logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni

O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132.1787109375 KB
Ko'chirib olish
O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni . KIRISH …………………………………………………………………………………………..3 I BOB A.Temur va Temuriylar davlati tarixiga oid manbalar. 1.1 Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk saltanatning tashkil etilishi………………………………………………………………..8 1.2 << Temur tuzuklari>> muhim tarixiy manba sifatida yoritilishi……………………………………………………………………………………………...14 1.3 A. Temur va Temuriylar davrida harbiy yurishlar va islohotlar………………………………………………………………………………………………17 II BOB Temuriylar renessansining tashkil topishi va asoslari . 2.1 A. Temur va Temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyoti …………27 2.2 Temuriylar davrida badiiy adabiyot ravnaqi ……………………..34 2.3 Temuriylar davrida me’morchilik ……………………………………………43 III BOB Xulosa……………………………………………………………………………..54 Foydalangan va manba adabiyotlar ro’yhati………………………60 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik sharofati bilan tariximizning ko’pdan-ko’p sahifalari, eng avvalo, Amir Temurning O’zbekiston tarixida tutgan o’rni haqida Yurtboshimiz Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, <<Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, fuqorolik ongini shakllantirmoqda>> 1 . Bobokalonimiz Amir Temur O’zbekiston tarixida kam uchraydigan buyuk davlat arbobi edi. XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asr boshida Movarounnahrda milliy birlikni yuzaga keltirgan mustaqil davlatga hamda temuriylar uyg’onish davriga asos solgan. O’rta asr madaniyati, ilm-fani, san’ati taraqqiyotiga bebaho hissa qo’shgan , uning benazir homiysi bo’lib tanilgan bu ulug’ zitning muborak nomi har turli mafkuraviy ta’sirotlarga, kamsitilgan va adolatsiz baholarga qaramay, asrlar osha avlodlarning faxri va iftixori bo’lib keldi. 1996-yil mamlakatimizda Amir Temur yili sifatida keng nishonlandi. Buning ta’siri ostida Temuriylarning O’zbekiston tarixida tutgan o’rni va uning dolzarb masalar bilan chambarchars bog’liqligi haqida bir qator masalalar ko’rib chiqildi. O’zbekiston tarixi va Temuriylar davlatida ilm-fan, badiiy adabiyot , davlat boshqaruv tizimi harbiy islohotlar va me’morchilik tizimi haqida bir qator omillarni keltirib o’tilgan edi. << Amir Temur va temuriylar >> mavzusida nemis va o’zbek olimlari ishtirokida xalqaro ilmiy << Biz o’zbeklarni ulug’, bunyodkor xalq deb dunyoga tarannum etyapmiz va aslida ham shunday,- deb ta’kidlaydi Sh. Mirziyoyev YUNESKOning Parijdagi qarorgohida so’zlagan nutqlarida ta’kidlab o’tdilarki, ijodkor, shaxs bo’lganini fan, madaniyatga homiylik qilib, O’zbekiston tarixi sivilizatsiyasi taraqqiyotiga beqiyos hissa qo’shganini olam ahliga bildirish edi… 3 ____________________________________ 1 И . Каримов . Узбекистон XXI аср бусагасида : хафсисликка тахдид баркарорлик шартлари ва тарракиет кафолатлари . Т ., << Узбекистон >> 1997, - Б . 140 2 Жураев Т . A мир Темур дахосининг тантанаси << Олти аср адолати >> Т ., << Узбекистон >>, 1998, - Б .94-95 Vatanimiz tarixida uyg’onish davrining ikkinchi bosqichi Amir Temur va Temuriylar davriga to’g’ri keladi. Bu davrda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti bilaning uning biirgalikda uning ma’naviy - madaniy hayotining ham gurkirab rivojlanishiga, ilm-fan adabiyot, va san’at sohalarining o’sishiga bu soha olimlarining iste’dodli va ijodining kamol topishiga qulay shart- sharoitlar yaratildi. Bu o’rinda Amir Temur , Shohrux Mirzo, Ulug’bek, Boysunqur Mirzo, Sulton Husayn, kabi ulug’ siymolarning shaxsiy ibrati tahsinga loyiqdir. Shu bois ham Amir Temur davri madaniy hayot tarixini taqdid qilish tarixshunosligimizdagi dolzarb masalalardan biridir. Mana shundan kelib chiqib mazkur bitikuruv malakaviy ishimizda bu masalani yoritishini asosiy maqsad qilib oldik. Bituruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . Mavzuning dolzarbligidan kelib chiqib, A. Temur va temuriylar davrida madaniy hayot tarixini milliy istiqlol mafkurasi, milliy g’oya ruhida tahlil qilish va nzariy xulosalar chiqarish taqdiqot maqsadini tashkil qiladi. Shu maqsadan kelib chiqib, tadqiqotga quyidagi vazifalar qo’yildi: - Amir Temur shaxsi va nasabiga doir ma’lumotlarni berish - Markazlashgan Amir Temur davlatining tashkil topishi jarayonini yoritish; - Amir Temur va Temuriylar davridagi madaniy hayot rivojini ochib berish - Amir Temur va temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyoti va unga ta’sir o’tkazgan omillarni yoritib berish; - Temuriylar davri badiiy adabiyoti taraqqiyotini va bu davrda ijod qilgan olimu fuzalolar ilmiy merosini o’rganish - Temuriylar davrining 5 o’zgacha o’ziga xos jihatlari va buning o’zbekiston tarixida ajralmas qism sifatida ko’rib o’tilishi _____________________________________________ 4 I. Karimov . << Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q>> Toshkent << Sharq >> 1998, -B 15 5 Temur davlati tarixi B. Ahmedov T : 1998 b 126 -158 betlar Mavzuning o’rganilish darajasi . Mustaqillik sharofati bilan O’zbekiston tarixida Amir Temur va temuriylar davlatining tutgan o’rni mavzusida shu paytga qadar bizlarga noma’lum bo’lgan tarixiy- ilmiy hamda badiiy asarlar, monografiyalar, risolalarni endilikda o’rganish imkoniga ega bo’ldik. Turli davrlarda yozilgan bu tadqiqotlarni biz bir xil tarzda qabul qila olmaymiz . shu bois ham biz ularni shartli ravishda bir necha guruhlarga bo’lib o’rganamiz. Birinchi guruhga o’z davrining tarixnavislik an’analariga rioya qilgan holatda yozilgan solnomalar mualliflari Nizomiddin Shomiy ( << Zafarnoma >>), G’iyosiddin Ali ( Temurning Hindistonga yurishi kundaligi ) Hofiz- Abru (<<Zubdat ut-tavorix >> - ya’ni <<Tarixlar sarasi>> , Abdurazzoq Samarqandiy (<< Matla us - Sa’dayn>> , Mirxond ( << Ravzat us -safo>>) , Xondamir (<<Xabib as -siyar>>), Muinidzin Notanziy (<< Muntaxab ut - tavorix -ya’ni – tarixlar saylanmasi) singari mahalliy tarixchi olimlarni kirgizisak bo’ladi. Bu Tarixchilar bevosita Amir Temur davrida yashab ijod etgan bo’lib, sodir bo’lgan tarixiy voqealarni o’z ko’zlarini bilan ko’rganlar, o’zlari ham ishtirok etganlar. Ikkinchi guruhga mansub mualliflar, bu turli -tuman mamlakat olimlari, adiblari bo’lib, ular Temur va uning avlodlari davrida yashab ijod etganlar. Ibn Arabshoh 6 Rui Gonsalesde Klavixo 7 va XVI asrdan to bugungi kungacha ijod qilib kelayotgan ijodkorlar bor. Forest (1543), Perodino (1553 ), Meksiya (1564), ning << Buyuk Temur kitobi >>, Silvestr De Sasi, Sharida, Elayes- Fermor, Mignapelli, Feridunbey va boshqalarning sohibqironga atab yozgan asarlari . Keyingi yillarda farang olimlari Lyusen Keren 8 , Jan Pol Ru, V. Furniyo ( Samarqand -1400-1500Temurlan poytaxti ; imperiya va uyg’onish yuragi. 