasi yetib kelgan, u Istanbulda saqlanadi. Bu lug‘at, ko‘chiruvchi kotib Muhammad binni Abu Bakr Damashqiy ma‘lumotiga ko‘ra, Mahmud Koshg‘ariyning o‘z qo‘li bilan yozilgan nusxadan ko‘chirilgan. Asar sharqshunos olim Solih Mutallibov tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilinib, 1960-1963-yillarda Toshkentda nashr qilindi. Uning to‘ldirilgan, kamchiliklari tuzatilgan yangi nashri 3 jildda professor Hamidulla Boltaboev tomonidan kirill yozuvida 2016-yili qayta nashr etildi. “Devonu lug‘otit turk” – o‘zbek lug‘atchiligining shakllanishiga asos bo‘lgan ilk lug‘at. Albatta, Mahmud Koshg‘ariy bu lug‘atni yozishdan avval, oldin yaratilgan hind va arab mualliflarining lug‘atlaridan foydalangan, lug‘atchilik an’analarini o‘zlashtirgan. “Devonu lug‘otit turk”ning tuzilishi, maqolalarning joylashtirilish tartibi quyidagicha: 1) professor H.Boltaboyevning “Ilmi adab ibtidosi” nomli kirish so‘zi; 2) nashrda qo‘llanilgan transkripsiya va belgilarga izohlar; 3) muqaddima; 4) “bismillohi-r rahmoni-r rahiym”; 5) “ollohga hamd”; 6) “turkiycha so‘zlarning tuzilishida qo‘llaniladigan harflar haqida”; 7) “fe’llardan yasalgan ismlar haqida”; 8) “so‘zlarning tuzilishi haqida”; 9) “ismlarning orttirma belgilari haqida” kabi qismlar, so‘ngra “so‘z boshida hamza kelgan otlar bo‘limi”, “ikki harfli so‘zlar bo‘limi”, “uch harflilar bo‘limi”, “to‘rt harflilar bo‘limi”, “o‘rtasi harakatlilar bo‘limi”, “solim otlar bo‘limi”, “ilovalar” kabi qismlardan iborat. Lug‘at oxirida xarita ilova qilingan. Mahmud Koshg‘ariy “Devon”da 6,5 mingdan ortiq so‘zni izohlagan. Olim aslida 10 ming atrofidagi so‘z bilan ishlagan. Bu so‘zlar turkiy xalqlar hayotining deyarli barcha sohalarini qamraydi: moddiy madaniyat tusunchalari nomlari (kiyim-kechak, uy, ro‘zg‘or, bezaklar, muzika, qurol-yarog‘, asbob-uskuna, xo‘jalik buyumlarining nomlari); etnonim va toponimlar; qarindoshlik nomlari; davlat tuzumiga oid terminlar; taom nomlari; hayvonlar va o‘simliklarning nomlari; kasallik va dorilarning nomlari; ilmiy, diniy, etnografiya, geografik terminologiya; yil fasllari, oy va hafta kunlarining nomlari; tarixiy va mifologik qahramonlarning nomlari va shu kabilar. Asarda 163 to‘rtlik va 57 bayt ikkilik 9 adabiy namuna sifatida keltirilgan. “Devon”da 318 ta maqol va hikmatli so‘z, 200 dan ortiq dori nomi keltirilganligi aniqlangan. Mahmud Koshg‘ariyning bu asari XI asr lug‘atchiligining ilk namunasi sifatida hozirgi kunga qadar o‘z qimmatini yo‘qotmagan 17 . Umrini turkiy xalqlar va ularning tilini tadqiq etishga bag‘ishlagan Mahmud Koshg‘ariy Buxoro, Nishopur, Samarqand, Marv, Bog‘dod kabi shaharlarda tahsil ko‘radi, arab tilini, arab filologiyasi sirlarini puxta o‘rganadi. “Men turklar, turkmanlar, o‘g‘uzlar, chigillar, yag‘molar, qirqiz (qirg‘iz) larning shaharlarini, qishloq va yaylovlarini ko‘p yillar kezib chiqdim, – deb yozadi u. – Ularning lug‘atlarini to‘pladim, turli xil so‘z xususiyatlarini o‘rganib, aniqlab chiqdim...” (“Devon”, I, 44). M.Koshg‘ariy ko‘p yillar davomida to‘plagan bu materiallari asosida “Devonu lug‘otit turk” (“Turkiy so‘zlar devoni”) nomli asarini yozadi. Bundan tashqari, uning yana bir topilmagan “Kitobi javohir an-nahv fi-l-lug‘at at-turk” nomli ikkinchi asarida turkiy tillar sintaksisi ustida bahs yuritiladi. “Devonu lug‘otit turk” asari ikki qismdan tashkil topgan: 1) muqaddima; 2) lug‘at. Muqaddimada turkiy tillarning mavqei, lug‘atning oldiga qo‘yilgan vazifalar, asarning mundarijasi, turkiy tillarda so‘z tuzilishi va yasalishi, turkiy qabilalar va ular tillarining o‘ziga xos xususiyatlari yoritiladi. Asarning lug‘at qismi sakkiz bo‘limdan iborat: 1.hamzali so‘zlar (boshida alif, vov, yoy harflari keladigan so‘zlar) bo‘limi; 2.solim (tarkibida alif, vov, yoy harflari kelmaydigan so‘zlar) bo‘limi; 3. muzoaf (tarkibida bir harf ikki marta kelgan, takrorlangan so‘zlar) bo‘limi; 4. misol (boshida, o‘rtasida yoki oxirida alif, vov, yoy harflaridan biri kelgan so‘zlar) bo‘limi; 5. uch harfli so‘zlar bo‘limi; 17 Normamatov S. Leksikografiya asoslari. –Toshkent, 2020. –B. 28. 10 6. to‘rt harfli so‘zlar bo‘limi; 7. g‘unnalilar (tarkibida burun tovushlari keladigan so‘zlar) bo‘limi; 8. tarkibida ikki undosh qator kelgan so‘zlar bo‘limi. Lug‘atning bu tartibda tuzilishi arab leksikografiyasi an’analariga mos edi. Muallif lug‘at tuzishda mashhur arab tilshunosi Halil ibn Ahmadning “Kitob- ul- Ayn” lug‘atiga asoslanganini alohida ta’kidlaydi. Lekin Halil ibn-Ahmadning lug‘at tuzish printsipiga to‘la ergashmaydi, uning ayrimlarini rad etdi. Bu haqda u shunday deb yozadi: “Kitobni tuzish oldida Halil ibn-Ahmadning “Kitob-ul-Ayn” asarida tutgan tartibni qo‘llash, iste’moldan chiqqan so‘zlarni ham bera borish fikri menda tug‘ilgan edi. Bu tartib arab tili bilan ikki uloqchi ot singari teng poyga qilib o‘zib borayotgan turk tilini yoritish jihatidan ham yaxshi edi. Lekin men o‘quvchilarning foydalanishi masalasiga asoslandim. Iste‘moldagi so‘zlarnigina berdim, iste’moldan chiqqanlarini tashladim. Men tutgan tartib to‘g‘riroq...” (“Devon”, I, 45-46). M.Koshg‘ariy turkiy tillar qurilishini tasvirlashda qiyosiy metoddan foydalandi. U turkiy tillar leksikasi, morfologiyasi va fonetikasini bir-biriga qiyoslab, ular orasidagi o‘xshash va farqli tomonlarni ko‘rsatdi. O‘zi bu haqda shunday deydi: “Puxta qo‘llanma bo‘lsin deb, har bir qabilaning o‘ziga xos xususiyatlariga qiyosiy qoidalar tuzdim... Bu masalaga qiziqqan mutaxassislarga asarni qo‘llanma qildim...” (“Devon”, I, 47). Mahmud Koshg‘ariy o‘z oldiga qo‘ygan ulkan vazifani a’lo darajada bajardi. Barcha sathdar bo‘yicha turkiy tillarni o‘zaro qiyoslab, umumiy va farqli jihatlarini ajrata oldi. Turkiy tillarni farqli belgilariga ko‘ra dastlab ikki guruhga ajratdi: turklar (chigil, koshg‘ar, arg‘u, barsag‘on, uyg‘ur) hamda ug‘uz va qipchoq qabilalari tillari. Mahmud Koshg‘ariy leksikografiya sohasida dunyo tilshunosligida yuksak cho‘qqiga ko‘tarildi. U XI asrdayoq turkiy so‘zlarning izohli lug‘atini tuzdi. Mahmud Koshg‘ariyga qadar arab tilshunosligida leksikografiya sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishilgan edi. Xususan, Xalil ibn Farohidiy ibn Ahmadning “Kitobul-ayn”, Sibavayhiyning “Al Kitob” singari asarlari arab olamida shuhrat 11 qozongandi. Mahmud Koshg‘ariyning lug‘ati so‘zlarni joylashtirish tamoyili jihatidan ham, lug‘at materiali tomonidan ham tamoman yangi hamda mavjud arab tili lug‘atlariga nisbatan bir necha barobar yuqori turuvchi lug‘at edi. U turkiy tilning amaldagi leksik imkoniyatlarini ko‘rsatmoq uchun turk qavmlari ichida birma-bir yurib, ularning tillaridagi umumiy va o‘ziga xos tomonlarini aniqlashga harakat qildi va buning uddasidan chiqdi. Shu tariqa, tilshunoslikda yangi sahifa ochdi. U qiyosiy-tarixiy tilshunoslik, lingvogeografiya singari tilshunoslik yo‘nalishlariga asos soldi. XI-XII asrlar turkiy lug‘atchilik taraqqiyotida Mahmud Zamaxshariy ham alohida o ‘rin tutadi. Zamaxshariy o‘z davrining buyuk olimi darajasiga ko‘tarildi. U tilshunoslik, adabiyot, jug‘rofiya, tafsir, hadis, fiqh va ilmi al qiroatga oid ellikdan ortiq asarlar yaratdi. Ularning ko‘pi bizgacha yetib kelgan. U arab tili grammatikasiga doir “Al- mufassal” nomi bilan mashhur bo‘lgan “Al-mufassal fi san’at il-i’rob” (“Fleksiya san’ati haqida mufassal kitob”), “Al-muhojat bil-masoil an-naxviya av al-axajiy an-nahviya” (“Grammatik masalalarga oid jumboqlar’), “Al-unmuzaj, fi-n-nahvi” (“Grammatik namunalar haqida”), “Samiym ul-arabiya” (“Arab tilining negizi”), “Al-mufrad va-l-muallif fi-n-nahvi” (“Grammatikada birlik va ko‘plik’), “Al- mufrad va-l murakkab fi-l-arabiya” (“Arab tilida birlik va ko‘plik”), “Al-amaliy fi- n-nahvi” (“Grammatik qoidalarda orfografiya”), “Diyvon ut-tamoyil” (“Assimilyasiya haqida devon”) kabi qator asarlar yaratdi. Yuqorida sanalganlarning o‘ziyoq uning lingvistika sohasida naqadar sermahsul qalam tebratganidan dalolat beradi. Grammatikaga doir asarlari ichida “Al-Mufassal” arab tili morfologiyasi va sintaksisini o‘rganishda eng muhim qo‘llanma sifatida sharqu g‘arbda katta shuhrat qozongan. Lug‘atshunos sifatida dastlab arab leksikografiyasining mavzuviy tamoyili (so‘zlarni lug‘atda mavzuviy guruhlar bo‘yicha joylashtirish) “Al-jibol va-l- amkina va-l-miyoh” (tog‘, manzil va suvlar) nomli toponimik asarini yaratadi. Bu asarda arab tili leksikasiga oid geografik nomlar mavzuviy guruhlarga ajratib izohlangan. Mavzuviy guruh ichida so‘zlar alifbo asosida joylashtirilgan. Unung turkiy lug‘atchilik uchun ham nodir bo‘lgan asari “Muqaddimat ul- 12 adab” (“Adabiyotga kirish”) asari. Asar Xorazmshoh Alouddavla Abdulmuzaffar Otsizga bag‘ishlab yozilgan. Besh qismdan iborat: 1) ot, fe‘l; 3) bog‘lovchilar; 4) ot o‘zgarishlari; 5) fe‘l o‘zgarishlari. Asarda ismlar (otlar) bir qancha mavzuviy guruhlarga ajratilgan. Bular, o‘z navbatida, yana kichik guruhlarga ajratilgan. Masalan, ismlarning hayvon nomlari qismi (bu qism mashhur polyak sharqshunosi A.Zayonchkovskiy tomonidan e‘lon qilingan) o‘n bir kichik mavzuviy guruhchalardan iborat. Bu mavzuviy guruhchalar asarda fasllar deb berilgan. Lekin fasllarning aniq nomlari keltirilmagan. Ularni shartli ravishda quyidagicha nomlash mumkin: - tuya nomlari (71 nom); - tuya a‘zolarining nomlari (25 nom); - tuya jabdug‘ining nomlari (32 nom); - eshak va eshak jabdug‘ining nomlari (42 nom); - qoramol va qoramol a’zolarining nomlari (19 nom); - qo‘y va echki nomlari (42 nom); - qo‘y va boshqa hayvon nishon (belgi)larining nomlari (24 nom); - jun nomlari (11 nom); - yovvoyi hayvon nomlari (93 nom); - ilon-chayon nomlari (59 nom); - hasharot nomlari (52 nom); Mashhur sharqshunos V.V.Bartoldning ko‘rsatishicha, Mahmud Zamaxshariy lug‘atining turkiycha qismida XII-XIII asrlar O‘rta Osiyo turkiy adabiy tilining leksikasi aks etgan. Mazkur lug‘at o‘sha davrda arab tilining iste‘molda bo‘lgan barcha so‘zlari, iboralarini qamrab oladi. Bu so‘zlarning ma‘nolari, etimologiyasi yetarli darajada keng sharhlanadi. “Muqaddimat ul-adab” fors tilidan tashqari, chig‘atoy (o‘zbek), mo‘g‘ul, turk tillariga ham tarjima qilingan. Chig‘atoy tiliga tarjima muallifning o‘zi tomonidan bajarilgan bo‘lishi kerak. Chunki asar Xorazmshoh Otsizga bag‘ishlanganidan, u oson tushunishi uchun arabcha matn bilan birgalikda uning chig‘atoy tiliga tarjimasi ham berilgan. Asaring bir necha qo‘lyozmalari 13 O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda. Asarning bizgacha yetib kelishi tilshunoslikning katta yutug‘i sanaladi. Chunki u o‘zbek tili tarixini o‘rganishda qimmatli va ishonchli material bo‘lib xizmat qiladi. Sadriddin Ayniy: “Muqad-dimat ul-adab” asari o‘zbek tili uchun butun dunyoning xazinasi bilan barobardir”, – deb yozgan edi. “Muqaddimat ul-adab” asrimizga kelib ko‘pchilik tilshunos olimlarning diqqatini tortdi. Ayniqsa, N.N.Poppe va A.K.Borovkovlar uning mo‘g‘ul va o‘zbek tiliga doir qismini tadqiq etdilar hamda butun asarning matnini nashr etishda katta xizmat qildilar. 1926-yilda Buxorodan topilgan, hijriy 989 (milodiy 1492)-yili hattot Darvesh Muhammad tomonidan ko‘chirilgan nusxada “Muqaddimat ul- adab” arabcha matnining birdaniga uch – fors, chig‘atoy (o‘zbek) va mo‘g‘ul tillariga so‘zma-so‘z tarjimasi beriladi. Faqat qisqacha so‘zboshininggina mo‘g‘ulcha tarjimasi beriladi. Mo‘g‘ul istilosidan keyin turkiy xalqlarning katta-katta guruhlari arab mamlakatlariga, xususan, Misrga ko‘chdi va bu yerda oldindan yashab kelayotgan xalqlar: arablar, forslar turkiylar bilan hayot kechira boshladi. Buning natijasida Misrda turkiy tillarni o‘rganish, turkiy tillarni arab tiliga solishtirish, qiyoslash bo‘yicha filologik qo‘llanma va lug‘atlar yaratildi. Bu davrda o‘zbek, uyg‘ur adabiy tillari mustaqil tillar sifatida bir-biridan ajraldi. O‘zbek tilida bir qator badiiy asarlar maydonga keldi. A.K.Borovkov, A.M.Shcherbak singari turkolog olimlarning e’tirof etishicha, “Tafsir”, “Muhabbatnoma”, “Qissai Rabg‘uziy” kabi yodgorliklar o‘zbek tilining ilk yodgorliklari sanaladi. Bu davrda ham turkiy tillarga qiziqish ortib bordi. Turkiy tillarni o‘rganish ehtiyoji tufayli turkiy tillar lug‘ati va grammatikasiga bag‘ishlangan qator asarlar yaratildi. Ana shunday asarlardan biri, “At-tuhfatuz zakiyatu fil lug‘atit turkiya” (“Turkiy til haqida noyob tuhfa”) kitobi, bu asarning muallifi shu kungacha aniqlanmagan. Biroq asar muallifi Mahmud Koshg‘ariy izidan borib, turkiy qabilalar tillarini, ularning o‘zaro o‘xshash va farqli xususiyatlarini belgilashga harakat qilgan. Muallif bu asarida asosan qipchoqlar tilini o‘rganishni 14 tadqiqot uchun ob’ekt qilib olgan. Bu tilni turkman tili bilan qiyoslagan. Uning aytishicha, “eng ko‘p qo‘llanadigan til qipchoq tili... Juda zarur bo‘lgan o‘rinlardagina turkman tiliga murojaat qildim”, – deydi. “Bugungi turkiyshunoslik uchun ham, o‘zbek xalqining kelib chiqishida katta etnik guruh hisoblangan qipchoq shevalari tarixini o‘rganishda ham bu asarning asosiy manba bo‘lishi aniq. “At-tuhfa” (“Noyob tuhfa”) asarining birgina nusxasi bizgacha etib kelgan, Istanbul Valiuddin kutubxonasida saqlanadi. “ Turkiy xalqlar, shu jumladan, o zbek leksikografiyasiningʻ rivojida hanuzgacha muallifi noaniq bo lgan “At-tuhfatuz zakiyatu fil lug atit turkiya” ʻ ʻ (“Turkiy til haqida noyob tuhfa”) asari ham muhim o rin egallaydi. XIV asrda ʻ Misrda yaratilgan bu asar ko proq qipchoqlar tili materiallariga asoslanib yozilgan, ʻ ba zi o rinlarida uning materiallari turkman tili bilan solishtirilgan. Bugungi ʼ ʻ qipchoq guruhiga mansub bo lgan tillarning tarixini, shuningdek, o zbek xalqining ʻ ʻ shakllanishida katta etnik guruh bo lib qo shilgan qipchoq shevalari tarixini ʻ ʻ o rganishda mazkur asar eng mo tabar manba bo lib xizmat qiladi. Asarning yana ʻ ʻ ʻ bir muhim jihati shundaki, unda turkiy tillarning fonetikasi, so z yasalishi, ʻ morfologiyasi, sintaksisi bo yicha bir qancha tadqiqotlar olib borilgan” ʻ 18 . Professor E.Fozilov va M.T.Ziyayevalar “At-tuhfa”ni kirish, leksik- grammatik ocherk, tarjima, so‘zlik, grammatik ko‘rsatkichlari bilan rus tilida 1978- yilda nashr etganlar. Asarning, aslida, qayerda yozilganligi ham munozarali (Misr yoki Suriyada yozilganligi aniqlanmagan). Professor Solih Mutallibov “At-tuhfa”ni 1966-yilda birinchi bor o‘zbek tiliga tarjima qilib nashr etdi. Lug‘atning tuzilishi ham, grammatik ocherkning berilishi ham asar muallifining tilshunoslik bo‘yicha chuqur bilim va tajribaga ega ekanligidan darak beradi. Asar qisqacha kirish, fonetik va grafik ma’lumotdan tashqari, ikki asosiy qismdan iborat, birinchi qismda lug‘at, ikkinchi qismda grammatik materiallar berilgan. Lug‘at tuzish mezonlari va grammatik qoidalari arab tili leksikografiyasi va grammatikasi an’analariga asoslangan. Muallif “men 18 Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. –Тошкент, 2017. – Б. 138 15 bu ishda o‘zimdan oldin yozganlar tajribalariga muvofiq bo‘lishga kirishdim”, – deydi. U o‘zigacha bo‘lgan mualliflar ichida Abu Hayyon nomini alohida tilga oladi. Muallif Abu Hayyon haqida quyidagi fikrni aytadi: “Andalusli ulug‘ shayx alloma, tangri yorlaqagur Sharafitdin Abu Hayyon Muhammad bin Yusuf bin Ali bin Hayyon turkiy tillar xususida yozgan kitobida shunday deydi: “Bundan so‘ng har tilni bilish, uch narsani o‘zlashtirish bilan hosil qilinadi. Birinchisi, har bir so‘z ma’nosini aniqlab bilish. Bu qism “Lug‘atshunoslik” deb ataladi. Ikkinchisi, so‘zlarning ayrim-ayrim holdagi xususiyatlarini o‘rganish. Bu qism “ilmli sarf” deb yuritiladi. Uchinchisi, so‘zning bir-biriga bog‘lanishiga doir xususiyatlarini o‘rganish. Bu qism arabcha “ilmi nahv” deyiladi (9-10-bet). Bu fikrdan ma’lum bo‘ladiki, “At-tuhfa”dan oldin ham shu davrda boshqa olimlar, jumladan, Abu Hayyon ham ana shu kabi lug‘at yaratgan” 19 . Lug‘atda kasb-hunar, savdo, ijtimoiy hayot, tafakkur, o‘simliklar, hayvonlar va boshqa sohalarga oid so‘zlar arab alifbosi harflari bo‘yicha boblarga ajratib izohlangan: hamza harfli (tovushli) so‘zlar; b harfli (tovushli) so‘zlar; t harfli (tovushli) so‘zlar kabi. Har qaysi bobda oldin otlar, keyin fe’llar berilgan. Lug‘at 21 bobni o‘z ichiga oladi. Grammatik ocherkda qipchoq tili morfologiyasi va qisman sintaksisi mumtoz arab tilshunosligi terminlari vositasida tavsiflangan. Asarning bu qismi qipchoq tili grammatik qurilishi haqida ancha tugal tasavvur hosil etihga yordam beradi. Professor A.Nurmonov o‘zining “O‘zbek tilshunosligi tarixi” (-Тошкент: Ўзбекистон, 2002) kitobida asar muallifining lingvistik qarashlarini alohida- alohida sarlavhalar ostida qayd etadi. Jumladan: 1) muallifning mentalingvistik qarashlari; 2) fonetika va grafika bo‘yicha qarashlari; 3) grammatik masalalar; 4) ot va uning grammatik xususiyati; 5) fe’l va uning grammatik xususiyatlari; 6) yordamchi so‘zlar; 7) undovlar; 8) so‘z yasalishi; 9) sintaktik qarashlari kabi. “At-tuhfa” asarining lug‘at qismi “so‘zlar, hamza bilan boshlanuvchilar” tarzidagi sarlavhachalar, “tana qismlari”, “ot ranglari”, “yer va u bilan bog‘liq hamma narsalar”, “o‘rin va zamon bildiruvchi so‘zlar”, “tomonlarni 19 Normamatov S. Leksikografiya asoslari. – Toshkent, 2020. –B. 39-40. 16 bildiruvchilar”, “o‘tgan zamon fe’llari”, “otlar”, “fe’llar” nomi ostida berilgan. Bularning hammasi harflar ostida ma’lum tartibda qayd etilgan, glossariygacha bo‘lgan qismida ham so‘zlar berilib, ularning grammatik shakli ko‘rsatilgan. Haqiqatan ham, “At-tuhfa” asari, o‘zbek tilshunosligi tarixini o‘rganishda o‘ziga xos o‘ringa ega. Kitob muallifining tilshunoslikning barcha sohalari bo‘yicha qarashlari, o‘z mukammalligi, yangiligi, yashovchanligi bilan farqlanadi. Tilning ijtimoiyligi haqidagi fikrlari muallifning hozirgi davr tilshunosligidagi fikrlar bilan uyg‘unlashganligini bildirib turadi. XII-XIV asrlar lug‘atchiligi taraqqiyotida mashhur tilshunos Asiruddin Abu Hayyon al-Andalusiy ning o‘ziga xos o‘rni bor. Arab, fors, turk tillarini mukammal bilgan olim bu tillarning grammatikasi, leksikografiyasi bo‘yicha qimmatbaho asarlar yaratadi. Batrus al- Bo‘stoniy kitobida Abu Hayyonning 50 dan ortiq asarlari nomi berilgan. Abu Hayyon turkiy tillarga bag‘ishlangan 4 ta asar yozgan, shundan bittasigina bizgacha yetib kelgan. Bu kitob “Kitob al idrok li-lison al-atrok” deb nomlanadi va 1312-yilda Qohirada yozib tugallanadi. Tukolog olim N.A.Baskakovning ko‘rsatishicha, “Kitob al-idrok li-lison al- atrok” asari qipchoq tilini o‘rganuvchilar uchun mo‘ljallab yozilgan amaliy qo‘llanma. Asarda turkiy tillar leksikasi va grammatikasiga oid qiyosiy ma’lumotlar ham bor. Asar ikki qismdan iborat: 1) lug‘at; 2) grammatika. Lug‘atda so‘zlar alifbo tamoyili asosida joylashtirilgan. So‘zning lug‘atdagi o‘rni so‘z boshidagi ikki harf (tovush) asosida belgilangan. Izohlangan so‘zlarning ko‘pchiligi qipchoq tiliga oid. Lekin lug‘atda turkman tiliga tegishli deb ko‘rsatilgan so‘zlar ham anchagina. Mana shu faktga tayanib ba‘zi tadqiqotchilar Abu Hayyonning bu asari qipchoq-turkman tiliga bag‘ishlangan asar degan fikrni bildiradilar. “Abu Hayyonning bu asarida qipchoq va turkman tillarining fonetik xususiyatlari ham taqqoslangan. Qipchoq tiliga oid fonetik xususiyatlar sifatida quyidagilar ko‘rsatilgan: 1) so‘z boshida y tovushining kelishi: yip (ip), yilan (ilon); 17 2) g va y tovushlarining o‘rin almashib kelishi: egin – eyin (elka); 3) g‘ va y tovushlarining o‘rin almashib kelishi: bug‘doy – buyday (bug‘doy); 4) g‘ va > v tovushlarining o‘rin almashib kelishi: o‘g‘ul – o‘vul, ag‘uz- avuz; 5) x va q tovushlarining o‘rin almashib kelishi: xo‘ja- qo‘ja. Asarda turkman tiliga oid fonetik xususiyatlar sifatida quyidagilar ko‘rsatiladi: 1) m va b tovushlarining o‘rin almashib kelishi: man – ban; 2) t va d tovushlarining o‘rin almashib kelishi: tamir – damir, tilku – dilku (tulki).” 20 Professor Ahmad Ja’far o‘g‘li asarni, keyin topilgan ikkinchi nusxa bilan solishtirib, uning matnini tuzgan va turk tiliga tarjima qilgan. “Kitob al idrok” asariga olimlarning qiziqishi katta. Bu kitob XIV asr turkiy tillarni o‘rganishda juda katta material beradigan muhim va original yodgorlik. Unda mamluklar davlati hududida mavjud bo‘lgan asosiy dialektlarning leksikasi va grammatikasi haqida ma’lumotlar mavjud. Asarda umumturkiy leksik birliklar bilan birga qipchoq, o‘g‘uz va boshqa dialektlarga xos bo‘lgan so‘zlar beriladi. Ayrim o‘rinlarda grammatik shakllarning u yoki bu dialektlarga taalluqli ekanligi haqida ham ma’lumotlar berilganligi, ayniqsa, muhim. Bu davr lug‘atchiligi taraqqiyotida Jamoliddin Abu Muhammad Abdulloh Turkiy ning ham o‘z o‘rni bor. Bu mashhur olimning tug‘ilgan yili noma’lum. Taxminan, XIV asrning ikkinchi yarmida yashagan. Bizga bu olimning birgina “Kitob bulg‘at al-mushtoq fi-lug‘atit-turk va-l-qifchoq” (“Turk va qipchoq tillariga mushtoqlarni qoniqtiruvchi kitob”) asari etib kelgan. Asarning yagona qo‘lyozmasi Parij milliy kutubxonasining Sharq qo‘lyozmalari fondida 293 shifri bilan saqlanadi. Qo‘lyozma 83 sahifadan iborat. Har bir sahifada 10 ta qator 20 Normamatov S. Leksikografiya asoslari. – Toshkent, 2020. –B. 4 2 . 18 mavjud, bunda 30 ga yaqin turkiy so‘zlar arabcha izoh bilan berilgan. Avval qora siyohda yozilgan arab so‘zlari, so‘ng qizil siyohda turkiy tilda arabcha so‘z va iboralarning muqobili beriladi. Muallif leksikografik materiallarni bob va fasllarga ajratgan. Qo‘lyozma 4 bobdan iborat. Abdulloh Turkiyning bu lug‘ati, ayniqsa, so‘zlarni mavzuiy guruhlarga ajratgan holda qayd etishi bilan, odatda, mavzuviy lug‘atlar tuzishdagi ilk namuna bo‘lishi bilan o‘ta muhim ahamiyatga ega. Lug‘atning birinchi bobi tangrining ismi va unga samoda tobe bo‘lgan mavjudotlarning nomi: tangri, arzu-birchi, yalavach, farishtalar kabi birliklarni qamrab olgan; ikkinchi bobda yer yuzidagi narsalarni ifodalovchi so‘zlar bir necha fasllarda berilgan: a) yer, qir, sirt, yar, o‘rmon kabilar; b) qazilmalar – metall, minerallar, oltin, kumush, qamur, temir va boshqalar; c) tijorat ashyolari: sircha, ibar va boshqalar; d) ichimliklar nomlari: sut, ash, bal; e) qarindoshlik nomlari: ana, o‘g‘lan, og‘ul, qiz va boshqalar. Shu tarzda bob 17 ta faslga ajratilgan. Uchinchi bobda payt ravishlari, o‘rin ravishlari, hafta, kun nomlari, olmoshlar kabilar; to‘rtinchi bobda fe’llar, fe’l shakllari infinitiv ko‘rinishda qayd etilgan. Bu bobda yana so‘zlarni tushunish va o‘zlashtirishni osonlashtirish maqsadida leksikografik materiallar bilan birga ba’zi o‘rinlarda, ayrim grammatik qoidalarni ham beradi. Asarning yozilgan vaqti taxminan 1451-yil, yozilgan o‘rni esa Suriya deb belgilangan. Jamoliddin Turkiyni fan olamiga polyak Ananiyash Zayonchkovskiy olib kiradi. A.Zayonchkovskiy 1938-yilda Varshavada bu nodir manbaning birinchi qismini, ya’ni “ot bobi”ni lotin alifbosida transkriptsiyada polyak va fransuz tiliga tarjimasi bilan arab yozuvidagi matn va faksimillarini e’lon qilgan. A.Zayonchkovskiy 1954-yilda qo‘lyozmaning ikkinchi bobi, ya’ni “fe’l bobi”ni 1958-yilda nashr qiladi. Mashhur olimning ana shu nashri turkologlar tomonidan yuqori baholanadi va muhim manba sifatida qabul qilinadi. Professor Ergash Fozilov “Sharqning mashhur filologlari” risolasida (1971) Abu Hayyon va Jamoliddin Turkiy asarlarida qayd etilgan so‘zlar lug‘atini ham beradi. Mo‘g‘ullar istilosidan keyin turkiy xalqlarning butun-butun guruhlari arab mamlakatlariga, xususan, Misrga ko‘chadi va bu erda oldindan yashab 19 kelayotgan xalqlar: arablar, forslar, turkiylar bilan birga hayot kechira boshlaydi. Arab mamlakatlarida turkiy xalqlar mavqeining oshuvi ular tiliga qiziqishni yanada kuchaytiradi. Misrda turkiy tillarni o‘rganish, ularni arab tiliga solishtirish va bir-biriga qiyoslash bo‘yicha filologik qo‘llanmalar soni ko‘payadi. Ana shunday asarlardan biri – “Kitobi tarjimon turkiy va ajamiy va mug‘uliy” asari. Bu asarning muallifi va yozilgan vaqti aniqlangan emas. N.A.Baskakovning taxminicha, bu asar XIII asrning o‘rtalarida yaratilgan. Mazkur asar tilshunos Abdulla Yunusov tomonidan 1980-yilda nashr etilgan. 21 Asar 76 sahifadan iborat bo’lib, uning asosiy qismi 62 varog‘i – turkcha- arabcha so‘zlik tashkil etadi. So‘nggi 14 betda esa, mo‘g‘ulcha-forscha va arabcha- mo‘g‘ulcha lug‘at berilgan. Asar Misr yoki Suriyada yozilgan deb faraz qilinadi. Yodgorlik bitilgan joyda turkiy xalqlarning qipchoq, o‘g‘uz, turkman urug‘ xalqlari yashaganligi tufayli asarda ularning til xususiyatlari aks etgan. So‘zlikda berilgan har bir bosh maqola arab tilidan tashqari, turkiy, fors va mo‘g‘ul tillari materiallari berilgan. Asosiy qism arabcha-turkiycha lug‘atdan iborat. Asarning fors va mo‘g‘ul tillariga bag‘ishlangan qismlarida mo‘g‘ulcha-forscha va arabcha-mo‘g‘ulcha lug‘at berilgan. “Bu asarning kirish qismida turkiy tillar lug‘ati va grammatikasi bo‘yicha anchagina qo‘llanmalar mavjudligi haqida ma’lumot keltiriladi. Bu ma’lumot o‘sha davrda turkiy tillarni o‘rganish va tavsiflash bo‘yicha ma‘lum an’ana yaratilganidan dalolat beradi. Asar muallifi turkiy til shevalarining ko‘pligi va xilma-xilligini aytib, bulardan ikkitasini alohida ajratib ko‘rsatadi: sof turkiy til va turkman tili (turkmaniy til). Asarda keltirilgan material asosan sof turkiy tilga tegishli, bu til, N.A.Baskakovning ko‘rsatishicha, qipchoq tili (Dashti qipchoq vakillarining tili). Asarda izohlangan turkiycha so‘zlarning soni 1500 ga yaqin. Shulardan 90 tasi turkmancha yoki turkman tili orqali o‘zlashgan so‘z sifatida sharhlanadi”. 22 21 “Таржумон” XIV аср ёзма ёдномаси. Нашрга тайёрловчи Аб дулла Юнусов. – Тошкент: Фан, 1980. 22 Normamatov S. Leksikografiya asoslari. – Toshkent, 2020. –B. 45. 20 Asar kirishdan tashqari to’rt katta qismga bo‘lingan. Birinchi qism “Faqat ismlar haqida” deb nomlangan bo‘lib, u 26 fasldan iborat. Ikkinchi qism “Fe’l masdari va buyruq mayli haqida”. Uchinchi qism “So‘zlarning turlanishi va fe’llarning tuslanishi haqida”. To‘rtinchi qism “So‘zlarning ishlatilishi va boshqa muhim narsalar haqida”. Mazkur lug’at 1343- yilda Xalil ibn Muhammad ibn Yusuf al-Kunaviy tomonidan ko‘chirilgan. Qo‘lyozma Gollandiyaning Leyden kutubxonasida saqlanmoqda. Bu lug‘at ustida ko‘pgina olimlar ilmiy ishlar olib borganlar. Asar muallifi turkiy tillarning xilma-xilligini aytib, ulardan ikkitasini sof turkiy va turkman tilini alohida ajratib ko‘rsatadi. N.A.Baskakovning ko‘rsatishicha, sof turkiy termini qipchoq tiliga nisbatan ishlatilgan. Lug‘at ustozning shogirdga o‘giti tarzida yaratilgan. Masalan, “Harakat nomi – masdarni topmoqchi bo‘lsang, o‘zing xohlagan buyruq fe’lini ko‘rasan, -g‘il qo‘shimchasi bilan tugagan buyruq fe’li bo‘lsa, “-g‘il”ni tashlab, o‘rniga -mak qo‘shimchasini qo‘shasan, buyruq fe’lining masdari hosil bo’ladi. “Tarjumoni turki va ajami va mo‘g‘ali” lug‘ati turkologiyada ilk bor onomastika haqida fikr bildirilgan asardir. Unda antroponimlar va samoviy jismlar (kosmonimlar) nomi guruhlarga ajratilib, ularning etimologiyasiga qisqacha ekskurslar berib boriladi: Aybak, Temir-tash, Xutlaba, Satmaz, Kumush, Aygina, Aqbala (antroponim); Shom, Misr (toponim); Ulkar , Quyash (kosmonim). Lug‘at muallifi turkiy tilda rodlarning yo‘qligini qayd qiladi. Shunga qaramasdan, u jinslarni ifodalovchi bir qator so‘zlarni beradi: ana, qoyin ana, chacha, akachi, anchi, avdash, qiz, kalin, yana, qatun, qiz qarindash, qirnaq, ata, achki ata qarindashi, tay, tig‘a, og‘ul, kuyaku, qoyin ata, kokurdash kabilar. “Tarjumon” tilida keltirilgan so‘zlar leksik qatlami jihatidan turli-tumandir: qulan, qulun, qunaa, qatir, qochqar, tana, chibich, bog‘ra, kiji kabi hayvon nomlari; buldirchin, yabalaq, sag‘izg‘an, kaz, qarlag‘ach, tavshanjil, qartal kabi qush nomlari; alma, ayva, anjir, avsaq, arana, alastik, burla, karitma, qavun, tarbiz, qabaq kabi polizchilik terminlari; ash, at, qavurma, churak, chukat, suklungi, boza, sut, yag‘ kabi oziq-ovqat nomlari; bosu, yachi, yariq, yariqchi, 21 sunu, oqchi, qilij, qalqan, choqmar kabi harbiy terminlar uchraydi. 1.2. XV-XIX asrlar da yaratilgan lug atlarʻ Eski o‘zbek adabiy tili (o‘rta asrlar nazarda tutiladi – XIV asrdan keyingi davr) leksikografiyasi bevosita XII-XIV asrlar lug‘atchiligi ta’sirida shakllandi, deyish mumkin. Mazkur davrda sohibqiron Amir Temur saltanati tashkil topadi. Amir Temur davrining yetuk bilimdoni bo‘lgani uchun o‘zi barpo etgan buyuk imperiya hududida ilm-fan, madaniyat, san’at, arxitekturaning rivojiga alohida ahamiyat beradi. Dunyoning turli joylaridan olimu fuzalolarni saroyga yig‘ib, ularga izzat- ikrom ko‘rsatdi. Ijod qilishlari uchun qulay imkoniyat yaratib beradi. U turkiy (o‘zbek) tilning obro‘-e’tiborini ko‘tarish, uning qo‘llanish doirasini kengaytirish, bu tilni diplomatik munosabatlar, davlatning turli hujjatlari yuritiladigan tilga aylantirishga alohida ahamiyat berdi. Temuriylar saroyida o‘sib-ulg‘aygan Alisher Navoiy Amir Temur niyatini to‘la amalga oshirishga bel bog‘lab, o‘zbek milliy tilini adabiy til darajasiga ko‘tarishda samarali mehnat qildi. Bu davrda Alisher Navoiy asarlariga, ayniqsa, forsiyzabon adiblarning qiziqishi ortadi. Shuningdek, adib asarlarining keng omma tushunishi masalasi ham ko‘zda tutiladi. Ana shu ehtiyojlarni qondirish maqsadida ko‘pgina turkcha- forscha tarjima lug‘atlari yaratildi: Toli Imoniyning “Badoyi al-lug‘at”, Mirza Mehdiyxonning “Sangloh”, “Lug‘ati atrokiya”, “Xulosayi Abbosi”, (“Sangloh”ning qisqa varianti); Muhammad Rizo Xoksorning “Muntaxab al- lug‘at” asari, shuningdek, eski o‘zbekcha-turkcha “Abushqa” lug‘ati kabilar. Bu lug‘atlar, ayniqsa, ma’lum bir adib asarlari bo‘yicha tuzilganligi bilan lug‘atchilik tarixida yangilik edi. Shuning uchun ham, o‘zbek leksikografiyasiga oid bunday lug‘atlar, avvalo, Evropa olimlarining qiziqishini kuchaytirdi. Hatto rang-barang lug‘atlarga boy bo‘lgan arab va fors leksikografiyasi tarixida ham ma’lum adib yoki bir necha adiblar asarlari asosida tuzilgan bunday lug‘atlar mavjud emas. XX asrning 60-yillaridan boshlab o‘zbek olimlari yuqoridagi lug‘atlarning leksikografik xususiyatini o‘rganishga kirishdilar. Alisher Navoiy asarlari asosida 22 tuzilgan lug‘atlarda mualliflar, asosan, eski o‘zbek tiliga xos bo‘lgan so‘zlarni tanlab olis h ni maqsad qilishgan. Alisher Navoiy asarlari tili bo‘yicha yaratilgan dastlabgi lug‘at “Badoe-al- lug‘at” asari. Lug‘at muallifi Toli Imoniy Hiraviy ning hayoti to‘g‘risida ma’lumot yo‘q. Taxallusi (Hiraviy) uning Hirotlik bo‘lganidan, asarni Husayn Boyqaro farmoniga muvofiq yozgani esa uning Alisher Navoiy bilan bir davrda yashaganidan dalolat beradi. Lug‘atning kirish qismida muallif turkiycha lug‘atlardan foydalangani haqida yozadi. Bu ma’lumot o‘sha davrda Hirotda boy turkiycha lug‘atshunoslik an’anasi mavjud bo‘lganini ko‘rsatadi. Bu an’ana, shubhasiz, Mahmud