1995) F. Bressand ( << Mo’jizakor Samarqand >>), amerikalik sharqshunoslar Betritsa Farbes Mane 9 , Jon Vuds va nemis olimi Genri Ryomerning asarlarida ham Amir Temur davlati va uning ichki siyosati doir ma’lumotlar berib o’tilgan. ______________________________________ 6 Ibn Arabshoh . << Amir Temur tarixi >>, ( Temur tarixida taqdir ajobiyotlari) T: Mehnat , 1991-1992. 7 Rui Gonsales de Klavixo << Samarqandga Temur saroyiga sayohat>> kundaligi ( 1403-1406) T: Adolat. 1998 8 L. Kren. << Temurlan yohud Temur xoqon salatanati Parij 1978: Muallif Temurlan davrida Samarqand yo’li . 1990 Uchinchi guruhga oid mualliflar, bu Rossiya mustamlakachiligi davrida ijod qilgan tarixchi olimlardan hisoblanar edilar. XIX asr birinchi yarmida Peterburgda xizmat qilgan fransuz olimlari M.SHarmua 9 , Moskva professori T.N.granovskiy (1813-1855) 10 kabi olimlar asarlarida Temurning istilochilik yurishlarining shafqatsizligini, shu bilan bir qatorda uning sarkarda va harbiy boshliq sifatidagi talantini jang vaqtida qo’shinlarni boshqarish sa’natining ustasi ekanligini tan oladilar. Temur istilochilik yurishlarining asosida << ma’lum bir iqtisoduy reja>> bor, ya’ni Yevropa- osiyo savdosiga karvon yo’llari ustidan to’liq nazorat o’rnatganligi haqida bir qator fikrlar yotar edi. Umuman Amir Temur va uning saltanati tarixiga qiziqish O’zbekiston tarixda va tarixnavisligida o’chmas iz qoldirgan desak bo’ladi. Sharq tillarida 900-ga yaqin bo’lsa, Yevropa tillarida 500-dan ziyod , tadqiqotlar namoyon bo’lar edi desak bo’ladi. Ulardan 300- dan ortiqrog’iga bag’ishlangan dastlabki ilmiy ko’rsatkich yaratildi 11 . O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni ijtimoiy -iqtisodiy - siyosiy jihatlarini o’z ichiga olgan holatda boyib borar edi. Temuriylar davlatining o’zbek davlatchiligidagi o’z o’rni tizimlari mamlakatdagi ichki va tashqi aloqalari haqida bir qator fikrlarni keltirib o’tishimiz joyimiz hisoblanadi. Amir Temur va Temuriylar tarafidan yozilgan ko’plab, asl va noyob asarlar ,o’rta asarlar yozma manbalari Sohibqiron davri haqida ayniqsa ichki siyosatiga doir ma’lumorlarni keltirib o’tar edi. Istiqlol yillarida buyuk amir Temur va uning saltanati tarixini o’rganishga doir ulkan ishlar amalga oshirildi. Amir Temur merosini o’rganishga doir bir qator adabiyotlar mavjud sanaladi . O’zbekiston tarixida Amir Temurning << Kuch _adolatdadir>> kabi so’zlari hali -hanuzgacha vatanparlik tuyg’usuni inson ongida payvand qila olar edi. Temur davlati o’zining harbiy jihatdan kuchli davlat ekanligi kuchli harbiy tayyorgarlil tashqi alioqa munosabatlarining kuchliligi o’ziga xoslik kabi jaroylar bilan bog’lab o’tiladi. Temur tarixi va uning dolzarblik jihatidan o’rganish tamoyillari bilan bir qator masalalarni bog’lab qiyoslab t akomillashtirib keladi. __________________________________________ 9 Mans Beatrise Fordes. The rise and rule of Tamerlan.- Gambridge, 1989, 228 p.1 Introduction. 10 Charmou M. Expedition. De Timorulenk du Tamerlann contere Togtamiche Khan de’louses de Djoutchy, en 793 de oi 1391 de notre are // Memories de’l Academie imperial des scirnce de Saint Petersbourg 1836. S. 89-505 11 Bartold. Istoria Turkestana Tom: II chast I, M; 1963 C. 153-154 Ishning ilmiy yangiligi . Ishning ilmiy yangiligi shundaki, o’rganilgan mavzu tamoman yangicha metodologiya as-9-10sida tadqiq qilindi. Tadqiqotda milliy g’oya va milliy istiqlol mafkurasi ruhi va talablari asosida Amir Temur va Temuriylar davri davlatning boshqaruv tizimi mavzu sifatida o’rganildi. Va nazariy xulosalar chiqarildi. Ishda mustqaillik yillarida nashr qilingan kitoblar va ilmiy maqolalar asosida Temuriylar davri o’zining mohiyatini to’laqonligicha ochib bera oldi. Ishning tarkibiy tuzulishi. Bituruv malakaviy ish kirish, 2 -ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalangan manba va adabiyotlar ro’yhati, ilova va taqdimot qismlaridan iborat. _________________________________ 12 Temur tuzuklari. T; G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti Mirzo Ulug’bek << To’rt ulus tarixi>> T; << Cho’lpon>> 1994; Bobur Zahriddin Muhammad Boburnoma. T: << Yulduzcha>> 1989; 1960; Gulbadanbegim <<Humoyunnoma>> , << Ma’naviyat>> , 1998 13 Nizomiddin Shomiy . Zafarnoma . T: << O’zbekiston>> , 1996 Sharafiddin Ali Yazdiy . Zafarnoma T : << Sharq>> 1997: Haydar mirzo _ Muhammad Tarixi- Rashid T: << Fan >> 1996, Hofizu Abru . Zayli kitobi anqara 1934: Abdurazzoq Samarqandiy . << Matla us -sad’ayn>> T : 1969 : Xondamir << Xabib us -siyar >> T: 1941 14 Ahmedov B. Amir Temur tarixiy roman T: 1995 : Ahmedov . B. Sohibqiron Temur . T : A Qodiriy nomidagi ilmiy nashriyot 1996 : Sh . Shamsutddinov. Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati . << Andijon>> : 1995 Buyuk siymolar va allomalar 2 – kitob lar A. Qodiriy nom. Xalq merosi nashr : 1996: Xilda Xuhkm << Yetti iqlim sultoni >> Hujjatli tarixiy qissa T : << Adolat >> 1999: Rui Gonsales de Klavixo . Samarqandagi Amir Temur saroyiga sayohat kundaligi (1403- 1406) << San’at>> N 9-10 1989: N-1-10 : 1990; Muhammadjon A.R Temur va temuriylar saltanati : Tarixiy ocherk T: Qomuslar bosh tahriri 1997 . Uvatov O’ Sohibqiron arab muarixllari nigohida T : <<Sharq>>, 1997 I BOB Amir Temur va Temuriylar tarixiga oid manbalar 1.1 Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk salatanatning tashkil etilishi XIV asrning 50-60 yillarida Movarounnahrda feodal tarqoqlik g’oyatda kuchayib, siyosiy vaziyat keskinlashdi. Mamlakatdagi har bir viloyat alohida hukmronlikka ajralib, ular o’rtasida nizo kuchayib ketadi va qonli yurishlarga aylanadi. Bu davrda yagona uyushgan davlatning yo’qligi uning siyosiy jihatdan maydalanib ketganligi natijasida hokimlar o’rtasida doimo nizolar va g’alayonlar bo’lib , turar davlat ishlari esa butunlay izdan chiqqan edi. Siyosiy parokandalik, o’zaro urush va janjallar iqtisodiy tanglikka sabab bo’lib mamlakat aholisini ayniqsa dehqonlar xo’jaligi xonavayron qilgan edi. Ichki o’zaro urushlar avj olib ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, inqiroz kuchayib borgan . Bu davrda tarix maydoniga mo’g’ul bosqinchilariga qarshi kurashda nom chiqargan buyuk sohibqiron, mohir sarkarda va davlat arbobi, Amir Temur kirib keldi. Mojor olimi Hermen Vamberi o’zining << Buxoro yohud Movarounnahr tarixi>> risolasida Temurning otasi, Tarag’ay Barlos urug’ining boshlig’I edi. Shu munosabat bilan Amir Qozog’ondan Kesh va Naxshab viloyatlarini oldi, deb yozadi. 15 1334- yilda Amir Temurning onalari Tegina Begim Mohni Sohibqironning otalari Amir Muhammad Tarag’ay o’z nikohiga olgan. Shu nikohdan esa Amir Temur 1336-yilning 9- aprelida Shahrisabzning Xo’ja Ilg’or qishlog’ida tavallud topgan. Amir Temurning onalari Tegina Begim Moh Buxoroning taniqli olimi Sadr ash -sha’ria Ubaydulloh ibn Toj- ash-shari’a Mahmud ibn Ahmad al -Mahbubiy al- buxoriyning qizlari bo’lganlar. Amir Temur hokimyat tepasiga 1370- yilda Amir Xusaynni yengandan so’ng chiqadilar. Amir Temur bilan Amir Xusayn o’rtasidagi siyosiy hokimyat uchun kurash Amir Temur uchun juda og’ir, mashaqqatli kechdi. Buning bir qator sabablari mavjudir. Birinchidan, Amir Temur avvalo hali yetarli kuch -qudratga ega bo’lmagan Holda mog’ullarga yurish qila boshladilar. Ikkinchidan, Movarounnahr mog’ullarning siyosiy tizimi bo’yicha ko’rinishidan ulkan ko’rinsada, amalda mayda bekliklarga bo’lib tashlangan edi. Bunday siyosiy boshqaruv sistemasi mo’g’ullarga qo’l kelardi. _____________________________________________ 15 Xermen Vambiri Buxoro yohud Movarounnahr tarixi T: G” G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti 1990 -B 30 Uchinchidan, bu parokanda mamlakatni birlashtira oldi, uni umumiy dushmanga qarshi kurashishga undadi desak mubolag’a bo’lmaydi. To’rtinchidan, Amir Temur uchun hokimyatni qo’lga kiritishning murakkab tomoni shunda bo’lganki Amir Xusaynning singlisi Uljoy Turkon og’o Amir Temurga suyukli xotin bo’lgan. Beshinchidan, Amir Temur xotini hurmati yuzasidan hokimyatni sheriklikka boshqarishga rozi bo’lsada Amir Xusayn unga rozi emas edi. Ikki o’rtada bir necha bor katta- kichik jangler kelib chiqdi, bu Amir Xusayinning mag’lubiyati bilan yakunlandi. Amir Xusayn magf’lub etilgandan so’ng , Movarounnahrda Amir Temur uchun kuchli raqib qolmagan edi . O’sha yili Balxda qo’shin boshliqlari qurultoyida qadimgi odatga ko’ra, Amir Temur oq kigizga o’tkazilib, yuqori ko’tarildi. Amir Temurning piri Sayid Baraka duoi fotiha qilgach, u Movarounnahr hukmdori- ulug’ amiri deb e’lon qilinadi. Shunday qilib, Amir Temur davlati tashkil topadi, lekin siyosiy jihatdan parokanda, mayda, o’zboshimcha beklarni tugatib, o’rnida qudratli markazlashgan davlat barpo qilishi kerak edi. Avvalo, davlatning yuragi hisoblangan markaz, shahar qilib Samarqand tanlandi. Samarqandnning qal’a devorlari mustahkamlanib , mayda o’zboshimcha beklarni tugatib, uning o’rnida qudratli markazlashgan davlat barpon qilishi kerak edi . Ular mo’g’ullar istilosidan keyingi 150- yil davomida vayron etilgan qadimgi So’g’d poytaxti o’rnida boshlangan dastlabki yirik inshooatlar edi. Shuningdek, uzluksiz talonchiliklar , o’zaro nizolar oqibatida holdan toygan, boshboshdoqlik avjiga mingan mamlakatda qat’iy qonunlar va tartib intizom joriy qilindi. Bu albatta, Movarounnahrda va uning atrofida Amir Temurning obru -e’tiborining ortishiga olib keldi. Markazlashgan davlat tuzish maqsadini amalga oshirishda Amir Temur ruhoniylar bilan bir qatorda shaharning savdogar va hunarmand tabaqalariga suyandi. Amir Temurning buyuk , betakror va yorqin shaxsi, qudratli, irodasi va keng qamrovli harakatlari dovrug’I o’z ta’sirini yanada kuchaytirib, bir qator mamlakatlar va davlatlardagi million – million xalq ommasining ongi va shuuriga o’rnashib qoldi. Buyuk davlat arbobi tashkilotchi bunyodkor siyosatchi va diplomat sifatda Amir Temurning hayoti va faoliyati biz yuqorida qayd etganimizdek, o’zbek va dunyo olimlarining nigohida bo’ib kelmoqda. Bu borada rus va sho’rolar davri temirshunosligida Amir Temur shaxsi va faoliyatiga qiziqishi bundan 400- yil avval boshlangan edi. 1996 yil boshlarida Parijda chet el tadqiqotchilarining Amir Temur va Temuriylar haqidgi tadqiqotlar bibliografiyasi e’lon qilingan ro’yhatga 450- dan ortiq asar kiritilgan edi. O’shandan buyon o’tgan vaqt mobaynida yana 50- dan ziyod tadqiqot mavjudligi aniqlandi. Amir Temur va Temuriylar to’g’risidagi e’lon qilingan ilmiy ishlarni o’z xususiyati va tarixiy mazmuniga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: - Arab , fors, turkiy tillardagi Kavkazorti xalqlari tillaridagi, Yevropa tillaridagi yozma manbalar; - Amir Temurning bir qator yevropa davlatlari huhmdorlariga ( Angliya, Ispaniya, Fransiya ) ga yo’llagan maktublari va ularga kelgan javobnomalar - Chop etilgan numizamatik manbalar - Nashr qilingan epigrafik manbalar - Umumlashma tarzidagi ilmiy tadqiqotlar - Ayrim yirik muammolarga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlar - Alohida masalalar bo’yicha ilmiy tadqiqotlar - Ilmiy – ommabop nashrlar Fransuz olimlarining tadqiqotlari keying vaqtlarda o’sha davr to’grisidagi fanda katta va muhim o’rin tutib kelgan sababli Lus’en Keren va Frederik Bressandlar faoliyati tufayli P arijda yagona maxsus << Temuriylar >> jurnali nashr etilmoqda. Hozirda uning 20- dan ortiq soni bosmadan chiqdi. Amir Temur tarixnavisligi bosib o’tgan yo’lga fikran nazar tashlab, shuni qayd qilish mumkinki, jahon tarix shaxsni bir yoqlama tor talqin etishdan iborat dastlabki ko’nikmalardan uni chuqur, keng va har yoqlama idrok etishga asta- sekin o’tish tadriji sodir bo’lmoqda. Zero, Amir Temur