Qoshg‘ariy va boshqa olimlar boshlagan an’anaga borib taqaladi. “Badoe-al-lug‘at”da so‘zlar alifbo tamoyili asosida joylashtirilgan va turkiycha so‘zlarning ma’nolari fors tilida izohlangan. So‘zlar izohida, leksik-semantik ta’rif (izoh, tushuntirish) bilan bir qatorda, fonetik, orfografik va morfologik ma’lumotlar ham keltirilgan. Fonetik- orfografik ma’lumotlar so‘zning talaffuzi (o‘qilishi) va yozilishi xususidagi qoidalardan tashkil topgan. Lug‘at muallifi bir xil yoziladigan so‘zlarni qanday diakritik belgi bilan ta’minlash kerakligiga alohida e’tibor bergan. Lug‘atda so‘zlarning morfologiyasi arab filologiyasi an’analari asosida puxta ishlangan. Otlar bosh kelishikda, birlik sonda, fe’llar esa masdar formasida (-moq va -mak formasida) keltirilgan. Yordamchilar alohida berilgan. Lug‘atning illyustrativ materiali Alisher Navoiyning “Xamsa” va “Chor devon” asarlaridan olingan. Toli Imoniy Hiraviyning “Badoe-al-lug‘at” asari bo‘yicha bir qancha ilmiy tadqiqot ishi amalga oshirildi. Lug‘atning fotokopiyasi bilan ruscha tarjimasi alohida kitob holida A.K.Borovkov tomonidan nashr ettirildi. Alisher Navoiy asarlari asosida yaratilgan lug‘atlardan yana biri – “Abushqa” lug‘ati. Bu lug‘atning nomi ham, muallifi ham noma’lum. Lug‘at ichidagi birinchi so‘z bilan “Abushqa” (qari chol) deb atab kelinadi. Lug‘at “Badoe-al-lugat” asariga ko‘p jihatdan yaqin. “Badoe-al-lug‘at” XV asrda yaratilgan bo‘lsa, “Abushqa” XVI asrning birinchi yarmida yaratilgan. Har ikki lug‘atda misollar Alisher Navoiy asarlaridan olingan. A.K.Borovkovning 23 taxminicha, “Abushqa”ning muallifi “Badoe-al-lugat”ni yaxshi bilgan. Bu lug‘tlar orasidagi yaqinlik ularda ko‘p so‘zlarning bir xil izohlanishi va ularda keltirilgan illyustrativ materialning bir-biriga o‘xshash ekanligida ko‘rinadi. Lekin bu o‘xshashliklar “Abushqa” “Badoe-al-lug‘at”ning ko‘chirmasi ekan degani emas. Bu lug‘atlar orasida sezilarli farq ham mavjud. Masalan, Toli Imoniy Hiraviyning lug‘atida forslar uchun tushunarsiz bo‘lgan eski o‘zbekcha so‘zlarning ma’nolari fors tilida izohlangan, “Abushqa”da esa turklar (usmonli turklar) uchun tushunarsiz bo‘lgan eski o‘zbekcha so‘zlarning ma’nolari turk tilida izohlangan. Shuning uchun bu lug‘atlarning mundarijasi katta farqqa ega. “Abushqa”dagi lug‘at maqolachalari ham “Badoe-al-lug‘at”dagi lug‘at maqolachalaridan farq qiladi. “Badoe-al-lug‘at”da maqolachaning sarlavhasi sifatida fe’lning masdar formasi olinib, boshqa shakllarning barchasi shu forma tagida berilgan. “Abushqa”da esa fe’lning masdar shakli emas, balki fe’lning matnda uchragan shakli sarlavhaga chiqarilgan. Masalan, eskirmak fe’li “Badoe- al-lugat”da izohlanganda, maqolacha sarlavhasiga uning masdar formasi (eskirmak formasi) chiqarilib, misol uning o‘tgan zamon ( eskirdi) formasiga keltirilgan. “Abushqa”da esa eskirdi formasining o‘zi sarlavhaga chiqarilgan. “Abushqa” asari turkologlarning e’tiborini o‘tgan asrdayoq o‘ziga jalb etgan. Eski o‘zbek tili bo‘yicha yaratilgan lug‘atlar ichida “Kelurnoma” lug‘ati ham ahamiyatli. Bu lug‘at Hindistonda, boburiylardan Abu Muzaffar Muhiddin Aurangzeb hukmronligi davrida (XVII asrda) yaratiladi. Asar muallifi Muhammad Yoqub Changiy “Kelurnoma” lug‘atining kirish qismida o‘z asarini Avrangzebning topshirig‘iga binoan yozganini aytib o‘tadi. Lug‘atda eski o‘zbek tiliga tegishli so‘zlarnnng ma’nolari, fors tilida izohlanadi. Fe’llar lug‘atda masdar formasida (-moq, -mog‘ formasida) berilgan. Fe’llarning ma’no xususiyati bilan bir qatorda ularning grammatik kategoriyalari, zamon formalari ham izohlanadi. Bu asar ikki xil lug‘atning ajoyib namunasi. Lug‘at 15 bobdan va 332 fasldan iborat. Ulardan 14 bobi arab alifbosi asosida joylashtirilgan 400 dan ortiq fe’lni izohlashga bag‘ishlanadi. Lug‘atning oxirgi bobi ot so‘zlarga bag‘ishlanadi. Bu bob quyidagi mavzuviy guruhlarga ajratiladi: 24 koinotga tegishli tushunchalar, predmet va hodisalarning nomlari; geografik joylarning nomlari; hayvonlarning nomlari; qushlarning nomlari; odam gavdasi a’zolarining nomlari; qarindoshlik nomlari; qurol-aslahalarning nomlari; sonlar; olmosh, ravish va yordamchi so‘zlar. Muhammad Yoqub Changiyning “Kelurnoma” asari haqida muayyan tadqiqotlar olib borilgan. Bu lug‘at ikki tipdagi lug‘atni – uya va ideografik lug‘atni o‘z ichiga oladi. Fazlullaxon Barlosning “Lug‘ati turkiy” asari o‘zbekcha- forscha lug‘at sirasiga kiradi. Turkolog olim A.Shcherbakning taxminicha, lug‘at XVII asrning oxirida yaratilgan. Asar uch qismdan iborat, uning birinchi qismida eski o‘zbek tilidagi hodisalar fe’lning masdar formasi fors tilida izohlangan, ikkinchi qismida fe’lning boshqa formalari (mayl, zamon kabi formalari) tavsiflangan. Asarning uchinchi qismi otlar talqiniga bag‘ishlangan. Tilshunos A.Ubaydullayev Fazlullaxonning “Lug‘ati turkiy” asari tahlilida lug‘atda so‘zlar izohlarining quyidagi turlarini ko‘rsatadi: -muqobili bilan izohlash; -kengroq izohlash; -umumiy izohlash; -qo‘shimcha ravishda hindcha so‘zlar bilan izohlash 23 . Lug‘atda so‘zlarning talaffuziga oid ma‘lumot ham bor. O‘zbek adabiy tili fonetik sistemasi taraqqiyotini o‘rganishda bu ma’lumotlardan foydalanish mumkin. Mutaxassislarning ko‘rsatishicha, Fazlullaxonning “Lug‘ati turki” asari kamchiliklardan ham xoli emas. Unda ayrim so‘zlarning ma’nosi noto‘g‘ri 23 Убайдуллаев А. “Луғати туркий”нинг лексикографик тадқиқи: Филол. фан. номз. дисс ........ автореф. – Тошкент, 2011. – Б.16. 25 izohlangan. Lug‘atda illyustrativ material ham etarli emas. Ba’zi so‘zlar izohida umuman misollar yo‘q. Bu davr lug‘atchiligida grammatika masalalarini o‘z ichiga olgan lug‘atlar ham uchraydi. Ana shulardan biri Mirza Mehdiyxon ning “Sangloh” lug‘ati. Eski o‘zbek tilidagi 8 000 so‘zni o‘z ichiga olgan mazkur lug‘at “Moboni ul-lug‘at” (“Til asoslari”) nomli grammatik ocherkni ham o‘z ichiga oladi. Mirza Mehdiyxonning to‘liq ismi Nizomiddin Muhammad Hodi al-Husayni as-Safaviy, otasining ismi esa Mirza Muhammad Nosiriy. U asli Astrobodlik, Eron shohi Nodirshoh saroyida muarrix va hattot bo‘lib ishlagan. Mehdiyxon “Sangloh” lug‘atini melodiy 1760-yilda yozib tugallagan (hijriy 1172-1173). Lug‘atning “Moboni ul-lug‘at” nomli grammatikaga bag‘ishlangan qismi muqaddima va tarsifdan (grammatika) iborat. Tarsif qismi olti mabna (qism)ni o‘z ichiga oladi. Muqaddima qismida asarning yozilish sabablari va Alisher Navoiyning bu asar uchun manba bo‘lib xizmat qilgan nazmiy va nasriy asarlarining nomi qayd etiladi. Mehdiyxon bu qismda turkiy tilning fors tilidan ham, arab tilidan ham farq qiladigan o‘ziga xos grammatika qonuniyatlari mavjudligini ta‘kidlaydi. Tarsif qismida arab tilida fe’llarning asosi masdar-infinitiv ekanligi, o‘zbek tilida esa II shaxs, birlik, buyruq maylining shakli ekanligi bayon qilinadi. Fe’lning barcha shakllari shu asosdan hosil bo‘lishini aytadi. Shundan so‘ng fe’lning turli shakllari haqida fikr yuritiladi. Birinchi mabna o‘n bobni o‘z ichiga oladi. Birinchi bobda masdar va uning turli nisbat shakllari haqida ma’lumot beriladi. Ikkinchi bobda esa fe’li moziy (o‘tgan zamon) shakllariga to‘xtaladi. Fe’li moziy shakllariga -di (-ti) , ravishdoshning -p, -ban, sifatdoshning -mish, -gan (-g‘an, -qan, -kan) shakllari hamda fe’lning -maydur shakli kelritiladi. Uchinchi bobda fe’li muzori (hozirgi-kelasi zamon) shakllari tavsiflanadi. Bunday shakllar qatoriga -gay (-g‘ay, -kay, -kay), -sun (sun), -dik, -a va -r shakllari kiritiladi. To‘rtinchi bobda ismi foillar (harakat qiluvchi shaxs- lar nomlari) 26 o‘rganiladi. Bunday fe’llar qatoriga -guchi (-g‘uchi, -kuchi, -quchi), -agan (- g‘an), -r shakllari hamda kasb nomlari hosil qiluvchi -ni, -vul, -gun (-qun, -kun), - chak shakllari kiritiladi. Beshinchi bobda ismi maf’ul atamasi ostida o‘tgan zamon sifatdoshi (-mish, - lig, -lik) -lug, gun (-g‘un) kabi, oltinchi bobda fe’li amr atamasi bilan buyruq mayli shakllari, yettinchi bobda fe’lning bo‘lishsizlik shakllari, sakkizinchi bobda fe’li nafi nomi ostida fe’lning bo‘lishsizlik shakllari hosil qiluvchi qo‘shimchalar sharhi, to‘qqizinchi bobda hol (ravish va ravishdosh) shakllari, o‘ninchi bobda affikslarning o‘zakka qo‘shilish usullari bayon qilinadi. Ikkinchi mabnada fe’l shakllari hosil qiluvchi affikslarning fonetik variantlari va ularning qo‘llanilish xususiyatlari haqida fikr yuritiladi. Uchinchi mabna olmoshlarni o‘rganishga bag‘ishlanadi. Olmoshlar ismi ishora (ko‘rsatish olmoshlari), zamoiri-munfa- sayaa (bunga kishilik olmoshlari va -men, -sen, -biz, -siz kabi bog‘lamalar kiritiladi), zamoiri muttasila (bunga egalik qo‘shimchalari kiritiladi) kabi turlarga bo‘linadi. To‘rtinchi mabnada harf atamasi ostida affikslar ro‘yxati va ularning tavsifi beriladi. Beshinchi mabna esa grammatikalashayotgan olmoq, tushmoq, bilmak, kirishmak, yazmak, ko‘rmak kabi ko‘makchi fe’llar tavsifiga bag‘ishlanadi. Oltinchi mabnada eski o‘zbek orfografiyasi tamoyillari va ayrim so‘zlarning imlosi bayon qilinadi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, Mirza Mehdiyxonning “Moboni ul-lug‘at” asari orqali XVI-XVII asr o‘zbek tilshunosligidagi grammatik tushunchalar haqida tasavvurga ega bo‘lish mumkin. Mirza Mehdiyxon asarining lug‘at qismi “Sangloh” deb nomlangan. Forscha sang so‘zi “tosh” degan ma’noni ifodalaydi. Sangloh (toshli yer) majoziy ifoda, forslar uchun tushunilishi qiyin bo‘lgan turkiy (eski o‘zbek tiliga oid) so‘zlar toshloq, toshli erga o‘xshatilgan. Lug‘at yigirma to‘rt bobdan iborat. Bu boblarda so‘zlar soni bir xil emas. Ba’zi boblarda atigi to‘rt-beshta so‘z berilgan bo‘lsa, ba’zi boblarda mingdan ortiq (hatto ikki minggacha) so‘z berilgan. Lug‘atda, so‘zlar bilan bir qatorda, ko‘plab turg‘un birikmalar, frazeologik 27 ibora va sostavli atamalar ham izohlangan. Mirza Mehdiyxonning asari eski o‘zbek tili grammatikasi va leksikasi bo‘yicha noyob manba sifatida bir qancha ilmiy tadqiqotning ob’ekti bo‘lgan 24 . Xorazmda yashab ijod etgan Muhammad Rizo Xoksor “Muntaxab-al- lug‘at” (“Saylanma lug‘at”) asarini 1798-1799-yillarda yaratadi. Asar izohli lug‘atlar sirasiga kiradi. Unda eski o‘zbek adabiy tilida ishlatilgan arabcha, forscha va ayrim eskirgan o‘zbekcha so‘zlarning ma’nolari eski o‘zbek tilida (ba’zan fors- tojik tilida) tavsiflanad. Asarning kirish qismida muallif o‘sha davrda mavjud bo‘lgan lug‘at va filologik asarlar to‘g‘risida ma’lumot berar ekan, bu asarlarda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni, ayrim so‘zlarning ularda noto‘g‘ri izohlanganini ko‘rsatib o‘tadi. Lug‘at ikki qismdan iborat. Birinchi qismda eski o‘zbek adabiy tilida ishlatilgan arabcha so‘zlar, ikkinchi qismda esa forscha-tojikcha va eskirgan o‘zbekcha so‘zlar izohlanadi. “Muntaxab-al-lug‘at”da hammasi bo‘lib 2400 so‘z berilgan. Xoksor lug‘atining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shuki, unda so‘zlarning to‘gri (asosiy) ma’nosi bilan bir qatorda, ko‘chma (hosila) ma’nolariga ham izoh beriladi. Lug‘atda so‘zlar arab alifbosi tartibida so‘zning birinchi tovushiga (harfiga) qarab 28 bobga taqsimlanadi. Har qaysi bobda so‘zlar oxirgi tovushga (harfga) qarab guruhlanadi. Masalan, alif bilan tugaydigan so‘zlar, be bilan tugaydigan so‘zlar, te bilan tugaydigan so‘zlar kabi. Eski o‘zbek tili bo‘yicha yaratilgan lug‘atlar ichida Fath Alixon Kojariy ning “Lug‘ati atrokiya” asari ham muhim sanaladi. Bu lug‘at XIX asrning o‘rtalarida (1857-1858-yillarda) yaratilgan, mutaxassislar tomonidan yuksak baholandi. Rus turkologi A.Romaskevich bu lug‘at bo‘yicha maxsus tadqiqot olib bordi 25 . Uning 24 Мухиддинов К. “Санглах” Мирзы Мухаммада Махдихана: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Ташкент,1971; Умаров Э. “Бадайи ал-лугат” и “Санглах” как лексикографические памятники и источники изучение староузбекского языка: Автореф. дисс доктора. филол. наук. – Ташкент, 1989. 25 Новый чи гатайско- персидский словарь / «Ми р- Али-Шир» тўплами. – Л., 1928 28 yozishicha, Fath Alixon Kojariyning lug‘ati chigatoy tili (eski o‘zbek tili) bo‘yicha yaratilgan lug‘atlarning eng yaxshisi. Asarning kirish qismida chig‘atoy (eski o‘zbek) tili va Alisher Navoiy asarlari to‘grisida ma’lumot berilgan. Asarning lug‘at qismi uch bo‘limdan iborat: 1) O‘zbekcha-forscha lug‘at; 2) “Maboni-ul-lug‘at” asarining muallifi Mirza Mehdiyxon tushunmagan so‘zlar (o‘n ikki so‘z) izohi; 3) Alisher Navoiy asarlarida ishlatilgan ba’zi forscha so‘zlar izohi. Fath Alixon Kojariyning lug‘ati so‘z ma’nolari izohlarining mukammalligi, Alisher Navoiy va boshqa shoir, yozuvchilarning asarlaridan keltirilgan misollarning ko‘pligi bilan ajralib turadi. Lug‘atda jami 8000 ga yaqin so‘z izohlangan. XIX asrda Sulaymon Buxoriy ning “Lug‘ati chig‘atoyi va turkiy usmoniy” asari yaratildi. Muallif Buxorodagi madrasada o‘qiydi, Turkiyada (Istambulda) hayot kechiradi. Vengriyada turkologlar anjumanida (1860) ishtirok etadi. Uning lug‘at tuzishiga mana shu anjumanda qatnashuvi sabab bo‘ladi. Shayx Sulaymon Buxoriyning lug‘ati taniqli turkolog I.Kunosh tomonidan nemis tiliga tarjima qilinadi va 1902-yilda Budapeshtda nashr etiladi. Asar uch qismdan iborat. Birinchi qism muqaddima, u “Manzumai chig‘atoyi” deb nomlangan. Bu qismda muallif asarning yozilish sababi, o‘zining tarjimayi holi va lug‘atning tuzilishiga oid ma’lumotlarni keltiradi. Ikkinchi qismi “Qavoid” deb nomlangan. Bu qism eski o‘zbek tilining grammatik xususiyatlari tavsiflangan ocherk. Unda muallif, til qurilishiga oid tushunchalar bilan bir qatorda, chig‘atoy tilining o‘ziga xos xususiyatlarini, uning boshqa turkiy tillarga o‘xshash va ulardan farqli tomonlarini ham aytib o‘tadi. Turkiy tillarni bunday qiyoslash asarning yutuqlaridan biri. Sulaymon Buxoriy asarining uchinchi qismini lug‘at tashkil etadi. Unda eski o‘zbek tilida qo‘llanilgan 7000 ga yaqin so‘z va turg‘un birikma usmonli turk tilida izohlanadi. So‘z ma’nolarining izohlari Alisher Navoiy va boshqa adiblarning asarlaridan olingan. Sulaymon Buxoriyning ushbu asari eski o‘zbek tilini o‘rganishda jiddiy va ishonchli manbalardan biri sifatida katta ahamiyatga ega. 29 Mazkur davr lug‘atchiligining asosiy xususiyatlarini lug‘at tuzish tamoyillarining o‘ziga xos tarzda takomillashganida ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, o‘zbek leksikograflari tomonidan, amaliyotga XV asrlardayoq tatbiq etilgan so‘zlarni uyalarga birlashtirish tamoyili, XX asrning ikkinchi yarmida rus lug‘atchiligida qo‘llana boshlandi. Rus tilshunosligida A.Tixanov tomonidan “gnezdovoy prinsip”, ya’ni “uyalarga joylashtirish tamoyili” XX asr oxirlarida birinchi bor qo‘llangan. Shuningdek, bu davr lug‘atchiligida, ayniqsa, grammatik izohga, etimologik izohga, semantik izohga alohida e’tibor qaratilganligi kuzatiladi. Bu holat “Sangloh” lug‘atida izchillik bilan bajarilgan. Jumladan, har bir fe’lning o‘zgarish paradigmalari berilib, so‘ng etimologik tahlil zarurati bo‘lsa, u beriladi, undan keyin ko‘p ma’noli so‘zlarning ma’nolari ma’lum izchillikda, “umumiylik va xususiylik” tamoyiliga asosan berib borilganligi diqqatga sazovor. XV asr o‘zbek lug‘atchiligida yaqin ma’no, ya’ni har qanday so‘zning asosiy, bosh ma’nosini berish, keyin esa uning ko‘chma ma’nolarini qayd etish masalasi hal etilgan edi. Yaqin ma’no har qanday so‘zning nutqqa kirgunga qadar anglanadigan ma’nosi bo‘lsa, ko‘chma ma’no nutqda voqelanuvchi ma’no ekanligi aniq ajratilgan. Bu ham mazkur davr lug‘atchiligining yana bir yutug‘i, xarakterli xususiyati. Bob yuzasidan xulosa Turkiy lug atchilikning shakllanishi davrida yaratilgan Mahmudʻ Koshg ariyning “Devonu lug otit turk” asari, shuningdek, Abu Hayyonning ʻ ʻ “Kitobi al-idrok” va muallifi noma lum bo lgan “Kitob at - tuhfatuz - zakiyati fil - ʼ ʻ lug atit turkiya” asarlari, shuningdek, “Badoe al-lug at”, “Sangloh”, “Lug ati ʻ ʼ ʻ ʻ atrokiya”, “Muntahab al-lug at”, “Abushqa” kabi yana ko plab lug atlar uzoq ʻ ʻ ʻ tarixga ega mumtoz lug atchiligimizning birlamchi manbasi bo lib xizmat qiladi. ʻ ʻ XV asr lug‘atchiligining yana bir xarakterli xususiyati mavzuiy lug‘atlar tuzishga e’tibor qaratilganligi. Ma’lumki, mavzuiy (ideografik) lug‘atlar yaratish Yevropada boshlangan, degan fikr yuradi. Biroq sharq lug‘atchiligi, jumladan, arab va o‘zbek lug‘atchiligi tarixiga e’tibor qaratilsa, bunday lug‘atlar eski o‘zbek 30 adabiy tili shakllangan davrlarda (XV asrdan boshlab) yaratila boshlanganligi kuzatiladi. Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida bunday lug‘at belgilari kuzatilsa, Muhammad Yoqub Changiyning “Kelurnoma” asari bunday lug‘atning ajoyib namunasi ekanligi bilan ajralib turadi. “Kelurnoma”ning o‘n to‘rt bobi 400 dan ortiq fe’llarni izohlashga bag‘ishlangan, sarlavha sifatida infinitivda berilgan fe’ldan so‘ng uning barcha shakllar paradigmasi beriladi. Bu bilan ushbu lug‘at, avvalo, uyali lug‘atning muhim namunasi bo‘lsa, keyingi 15 bobda ismlar va yordamchi so‘zlar izohlanar ekan, ular mavzular asosida joylashtiriladi. (10 ga yaqin mavzuiy guruh qayd etiladi). Demak, bu lug‘at “mavzuiy” (mavzuviy) lug‘atning ham ajoyib namunasi. Keyingi bobda 1300 atrofidagi so‘z 6000 dan ortiq so‘zshakllarni o‘z ichiga olgan holda izohlanadi. Demak, bu lug‘at, birinchi navbatda, uyali lug‘atning, ikkinchidan, mavzuiy lug‘atning ilk namunasi. Eski o‘zbek adabiy tili davri lug‘atchiligida grammatika masalalarini o‘zida qayd etgan lug‘atlarning ham yaratilganligi muhim yangilik. Mirzo Mehdiyxonning “Sangloh” lug‘ati, Muhammad Yoqub Changiyning “Kelurnoma”, Sulaymon Buxoriyning “Lug‘ati chig‘atoyi va turkiy usmoniy” asarlari ana shunday lug‘atlarning namunasi. Shuningdek, Muhammad Rizo Xoksorning “Muntaxab-al-lug‘at” (“Saylanma lug‘at”) asarida so‘zlarning to‘gri (asosiy) ma’nosi bilan bir qatorda, ko‘chma (hosila) ma’nolariga ham izoh berilganligi o‘zbek lug‘atchiligida izohli lu‘g‘atlar yaratilishi uchun ham dastlabgi intilishlar mazkur davrda boshlanganligini ko‘ramiz. Xullas, eski o‘zbek adabiy tili davri o‘zbek lug‘atchiligining taraqqiy etgan holatini aks ettiradi. Bu davrda, umuman, lug‘atchilik tarqqiyotini belgilab beruvchi muhim lug‘atlar yaratilgan, ular dunyo lug‘atchiligining rivojlanishi uchun ham asosiy manbalar sifatida xizmat qiladi. Ayniqsa, Alisher Navoiy asarlarini o‘zlashtirish, tushunishni osonlashtirish ehtiyoji bilan yaratilgan o‘nlab lug‘atlar o‘zbek lug‘atchiligini bu davrda yuqori darajaga olib chiqadi. Keyingi davr lug‘atchiligining shakllanishiga, taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. Bu davr lug‘atchiligi o‘rta asr lug‘atchiligi tarzida tilshunoslik tarixida o‘ziga xos o‘ringa ega. 31 32 II BOB. O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA LUG ATCHILIKʻ ʻ MASALALARI: XX-XXI ASR LEKSIKOGRAFIYASI 2.1. Bosma lug atlar va ularning turlari ʻ O‘zbek lug‘atchiligi tarixida XIX asrning oxiri XX asrning boshlari alohida o‘rin tutadi. Bu davrda xalqlar o‘rtasidagi ma’naviy-ma’rifiy munosabatlarni aks ettiruvchi ikki va uch tilli so‘zlashgichlarning yaratilishi, bunda, ayniqsa, ruscha- o‘zbekcha va o‘zbekcha-ruscha, shuningdek, o‘zbek tilini boshqa Yevropa va xorijiy sharq tillari bilan qiyoslab o‘rganishga mo‘ljallangan lug‘atlarning yuzaga kelganligi ancha e’tiborli. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab o zbek leksikografiyasining keyingi ʻ taraqqiyot davri – bosma ya ni lito-tipografik lug atlar yaratildi. O zbek ʼ ʻ ʻ leksikografiyasida qo lyozma va bosma lug atlarni o zaro bog lovchi manba ʻ ʻ ʻ ʻ “Abushqa” lug ati sanaladi. Bu lug at taxminan 1560-yilda tuzilgan bo lib, ʻ ʻ ʻ muallifi noma lumligi sababli, uni atroflicha o rgangan Sharq va Fapb ʼ ʻ turkiyshunoslari o rtasida ayni shu nom – lug atning boshlang ich so zi “abushqa” ʻ ʻ ʻ ʻ bilan mashhur bo lib kelgan. Bu lug at bir necha asr davomida Alisher Navoiy va ʻ ʻ unga zamondosh bo lgan ayrim shoir va adiblar asarlari tilini o rganishda muhim ʻ ʻ qo llanma vazifasini bajargan va o zidan keyingi davrlarda yaratilgan lug atlar ʻ ʻ ʻ uchun asosiy manba bo lgan. U dastlab venger olimi Arminiy (German) Vamberi ʻ tomonidan 1862-yilda venger tiliga qiskartirib (misollarsiz) tarjima qilingan holda chop etilgan. 1868-yilda esa filologiya fanlari doktori, Imperatorlik (Rossiya) Fanlar akademiyasining haqiqiy a zosi V.V.Velyaminov-Zernov tomonidan nashr ʼ qilingan. V.V.Velyaminov-Zernov lug atni nashrga tayyorlash jarayonida uning ʻ turkiyshunoslikdagi ahamiyatiga, Yevropa turkiyshunoslari tomonidan o rganilishiga alohida e tibor beradi, lug atning bir necha qo lyozmalarini, Navoiy ʻ ʼ ʻ ʻ asarlari uchun tuzilgan boshqa qo lyozma lug atlarni qiyosan o rganadi va shu yo l ʻ ʻ ʻ ʻ bilan lug atdagi kamchilik va nuqsonlarni mumkin qadar bartaraf etishga harakat ʻ qiladi; buning uchun esa Alisher Navoiyning qo‘lyozma va bosma asarlaridan o‘z 33 imkoniyati doirasida bo‘lganlarini sinchiklab mutolaa qiladi; lug at muallifiningʻ she riy “Sababi nazmi kitob...”idan kelib chiqib, lug atga “Allug atun Navoiyya ʼ ʻ ʻ val istishhodotul chig atoiyya” (Navoiy so zlari va chig atoycha daliliy misollar) ʻ ʻ ʻ deb nom qo yadi. Xullas, lug atga yozilgan 31 betlik so zboshida ʻ ʻ ʻ V.V.Velyaminov-Zernov lug at ustida olib borgan tadqiqotlarini, lug atni nashr ʻ ʻ etish tamoyillarini, o zi o rgangan qo shimcha materiallarni o quvchiga batafsil ʻ ʻ ʻ ʻ tushuntirib, lug atni “eng yaxshi chig atoy adiblari asarlarini o ta aniq tushunib ʻ ʻ ʻ olishlari uchun boy materialga ega bo lgan lug at”, deb baholaydi. ʻ ʻ Leksikografiya tilshunoslikning alohida sohasi bo‘lib, ma’lum darajada leksikologiya bilan bog‘liqdir. Uning ikki tarmog‘i bor: 1) lug‘atchilik, 2) lug‘at tuzish bilan bog‘liq nazariy masalalar. Lug‘atlar, o‘z mohiyati e’tibori bilan, ikki tipga bo‘linadi: 1) ensiklopedik, ya’ni qomus lug‘atlar; 2) lingvistik lug‘atlar. Ensiklopedik lug‘at bilan lingvistik lug‘at o‘zaro ikki jihatdan farq qiladi: 1) obyekti jihatidan, 2) so‘zligi jihatidan. Lingvistik lug‘atlarning obyekti so‘zlardir. Bunday lug‘atlar so‘zlarning semantikasi, grammatik xususiyatlari, imlosi, talaffuzi, tarixi, taraqqiyoti, kelib chiqishi va hokazolari haqida ma’lumotlar beradi. Ensiklopedik lug‘atlarning obyekti so‘zlarda ifoda topgan narsa, hodisa, tushuncha, shaxs kabilardir. Bunday lug‘atlarda narsa, hodisa, tushuncha, shaxs haqida ma’lumotlar qayd etiladi. Lingvistik lug‘atlarning so‘zligida umumlashgan ifodaga ega leksik ma’noli barcha turkumdagi so‘zlar, shuningdek yordamchi, modal, undov, taqlid so‘zlar, yuklamalar qayd etiladi. Ensiklopedik lug‘atlarning so‘zligida esa terminlar, tarixiy hodisa nomlari, shuningdek joy, daryo, buyuk shaxs va hokazolarni ko‘rsatuvchi atoqli otlar beriladi. Ensiklopedik lug‘atlarda davlat va jamiyat manfaatlari nazarda tutilgani holda, lingvistik lug‘atlar bu nuqtayi nazardan neytraldir. Aytish mumkinki, bu davr davr lug‘atchiligi O‘rta Osiyoni zabt etish ehtiyojiga bo‘ysundirilgan lug‘atchilik bo‘lgan. L.Budagov, V.Radlov, P.Melioranskiy va boshqa yirik olimlarning turkiy tillarni o‘rganishni nazarda tutishdan ham ko‘ra, ko‘proq xalqni o‘rganishni, bosib olishga xizmat qilishda qo‘l keladigan lug‘atlar tuzish orqali ularni qaram qilishni nazarda tutgan holda faoliyat 34 ko‘rsatganlari ma’lum. Ostroumov, Pantusov, Nalivkin, Nalivkina, Terentev kabi rus davlat xizmati vakillari tomonidan tuzilgan ko‘pgina tarjima lug‘atlari shu ehtiyojni qondirishga xizmat qilgan, deyish mumkin. O‘zbekistonda XX asrning birinchi choragida yaratilgan asosiy lug‘atlar tarjima lug‘atlari xarakterida bo‘lganligi ham shu sababli. “XIX asrning ikkinchi yarmidan turkiy tillar leksikasini izohlovchi o‘nlab maxsus lug‘atlar vujudga kelib, bu lug‘atlarning yaratilishidagi bosh maqsad, asosan, O‘rta Osiyo xalqlari tilini, urf-odatlari va boshqa jihatlarini o‘rganish, ular bilan yaqindan tanishish edi. Bu borada L.Z.Budagovning 2-jildli “Sravnitelniy slovar turesko-tatarskix narechiy” (“Turkiy lahjalar qiyosiy lug‘ati”, 1869-1971), V.V.Radlovning 4-jildli “Opit slovarya turkskix narechiy” (“Turkiy lahjalar lug‘ati tajribasi”, 1893-1911), V.P.Nalivkin va M.Nalivkinalarning 1884-1912-yillarda qayta-qayta nashr etilgan “Russko-sartovskiy sartovsko-russkiy slovar” (“Ruscha- sartcha va sartcha-ruscha”), M.A.Terentevning “Grammatika tureskaya, persidskaya, kirgizskaya” (1875), I.A.Belyayevning “Rukovodstvo izucheniyu sartovskogo yazika” (1906), V.A.Alekseyevning “Samouchitel sartovskogo yazika” (1884), S.Lapinning “Karmanniy russko-uzbekskiy slovar prilojeniyem kratkoy grammatiki uzbekskogo yazika” (1895), A.Afanasevning “Slovar sartovskix slov glavneyshimi grammaticheskimi pravilami” (1908), N.Budzinskiyning “Grammatika sartovskogo yazika russko-sartovskie razgovori” (1910), N.Ostroumovning “Etimologiya sartovskogo yazika” (1910) hamda “Materialы izucheniyu narechiya sartov russkogo Turkestana” (1908) kabi ko‘pgina boshqa asarlar va alohida lug‘atlarni ko‘rsatish mumkin” 26 . Bu davr o‘zbek lug‘atchiligining rivojlanishi, taraqqiyoti haqida fikr yuritar ekanmiz, XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning birinchi yarmi o‘zbek lug‘atchiligi davri, ya’ni jadid ma’rifatparvarlari faoliyati bilan bog‘liq davr lug‘atchiligining o‘rni haqida ham alohida fikr aytishga to‘g‘ri keladi. Inqilobni qo‘llab-quvvatlash va ikkilanishlar davrida (dastlabgi davr) mamlakat taraqqiyoti, 26 Normamatov S. Leksikografiya asoslari. – Toshkent, 2020. –B. 63-64. 35 millat ravnaqini o‘ylab, barcha sohani tiklashni, har sohada dunyo hamjamiyati qatoriga ko‘tarilishni nazarda tutib, ommaning ong, ilm darajasini, ma‘naviyatini yuksaltirish maqsadida ana shu qayd etilgan ziyolilar turli xil lug‘atlar tuzish, rus tilini o‘rganish, ular bilan erkin muloqotni ta’minlash kabi jihatlarni nazarda tutib lug‘atchilik ishiga alohida e’tibor qaratdilar. Ular bu borada qilinayotgan ishlarda, ya’ni ma’rifat yo‘lidagi har bir ish – odamlar bilimini, ongini oshirish, ta’limni yaxshilashda faol ishtirok etdilar. Lug‘atlar tuzish ishida qatnashdilar: 1926-yili G‘ozi Olim Yunusovning “Qisqacha ruscha-o‘zbekcha siyosiy-huquqiy lug‘at”i nashr etildi. Bu lug‘at o‘sha davrda ilk bor yaratilgan terminologik lug‘atlardan. Shuningdek, mazkur lug‘at o‘zbek lug‘atchiligida sohaviy – terminologik lug‘atlar tuzishni boshlab berganligi bilan ham ahamiyatli; Ashurali Zohiriy tomonidan “Ruscha-o‘zbekcha mukammal lug‘at” (2 jildli, 34 000 so‘zli, 1927-1928) tuzildi; S.Rahmatiy, A.Qodiriylar ishtirokida “Ruscha-o‘zbekcha to‘la so‘zlik” (Toshkent- Qozon, 1934 yil. Lug‘atning 1-jildi nashr etilmay qolgan); Elbek tomonidan “O‘zbekcha shakldosh so‘zlar lug‘ati” (1924) tuzildi. Bu lug‘at o‘zbek tilida birinchi bor tuzilgan maxsus lug‘at. Shuningdek, Elbek tomonidan “O‘zbek to‘la so‘zligiga materiallar” (O‘zdavnashr, 1935) asari ham nashr etiladi. Elbek bu asarida o‘zbek tilining etimologik, morfemik lug‘atlarini yaratish borasidagi o‘z nazariy va amaliy qarashlarini bayon qiladi, ular haqida ma‘lumotlar beradi. Ibrohim Davron tuzgan “Ibn Sino asarlarida qo‘llangan arabcha, forscha so‘zlarning izohli lug‘ati” (1922) ma’lum muallif tomonidan yaratilgan asar tili asosida yaratilganligi uchun leksik tanlangan lug‘at sifatida muhim. Abdurauf Fitrat tomonidan “Eng eski turk adabiyoti namunalari” kitobining 3-qismi lug‘atdan iborat (1927). Bu lug‘at darslik materiallari asosida tuzilganligi tufayli o‘zbek lug‘atchiligida yaratilgan birinchi o‘quv lug‘ati hisoblanadi; M.Brilevning “Shokirjon Rahimiyning “Kattalar Yo‘ldoshi” darsligi uchun o‘zbekcha-ruscha lug‘at”i (1927) ham yaratilgan. Bu lug‘at ham o‘sha davr jadid adibi tuzgan darslik asosida yaratilganligi uchun ilk o‘quv lug‘ati. O‘zbek adabiy tiliga asoslangan so‘zlikka ega birinchi o‘zbekcha-ruscha lug‘at K.K.Yudaxinning 1927-yil Toshkentda bosilib chiqqan «Uzbeksko-russkiy 36 kratkiy slovar” nomli lug‘atidir. Uning so‘zligi 9 ming so‘zdan iborat edi. Fan va madaniyatning birinchi tarmoqlariga oid terminologik lug‘atlar yaratila boshladi. Masalan, siyosiy va huquq terminlariga oid lug‘atlardan G.Usupovning «Kratkiy russko-uzbekskiy politiko-uridicheskiy slovar”i 1926-yil, K.Sarimsoqovning «Russko-uzbekskiy administrativno-pravovoy slovar” va 1933- yil Toshkentda, Sh.B.Ilyazovning «Russko-uzbekskiy terminologicheskiy slovar po deloproizvodstvu” (“Ish boshqarishga oid ruscha-o‘zbekcha terminologik lug‘ati”) 1934-yil Toshkent-Qozonda bosilib chiqqandan keyin shu yillargacha harbiy ta’limga, embriologiyaga, anatomiya, fiziologiyaga, ximiyaga, zoologiyaga, geologiyaga, pedagogikaga va lingvistikaga oid bir qancha terminologik tarjima va izohli lug‘atlar yaratildi va nashr etildi. 1927-yilga kelib imlo lug‘ati ham yaratildi. Birinchi “O‘zbek tili imlo lug‘ati”ni A.Alaviy tuzdi va Toshkentda nashr ettirdi. Shundan keyin o‘ndan ortiq imlo lug‘ati nashr etildi. 1957-yilda esa umumiy hajmdagi izohli lug‘at ni tuzish g‘oyasi tug‘ildi. 1969-yil “O‘zbek tilining dialektologik lug‘ati” yaratildi. Shu yili esa ters lug‘at yuzaga keldi. 1972-yilga kelib “ Chastotali lug‘at ” yaratildi. O‘zbek lug‘atchiligida tematik lug‘atga qayta e’tibor berildi. foydalanuvchilarga 1976-yil taqdim etildi. Shu yili yana “ Morfem lug‘at ” ham yuzaga keltirildi. Ikki tilli lug‘atlarning esa tillar bo‘yicha doirasi ancha kengaydi. O‘zbek lug‘atchiligining to‘rt davriga ham o‘z xarakteri bilan mos kelmagan ayrim lug‘atlar bor. Bu lug‘atlar asosan savdo maqsadlari bilan yaratilgan. Bu lug‘atlarning o‘ziga xos tomoni shundan iboratki, 1) ular faqat tarjima lug‘ati bo‘lib, ko‘p tillidir; 2) kichik hajmga ega; 3) so‘zligi tematik usulda joylashtirilgan; 4) so‘zlik ro‘yxati savdo uchun zarur bo‘lgan leksika bilan chegaralangan. Jadid vakillarining yetakchilaridan biri bo‘lgan To‘raqo‘rg‘onlik (Namangan viloyati) Ishoqxon Ibratning “Lug‘oti sitta al sina” (Toshkent, 1901) ko‘p tilli (6 ta til) tarjima lug‘ati ham alohida ahamiyatga ega. Bu lug‘at 1150 o‘zbekcha so‘zni o‘z ichiga oladi, umuman, turkiy lug‘atchilik tarixida XIV asrlarda tuzilgan “Tarjumoni turki va ajami va mo‘g‘uli va forsi” ko‘p tilli lug‘atidan keyingi, 37 o‘zbek lug‘atchiligi tarixidagi birinchi ko‘p tilli lug‘at ekanligi bilan juda muhim. Unda o‘zbekcha so‘zlar rus, arab, fors, turk, hind tillariga tarjima qilib berilgan. Tarjimada asosan ekvivalent bo‘la oluvchi so‘z topishga harakat qilingan. So‘z ma’nolariga esa uncha e’tibor berilmagai. Uning so‘zligi ham, tarjimalari ham bir xilda arab alifbosiga asoslangan transkripsiyada berilgan. kichik hajmda 53 betdan nborat. Lug‘at 1901-yil Toshkentda ko‘p nusxada bosilib chiqqan. Bu davr lug‘atchiligi XIV-XIX asrlar oralig‘ida yaratilgan lug‘atlar ta’sirida shakllandi. Shu bilan birga, yangi davr, ya’ni mustamlakachilik talablari bilan bog’liq ehtiyojlar asosida qaror topdi. Jadidlar faoliyat ko‘rsatgan davrdagi lug‘atchilikning eng xarakterli jihati, yetakchi tomoni shundaki, bu davrda asosan “o‘zbekcha-ruscha” va “ruscha-o‘zbekcha” tarjima lug‘atlarini yaratishga alohida e’tibor qaratildi. Adib Abdulla Qodiriy ning tilshunoslik, xususan, lug‘atchilik bilan ham shug‘ullanganligi ijodining o‘rganilmagan yana bir qirrasini namoyon qiladi. Bu davrda yaratilgan ruscha-o‘zbekcha lug‘atlarning eng muhimlari sirasida S.Rahmatiy bilan hammualliflikda yaratgan “Ruscha-o‘zbekcha to‘la so‘zlik” (2- jild, 34 ming so‘z, Toshkent-Qozon, 1934) tarkibi, so‘z tanlash tamoyillari, so‘zlarning ma’noviy, uslubiy, grammatik tavsiflari, lug‘at maqolalarining to‘laligi jihatdan o‘sha davrda yaratilgan boshqa lug‘atlardan ancha mukammalligi bilan ajralib turadi. “Bu o‘rinda adibning lug‘atchilik sohasidagi faoliyatini o‘zi tomonidan tartib berilgan lug‘atdagi “P” harfi bo‘yicha o‘zbekcha so‘zlikning leksikografik xususiyatlari misolida tahlil qilishni lozim topdik: 1) tarjimada ruscha so‘zlarning o‘zbek tilidagi xalqona variantlarini keltirish. 