yuksak iqtidorli, tabiatan donishmand, buyuk davlat arbobi bashoratli va irodali siyosatchi Markaziy Osiyoda markazlashgan kuchli davlatning asoschisi, huhmdori va bunyodkori sifatlarini o’z qiyofasida mujassamlashtirgan shaxs sifatida jahon tarixidan munosib o’rin olgan. Amir Temur kabi ulug’ zot shaxsi bilan bog’liq afsona, rivoyat, va hikoyatlarda uning << Xalq nazaridagi suyukli qahramon va adolatli podshoh >> bo’lganligi voqealar tavsifida haqiqat va afsonaviylikning chambarchars bog’lab kelayotganligi xalqimizning Sohibqiron haqidagi xotirasi boqiy ekanidan dalolat beradi. Sohibqiron Amir Temur tarix sahnasida paydo bo’lgan davrda, aytish mumkinki, o’zbek davlatchligining yangi davri boshlandi. U o’z imperiyasi tarkibidagi 27 davlatda nihoyatda aniq va hayotiy bo’lgan qonunchilikni joriy etdiki, bu ana shu ulkan hududda xos ma’noda huquqiy-demokratik davlat tamoyillariga aynan mos keladi. Ulug’ bobomiz davlat va davlat boshlig’I, fuqoro va rahbar o’rtasidagi munosabatlar xususida fikr yuritar ekan, boshliqsiz mamlakat joni sug’urib olingan tanaga o’xshaydi 16 degan edi. Bu Sohibqironning davlat va qonunchilikning mamlakat taraqqiyotida tutgan o’rniga qanchalik e’tibor bilan qaragandan dalolat beradi. Bizning davlatchilik an’analarimiz, uning turli davridagi holatlari, dunyo taraqqiyotida tutgan o’rni haqida ma’lumotlar o’rganilgan. Bu muhim ish tarixchilarimiz, huquqshunoslarimiz, faylasuflar va boshqa mutaxasislarimiz oldida turgan eng zarur vazifalardan biridir. Turkiston xalqlari bir necha ming yillar mobaynida shakllangan olamshumul siyosiy tajribalari, ma’naviy barkamol davlatchilik ananalari bilan o’zbek davlatchiligi va siyisiy taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatgan. Xususan, Sohibqiron Amir Temurning turkiy ulusi yakqalam qilib, markazlashgan davlat va millat qudratini yuksaltirish uchun buyuk Temuriylar saltanatiga asos solonishi Mirzo Ulug’bekning fan va ma’daniyat ravnaqi, Husayn Boyqaroning adabiyot va san’at ilm va hunar ahliga rahnamoligi, Zahriddin Muhammad Bobur, Humoyun, Akbarshoh, shohjahonlarning turli din va mashabdagi xalqlarni birlashtirib, eng insonparvar davlatni vujudga keltirish yo’lidagi tajribalar va yutuqlari o’zbek siyosatshunoslari tomonidan yuqori baholangan. Amir Temur sharq davlatchiligi tarixida yangi dunyo qarashga asos soldi, uni amalda tadbiq etdi. U ilgargi holatdan farqli o’laroq jamiyat barcha tabaqalarining haq-huquqlarining manfaatlarini hisobga olib, ularning hayoti uchun zarur ijtimoiy tizimni vujudga keltirdi. Har bir toifaning haq-huquqlari, burch va majburiyatlari o’ziga xos qonun bilan kafolatlab qo’yildi. Sohibqironing ulkan xizmatlardan yana biri uning davlat boshqaruvini tashkil qilishi bilan bog’liq. Amir Temur boshqaruv tizimining buyuk islohatchisidir. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, hokimyati bo’linishiga asoslangan mazkur tizimni joriy etishda Sohibqiron ko’r- ko’rona emas, balki o’zi yashab turgan voqealikni nazarda tutgan holda ish yuritadi. Muarrix Azamat Ziyoning fikricha 16 tizimni saltanat darajasiga ko’tarilgan davlatning jo’g’rofiy hududlari doirasida yashovchi xalqlarning turmush tarzi, an’analari ma’naviy- ruhiy ehtiyojlari ham inobatga olingan. Davlat boshqaruv tizimiga Amir Temur olib kirgan yangilikning mohiyati aslida shu bilan belgilanadi. Amir Temur eng oliy davlat idorasi maqomida qurultoyni belgilagan edi. Bugungi tushunchadagi kongeres , assambleya majlis, kabilariga to’g’ri keladigan ushbu siyosiy instit boshqaruv mahkamasi va davlat ahamiyatiga molik bo’lgan eng asosiy masalalarini hale tib, unda salatanatdagi barcha yirik siyosiy, iqtisodiy, harbiy va madaniy soha namoyondalari ishtirok etganlar. Davlatni mustahkamlash, jamiyatni rivojlantirish borasida ijroiya tizim vazirlikning o’rni muhim bo’lgan. Amir Temur davrida siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, madaniy munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yib, ulardan jamiyat manfaatini yo’lida foydalanish uchun qat’iy intizomga asoslangan, talabchan ijroiya mexanizimi zarur edi. Sohibqiron ana shunday tizimni yarata oldi. Amir Temur saltanatining ijroiya tizimidagi sakkiz vazirlik va yana bir necha muassasalar, moliya, soliqlar, daromad va xarajatlar, mulkchilik, yetishtiriladigan hosil chorva, yaylovlar obodonchilik, xabar va pochta, harbiy va adliya sohalarini boshqargan. Bundan olti asr burun Movarounnahrda sud tizimida o’ziga xos tartib va qoidalar mavjud edi . Chunonchi, fuqorolik ishlari bilan ijroiya tizimida faoliyat ko’rsatgan adliya vazirligi shug’ullangan bo’lsa, jamiyat hayotiga ma’naviy , tarbiyaviy ahamiyatga doir muamolar bilan esa askar qozisi, harbiylar orasidagi huququy masalalar bilan esa aaskar qozisi, ya’ni bugungi til bilan aytganda harbiy tribunal shug’ullangan. Amir Temurning jamiyat va davlat boshqaruvida hokimyat bo’linishi haqida fikr yuritar ekanmiz, tadqiqotchilar uni XVIII asr mutafakkiri Monteskening hokimyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, va sudlov idoralariga bo’linishi haqidagi ta’limotiga mos kelishi ta’kidlaydilar. << Tangri taoloning dini va Muhammad mustafoning shariatiga dunyoda rivoj berdim>>. ____________________________________ 16 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T: 2000 - B -314 Sohibqironning birgina anashu so’zi uning butun salatanatining ezgulik Va yuksak ma’naviyatga asoslangan g’oyasini, siyosiy va ijtimoiy mazmu nini belgilaydi. Uning islom diniga munosabati xalq manfaatlariga mos keladigan, uning taqdirini belgilaydigan ulkan hodisadir. Sohibqiron << Har yerda va har vaqt islom dinini quv – vatladim>> 17 - deydi. Ma’lumki, shu davrda Yassaviya, Naqshbandiya, Kubroviya kabi so’fiylik tariqatlari paydo bo’ldi va rivojlandi . U hukm- dorlik qilgan yillari islom dini axloqiy kategoriyalari yanada yuqoriga ko’tarildi. 1.2 << Temur tuzuklari >> muhim tarixiy manba sifatida o’rganilishi. << Temur tuzuklari>> ni muhim tarixiy manba sifatida O’zbekiston tarixida o’rganar ekanmiz, bu manba bizga Amir Temurning harbiy va siyosiy faoli yatidan ma’lumot beruvchi tarixiy asar . << Tuzuki Temur>> va << Tuzukoti Temur>> nomlari bilan atalgan. Amir Temurning << Tuzuklar>> muallifi ekan ligi e’tirof etadigan olimlar ko’pchilikni tashkil etadilar. Bu davlat tuzishda amal qilish zarur bo’lgan birinchi shartdir. Davlatni idora qilishga ikkinchi shart salatanatning to’rt asosini ustunini to’g’ri anglash va suyana bilish bu ustunlar quydagilar: 1. Islom va shariat aqidalari . 2. Qadimdan amalda bo’lgan odatlar tuzuklar qonun ustunligi. 3. Xazina. 4. Raiyat, ya’ni mehnatkash xalq. Qonunga asoslanish va musulmom huquqi tamoyillari davlat boshqaruv tizi mida qo’yilgan poydevor edi. Tuzuklar 2 – qismdan iborat bo’lib , Birinchi qismda Amir Temurning tarjimayi holi, ijtimoiy, siyosiy, faoliyati uning Movarounnahrda markaziy hokimyatni qo’lga kiritishi, siyosiy tarqoqlikka Barham berishi markazlashgan davlat tuzishi, 27 mamlakatni, shu jumldan Eron, Afg’oniston, Ozarbajon, Gruziya, va Hindistonni o’z tasarrufiga kiritish Oltin O’rda hukmdori To’xtamish, turk sultoni Boyazid Yildirimga qarshi Yurishlari Temur Tuzuklarida manba sifatida xizmat qilar edi. Tuzuklarda G’alabaga erish haqida bir qator jihatlar tushunchalar bayon qilib o’ti Ladi. Ikkinchi qism mashhur jahongirning farzandlariga atalgan o’ziga xos vasiyat, pand- nasihatlari, va o’gitlaridan iborat. Unda davlatni idora etishda kimlarga tayanish, toju- taxt egalarining tutumi va vazifalari, vazir va qo’shin boshliqlarini tanlash, armiyaning tuzulishi va jang olib boorish qoidalari 17 , sipohiylarning maoshi, mamlakatni boshqarish taribi, davlat arboblari, va qo’shin boshliqlarining burch va vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toju- taxt oldida ko’rsatgan alohida xizmatlari taqdirlash yo’sini va boshqa xususida gap boradi. Ushbu asar Amir Temur davridagi O’zbek davlatchiligi tarixini o’rganish da asaosiy muhim manbalardan biridir. << Temur Tuzuklari>> fanimizda qayd etilgan ikki nusxasi eski o’zbek tilida bitilgan. Bu Usmoniy turk hokimlaridan biri- Yaman hokimi Ja’far Posho (1607- 12) ning kutub xonasidagi turkiy tilda yozilgan asar bilan bog’liq. << Tuzuki Temur>> ning so’z boshida keltirilishicha, O’rta osiyolik olim Mir Abu Tolib Husay niy al arziy at Turbatit forscha tarjimasini 1637- yilda Shoh jahonga (1628- 57) tortiq qilgan. Bizning tariximizda Amir Temurdek ulug’ siymo Bor ekan, uning qoldirgan merosi, pandu o’gitlari bugungi hayotimiz ga hamohang ekan, oldimizda turgan bugungi muamollarni yechishda bizga << Temur Tuzuklari>> bu merosni o’rganmasdan, ta’riflamasdan, targ’ibot qilmasdan haqqimiz yo’q. Amir Temurning Tuzuklardagi qarash _____________________________________ 17 Temur tarixi . Tashkent. 1992 S 40-41 lari davlat va jamiyat hayoti uchun muhim manba hisoblanadi. Amir Temur ning davlatchilik va diplomatiya, harbiy mahorat, bunyodkorlik salohiyati fan, san’at, va me’morchilikda oid qarashlari, hayotning ma’no - mazmuni insonni ulug’laydigan ezgu ishlar hqaida bildirgan fikrlari dinu diyonat adolatni joyiga qo’yish, salatanat ishlarini kengash va tadbir asosida amalga oshirish har bir masalada uzoqni ko’zlab el manfaatini o’ylab ish tutish bilan bog’liq ibratli fazilatlarni alohida ta’kidlash o’rinlidir. Aynan mana shunday masalalar Sohibqiron tafakurining mahsuli Bo’lgan << Temur Tuzuklari>> asarida har tomonlama aniq qilib , isho narli va ta’sirchan tarzda yoritilgan desak, haqiqatni aytgan bo’lamiz. Bugungi murakkab va tahlikali davrimizda bu kitobni qayta- qayta Mutoala qilish, uning mag’zini chaqish birinchi galda rahbar sifatida, ma’suliyati vazifani o’z zimmasiga olgan odamlar uchun, bag’oyat foydali ekani haqida ortiqcha gapirib o’tirishga hojat yo’q, deb o’ylay man. << Temur Tuzuklari>> da o’qiymiz : Mahalliy hokimlaridan katta- kichik shaharlar va qishloqlarda masjid, madrasa va xonaqohlarning bunyod etilishi, faqiru miskinlar uchun langarxonalar 18 qurish, bemor lar uchun shifoxonalar, qurish topshirilsin. Hazrat Sohibqironning mana bu uqdirishlari ham muhimdir . << Amr qildimki, raiyatdan mol - xiroj, yig’ishda ularni og’ir ahvolga solib qo’yishdan saqlanish lozimdir . Negaki, raiyatni xona - vayron qilish davlat xazinasining kambag’allashish ga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa siphoning tarqalib ketishiga sabab bo’ladi. Sipohning tarqoqligi, o’z navbatida, saltanatning kuchsizlanishiga olib keladi 19 . ___________________________________ 18 Langarxona- yo’lovchi qo’nib o’tadigan yer; G’aribxona 19 << Temur Tuzuklari>> T: << Mehnat>> 1992 – yil _B 21 Amir Temur davlat tizimi ham tuzuklardagi kabi ham avval o’tgan davlatlar tizimi singari, ikki qismga ; qonun chiqarish tizimi hamda ijroiya tizimlariga bo’lingan holatda tahlil qilinadi. Qonun chiqaruvchi tizim qurultoy deb atalib, u asosan yirik turk - mo’g’ul qabilalarining yo’lbosh chilaria ishtrokida o’tgan va oliy hukmdor istagan paytda chaqirilgan. Qurultoy urush va sulh oliy hukmdorning saylanishi kabi masalalarni muhokama qilgan va qonuniylashtirgan. Ijroiya tizimi devonlar va bosh qa oliy davlat idoralaridan iborat edi. Davlatning ijroiya tizimi qurultoy qabul qilgan qarorlarni , podshoh farmonlarini va davlatning kundalik yumushlarini hayotga tatbiq etgan. Amir Temur davlat boshqa ruvining eng muhim tamoyili deb qonun ustuvorligini << Tuzuklarda >> keltirib o’tgan edilar. Temur Tuzuklaridagi odilona qarashlar uning man- ba sifatida o’rganishimiz uchun yaqqol tasvirlanadigan jaroyonlarni o’z fikr - mulohozalarida ochiq oydin tasvirlab o’tgan edilar. Amir Temur davlatida qonun barchaga bosh vazirga ham, amirga ham shahzoda uchun ham barobar bo’lgan. Sharafiddin ali yazdiyning << Zafarnoma> sidan quydagi ma’lumotlar bilan tanishib chiqdim. G’arbiy Eron va Ozar- bajon hokimi Mironshoh mirzo maishat va kayfu safoga mukkasidan ketib, davlat ishlariga e’tibor atrofdagilarning ba’zilari esa oliy, jazoga mahkum etilganlar. Fors hokimi yetti yillik urush (1399 - 1404 ) paytida sustkashlikka yo’l qo’ygani uchun u ham egallab turgan mansa- bidan olib tashlangan. << Tuzuk >> so’zining lug’aviy ma’nosi qonun – qoidalari to’plam nizomi degan ma’nolarini anglatadi. Tuzuk - Konstitut siya - davlatning asosiy