2) iboralar yordamida izohlash. 3) ko‘chma ma’noli so‘zlar yordamida izohlash. 4) okkazional yasalmalar orqali izohlash 27 . Abdulla Qodiriy so‘zlikning “P” harfini tuzishdan oldin turkiy lug‘atchilik, arab, fors-tojik lug‘atchiligi, usmonli turk lug‘atchiligi va shuning barobarida, rus lug‘atchiligi bilan ham mukammal tanishib chiqqan. Aniqrog‘i, adib lug‘atchilikning nazariy va amaliy masalalarini chuqur o‘zlashtirgan va puxta 27 Normamatov S. Leksikografiya asoslari. – Toshkent, 2020. –B. 65-66. 38 egallagan. Lug‘at o‘sha davr talablari nuqtayi nazaridan “Ruscha-o‘zbekcha to‘la so‘zlik” nomi ostida tuzilgan bo‘lsa-da, ruscha so‘zlarning tarjimasida adibning diqqat markazida mumkin qadar sof o‘zbekcha, xalq tilidagi muqobillarini berish birinchi o‘rinda turganligining guvohi bo‘lamiz, masalan: peremyorzliy – to‘ng‘an, muzlab qolg‘on; peresudchik – g‘iybatchi, so‘zchin (104); petrushka – kashnich, qog‘ursoq (123); panenka – oyimqiz, bikach, qaqajon (13); pag – dara, uchastka, kent (1), pelmeni – chuchvara, barak (45); panel – salmataxta (13); pemza – yong‘irtosh (45); prostinya – choyshab, ro‘ja (453) kabi. Tarjimalardagi to‘ng‘an, so‘zchin, qog‘ursoq, bikach, qaqajon, kent, barak, salmataxta, yong‘irtosh, ro‘ja kabi so‘zlarning keltirilishi muallif xalq tilining ham nodir bilimdoni ekanligini ko‘rsatadi. Yana bir e’tiborli jihat shundaki, ayrim ruscha so‘zning o‘zbekcha muqobili sifatida o‘sha so‘zning adabiy til va xalq shevalaridagi varianti ham keltirilgan: papa – ota, doda (17); papasha – dadajon, ada (17); patat – shirin kartishka (36); perekumitsya – quda, qudag‘aylashmoq, qudayimlashmoq (76); podnos – barkash, xon, la’li (200); podushka – yostiq, bolish, takya (218) kabi . Misollardagi doda, ada, kartishka, qudag‘ay, barkash, la’li, bolish, takya kabi so‘zlar xalq shevalarining nodir boyliklari sanaladi. Adib tarjimada ruscha so‘zning faqat adabiy tildagi shaklini keltirish bilan cheklanishi ham mumkin edi. Biroq xalq yaratgan tilning jozibadorligi, ta’sirchanligi, sehri va butun borlig‘i jonli xalq tilida butunicha mujassam bo‘lishini chuqur anglagan adib jonli xalq tilidagi adabiy tildan farq qiluvchi ayrim so‘z yoki grammatik shakllarni ham keltiradiki, bu holat XX asr boshlarida yuzaga kelayotgan o‘zbek adabiy tilining leksik fondini boyitishga xizmat qilgan, deyish mumkin.” 28 Abdulla Qodiriy tarjimadagi so‘zlar izohini berishda frazemalardan nutqiy ta’sirchanlikni ta’minlovchi uslubiy vosita sifatida unumli foydalangan: povlinitsya – kekkaymoq, kattalik qilmoq (1); perekorobit – egmak, sindirmoq, ko‘nglini og‘ritmoq (74); perekroshivat – uvoqlamoq, uvalamoq, mayda-mayda qilmoq, tit- pit qilmoq (75); kabi . 28 Normamatov S. Leksikografiya asoslari. – Toshkent, 2020. –B. 65-66. 39 Abdulla Qodiriy lug‘atda ruscha so‘zlar tarjimasini izohlab berishda ko‘chma ma’nolarda qo‘llangan bir qator umumiste’mol so‘zlarni, mumtoz adabiyot tilida faol ishlatilgan an’anaviy poetik so‘zlarni mahorat bilan qo‘llagan va o‘ziga xos izohlash usulidan foydalangan: penie – ashula, qo‘shiq, ashula qiluv, sayrov (46); penya – o‘pka, gina (48); perebivatsya – zo‘rg‘a kun ko‘rmoq, qiyinchilik bilan tirikchilik qilmoq (53); pereglyadka – qarashuv, ko‘zlashuv (60); perejiganie – kuydiruv, yondiruv, o‘rtov (67-bet) . Misollardagi sayrov, o‘pka, zo‘rg‘a kun ko‘rmoq, ko‘zlashuv, o‘rtov kabi so‘z va so‘z birikmalarining ma’nolari turli usullarda yuzaga kelgan hosila ma’nolar. Muallifning ruscha so‘zlarning o‘zbekcha muqobillarini o‘z ma’nosidagi leksemalar qatorida ko‘chma ma’nodagi so‘zlar yordamida ham izohlashi o‘quvchini o‘zbek tilidagi so‘zlarning so‘zlashuv va poetik nutq talablaridan kelib chiqqan holda yuzaga keladigan xilma-xil ko‘chma, ramziy ma’nosidan ham xabardor qilishni maqsad qilgan. Lug‘atdagi ruscha so‘zlar tarjimasida Abdulla Qodiriy tomonidan yaratilgan bir qator xarakterli okkazional yasalmalar mavjudligini va muallif tarjimadagi so‘zlar izohini berishda bunday so‘zlardan ham samarali foydalanganligini ko‘rish mumkin: palomnichestvo – ziyoratchilik, hajchiliq (8); pamyatlivost – yodliliq, esda tutuvchanliq (10); peregodovat – yillamoq, yil kechirmak (61); perejitie – uzoq yashov, yashamolliq (68); podyonshik – kunlikchi, mardikor (187); podstavka – xarrak, ko‘targi, taglik (212); pokrov – qopqoq, yopqi, o‘rama (242); priprava – dorivor ta’mlagich (383). Keltirilgan misollardagi hajchiliq, yodliliq, yillamoq, yashamolliq, kunlikchi, ko‘targi, yopqi, ta’mlagich kabi leksemalarning mavjud lug‘atlarda uchramasligi muallifning ijodiy mahsuli ekanligidan, ularning okkazional yasalma ekanligidan dalolat beradi. Afsuski, bu so‘zlar keyinchalik tilimizdan o‘rin topmadi. Demak, adib lug‘at tuzishda faqatgina tilda avvaldan mavjud so‘zlardangina foydalanmagan, balki ba’zi hollarda aytmoqchi bo‘lgan fikrni, ya’ni tarjimadagi so‘z ifodalagan tushunchani aniqroq, ta’sirchanroq ifodalash maqsadida shunga mos so‘zlarni topishga, lozim o‘rinlarda ularni o‘zi yasashga, original tarzda qo‘llashga intilgan. Bu hol Abdulla Qodiriyning 40 so‘zshunos sifatidagi mahoratidan, til boyligiga ijodiy yondashganligidan dalolat beradi. Bu davr lug‘atchiligida ko‘p tilli tarjima lug‘atlarining yaratilganligini ham alohida ta’kidlash lozim bo‘ladi. Ma’rifatparvarlar jadid adibi Ishoqxon Junaydulla Xo‘ja o‘g‘li Ibrat tuzgan “Lug‘oti sitta alsina” (“Olti tilli lug‘at”) asari – o‘zbek lug‘atchiligidagi o‘ziga xos leksikografik asar. “Lug‘oti sitta alsina” ommabop lingvistik lug‘at, keng o‘quvchilar ommasi uchun mo‘ljallangan. Lug‘atda o‘sha davrda yaratilgan boshqa lug‘atlardan o‘ziga xos anchagina sezilarli farq mavjud. Garchi, yangicha g‘oya, yangicha tafakkur, yangicha bilim olish tarafdorlari bo‘lgan ilg‘or jadid ma’rifatparvarlari qatorida bo‘lsa-da, Ibrat “Lug‘oti sitta alsina” asarini yaratishda yangicha yo‘nalishdagi g‘arb lug‘atchiligi tamoyillari bilan birga, an’anaviy sharq lug‘atchiligi printsiplariga ham tayangan. Muallif lug‘atda so‘zlikni joylashtirishda ideografik usulni qo‘llagan, fe’llarni masdar ( chochmak, kesmak, kiymak ), hozirgi-kelasi zamon ( o‘ynar, yog‘ar, xohlar ), o‘tgan zamon ( yotgan, turgan ) hamda buyruq mayllarida ( kelma, o‘rganma ) berilishi; ismlarni esa 37 ta mavzuiy guruhga ajratib, tarjimalarining berilishi jadid davrigacha bo‘lgan sharq lug‘atchiligi, xususan, arab lug‘atchiligi an’analarining ta’sir belgilari. Shuningdek, lug‘at mavzular bo‘yicha “Moziy va amr” (O‘tgan zamon va buyruq mayli), “Almutakallim” (Olmoshlar), “A’zoyi hayvonot” (Jonzotlarning a’zolari), “Asmou ahli qarobat” (Qarindoshlik nomlari), “Asmoi aqsomi taom” (Taom nomlari), “Asmoi nag‘amot” (Musiqa asboblari nomlari), “Aqsomi rang” (Rang nomlari) 9 kabi bir necha bo‘limga ajratilgan va sarlavhalangan. Sarlavhalarning arabcha nomlanishini ham arab leksikografiyasi ta’siri, deb qarash mumkin. O‘zbek leksikografiyasi tarixida dastlabgi terminologik lug‘at ham XX asrning 20-yillarida yaratildi. Nazir To‘raqulov ning “Rus-o‘zbek tilining siyosiy va iqtisodiy lug’atchasi” (Toshkent: Turkiston jumhuriyatining davlat nashriyoti, 1922) bu yo‘nalishdagi dastlabki ish. Taniqli davlat arbobi, publitsist va noshir Nazir To‘raqulovning rus grafikasi alifbosi tartibida tuzilgan, jami 403 ta ruscha siyosiy va iqtisodiy terminning o‘zbekcha tarjimasi berilgan mazkur lug‘ati 41 quyidagi leksikografik xususiyatlarga ega: 1) lug‘atda ruscha siyosiy-iqtisodiy terminlar tarjimasi izohsiz berilgan; 2) ruscha siyosiy-iqtisodiy terminlar tarjimasi izohli tarzda berilgan; 3) siyosiy-iqtisodiy terminlar tarjimasining geneologik tarkibi turlicha; 4) terminlarning izohli tarjimasida omonimiya, antonimiya hodisasi mavjud va muallif terminlarga ijodiy yondashgan; 5) lug’atda ayrim kamchilik va nuqsonlar mavjud. O‘zbek lug‘atchiligining XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asrning 20-30- yillar davri o‘zbek zamonaviy leksikografiyasining shakllanishi uchun poydevor vazifasini o‘tadi. Jadid ziyolilari – tilshunoslar, yozuvchilar, shoirlar, olimlar, pedagoglar tomonidan yaratilgan bir tilli, ko‘p tilli tarjima lug‘atlari, terminologik va o‘quv lug‘atlari ilk lingvistik lug‘at namunalari. Bu davrda yaratilgan lug‘atlar, birinchidan, o‘tmish va zamon tajribalariga asoslanganligi bilan xarakterlanadi, ularda mumtoz sharq va zamonaviy g‘arb leksikografik amaliyoti uyg‘unlashib ketganligini ko‘rish mumkin. Ikkinchidan, asosan, badiiy asar tilini tushunish uchun xizmat qilgan o‘zbek mumtoz lug‘atlaridan farqli ravishda jadid lug‘atlari ko‘proq til o‘rgatish va til ta’limi muammolari bilan bog‘landi. O‘zbek lug‘atchiligi sobiq sho‘rolar davrida ham tez sur’atlar bilan rivojlandi. Bu davrda lug‘at yaratish ishlarida o‘zbek ziyolilari qatorida rus turkolog olimlari ham faoliyat olib borishdi, yaratilgan dastlabki lug‘atlar, asosan, o‘quv-ma’rifiy xarakterga ega edi. Jumladan, E.D.Polivanovning “Kratkiy russko- uzbekskiy slovar” lug‘ati (1926), K.K.Yudaxinning “Qisqacha o‘zbekcha-ruscha lug‘at”i (1927), U.Ahmadjonov va B.Ilyazovning “Qisqacha o‘zbekcha-ruscha lug‘at”i (1931), V.V.Reshetovning “Qisqacha o‘zbekcha-ruscha lug‘at”i (1935) kabi asarlari ana shunday lug‘atlar qatoriga kiradi. 40-yillarning boshlarida 17 ming so‘zli “O‘zbekcha-ruscha lug‘at” (1941) va 30 ming so‘zli “Ruscha-o‘zbekcha lug‘at” (1942) yaratildi. Professorlar T.N.Qori-Niyoziy va A.K.Borovkovlar tahriri ostida tayyorlangan ushbu lug‘atlar so‘zligining tarkibi jihatdan ham, lug‘at maqolalarining to‘laligi jihatdan ham avval nashr etilgan lug‘atlardan ancha mukammal edi. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutining lug‘atshunos olimlari tomonidan 42 yaratilgan 5 jildli “Ruscha-o‘zbekcha lug‘at” (78 ming so‘z; 1950-55) va 40 ming so‘zli “O‘zbekcha-ruscha lug‘at” (1959) lug‘atlarning yaratilishi o‘zbek leksikografiyasida muhim tarixiy voqea bo‘ldi. “O‘zbekcha-ruscha lug‘at” ustida olib borilgan barcha ishlar, ma’lum ma’noda, o‘zbek tilining izohli lug‘atini yaratishga zamin hozirladi. Bu ishlar davomida o‘zbek tilining izohli lug‘ati va o‘zbekcha-ruscha lug‘atlarning tuzilishi uchun umumiy bo‘lgan ko‘pgina masalalar, jumladan, lug‘atda bosh so‘zlarning shakli, so‘z tanlash tamoyillari, so‘zlarning ma’noviy, uslubiy va grammatik tavsiflari, leksikografik belgilar tizimi va boshqa masalalar amaliy ravishda hal etildi. 60 ming so‘z va so‘z birikmasini qamrab olgan 2 jildli “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” (1981), 2 jildli “Ruscha-o‘zbekcha lug‘at” (983-84) hamda 1 jildli “O‘zbekcha-ruscha lug‘at” (1988) larning nashr etilishi o‘zbek lug‘atchiligi tarixida yangi bosqichni boshlab berdi. Bu davrda lug‘atchilikning nazariy muammolariga bag‘ishlangan qator tadqiqotlar ham yuzaga keldi. Jumladan, O.Usmonov, Z.Ma’rufov, S.Akobirov, A.Xo‘jaxonov kabi olimlarning xizmati katta bo‘ldi. Sovet davrida nashr etilgan o‘zbekcha-ruscha lug‘atlarning leksikografik tavsifi (G.M.Mixaylov), o‘zbekcha- ruscha lug‘atlarda so‘z ma’nolarini izohlash printsiplari (Q.O.Sharafutdinova), ikki tilli lug‘atlarda terminlarning o‘rni va tavsifi (S.F.Akobirov), izohli lug‘atlarda sifatlarning berilishi (I.Hamdamova) bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi. O‘zbek tilining turli tarixiy davrlaridagi so‘z boyligini aks ettiruvchi lug‘atlar ham yaratildi. Jumladan, Alisher Navoiy va boshqa mumtoz shoirlarning asarlarini o‘qish va tushunish maqsad qilingan lug‘atlar qatoriga P.Shamsiyev va S.Ibrohimovlar tomonidan yaratilgan “O‘zbek mumtoz adabiyoti asarlarini o‘qish uchun qisqacha lug‘at” (1955), “Navoiy asarlari lug‘ati” (1972) hamda 1983-85- yillarda E.Fozilov rahbarligida yaratilgan shoir asarlarining 4 jildli lug‘ati yuzaga keldi. O‘zbekistonda qadimdan rivojlangan kasb-hunarga oid, turli lahja va shevalarga oid hamda turli terminologik tizimlarga oid lug‘atlar ham yaratila 43 boshlandi. Xususan, S.Ibrohimovning uch qismli “Farg‘ona shevalarining kasb- hunar leksikasi” lug‘ati (1956-59), O.Usmon va R.Doniyorovlarning “Ruscha- inernatsional so‘zlar izohli lug‘ati” (1965; 2-nashri 1972), akademik Sh.Shoabdurahmonov tahriri ostida nashr etilgan “O‘zbek xalq shevalari lug‘ati” (1972) kabilar shular jumlasidan. Bundan tashqari, rus-o‘zbek xalqlari muloqotini takomillashtirishni, munosabatlarni yaxshilashni, tezlashtirishni ko‘zlab, shuningdek, ilm-fan sohalari bilan tanishtirishni nazarda tutib tuzilgan bu davrga xos quyidagi lug‘atlarni ham ko‘rsatib o‘tish o‘rinlidir: T.N.Qori-Niyoziy “Ruscha-o‘zbekcha riyoziyot terminlari lug‘ati” (1931); Husayinxon Niyoziy “Ruscha-o‘zbekcha fizika terminlari lug‘ati” (1932); A.Asqarov, T.Najmiddinov “Normal mikroskopik anotomiyadan lotincha-o‘zbekcha-ruscha terminologik lug‘at” (1933); N.Sayfulmulukov “Ruscha-o‘zbekcha paxtachilik terminlari lug‘ati” (1934); S.Ibrohimov “Paxtachilikka doir qisqacha izohli lug‘at” (1935); N.Kolosovskiy, Z.Saidnosirova “Kimyo terminologik lug‘ati” (1935); G‘.Rahimov va boshqalar. “Ruscha-o‘zbekcha elektronika terminlari lug‘ati” (1937); T.Zohidov “Qisqacha izohli zoologiya terminlari lug‘ati” (1938), A. Hojiyev “O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati” (1974), O.Usmonov “Ijtimoiy- siyosiy terminlar lug‘ati” (1976), Sh. Rahmatullayev “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati” (1978), “O‘zbek tili omonimlarining izohli lug‘ati” (1979), Sh.Rahmatullayev, R.Shukurov “O‘zbek tili antonimlarining izohli lug‘ati” (1980), A.Hojiyev “O‘zbek tili sinonimlari lug‘ati” (1982), Sh.Rahmatullayev “O‘zbek tili frazeologizmlarining izohli lug‘ati” (1983). Y.Yunusov “Fiziologik terminlarning izohli lug‘ati” (1984), X.Bekmuhammedovning “Tarix terminlarining izohli lug‘ati” (1985). Lingvistik lug‘atlar turli maqsadlarda tuziladi. Shu maqsad nuqtayi nazaridan ular quyidagi tiplarga bo‘linadi: 1) tarjima lug‘atlari; 2) izohli lug‘atlar; 3) tarixiy lug‘atlar; 4) etimologik lug‘atlar; 44 5) dialektologik lug‘atlar; 6) qiyosiy lug‘atlar; 7) ters lug‘atlar; 8) orfografik (imlo) lug‘atlar; 9) orfoepik lug‘atlar, 10) morfem lug‘atlar; 11) chastotali lug‘atlar. Tarjima lug‘ati lug‘at tiplari ichida eng uzoq tarixga egadir. Bunday lug‘atlarning taraqqiyoti boshqa tip lug‘atlarga asos bo‘lgan. Tarjima lug‘atlarining taraqqiyoti, faqat boshqa tip lug‘atlar kelib chiqishiga emas, balki mazkur lug‘atga xos bo‘lgan tillarniig grammatikasi, leksikasi, fonetikasi kabilarga e’tibor berilishiga ham sabab bo‘lgan. Tarjima lug‘atlari ikki tipga bo‘linadi: 1) ikki tilli, 2) ko‘p tilli. Ikki tilli lug‘at o‘zbek lug‘atchiligida eng ko‘p tarqalgan lug‘at bo‘lib, o‘zbek tili bilan arab, fors, rus, nemis, ingliz, fransuz kabi tillarning biridan ikkinchisiga tarjimasi asosida yaratilgai. Bizning asrimizdan avval asosan fors tili bilan o‘zbek tili bo‘yicha, hozirgi asrimizda asosan rus, ingliz tillari bilan o‘zbek tili bo‘yicha tarjima lug‘atlar yaratildi. Arab tili bilan o‘zbek tili bo‘yicha tarixda ikkita ikki tilli lug‘at yaratilgan. Nemis, ingliz va fransuz tili bilan o‘zbek tili bo‘yicha lug‘at yaratilishi o‘zbek lug‘atchiligining eng so‘nggi davrlariga to‘g‘ri keladi. Bular, albatta, nemis, ingliz va fransuz tillarini o‘rganish uchun yuzaga keltirilayotgan lug‘atning dastlabki namunalari hisoblanadi. Rus tili bilan o‘zbek tili bo‘yicha esa ko‘p va xilma-xil lug‘atlar mavjud. Bunday lug‘atlar ikki maqsadni ko‘zda tutadi: 1) ona tili bo‘lmagan tildagi matnni o‘qib tushunish uchun yordam berish maqsadida; 2) ona tili bo‘lmagan tilda gaplashish uchun yordam berish maqsadida. Bu ikki maqsad uchun lug‘at ham ikki tilda tuzilgan bo‘lishi shart. Agar lug‘atdan foydalanuvchi ona tilidan boshqa tildagi matnni o‘qib tushunish uchun foydalanmoqchi bo‘lsa, unda qaraydigan lug‘atning so‘zligi o‘sha chet tilda berilib, ona tiliga tarjima qilinadi. Boshqa tilda so‘zlashmoqchi bo‘lgan kishi uchun so‘zlik ona tilida berilib, 45 o‘rganayotgan tilga tarjima qilinadi. O‘zbek tilining barcha leksemalarini izohlashga bag‘ishlangan lug‘at esa umumiy izohli lug‘at . 60 ming so‘zni o‘z ichiga olgan ikki jildli “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” (1981; 2005-2008; 2023) o‘zbek leksikografiyasi tarixida o‘zbek adabiy tilining nisbatan barcha leksemalarini izohlashga qaratilgan lug‘at. Izohli lug‘at so‘zining leksik ma’nolari va qatnashgan frazeologik birlik ma’nolarini izohlab, grammatik xarakteristikasini yoritib beruvchi lingvistik lug‘atdir. Izohli lug‘atda so‘zlikdagi har bir so‘z alohida lug‘at maqolasini tashkil qilib, uning avval grammatik xarakteristikasi beriladi. Keyin arab raqami bilan har bir leksik ma’nosi izohlanadi va adabiyotlardan keltirilgan illyustrativ misol bilan mustahkamlanadi. Maqola oxirida romb belgisi bilan ajratilib, shu so‘z qatnashgan frazeologik birliklar keltiriladi va izohlanadi. Tarixiy lug‘at so‘zlarning qachondan boshlab shu tilda qo‘llana boshlaganini, uning fonetik, grammatik, semantik taraqqiyoti jarayonini ko‘rsatib beruvchi lug‘atdir. Lekin o‘zbek lug‘atchiligida hali bu tipdagi lug‘at yaratilgan emas. Etimologik lug‘at so‘zning kelib chiqishini ko‘rsatib beradigan lug‘atdir. Dialektal lug‘at adabiy til boyligini o‘z resurslari hisobiga taraqqiy ettirish uchun material beruvchi manba sifatida dunyoga keltiriladi. Bunday lug‘at so‘zligida shevalardagi adabiy tildan fonetik va semantik jihatdan farq qiluvchi, shuningdek adabiy tilda bo‘lmagan so‘zlar beriladi. Ular esa transkripsiyada qayd etiladi. So‘zlikdagi so‘z ketidan adabiy tildagi varianti beriladi. Bunday lug‘atlar ba’zi ayrim ilmiy ishlar ketidan ilova sifatida beriladi. Qiyosiy lug‘at bir sistemaga oid tillardagi so‘z boyligini solishtirib, ulardagi tafovut qonuniyatlarini o‘rganish maqsadida tuziladi. Bunday lug‘atlar so‘zligi ham odatda dialektal lug‘atlardagiga o‘xshash transkripsiya asosida beriladi va ulardagi urug‘lar ham ko‘rsatiladi. Tushuntirish qismi esa izohlash yoki boshqa til vositasida kalkalash, variantlash orqali berilishi mumkin. Ters lug‘at so‘zlikda so‘zlarni yozilishi bo‘yicha so‘nggi harfidan boshlab alfavit tartibida beriladigan lug‘atdir. Bunday lug‘at tuzishdai maqsad bir xil 46 affiksli so‘zlarni bir qatorga to‘plash, qofiyali so‘zlarni jamg‘arishdir. Bu tipdagi lug‘at R.Qo‘ng‘urov va L.Tixonovlar tomonidan yaratilib, “O‘zbek tilining chappa lug‘ati” nomi bilan 1968-yil Samarqandda nashr etilgan. Imlo lug‘ati ning vazifasi so‘zlarning ma’lum imlo qoidasi asosida yozilishini ko‘rsatishdir. Orfoepik lug‘at so‘zlarning to‘g‘ri talaffuz etilishini ko‘rsatib berish uchun tuziladigan lug‘atdir. Bu tip lug‘atlarda so‘zlikdagi har bir so‘zning ketidan transkripsiya orqali ularning talaffuzi, agar shu so‘zning oxirida affiksatsiyada o‘zgarish ro‘y beradigan bo‘lsa, shu o‘zgarishlar ko‘rsatiladi. Masalan, bunday lug‘atda so‘zlar quyidagicha beriladi: past (pas); pastak (pastag); pastki (paski); pastqam (pasqam) Bu tipdagi lug‘at M.Sodiqova va U.Usmonova tomonidan yaratilgan va 197-yil Toshkentda “O‘zbek tilining orfoepik lug‘ati” nomi bilan nashr etildi. Lug‘at so‘zligida faqat tub (asliy) so‘zlar berilgan bo‘lib, ular 3800 tadir. Morfem lug‘at so‘zlarni morfemalarga ajratib ko‘rsatadigan lug‘atdir. Uning tuzilishi deyarli imlo lug‘atidan farq qilmaydi. Lekin uning so‘zligidagi so‘z morfemalari chiziqcha orqali ajratilgan bo‘ladi. Masalan, sin/dir/il/moq, sin/dir/ish, sin/dir/ish/moq, sin/dir/moq, sin/dir/tir/moq, sin/dir/uv/chan, sin/dir/uv/chan/lik kabi. Bu tip lug‘at A.G‘.G‘ulomov, A.N.Tixonov, R.Q.Qo‘ng‘urovlar tomonidan yaratildi va 197-yil Toshkentda “O‘zbek tilining morfem lug‘ati” nomi bilan nashr etilgan. Lug‘at so‘zligi 40 ming so‘zdan iborat. Chastotali lug‘at so‘zlikdagi so‘zlarning ma’lum nutq yoki kontekstda ishlatilish miqdori yoki foizini ko‘rsatadigan lug‘atdir. Bu tip lug‘atlar so‘zligidagi har bir so‘z yoniga uning obyekt bo‘lgan nutqda qo‘llangan, miqdori yoki foizi qayd etiladi. Undan keyin o‘sha so‘z qaysi ma’noda qayd etilishi ham beriladi. Ayrim chastotali lug‘atlarda esa qaysi ma’no bilan kelish chastotasi ham qayd etilishi mumkin. Bu tip lug‘atlar turli hajmdagi lug‘atlar tuzishda so‘zlik chegarasini belgilash, chet tilini o‘rganishda qaysi so‘zlar o‘zlashtirish minimumi ekanligini aniqlash uchun yordam beradi. 47 Alfavit tartibli lug‘atlarda so‘zlikni tarkib toptirgan so‘zlar ro‘yxati alfavit tartibida beriladi. Unda so‘zlar avvalo birinchi harflari asosida, har bir harf doirasida esa ichki harflari alfaviti tartibida joylashtiriladi. Leksikografiyada so‘zning birinchi harfi bo‘yicha qilingan tartib “sirtqi tartib”, keyingi harflar bo‘yicha qilingan tartib “ichki tartib” deb yuritiladi. Hozirgi o‘zbekcha lug‘atlar deyarli alfavit tartibli lug‘atlardir. Chunki alfavit tartibli lug‘atlar foydalanish uchun nihoyatda qulayligi bilan xarakterlanadi. Tematik lug‘atlarda so‘zlikni tarkib toptirgan so‘zlar ro‘yxati ma’lum temalarga bo‘lib beriladi. Ro‘yxatni temalarga bo‘lish turli ko‘rinishlarda bo‘ladi. Ko‘p hollarda ular avval so‘z turkumlari bo‘yicha ajratib olinib, keyin ot, sifat, fe’l turkumiga oid so‘zlar ichki tematik bo‘linishlar bilan beriladi. Ba’zan esa so‘zlik to‘g‘ridan-to‘g‘ri tematik qismlarga, uning ichida turkumlarga ajratiladi. Uning ichida alfavit tartibi qo‘llanishi ham mumkin. O‘zbek lug‘atchiligi tarixida ensiklopedik lug‘atlarni yaratish keyingi vaqtlarda yo‘lga qo‘yildi. 1950-yillardan boshlab ba’zi fanlarga oid terminologik ensiklopedik lug‘atlar yaratildi. 1966-yildan to‘la “O‘zbek sovet ensiklopediyasi”ni tuzishga kirishilgan. Mustaqillik qo‘lga kiritilgandan so‘ng O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi nashr etildi. Bu ensiklopediya 14 jildli universal milliy ensiklopediyadir. O‘zMEda O‘zbekiston Respublikasi haqidagi materiallar bilan birgalikda umumbashariy ma’lumotlar ham berilgan. O‘zMEning 1-11-jildlarida umumiy hajmi 1600 nashriyot-hisob tabog‘ini tashkil etgan qariyb 50 ming maqola berilgan. Ensiklopediyadagi maqolalarning 60 foizi ijtimoiy, qolgan 40 foizi esa tabiiy fanlar bo‘yichadir. O‘zMEda ko‘pgina zamonlar va xalqlarga mansub mashhur shaxslar, kashfiyotchilar, sayyohlar, fan, texnika, adabiyot va san’at namoyondalari, taniqli davlat va siyosat arboblari to‘g‘risida maqolalar kirgan. O‘zME 1-11-jildlarida faqat adabiyot sohasidan 56,124 muallif tabog‘ida 1538 ta maqola (12-jildda bu sohadan 10,3 muallif tabog‘idagi hajmda) maqola o‘rin olgan. Tilshunoslik sohasidan 22,162 muallif tabog‘i hajmida 538 ta maqola, madaniyat va san’at sohasidan 94,19 muallif tabog‘ida 4000 dan ziyod maqola berilgan. O‘zME 1-jildi O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti 48 Islom Karimovning “O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi o‘quvchilari”ga yo‘llagan tabrigi bilan boshlangan. O‘zMEning 12-jildi maqolalari faqat O‘zbekiston haqidadir. 12-jildiga kiritilgan maqolalar, oldingi jildlardagi kabi alifbo tartibida emas, muayyan mavzu bo‘yicha joylashtirilgan. Kitob shartli ravishda 17 bo‘limga bo‘lingan. Har bir bo‘lim o‘zining mohiyatidan kelib chiqib boblarga, ular esa bandlarga ajratilgan. Shu tarzda ensiklopediya bo‘limlaridan muayyan mavzuni ochib beradigan, bir tizimga solingan batafsil axborotlar berilgan. Bu jildda mamlakat tarixi mustaqillik yillarida qabul qilingan davrlashtirish asosida eng qadimgi davrlardan to hozirgi kungacha xronologik tarzda izchil yoritilgan. Ensiklopediya sahifalaridagi maqolalarda mamlakatning bugungi kundagi hayoti o‘zbeklarning bunyodkorlik mehnati va yutuqlari haqida ma’lumot berilgan. Ensiklopediyani tayyorlashda besh mingga yaqin muallif va taqrizchilar qatnashgan. Mustaqillik mafkurasi bilan sug‘orilgan turli lug‘atlar, xususan, N.Mirza y evning “ O‘zbek etnografizmlarining izohli lug‘ati ” (1991), N.To‘xli y ev, A.O‘lmasovlarning “ Ishbilarmonlar lug‘ati ” (1993), “ Mustaqillik ilmiy-ommabop lug‘ati ” (1994), S.Qora y evning “ O‘zbekiston toponimlarini hosil qiladigan asosiy terminlar va boshqa so‘zlar lug‘ati ” (2001), A.Hojiyevning “ Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati ” (2002), Sh.Rahmatulla y evning “ O‘zbek tilining etimologik lug‘ati ” (2002), “ Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar (qisqa izohli tajribaviy lug‘at) ” (2002), 12 jildli “ O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi ” (2000 - 2006), E.Begmatov, N.Uluqovlarning “ O‘zbek onomastikasi terminlarining izohli lug‘ati ” (2006), “ Ish yuritish bo‘yicha elektron lug‘at ” (2006) singari lug‘atlar yaratildi. Ulardan xalqimizning boy ma’naviy xazinasi o‘z o‘rnini topdi. Ma’lumki, so‘nggi o‘n yillikda leksik sathni tadqiq etishga qiziqish yanada kuchaydi. I.Qo‘chqortoev, Sh.Rahmatullayev, H.Ne’matov, R.Rasulov, A.Nurmonov, N.Mahmudov, M.Mirtojiyev, O.Bozorov, B.Mengliyev, Sh.Iskandarova, A.Sobirov, M.Abdiyev, R.Safarova, M.Narziyeva, Sh.Orifjonova, B.Qilichev, G.Ne’matova, N.Nishonova va boshqa tadqiqotchilar tomonidan leksik 49 sathning sistemaviy-struktur xususiyatlari tadqiq etildi, uning keyingi istiqbollari belgilab berildi. Bu narsa leksikologiya bilan parallel ravishda rivojlanuvchi, o‘zida muayyan davrda yashagan xalqning ijtimoiy hayoti, kasb-kori, qiziqishlari, intilishlari, ilm-fani, madaniyati va san’atini to‘liq aks ettiruvchi leksikografiya – lug‘atshunoslik takomiliga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Lug‘atlar “ milliy tillar nutq madaniyatining qudratli quroli bo‘lishi bilan birga, ayni zamonda ana shu madaniyatning mahsuli hamdir ” . Shu ma’noda inson hayotida lug‘atlarning o‘rni beqiyos: o‘zimiz bilmagan, tushunmagan narsalarning izohini lug‘atlar yordamidagina anglab y etamiz. Zero akademik L.V.Shcherba ta’kidlaganidek: “Milliy tillarning lug‘atlari haqiqiy xazina, milliy tushunchalar, millat hayoti va aqlining o‘ziga xos qomusidir”. Bundan o‘zbek tili lug‘atlari ham mustasno emas. 2.2 Zamonaviy lug atlar va ularning bugungi kundagi ahamiyatiʻ Keyingi yillardagi axborot-kommunikatsion texnologiyalarning jadal rivoji tilshunoslik, xususan, leksikografiya sohasida ham yangi tipdagi lug‘atlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratmoqda. Kompyuter tarjimasi, tahriri, tahlili, elektron lug‘atlar, tezaurus va milliy til korpuslarining yaratilishi fikrimizning dalili. Ayniqsa, zamonaviy elektron lug‘atlar tuzish va undan foydalanish madaniyatini shakllantirish til imkoniyatini egallashda samarador ekanligini asoslashga hojat yo‘q. XXI asr axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi, global “o‘rgimchak to‘ri”ning dunyoni qamrab olishi natijasida on-line lug‘at larning yaratilishi aynan lug‘atchilik sohasida zamonaviy so‘zining o‘z mohiyatini to‘la- to‘kis saqlab qolishiga imkon yaratdi. On-line lug‘atlargina davr bilan baravar qadam tashlaydi va undagi har bir yangilikni qayd etib borish imkoniga ega. Kompyuter texnikasining paydo bo‘lishi va rivojlanishi dasturiy ta’minot yaratuvchilari oldiga yangi tipdagi lug‘atlarni, ya’ni elektron lug‘atlarni yaratish vazifasini qo‘ydi. Bu tip lug ‘ atlar leksikografiya tarixida yangi burilish yasadi. Aynan hozir an’anaviy qog‘oz lug‘atlardan ayri holda yangi, qulay va tezkor lug‘at 50 shakli tilshunoslik maydonga chiqdi. Chunki an’anaviy lug‘atlardan ko‘ra yangi tip lug‘atlar bir qator qulayliklarga ega. Yagona noqulaylik tomoni uning kompyuter texnikasiga bog‘liqligidir. Zamonaviy elektron lug‘atlar bilan kompyuter lug‘atlar bilan aralashtirmaslik lozim. Kompyuter lug‘atlar foydalanuvchilar uchun kompyuter dasturlarini yaratishda qo‘llaniladi. Elektron lug‘at – lug‘atning elektron ko‘rinishi. Elektron lug‘at – so‘zlar, iboralar tarjimalarini lug‘atlardan qulay va oson izlash imkonini beruvchi, qidiruv dasturi asosida ishlovchi lug‘at. Bunday lug‘atlar оn-line yoki off-line ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Hozirgi paytda chet tillarni o‘rganish jarayonida yangicha yondashuv sifatida elektron lug‘atlardan foydalanish ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishda qo‘l kelmoqda. Shu sababdan ham o‘zbek, rus va ingliz tillari bo‘yicha umumiy elektron lug‘atlar dasturini ishlab chiqish dolzarb masalalardan biri. Elektron lug‘atlar an’anaviy lug‘atlarga qaraganda bir qator afzalliklarga ega. Zamonaviy elektron lug‘atlar nafaqat o‘zining so‘z boyligi bo‘yicha, balki lug‘atdagi mavjud so‘zlarni tezda qidirib topish imkoniyatining mavjudligi bilan ham ajralib turadi. Xorij va rus tilshunosligida elektron lug‘atlar juda ko‘p miqdorda yaratilgan. Ikkita eng mashhur lug‘at xususida to‘xtalsak, Abbyy kompaniyasi tomonidan Lingvo , MediaLingva firmasi tomonidan MultiLeks lug‘atlari yaratilgan. MultiLeks – elektron lug‘ati. MediaLingva kompaniyasi MultiLeks lug‘atini yaratishda taniqli badiiy asarlar manba qilib olingan. Firma saytida ta’kidlanishicha, elektron lug‘at asosini shu paytgacha o‘qituvchilar, talaba va o‘quvchilar, tarjimonlar o‘rtasida dong‘i ketgan eng sara adabiyot durdonalari tashkil qiladi. MediaLingva firmasining vazifasi – an’anaviy lug‘atlarni elektron shaklga o‘tkazish. Shu sababli MultiLeks kompaniyasi katta hajmdagi rus-ingliz, nemis, fransuz, ispan, italyan, portugal va ko‘p tili lug‘atlarni, izohli, ixtisoslashgan leksikani tarjima qilish uchun mavzuviy lug‘atlar yaratdi. Bu tip lug‘atlar turli kompyuter dasturlarini yaratishda, foydalanuvchilarning ehtiyojini qondirishda xizmat qilib kelmoqda. MultiLeks lug‘ati manbai sifatida 51 A.D.Apresyan tahriri ostida nashr etilgan “Yangi katta inglizcha-ruscha lug‘at”i olingan. Iqtisodiy-moliyaviy, huquqiy, me’morchilik, noshirchilik ishlari bo‘yicha manbalar kengaytirilgan nashriga