qonuni deganidir. Azaldan ma’lumki qaysi bir asar mazmun - mohiyatan g’oyatda qimmatli amalda juda qimmatli hisoblanadi. << Temur tuzuklari asosan toju - taxt sohiblari uchun ham hukmdorlarning aksariyati bu asardan nusxa ko’chirtirib shaxsiy kutubxonasida asragan va davlat siyosiy faoliyatida muhim yo’l yo’riq vazifasini o’tab kelgan. Sohibqironning 12- muhim tuzugi davlat ni idora qilish usullari qo’shinnni tashkil qilish qoidalari urushlarda amalga oshirilishi zarur bo’lgan turli harbiy uslublar singari bir qator siyosiy, huquqiy, qarashlarida avvalo mamlakat ishlari bilan harbiy va axloqiy g’oyalar me’yorlarini tashkil etadi. << Temur tuzuklari>> ning markazida inson, uning qadr - qimmati Kabi bir qator g’oyalar turardi. Shu ma’noda Sohibqironning huquqiy qarashlarida avvalo, mamlakat ishlari tuzuki alohida ahamiyatga egadir. << Saltanat ishlarini qonun va qoidalar, to’ra va tuzuk ka solib, saltanatim martabayu e’tiborini saqladim>> deyiladi. << Temur tuzuklari >> da va saltanat obro’ - e’tiborini saqlashga doir To’rtta asosiy tuzuk sanab o’tadilar. Birinchidan, saltanatim qonun - qoidalarini islom dini va kishilar- ning, eng xayrlisini shariatga bog’lab, izzatu hurmatlash vojibdir. U hazratning avlodi sahobalariga muhabbat bildrish asosida tuzdim. Saltanim martabasini to’ra 19 va tuzuklar asosida shunday saqladimki, Uning ishlariga aralishga hech kimning qurbi yetmas edi. Ikkinchidan , sipohu raiyatimni umid va qo’rquv orasida saqla- dim. Do’st - dushman bilan murosayu madora martabasida tut – dim . Qilmishlarini aytgan gaplarini sabr - toqat va chidam bilan o’tkazdim. Do’st - dushmandan kimki menga iltijo qilsa do’stlarga shunday muomila qildimki do’stligi yanada 2 ortdi. Dushmanlarga esa shunday munosabatda bo’ldimki , ularning dushmanligi do’stlik- ka aylanib men bilan munosabati yashilandi deb ta’kidlaydilar. ____________________________________ 19 Temur Tuzuklari 132 -bet P 20 Ibn Arabshoh- Amir Temur tarixi - II kitob - B - 99 -100 Uchinchidan, hech kimdan o’ch olish payida bo’lmadim . Tuzimni totib, menga yomonlik qilganlarni Parvardigori olamga topshirdim. Ish ko’rgan, sinalgan shijoatli er- yigitlarni qoshimda tutdim. Sofdil kishilar sayyidlar, olimlar va fozillarga dargohim doim ochiq edi. Naf- si yomon himmatsizlarni ko’ngli buzuq qo’rqoqlarni majlisimdan quvib yubordim. To’rtinchidan, ochiq yuzlilik rahm - shafqat bilan xalqni o’zimga rom qildim. Adolat bilan ish yuritib, jabr - zulmidan uzoqroqda bo’lishiga intildim. deb qayd etildi asarda . << Temur Tuzuklari >> talabalari doirasida Amir Temur o’z saltanati O’n ikki toifadagi kishilar bilan ish yuritib mustahkamlagani tarixidan yaxshi ma’lum . BU haqda << Saltanatim martabasi bo’lmish to’ra- tuzuklar va qonun qoidalarni ham shu o’n ikki toifaga bog’lab tuzdim >> deydi Sohibqiron hazratlari . << Temur tuzuklari >> da davlat boshqaruvining har bir sohasi va har qaysi mansab darajasi bo’yicha muayyan tuzuklar bitilgan. Amir Temur 12- ta eng muhim tuzuklari o’ziga xos shior qilib olganlar . Va saltanatni tasaruffidan saqlash uchun ularga qat’iy amal qilgan. Binorabin, ulug’ ajdodlarimiz e’tirof etganidek, “ O’z tajribamdan sinab bildimki, agar qaysi podshoh shu o’n ikki narsaga ega bo’lmas ekan, saltanatidan bebahra qolur ‘’ . Amir Temurning huquqiy qarash- lari va qonunchilik tizimi butun Temuriylar saltanatida hayotning barcha jabhalarida o’z aksini topgan. Buyuk Ipak yo’li xavfsizligini ta’minlashga xizmat qilganki, bu bilan savdo - tijorat rivojiga katta hissa qo’shgan . Sharqu G’arb mamlakatlarni bir - biriga yanada yaqin- lashtirgan. Amir Temurning huquqiy qarashlari va amaliy faoliyati har doim adolat va insof me’yorlari bilan hamohang bo’lgan. Ulug’ So- hibqiron o’z davlati hududlarida tuzuk- to’ra va shariat qoidalari ustuvorligini amalda ta’minlangan. Bu haqda, jumladan : << Sipohiyla rimni hamisha janga tayyor holda tutdim, ; oylik haqlarimni so’rattirmay vaqtida berardim. Chunonchi , Rum yurishida si pohiylarimga o’tgan va kelajakda qiladigan xizmatlari uchun yetti yillik oziq - ovqatlarini bir varakayiga berdim >> deyiladi. << Temur Tuzuklari >> da aks etgan edi. Sohibqiron saltanatida kasbu hunar va ma’rifatli ahli muntazam ish bilan ta’minlangan. Sarmoyasi qo’lidan ketib qolgan savdogarlarga o’z sarmoyasini qaytadan tiklab ta’minlagan. Sarmoyasi qo’lidan ketib qolgan savdogarlarga o’z sarmo yasini qaytadan tiklab olishi uchun xazinadan yetarli miqdorda oltin berilgan. Dehqonlar va raiyatdan qaysi birining dehqonchilik qilishiga qurbi yetmay qolgan bo’lsa unga ekin - tekin uchun zarur urug’lik va mehnat qurollari tayyorlab berilgan. Inson huquqlari va manfaat larini ta’minlashga qaratilgan bunday amaliy misollarni yana ko’plab keltirish bo’yicha ko’plab asosli jihatlar keltirib o’tilgan. Amir Temur asos solgan buyuk davlat o’zining turli bosqichlarida ham aks topti radi. Sohibqironning sud va qonunchilikka bo’lgan munosabati ham alohida o’rnak vazifasini o’taydi. Burun olti asr burun Movarounnahr sud tizimida o’ziga xos tartib va qoidalar mavjud bo’lgan. Temur tuzuklarida boshqaruv tartibi ikki idora : Dargoh va devonlarga bo’lingan. Dargoh - eng oliy davlat idorasi hisoblanib, uning boshlig’i oliy hukmdor ya’ni Amir Temurning o’zi bo’lgan. Dargoh faoliyatini boshqarish uning vazirliklar mahalliy hokimyat idoralarini saltanat faoliyati bilan bog’lab turish ishlarini oliy devon - << Devoni - buzruk > olib brogan. Unga devonbegi boshchilik qilgan. Akademik Bo’riboy Ah- medov Temur tuzuklari haqida o’zining oqilona tadqiqotlarini olib bor gan hisoblanadi. Tuzuklardagi o’ziga xoslik aniqlik ham manba jihatdan to’g’ri talqin qilganidan dalolat beradi. Temur tuzuklarida Amir Temur iqtisodiyotni, har qanday saltanat poydevori , deb tushungan. << Davlatu saltanat - deb ta’kidlaydi. Temur o’zining tuzuklarida uch narsa bilan mulk, xazina va lashkar bilan tirikdir. >> Bu bilan Temur davlatning yashashi 21 va ijtimoiy roli uchun avvalo, iqtisodiy imkoniyatlarga kelib chiqib, barcha mintaqalar << xususida to’la ma’lumotlarga ega bo’lishi va ularning iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo’lishi mumkin>>. Amir Temur asosiy ishlab chiqarish vositasi bo’lgan yer egaliga tartiblarini saqlab qoladi va bunga yer maydoning miqdori egalik huquqini davlat manfaatini ko’zda tutib, o’zgartirishga harakat qildi. Temur mehnatining yaratuvchanlik faoliyatini nazarda tutib uni ijtimoiy qadriyat deb tushunadi. Amir Temur tuzuklarga katta e’tibor bergan. Chunki Temur nazarida davlatning tayanchi hisoblangan. Temurning siyosiy huquqiy qarashlari uning ahloqiy qarashlari bilan asoslanadi. 22 Shuning uchun ham Temur nazarida har qanday siyosatchi muvaffaqiyati podshoning o’z fuqorolariga bo’lgan rahmdilligi saxovatdandir. Temur o’z siyosatida ham adolat haqqoniylik bilan birgalikda fikr mulohazalar olib boradi. Temur tuzuklaridan ko’p misollar keltirish mumkin: ularning naznida dunyo boyligi emas inson qadri ustun turgan. Shuning bilan birga tasavvufnung yassaviya tariqatiga ixlosi baland bo’lganligi haqida dalillar mavjud. Buning sababi bir tomondan <<Yassaviya ta’limoti uzining mustahkam intizomi, pok islomiy-mashabiy irfoniy tasavvufiy g’oyalari bilan turkiston xalqlarini mug’ullar zulmi va istibdodiga ________________________________________ 21 Muminov Amir Temur tarixi o’rta osiyo Toshkent 1968 B-28-29 22 Якубовский А.Ю. Темур Б 70 Temur tuzuklarida yetitta idoradan iborat yaxlit davlat apparati Bo’lgan . 1. Bosh vazir devoni ( mamlakat va xalq ishlari bo’yicha vazirlik) 2. Harbiy vazirlik ( qo’shimcha taaluqli ishlar vazirligi) 3. Moliya ishlari vazirligi 4. Saroy vazirligi 5. Adliya vazirligi ( Bosh qozi devoni) 6. Davlat xavfsizligi vazirligi ( devoniy mushrif) 7. Tashqi aloqalar vazirligi ( devoni rasoyil ) Mazkur ijroiya tashkiloti bu yerda o’ziga xos ravishda ish olib borganini ko’rishimiz mumkin. Davlatni boshqarish san’ati, o’ziga xos uslub jamiayat a’zolarining yo’naltirgan xatti - harakatlari ham tuzuklarda o’z o’rnini egallagan. Atoqli rus olimi D. Logofet << Temur Tuzukla rini o’rganib unga Turkistonda Yevropadan 500- yillar oldin vujud ga kelgan konstitutsiyaviy kodeks bir so’z bilan aytganda Amir Temur saltaning tayanchi hisoblangan tuzuklar haqida gap bora yotganligi haqida bilib olishimiz mumkin. 23 O’zga mamlakatlarni zabt, etish idora qilish g’anim lashkarlarini sindirish, dushmanni tuzoq qa tushurish do’st- dushman orasida muomila murosayu madora qilish xususida ushbu tadbir va kengashlarni qo’lladim. Pirim Zaynid din Abubakr Toybodiy 24 yozdilarki Temur saltanati yurishlarida to’rt narsani qo’llasin. 1. Kengash. 2. Mashvaratu - maslahat 3. Hushyorligu mulohazalik 4. Ehtiyotkorlik Chunki kengash mashvaratsiz saltanatni barcha qilgan ishlari va aytgan so’zlari xato bo’lgan johil odamga qiyoslah mumkin: uning so’zlari va qilmishlari boshiga pushaymonlik va nadomad keltirgan. 1.3 Amir Temur va Temuriylar davrida harbiy yurishlar va islohotlar. Amir Temur davrida malakatda harbiy yurishlar ko’p bo’lib ular doimo g’alaba bilan tugani ma’lum. Sohibqironnning betakror , har biy san’ati va iste’dodi qobilyati zabardast harbiy islohatchi hamda atoqli sarkarda sifatida yaqqol ko’zga tashlandi. U eng qudratli va intizomli armiyani barpo etishga, harbiy qismlarni yurish va jang vaqtida oqilona boshqarishga , paydo bo’lgan har qanday g’ov va to’siqlarni tadbirkorlik bilan yengishga qo’shindagi jangovar ruh, vatanga muhabbat va sadoqat tuyg’usini doimo yuksaltirib borishga muvaffaq bo’lgan. O’zbekiston tarixi Temurbekni sharqning eng buyuk sarkardalaridan biri sifatida, haqli ravishda tan oladi. Uning harbiy iste’dodi asosan ikki yo’nalishda : mohir harbiy tashkilotchi va atoqli sarkarda sifatida yorqin namoyon bo’la di. 23 Amir Temur barpo etgan armiyaning tuzulishi Chingizxon tuzgan qo’shin tizimi va tuzulishiga ma’lum darajada yaqin bo’l- sada , biroq quydagi jihatlari bilan farqlanadi. . Sohibqiron armiyasi umumxalq xarakteriga ega emas edi. . qo’shinga oliy bosh qo’mondon ko’rsatgan aniq talabga binoan Chorvadorlar qatori kosibchilik, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan mashg’ul o’troq aholidan ham sezirarli miqdorda askar olingan. 24 ________________________________________________________ 23 Amir Temur O’rta osiyo tarixi Toshkent. 1968. B 28- 29 Mo’minov I . M Yakobisky Ning << Oltin O’rda va uning qulashi >> T: 1956, 288- 318 b. Amir Temurning harbiy san’at Tarixi nomli parcha Turon tarixi jurnali 1992- yil 1- son 10-14 24 Yakubovskiy Oltin O’rda b - 70 Tesizlar T: O’zbekiston 1996- b 25- 26 Ibn Arabshoh Amir Temur tarixi. Ikki jildlik T. << Mehnat >> 1992 . Qo’shinda harbiy kuchlar asosini tashkil qiluvchi otliq askarlar bilan bir qatorda piyodalardan tuzilgan qismlar ham bo’lgan. Ma’lumki, Chingizxon qo’shini piyoda askarlarga ega bo’lmagan. 25 . Amir Temur Sharqda birinchilardan bo’lib, o’z armiyasiga o’t sochar qurol, ya’ni to’p - ra’dni olib kirdi. 26 . Sohibqiron tog’li hududlarda jang harakatlari olib boruvchi piyodalardan tuzilgan maxsus harbiy qismlarni tashkil qildi. . Amir Temur jahon harbiy san’ati tarixida birinchilardan bo’lib, Qo’shinni jang maydonida yetti qo’lga bo’lib joylashtirish tartibini joriy qiladi. 27 . Amir Temur armiyasida ayollardan tuzilgan bo’linmalar bo’lib, Ular jang chog’I erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalari ko’rsatganlar. 28 Sohibqiron armiyasida muntazam qo’shinga xos bo’lgan ko’pgina belgilar mavjud edi : qo’shin son jihatdan aniq va puxta tashkil qilingan. Uning jangovar tartibi - yasovul jangdan - jangga takomil lashtirib borilgan, armiya o’z zamonasining ilg’or qurol va texnika si bilan qurolangan. Aynan bir turdagi qurol - yarog’ , aslaha - anjom, bilan ta’minlangan. Qismlar bir - biridan, kiyim boshi, tutgan bayroq yoki tug’i orqali ham farqlangan. 