qo‘shilgan. Ammo bu lug‘at ayrim kamchiliklardan ham holi emas. Birinchidan, an’anaviy lug‘atlar til nuqta y i nazaridan o‘n yilga kech qoladi. Elektron lug‘atlarni esa har kuni yangilash imkoniyati bo‘ladi. Ikkinchidan, mingdan ortiq lug‘at maqolalari malakali leksikograflar tomonidan yaratilsa-da, ayrim xatolarga yo‘l qo‘yiladi. Uni qayta- qayta to‘g‘irlash imkoniyati bo‘lmaydi. Elektron lug‘atda esa, doimiy ravishda to‘g‘irlash imkoni bo‘ladi. Lingvo – elektron lug‘ati. Abbyy kompaniyasi tomonidan yaratilgan yirik Lingvo7.0 lug‘ati yuridik, tibbiy, iqtisodiy, moliyaviy an’anaviy lug‘atlarning litsenziyalangan sifrlangan shakli hisoblanadi. Lingvo tarkibini firma lingvistik markazi rahbari Vladimir Selegey rahbarligidagi guruh ishlab chiqqan. Ular doimiy ravishda lug‘at tarkibini boyitib borishadi, xatolar to‘g‘irlanadi. Shuning uchun ham bu lug‘at kundalik leksikaga juda yaqin. Abbyy kompaniyasi Internet orqali foydalanuvchilar uchun ham lug‘atni to‘ldirish imkonini bergan bo‘lib, ular lingvo/dictionaries/index.htm. sayti orqali shaxsiy lug‘atlarini ro‘yxatdan o‘tkazishadi. Foydalanuvchilarning bu shaklda Internet hamkorlariga aylantirish leksikografiya ishini yengillashtiradi. Hozirgi kunda 23 ta turli tipdagi lug‘atlar foydalanuvchilar tomonidan qo‘shilgan. Lingvo-7.0 lug‘ati bir million ikki ming lug‘at maqolasini o‘z ichiga oladi. Lug‘at maqolalari izchil ishlab chiqilgan bo‘lib, eng katta lug‘at maqolasida yigirma besh mingdan ortiq belgi qo‘llanilgan. Kompyuter va lug‘atshunoslik o‘rtasidagi o‘zaro muvofiqlashuv o‘tgan asrning 60-yillaridan boshlangan. Bu yillarda Brown korpusi, 1978-yilda avtomatik tekshiruvchi hamda tilni qayta ishlash uchun maxsus kodlangan zamonaviy ingliz tilining Longman lug‘ati (Longman Dictionary of Contemporary English) yaratildi. Ma’lumotlar qidirish, avtomatik referatlash va mashina tarjimasiga mo‘ljallangan avtomatik lug‘atlar foydalanuvchi uchun lug‘atdagi maqolalarning strukturasi va interfeysiga ko‘ra alohida ko‘rinishga ega bo‘ladi. Elektron lug‘atlardan foydalanish dasturiy ta’minot sifatida (offline 52 dictionary) hamda Internet tizimida (online dictionary) avtomatik qidiruv tarzida foydalaniladi, ularning har biri foydalanuvchining kuchini tejaydi. Elektron lug‘atlarda hajm ixchamlashadi. Yigirma besh kilogrammlik hajmga ega bo‘lgan kitoblar o‘n grammlik kompakt-diskka joylashadi. Asosiysi bu emas. Zamonaviy elektron lug‘atlar biror so‘z yoki so‘z birikmasini tez sur’atda topish imkonini yaratadi. An’anaviy lug‘atda u yoki bu so‘zlarning tuzilish kompozitsiyasi aks etgan izohlar qay holatda berilishi qamrab olinsa, elektron (avtomatik, kompyuter) holatdagi lug‘atni yaratish tamoyillariga ko‘ra foydalanuvchilar uchun maxsus kompyuter formatida yoki muayyan tarkibiy qism dasturi sifatida yaratish masalalari nazarda tutadi (masalan, mashina tarjimasi). Axborot texnologiyalari asrida fan-texnika taraqqiyoti o‘zbek tilshunosligi oldiga ham muayyan vazifalarni qo‘ymoqda. Ayniqsa, o‘zbek kompyuter lingvistikasini yo‘lga qo‘yish, uning istiqbolli rejalarini belgilash zarurati kuchaygandan kuchaymoqda. O‘zbek kompyuter leksikografiyasiga nazar tashlasak, bir qancha elektron lug‘atlarga yaratilganligiga amin bo‘lamiz. Jumladan, “Elektron online lug‘at” o'zbekcha-ruscha, ruscha-o'zbekcha, inglizcha-o'zbekcha elektron lug‘at dasturlaridan foydalangan holda yaratilgan. “Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug‘ati”ning o‘zbek tilidagi ikkinchi nashri davlat xizmatchilari, o‘qituvchilar, turli ta’lim muassasalarining talabalari, shuningdek aholi o‘rtasida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish, shuningdek shu sohadagi bilimlarni oshirish maqsadida yaratilgan. Lug‘at 4000dan ortiq zamonaviy atamalar va tushunchalar, shuningdek ko ‘ p qo ‘ llaniladigan qisqartmalarni qamrab olgan. Ikkinchi nashr (birinchi nashr 2004 yilda chiqarilgan edi) 450dan ortiq diagrammalar, rasmlar, fotosuratlar va logotiplarni o‘zida jamlagan, undagi atamalar grafik jihatdan ancha ko‘proq to‘ldirilganligi ham lug‘atning o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Lug‘at AKT sohasidagi mutaxassislar, shuningdek aholi uchun zamonaviy kompyuter texnologiyalari bo'yicha bir vaqtning o‘zida ham ma’lumotnoma, ham darslik 53 bo‘lib xizmat qilmoqda. Lug‘atning birinchi nashrini http://solver.uz/index.php yoki http://solver.uz/dictionary.php saytidan, ikkinchi nashrini http://slovar.olam.uz/ saytidan toppish imkoni bo‘ladi. O‘zbegim Dasturlari “ IBORA ” lug‘ati – keng qo‘llanadigan so‘zlarning uch tillik elektron lug‘atidir. Lug‘at O‘zbegim Dasturlari tahririyati leksikograflari tomonidan tuzilgan va ish jarayoniga O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi A.Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti, A.Navoiy nomidagi O‘zbekiston milliy kutubxonasi, Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi, Markaziy bank, Pedagogika universiteti va boshqa tashkilotlar mutaxassislari jalb qilingan. Leksik bazalar tuzilishida ko‘pgina zamonaviy adabiyotlar bilan birga sovet davrigacha va sovet davrida nashr qilingan adabiyotlar materiallari ishlatilgan. Lug‘atning uch lingvistik bazalariga 120 000 dan ortiq lug‘aviy maqolalar to‘plangan. Dastur tizimi olti tarjima yo‘nalishlaridan foydalanishni ta’minlaydi: o‘zbekcha-inglizcha; o‘zbekcha-ruscha; inglizcha-o‘zbekcha; inglizcha-ruscha; ruscha-o‘zbekcha; ruscha-inglizcha. Bundan tashqari, 30 dan ortiq geografiya va meteorologiya, ijtimoiy-siyosiy, moliya-bank, ish yuritish, yuridik, tibbiyot, pedagogika, logopediya va mehnat ta`limi, elektrotexnika, silikatlar texnologiyasi, qishloq xo‘jaligi, matematika, aloqa, axborotlashtirish sohasi, qurilish, paxtachilik, to‘qimachilik, psixologiya, sport, harbiy soha bo‘yicha ruscha-o‘zbekcha atama va ifodalar bazasi lug‘atlari yaratildi. Masalan, “Uch tilli ommabop lug‘at” ma’lumotlar bazasi”, “O‘zbek- Qoraqalpoq (Qoraqalpoq-O‘zbek) ikki tilli elektron lug‘ati”. Ammo o‘zbek tilida elektron frazeologik lug‘at hali yaratilmagan. Shu o'rinda jahon tilshunosligida kompyuter lingvistikasining bir tarmog‘i sifatida vujudga kelib, alohida yo‘nalish sifatida shakllangan korpus lingvistikasi haqida to‘xtalish juda zarur. Zero, o‘zbek tilining milliy elektron korpusini yaratish tilshunosligimiz oldidagi dolzarb vazifalardan biri. Bugungi kunda dunyo tilshunosligida til korpuslarini yaratish, uni takomillashtirish va foydalanish yo‘llari masalasida ko‘plab xalqaro anjuman va simpoziumlar o‘tkazilmoqda, keng qamrovli ilmiy-tadqiqot ishlari olib 54 borilmoqda. Shuningdek, dunyo tillarini bir korpus doirasida birlashtirish, ya’ni global korpuslar yaratish muammosi ham kun tartibiga qo‘yilmoqda. Tilshunoslik nuqtayi nazaridan korpus deganda bir yoki bir necha tildagi katta hajmdagi matnlarning jamlanmasiga asoslanuvchi elektron shakldagi axborot-qidiruv tizimi tushuniladi. Tilning milliy korpusi uning ma’lum bir davr yoki turli davrlardagi janriy, uslubiy, hududiy va ijtiomiy boshqa variantlari haqida aniq va batafsil lingvistik ma’lumot beradi. Korpus ikki qism (ma’lumot bazasi va axborot-qidiruv tizimi)dan iborat bo‘lib, u to‘plangan matnlarning dasturlashtirilgan maqsadli axborot-qidiruv tizimiga bo‘ysundirilishidan iborat. Shunga ko‘ra, korpus dunyo fanida jadal rivojlanayotgan korpus lingvistikasi yo‘nalishi mahsuli bo‘lib, tilshunos va dasturlovchilar yoki lingvist-dasturlovchilar tomonidan yaratiladi. Korpus lingvistik tadqiqotlar va til ta’limi uchun elektron dasturlashtirilgan ma’lumot bazasi bo‘lib xizmat qiladi. Dunyodagi yirik tillarning milliy korpuslari yaratilgan va yaratilmoqda. Ulardan Britaniya milliy korpusi (BNC), Chex milliy korpusi, Rus milliy korpuslarini sanab o‘tish kifoya. Har bir korpus bir necha o‘n milliondan yuz milliongacha so‘zli matnlarni o‘z ichiga oladi. Jumladan, Rus milliy korpusida 200 mln. so‘zli matnlarni qamrab olish rejalashtirilgan. O‘zbek milliy tili korpusining yaratilishi shu bilan ahamiyatliki, buning natijasida tadqiqotchi lingvistik ma’lumotlarni olish uchun behad ulkan axborot hajmiga ega bo‘ladi. Bu esa til birliklarining barcha lingvistik xususiyatlari, tilning taraqqiyoti, undagi o‘zgarishlar – yangilanish va eskirishlar, faollashish va passivlashishlar haqida tezkor, aniq va to‘liq ma’lumotni beradi, osonlik bilan turli tipdagi katta hajmli akademik lug‘atlarni tuzish, matnlarga avtomatik ishlov berish imkonini yaratadi. Korpusning tarixiy, zamonaviy, badiiy, ilmiy, publisistik; adabiy, dialektal; umumiy, indivdual (bir ijodkorga xos) kabi ko‘plab turlarini yaratish mumkin. Korpus lingvistikasi korpus uchun material tanlash, unga ishlov berish, korpus loyihasini yaratish, tahrir qilish va uni to‘ldirib borish kabi masalalar bilan shug‘ullanadi. 55 Bugungi jahon leksikografiyasida “mualliflik leksikografiyasi” degan alohida bir yo‘nalish ham vujudga kelganki, bu ham elektron lugatchilik bilan bevosita aloqador. Bu lug‘atchilik muallif tili lug‘atini tuzishning nazariy asoslari, mualliflik idiostilini o‘rganish tajribasi, mualliflik elektron lug‘ati tuzishning o‘ziga xos jihati, undan foydalanish tajribasi, yangi turdagi lug‘atlar tuzish g‘oyalari hamda mualliflik leksikografiyasi asosida zamonaviy adabiy tildagi o‘zgarishlarni qiyosiy tadqiq etish kabi muammolar bilan shug‘ullanadi. Mualliflik leksikografiyasi – jahon, xususan, rus leksikografiyasida shiddat bilan rivojlanayotgan soha. Uning taraqqiyot natijasi o‘laroq ko‘plab mualliflik elektron lug‘at va til korpuslari yaratildi. Bu borada o‘zbek lug‘atshunosligida ham dastlabki ishlar boshlanagan bo‘lib, “Alpomish” (uzbekcorpora.uz) dostoni korpusi, Alisher Navoiy asarlari korpusi, “Tafsiri Irfon” (tafsiriIrfon.uz) korpuslarini e’tirof etish o‘rinli. Mualliflik leksikografiyasi mahsuli, odatda, ikki qism: asos hamda mahsulotdan iborat bo‘ladi. Аsos – korpus yoki konkordans, mahsulot esa – lug‘at. Keyingi paytlarda leksikografiyada konkordans tushunchasi keng ommalahsdi. Konkordans tushunchasi korpus lingvistikasida u yoki bu til ifoda vositasining kontekstda barcha qo‘llanish holati manbasiga havola qiluvchi ro‘yxat ma’nosida qo‘llanadi. Bu atama, shiningdek, biror kitob yoki asar kalit so‘zlarining kontekstga havola qiluvchi alifbo tartibidagi ro‘yxati ma’nosini ham ifodalaydi. Bundan tashqari, kokordans amaliy tilshunoslikda tarjima jarayonida, leksikografiyada, tilni o‘qitish, o‘rganish hamda matn tahlilida ham qo‘llanadi. Konkordans so‘zlar ro‘yxatini tuzish, bir so‘zning turlicha ishlatilishini qiyoslash, ibora hamda idiomalarni qidirish, tadqiq etish, kalit so‘zlarni tahlil qilish, turli so‘z, birikmalar tarjimasini izlash yoki chastotasini aniqlash kabi lingvistik amallarni bajarishda ham qo‘llanadi. Konkordans lug‘at har bir so‘zga qisqacha kontekst keltiriladigan alohida lug‘at tipi ham. Matnni o‘rganishda konkordansning qidiruv, analitik funksiyalaridan foydalanish, indeksatsiya, qiyoslash kabi imkoniyatlarini ishga solishi mumkin. Qidiruv funksiyasi berilgan so‘z yoki birikmadan foydalangan holda matndagi kerakli lavhani zudlik bilan topish imkoni 56 mavjud. А.Stolyarovning fikricha, konkordansning ushbu funksiyasidan sitata tanlab olish yoki ularni tekshirishda, matnning originalligini o‘rganishda ham foydalanish mumkin. Odatda, konkordans xrestomatiya tuzuvchilar tomonidan ko‘proq ishlatiladi: u matnda ibora, idiomalarni qidirish, atamalarni tarjima qilishda muhim. Konkordansning evristik funksiyasi tilshunos yoki oddiy kitobxonga matnning yangi talqini, sharhini ko‘rsatish; analitik funksiyasi tilning turli birliklari: leksema, kalit so‘z, ularning matnda qo‘llanish chastotasi ustida tahlil olib borish; indeksatsiya funksiyasi matnni nashrga tayyorlashda so‘zning ro‘yxati, indeksini tuzish; qiyoslash funksiyasi matn ichidagi barcha konnotatsiyalar, so‘z qo‘llash holatini taqqoslahs imkonini beradi. O‘zbek tilida S.Karimov, A.Qarshiyev, G.Isroilovalar tomonidan “Abdulla Qahhor asarlari tilining lug‘ati. Alifboli lug‘at., Тers lug‘at., Chastotali lug‘at, S.Umirova tomonidan Usmon Azim asarlari tilining lug‘ati. Alifboli lug‘at., Тers lug‘at., Chastotali lug‘at kabilar yaratilgan. Aytish mumkinki, konkordans an’anaviy leksikografiyaga nisbatan katta hajmli ma’lumotlar bazasini o‘zida saqlash imkoniyatiga ega. Konkordans birligi matndagi paradigmatik munosabatni kuzatish, ijodkor merosining turli parchalarida so‘z qo‘llanish holatini miqdoriy tahlil qilish, unga xos sintaktik qurilmalar haqida xulosalar chiqarish kabi vazifalarni bajara oladi. Lug‘at- konkordans – lingvistik, adabiyotshunoslikka oid tadqiqotlar bajarishda zamonaviy, samarali vosita, u korpus lingvistikasining muhim ahamiyatli qismi. Shuningdek, hozirgi kunda elektron ko‘rinishdagi chastotali lug‘atlar ham yaratilmoqdaki, ulardan biror matnning so‘zlari sonini hisoblashda hamda kompyuter lingvistikasiga oid tadqiqotlarni olib borishda foydalanilmoqda. Bundan tashqari, internet hamda elektron lug‘atlar ham foydalanuvchilarga qulaylik yaratishi bilan muhim. Internet lug‘atlariga ziyonet , google translator hamda bir tildan ikkinchi bir tilga online rejimida ishlaydigan dasturlar kiradi. Elektron lug‘atlarning turi va soni ko‘p, ular bir tilli, ikki tilli hamda ko‘p tilli lug‘atlarni tashkil etadi. Ana shunday lug‘atlardan biri Toshkent axborot texnologiyalari universitetida 57 M.Ravilov, Sh.Tog‘ayev, Sh.Baxshullayevlar hammullifligada “e-lug‘at” nomi bilan yaratildi. Mazkur lug‘at 3 tilda: o‘zbek, rus va ingliz tillarida ishlaydi. Ushbu dastur asosida 6 ta yo‘nalish: o‘zbek-ingliz, ingliz-o‘zbek, o‘zbek-rus, rus-o‘zbek, ingliz-rus, rus-ingliz bo‘yicha so‘zlarni tarjima qilish imkoniyati mavjud. 29 Elektron lug‘atning bazasi 145 000 dan ortiq so‘z va atamadan tashkil topgan. Barcha so‘zlarning tarjimasi misollar orqali ko‘rsatilgan. Mazkur lug‘atning shaxsiy kompyuterlar uchun Windows tizimida ishlovchi hamda mobil qurilmalar uchun Android va iOS muhitlarida ishlovchi dasturlari yaratilgan. Dasturning iOS muhitida ishlovchi versiyasi https://itunes.apple.com/app/id894894288 internet manziliga joylashtirilgan. Hozirda dastur iOS tizimiga ega bo‘lgan qurilmalar uchun mobil dasturlar joylashtirilgan AppStore tizimida yuqori ko‘rsatkichlarni egallab turibdi. Dasturning IOS va Android muhitlar uchun tuzilgan versiyalarida dastur qurilmada yengil ishlash uchun bir necha ishlar amalga oshirilgan, ya’ni dasturning bazasi to‘liq faol holatda (operativ xotiraga) yuklanmaydi. Dastur qurilmada tez ishlashi, so‘zlarni qidirishda qiyinchilik tug‘dirmasligini hisobga olib, faqatgina faol holatda “A” harfidan boshlangan so‘zlarni ko‘rishi mumkin. Keyingi so‘zlarni ko‘rish uchun so‘zning bosh harfini bosish kerak bo‘ladi. Bu bilan dasturning tez va faol ishlashi ta’minlangan. Lug‘atning asosiy xususiyatlari quyidagicha: 1) lug‘at bazasining barcha bo‘limlarida ingliz tilidagi so‘zlarning o‘qilishi yozilgan. Foydalanuvchilarga dastur bo‘yicha qo‘llanma ham ishlab chiqilgan. Mazkur dasturlar testdan o‘tkazilib, ular normal ishlashi uchun talablar shakllantirilgan; 2) dastur orqali Windows muhitida tarjima qilingan misollardagi notanish so‘zlarning teskari tarjimasini va uning qo‘llanilishi haqidagi ma’lumotlarni ham olish mumkin. Buning uchun tarjima oynasidagi notanish so‘z belgilansa, so‘zning tarjimasi oynaning pastki qismida paydo bo‘ladi; 29 http://uz.infocom.uz/2014/11/04/e-lugat-dasturining-imkoniyatlari 58 3) dasturning keyingi imkoniyatlaridan yana biri bu - foydalanuvchining doimiy ravishda, so‘z boyligini oshirib borish imkoniyatini yaratuvchi qismi. Bu qism dastur ishga tushirilganda Windows operatsion tizimi masalalar panelining o‘ng tomonida kichik axborot oynasi ko‘rinishida ishlaydi va bu oynada ma’lum bir vaqt intervalida so‘zlarni ketma-ket ko‘rsatib turadi; 4) dasturning afzalliklaridan yana biri, mobil qurilmalar uchun iOS va Android versiyalari mobil qurilmada ishlashida qiyinchilik tug‘dirmaydi. Dasturning bazasi optimallashtirilgan, har bir qidirilgan so‘z bir necha misollarda namoyon etiladi. Yaratilgan dasturdan o‘rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimida, oliy ta’limda chet tili fanini o‘qitishda yordamchi material sifatida foydalanish mumkin. Bundan tashqari, chet tilini mustaqil o‘rganuvchilarga ham tavsiya etiladi. Bob yuzasidan xulosa Leksikografiya tilshunoslikning alohida sohasi bo‘lib, ma’lum darajada leksikologiya bilan bog‘liqdir. An’anaviy lug‘atda u yoki bu so‘zlarning tuzilish kompozitsiyasi aks etgan izohlar qay holatda berilishi qamrab olinsa, elektron (avtomatik, kompyuter) holatdagi lug‘atni yaratish tamoyillariga ko‘ra foydalanuvchilar uchun maxsus kompyuter formatida yoki muayyan tarkibiy qism dasturi sifatida yaratish masalalari nazarda tutadi Korpus katta hajmli lug‘atlarni tuzish uchun manba vazifasini o‘taydi. Vaqt o‘tishi bilan korpus turli lingvistik yo‘nalishlar uchun ahamiyatli bo‘lishi bilan kuchli informatsion resursga aylanadi. Korpus asosida kompyuter yordamida lug‘atlar avvalgiga nisbatan tezlik bilan tuziladi va qayta ishlanadi. Shu yo‘l bilan ish boshlanishidan tugash jarayonigacha (nashrgacha) tilni aks ettirib turadi, lug‘at maqolasi “eskirish”ga ulgurmaydi. Tilning zamonaviy holatini aks ettiruvchi korpus turli davrlarda yashab ijod etgan ijodkorlarning mualliflik korpuslari uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 59 XULOSA 1. Til taraqqiyoti millatning ma’naviy yuksalishga bo‘lgan ehtiyoji negizida yuzaga chiqarkan, qator lug‘atlarning mundarijasi doimiy tarzda takomillashtirilib borishi shart. Negaki lug‘atlarning muntazam mukammallashib borishi, o‘z navbatida millat madaniyatining zamonga mos tarzdagi yuksalishini ta’minlaydi. Qolaversa, millat tilida yaratilgan keng qamrovli lug‘atlar kelajakda o‘zbek tili Milliy korpusini yaratishdagi dolzarb muammolarni oson hal etish imkonini beradi. 2. Lug‘at tuzish – murakkab jarayon. So‘zning umumlingvistik tavsifidan tashqari, uning grammatik, fonetik xususiyati, tushunchaning ma’nosi, matnda qo‘llanishi, lug‘atlarni yaratish tamoyillari, lug‘at tarkibi, lug‘at maqolasi haqoda tushunchaga ega bo‘lishi kerak. 3. Lug‘atlar “milliy tillar nutq madaniyatining qudratli quroli bo‘lishi bilan birga, ayni zamonda ana shu madaniyatning mahsuli hamdir”. Shu ma’noda inson hayotida lug‘atlarning o‘rni beqiyos: o‘zimiz bilmagan, tushunmagan narsalarning izohini lug‘atlar yordamidagina anglab yetamiz. 4. Dunyo tilshunosligi tajribasidan kelib chiqqan holda bugungi kunda o‘zbek tilining kompyuter lug‘atlarini yaratish, tilimizda ishlatilayotgan barcha leksemalarning paradigmatik, sintagmatik qatorlarini aniqlash, ma’noviy tarmoqlanishlarini belgilash, ularni kompyuter xotirasiga kiritish orqali o‘zbek tili lug‘at jamg‘armasining ulkan zahirasini texnik jihatdan qaydlash, ularning boshqa tillarga sinxron tarjimasi uchun imkoniyatlar yaratish hozirda butun bir avlod oldida ko‘ndalang bo‘lib turgan bosh masalalardan biridir. 6. Lug‘atlarning muayyan xalq ma’naviyati va madaniyatida muhim o‘rin egallashi isbot talab qilmaydigan holatdir. Lug‘atlarda xalqning bitmas-tuganmas so‘z boyligi, ulkan ma’naviy xazinasi o‘z aksini topadi. Shu bois keyingi yillarda xalqimizning iqtisodiy va ma’naviy hayotida sodir bo‘lgan yangilanishlar, poklanishlar bizdan lug‘atlarning zamonaviy turlarini yaratishni talab qilmoqda. 7. Turkiy lug atchilikning shakllanishi davrida yaratilgan Mahmudʻ Koshg ariyning “Devonu lug otit turk” asari, shuningdek, Abu Hayyonning ʻ ʻ “Kitobi al-idrok” va muallifi noma lum bo lgan “Kitob at - tuhfatuz - zakiyati fil - ʼ ʻ 60 lug atit turkiya” asarlari, shuningdek, “Badoe al-lug at”, “Sangloh”, “Lug atiʻ ʼ ʻ ʻ atrokiya”, “Muntahab al-lug at”, “Abushqa” kabi yana ko plab lug atlar uzoq ʻ ʻ ʻ tarixga ega mumtoz lug atchiligimizning birlamchi manbasi bo lib xizmat qiladi. ʻ ʻ 8. Kompyuter lingvistikasining yo‘nalishlaridan biri kompyuter leksikografiyasida lug‘atlarni tuzish va qo‘llash o‘rganiladi. Maxsus dasturlar asosida ma’lumotlar bazasidan, kompyuter kartotekasidan, gipermantdan so‘zlik maqolalari, lug‘atlar tuziladi. Kompyuter leksikografik dasturi ikki qismidan iborat: leksikografik ishlarni qo‘llash dasturi; turli tipdagi avtomatik lug‘at va leksikografik ma’lumotlar bazasi. Shuningdek, mavzuni o‘rganish jarayonida leksikografiya sohasiga oid quyidagi tavsiyalarni berishni joiz deb bildik: 1.Axborot-kommunikatsiya rivojlangani bois orfoepik lug‘atni yangi tahrirda va audio shaklda yaratish. 2. Globallashuv jarayonida tilimizda ko‘plab yangi so‘zlarning kirib kelishi tez sur’atlarda bo‘lgani bois o‘zbek tilining izohli lug‘atining dasturiy ko‘rinishini yaratish va uni dinamik holda ishlashini ta’minlash. 61 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 62

MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………….3 I BOB. O ZBEK LEKSIKOGRAFIYASI TARIXIDA QO LYOZMAʻ ʻ LUG ATLAR ʻ …………………………………………………………………….6 1.1. XI-XIV asr o zbek lug atchiligi ʻ ʻ ……………………………………….6 1.2. XV-XIX asrlar da yaratilgan lug atlar ʻ ………………………………..22 II BOB. O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA LUG ATCHILIK ʻ ʻ MASALALARI: XX-XXI ASR LEKSIKOGRAFIYASI …………………….33 2.1. Bosma lug atlar va ularning turlari ʻ ……………………………………33 2.2 Zamonaviy lug atlar va ularning bugungi kundagi ahamiyati ʻ ………..50 Xulosa………………………………………………………………………60 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….62 2

Mavzuning dolzarbligi. Dunyo tilshunosligida til leksik sathini uni o rgatish maqsadi bilan aks ettirgan ilk lingvistik manbalar − noyob mumtozʻ lug atlarni tadqiq qilish, mazkur lug atlarning o z davrida mamlakat taraqqiyotiga ʻ ʻ ʻ qo shgan muhim ijtimoiy, siyosiy, madaniy-ma rifiy xizmatini ochib berishga ʻ ʼ asosiy e tibor qaratildi. ʼ Axborot-kommunikatsion texnologiyalarning jadal rivoji tilshunoslik, xususan, leksikografiya sohasida ham yangi tipdagi lug‘atlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratmoqda. Kompyuter tarjimasi, tahriri, tahlili, elektron lug‘atlar va tezaurus va milliy til korpuslarining yaratilishi fikrimizning dalili. Ayniqsa, zamonaviy elektron lug‘atlarni yaratish, undan foydalanish madaniyatini shakllantirish til imkoniyatini egallashda samarador ekanligini asoslashga hojat yo‘q. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF- 5850-son farmonida “Davlat tilining axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, xususan, Internet jahon axborot tarmog‘ida munosib o‘rin egallashini ta’minlash, o‘zbek tilining kompyuter dasturlarini yaratish” 1 vazifasi belgilangan. Globallashuv sharoitida milliy madaniyat fenomenining asosiy belgisi bo lgan ʻ tilning maqom va mevqeyini saqlab qolish, axborot-kommunikatsiya, internet tiliga aylanish darajasini oshirishda ta limning turli bo g inlari uchun ʼ ʻ ʻ mo ljallangan yangi avlod lug atlari hamda ularning elektron qurilmalarda ʻ ʻ ishlashga mo ljallangan mobil ilovalarini yaratish, foydalanuvchilarda ʻ leksikografik kompetentlikni oshirishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish bugungi tilshunosliknnig dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Muammoning o rganilganlik darajasi. ʻ O zbekistonda leksikografik ʻ tadqiqotlar XX asrning 60-yillarida amalga oshirila boshlagan. Ular monografik 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5850-сон Фармони .// Халқ сўзи, 2019, 22 октябрь. № 218 (7448). 3

rejada va turli maqolalar shaklida bo lgan. H.Fattohovʻ 2 , T.Kadirov 3 , K.Muhiddinov 4 , E.Umarov 5 , Sh.Fayzullayeva 6 , N.Rasulov 7 , M.Ziyayeva 8 , B.Hasanov 9 S.Karimov 10 , B.Mengliyev 11 , B.Yo‘ldoshev 12 , N.Uluqov 13 , S.Normamatov 14 , S.G‘ofurova 15 lar leksikografiyaning shakllanish, taraqqiyoti xususida tadqiqotlar olib borgan hamda turli lug atlar yaratishgan. ʻ Tadqiqotning maqsadi o‘zbek tilida yaratilgan lug‘atlarning nazariy va amaliy masalalarini yoritish hamda istiqboldagi vazifalarini belgilashdan iborat. Tadqiqotning obyekti o‘zbek leksikografiyasi tarixida yaratilgan barcha turdagi lug‘atlar tashkil qiladi. Tadqiqotning predmeti sifatida o‘zbek tilida yaratilgan qo‘lyozma, bosma va elektron lug‘atlarning antroposentrik xususiyatlari, o‘ziga xosligini tadqiq etish tanlangan. Tadqiqotning usullari . Tadqiqot mavzusini yoritishda tasniflash, tavsiflash, qiyoslash tahlil metodlaridan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: o‘zbek lug‘atshunosligi ilk davrlaridan bugunga qadar davrlashtirib o‘rganildi ; 2 Фаттахов Х. Мухаммад Риза Хаксар и его “Мунтахаб ал-лугат”: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Ташкент, 1974. 3 Кадиров Т. Филологическое исследование словаря “Хуласа-и Аббаси” Мирзы Мухаммада Хойи: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Ташкент, 1988. 4 Мухиддинов К. “Санглах” Мирзы Мухаммада Махдихана: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Ташкент, 1971. 5 Умаров Э. “Бадайи ал-лугат” и “Санглах” как лексикографические памятники и источники изучения староузбекского языка: Автореф. дисс. ... доктора. филол. наук. – Ташкент, 1989. 6 Файзуллаева Ш. Исследование языка памятника XVв. «Китабу булгат ал-муштак фи-луғат ат-турк ва-л- кифчак» Жамаладдина ат Турки: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Ташкент, 1969. 7 Расулов Н. Исследование языка “Китаб ал-идрак ли-лисан ал-атрак” Абу Хаййана: Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Ташкент, 1969. 8 Зияева М. Исследование памятника XIV в. “Китаб ат-туҳфат уз закийа фил – лугатит - туркийа” – Ташкент, 1972. 9 Хасанов Б. Принципы составления рукописных словарей к произведениям Навои: Автореф. дисс. ... докт. филол. наук. – Ташкент, 1989 . 10 Каримов С., Қаршиев А., Исроилова Г. Абдулла Қаҳҳор асарлари тилининг луғати. Алфавитли луғат. Частотали луғат. Терс луғат – Т.: ЎМЭ, 2007. – 420 б. 11 Менглиев Б.Р., Баҳриддинова Б.М. Ўқув луғатлари. “Маърифат”, 201 3 й., № 82 . 12 Йўлдошев Б. Ўзбек лингводидактикаси тараққиётида ўқув лексикографиясининг ўрни масаласига доир // Навоий ДПИ ахборотномаси. 2015., 1-сон. – Б. 66-72.; 13 Uluqov N. Lingvistik kompetentlikni shakllantirish omillari //Til va adabiyot ta’limi, 2018., 6-son. –B.16-18. 14 Нормаматов С.Э. Ўзбек луғатчилигининг шаклланиши ва ривожланишида жадид маърифатпарварларининг ўрни: Филол.фан... доктори (DSc) дисс. −Тошкент. 2019., −250 б. 15 Ғафурова С. Салоҳидин Тошкандий “Луғоти салос” асарининг лексикографик хусусиятлари: Филол. фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)... дисс. автореф. – Тошкент, 2018. – 51 б. 4

lug‘atlardagi mazmuniy vazifaviy o ‘ zgarishlar, lug‘at turlarining ko‘payishi misollar bilan yoritildi ; har bir davrdagi lug‘atshilikning o‘ziga xos jihatlari, yutuq va kamchiliklari imkon qadar tahlil etildi ; bosma lug ‘ atlar va zamonaviy lug‘atlar solushtirildi ; zamonaviy lug‘atlarning ommabopligi, qulayliklari ochib berildi . Tadqiqotning vazifalari : o zbek leksikografiyasi tarixida yaratilgan qo lyozma lug atlar tarixi,ʻ ʻ ʻ taraqqiyotining asosiy bosqichlarini yoritish; XI-XIV asr hamda XV-XIX asrlar o zbek lug atchiligi ʻ ʻ ning o‘ziga xos xususiyatlarini belgilash; o zbek tilshunosligida lug atchilik masalalari: XX-XXI asr ʻ ʻ leksikografiyasining xarakterli tomonlarini aniqlash; bosma lug atlar va ularning turlari ʻ , mavzu ko‘lamini o‘rganish; zamonaviy lug atlar va ularning bugungi kundagi ahamiyati ʻ ko‘rsatib berish. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati . “Hozirgi o‘zbek tili”, “O‘zbek terminologiyasi”, “Leksikografiya asoslari” fanlari bo‘yicha yaratilgan va yaratiladigan adabiyotlar, hozirgi o‘quv hamda izohli lug‘atlarning mukammallashuvi uchun xizmat qiladi; tadqiqot natijalari filologiya yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalar, ilmiy tadqiqotchilar va soha mutaxassislarining bilim va malakasini oshirishda manba bo‘ladi; o‘zbek o‘quv lug‘atchiligi taraqqiyoti bilan bog‘liq ravishda yaratilgan va yaratiladigan zamonaviy o‘quv lug‘atlari yosh avlodning davlat tili bo‘lgan ona tilimizdan amaliy foydalanish kompetensiyalarini rivojlantirishga yordam beradi. Malakaviy bitiruv ishining tuzulishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Malakaviy bitiruv ishining umumiy hajmi 6 3 sahifani tashkil etadi. 5

I BOB. O ZBEK LEKSIKOGRAFIYASI TARIXIDA QO LYOZMAʻ ʻ LUG ATLAR ʻ 1.1.XI-XIV asr о‘zbek lug‘atchiligi Lug‘at – so‘z, frazema, parema, morfema va boshqalarning belgilangan maqsadga ko‘ra, ma’lum qonuniyat hamda ehtiyoj asosida tartibga solingan yig‘indisi, leksikografiya – lug‘at va uning tuzilishi, yaratilish tamoyillari haqidagi bilim – ta’limot. Leksikografiya – yunoncha “lexis” – so‘z , “grapho” – yozaman, yozish, yozilgan kabi ma’nolarni ifodalaydi. Ilmiy adabiyotlarda lug‘atchilik tilshunoslikning alohida sohasi hisoblansa- da, aslida leksikologiya bilan bevosita aloqadordirligi aytiladi 16 . Chunki leksikada, avvalo, tilning lug‘at tarkibi, shuningdek, so‘z ma’nosi, uning iste’mol darajasi, nutq, uslub hamda shakl va mazmunga munosabati kabilar o‘rganiladi. Leksikografiya tilshunoslikning lug‘at tuzish bilan shug‘ullanuvchi va u bilan aloqador bo‘lgan masalalarni o‘rganuvchi sohasi, “lug‘atchilik” deb ham yuritiladi. Aslida leksikografiya va lug‘atchilik tushunchalari farqlanadi. Leksikografiya lug‘at tuzish nazariyasini, lug‘atchilik lug‘at tuzish amaliyotini ifodalaydi. “Lug‘at” arabcha “til”, “sheva”, “lahja”, “so‘z”, “ibora” kabi ma’noni bildiradi. Hozirgi kunda ushbu so‘z ikki ma’noda: 1) muayyan tilda, uning hududiy yoki ijtimoiy lahjasida mavjud bo‘lgan, shuningdek, u yoki bu yozuvchi asarlarida uchraydigan so‘zlar yig‘indisi, ya’ni leksika; 2) so‘zlar (yoki morfema, so‘z birikmasi, ibora) muayyan tartibda (alifboli, uyali, mavzuli) joylashtirilgan, tavsiflanuvchi birliklar, ularning kelib chiqishi, ma’nolari, yozilishi (imlosi), talaffuzi, uslubiy mansubligi, boshqa tillarga tarjimasi haqida ma’lumotlar jamlangan kitob ma’nolarida qo‘llanadi. Ana shu ikkinchi ma’nodagi lug‘atlar madaniyat sohasida muhim o‘rin egallaydi, chunki ularda jamiyatning ma’lum davrda erishgan bilimlarni aks etadi 2 . Lug‘atlar, shuningdek, bir qator ijtimoiy vazifalarni bajaradi: muayyan voqea- hodisa haqida o‘quvchiga ma’lumot beradi; uni o‘z ona tilidagi va o‘zga tillardagi 16 Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: Фан, 1981. –Б. 289. 6

O'xshashlar

Registon ansamblining Samarqand tarixida tutgan o‘rni
O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni
Registon ansamblining Samarqand tarixida tutgan o‘rni
OʻZBEK TILI NUROTA SHEVALARINING LINGVOAREAL XUSUSIYATLARI
Shaharsozlik va ilk davlatchilik tarixida O’zbekiston arxeologiyasi yutuqlariI