29 Bunday ajralib turish jang paytida qo’shinni boshqarishda juda qo’l kelgan. __________________________________________ 25 Amir Temurning harbiy sarkada sifatida talqini : T: 1996 B 27-28 26 Yakubovskiy Temur Tarixi. B> 70 27 Belenskiy poyevleni ognestalog orujiya O’rta osiyo va eron XIV - XVI 1949 28 Amir Temur ko’ragoniy Zafar Yo’li. T: << Nur >> 1992 29 Ahmedov Sohibqiron Temur ( hayoti va ijtimoiy- siyosiy faoliyati) T : 1996 Dushman mudoofasini turli usullar yordamida barbod qilish, g’anim tomonning yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo’lgan. shaharlariga qo’qqisdan kuchli zarba berish, zabt etilgan mamlakatning boshliqlarini va ayniqsa, lashkarboshilarini hibsga olish, qal’a hamda qo’rg’onlarni uzoq muddat davomida munozara qilish yov kuchlarini iloji boricha keng qamrovda qurshab olish, uning qishloq , shahar, tuman, viloyatlarini birin - ketin fath etish, dushmani batamom yakson etgunga qadar ta’qib qilish, fath bo’lgan yutlarni boshqarish uchun o’zining ishonchli vakilllarini tayinlash singari strategik maqsadlarini ko’zlab ish yuritish Amir Temurga ko’plab zafarlar olib keldi. Taktika jihatdan Temurbek armiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega edi . Qo’shin yetti qismga - qo’lga ajratilgan, razvedka a’lo darajada yo’lga qo’yilgan, qismlarining jang maydonida hamda yurish vaqtida talab darajasida yo’lga qo’yilgan, qismlarning jang maydonidagi ham harakat qilishi uchun zarur tadbir va rejalar ishlab chiqilgan, ularni jang paytida operativ boshqarishga alohida katta e’tibor qaratilgan. Temurbek o’nlik, yuzlik, minglik hamda tuman qo’mondonla rini tanlash masalasiga bevosita rahbarlik qilgan. Lashkarboshlilik salohiyatiga ega bo’lgan qo’mondonlarning to’g’ri tanlanganligi va o’z joyiga qo’yilganligi askar hollarda jang natijasining muvaffaqiyatli yakunlanishiga sezirarli ta’sir ko’rsatgan. Sohibqironning harbiy san’ati rivojiga qo’shgan ulkan xizmatlardan yana biri - qo’shin qanotlarini jang chog’ida dushman hujumidan muhofaza qilish va aksincha g’anim kuchlarini yon tomondan aylanib o’tib, unga ortidan zarba berish maqsadida tuzilgan otliq qism – kunbul - kunbulning joriy etilishidir. Bunday mutlaqo yangi harbiy qism, tarixining guvohlik berishicha, Aleksandr Makendoskiy , Gannibal Lyudovik XIV , Buyuk Fridrix , Chingizxon kabi dongdor sarkardalar qo’shinida bo’lmagan. Faqat XIX asrning atoqli lashkarboshisi Napoleon Bonapart armiyasining jangavor tartibida qo’shin qanotlarini himoyalovchi qism mavjudligini kuzatish mumkin. Harbiy mutaxasislarning, Napoleon sharq mamlakatlariga harbiy safar qilishdan avval Temurbek armiyasi tuzilishini, uning jang olib borish yo’l-yo’riqlarini sinchiklab o’rgangan, zarur topgan taktik usullarini o’zlashtirgan mulohazasi, Harbiy qo’mondonga beriladigan eng xolis baho uning janglarda erish gan g’alabasidir. Shu nuqtai nazardan Amir Temur tarixdagi buyuk sarkardadir 31 << Qilich ushlay olgan qo’lgina saltanat mayog’ini ushlashi mum- kin>>. - der edi Temur. U pytlarda harbiy san’atkorlik siyosiy pesh- qadamlikka teng ma’noni ifodalagan. 32 Lekin urush uning tushuncha- sida nima bo’lgan. Amir Temurning siyosati boshqa usulllar bilan urushish, ya’ni zabt etilgan mamlakatlar va davlatlar ustidan nazo- rat qilish, ham balki siyosatni, u qanaqa siyosat bo’lmasin, yirik harbiy o’yinning bir qismi sifatida tushungan. Shu bois Amir Temurning keng miqiyosli siyosatini tushunmoq uchun, eng muhimi. << Urush >> tushunchasini XIV asr kontekst da aniqlab olish juda muhim hisoblanadi. Amir Temur o’zi ishg’ol etgan yerlardan ketgach, o’zidan keyin puxta va muhim boshqarish san’ati juda kamdan - kam qoldirgan. Shuning uchun ham bir marta ______________________________________________ 30 Sharafiddinn Ali Yazdiy Zafarnoma . Toshkent Kamalak 1994 - B 103-113. 31 Nelson. A. Temur harbiy strategiya va ulkan siyosatchi sifatida. T: O’zbekiston 1996- B 31 32 Nelson. Temur buyuk sarkarda tezislar T: O’zbekiston B- 25 Amir Temur va uning Jahon tarixida tutgan o’rni va roli mavzusidagi xalqaro anjuman. Tezislari ishg’ol qilgan shaharlarini ikki, uch va hatto to’rt marta qayta egallab shaharlar, mamlakatlar uning tushunchasida nazorat ob’ekti emas, balki yurish, harakat qilish maydoni bo’lgan. Mazkur tushunchani qanday qilib, qadimgi yoki hozirgi kun geosi- yosat konsepsiyasiga singdirish mumkin. Zero, uzoq o’tmishdan to hozirgi kunga qadar insoniyatning hududga munosabati ijtimoiy va siyosiy birlashmalar tuzishda asosiy mezon bo’lib, kelmoqda. Lekin, bunday munosabat ham har xil bo’lishi mumkin. Masalan, ayrimlar hududga o’z mulki sifatida qaraydilar. Hududga nisbatan bo’lgan siyosat, hozirgi kunda egalik qilish, raqobat tushunchalari bilan uy- g’unlashgan holda ko’rinadi. Shunday qilib, geosiyosat nisbatan keng ahamiyat kasb etadi. Va hudud bilan hokimyat orasidagi o’zaro mu- nosabat to’g’ridan -to’g’ri yerlarni zabt etish, ishg’ol qilish bilan birga cheklanib qolmasdan, o’ziga yana boshqa bir qator masalalar yer- larga alyans , migratsiya va hokimyatining boshqa qirralarini o’z ichiga oladi. Shu nuqtai nazardan Temurning yana bir jihatiga tan bermay iloj yo’q-u bir qator madaniyatlararo yaxshigina ko’prik o’rnatgan : ma- salan ko’chmanchilar bilan o’troq xalqlar orasida, mo’g’ullar, turklar, forsiylar, G’arb va Sharq o’rtasida va hokozo. 33 Amir Temurning birinchi maqsadi urug’ hokimligidan ustun bo’lgan qo- nuniylikni yuzaga keltirish edi. U dushman qabilalarni to’liq yo’qotish o’rniga ularning ichiga nominal hokimlikni kuchaytirish yo’li bilan saylov tizimini joriy qiladi va shu vaqtning o’zida ularning hokimlik vazifalarini bajarish uchun zarur bo’lgan real qobilyatlarni susaytiradi. Qachonki, u urug’ hokimligiga jiddiy qodir biror dushmandan xalos bo’lishni xohlasa, boshqa dushmanga u bilan hisoblashishga imkon tug’dirib, berardi. Shunday qilib, u ustomonlik bilan o’zini qabilalararo adovat ustiga qo’yishga erishdi. Amir Temurning strategik tafakkuri bunda ittifoqlikni yo’lga qo’yishni ikki darajada - urug’ va mintaqada amalga oshiradi. Va shu ikki darajada umrining oxirigacha ishlab keldi. Ittifoq- chilarda strategik maqsadlarda foydalanish tug’ma noziklik bilan qorishib ketdi. Jang mobaynida Temur noziklashib, qolgan qismlarga yordamga shoshilar, chunki uning butun rejasini barbod qilishlari mumkin edi. uning farosati va iymoni shunchalik kuchli ediki, hatto u yurishlarining eng zarur nuqtalarida to’xtatib qo’yib undan ham yangiroq yurishlarning boshlab qo’yar edi. Lekin, shu vaqtda avval qo’yilgan maqsadlarni sedan chiqarmasdi. Kelajak yurishlarini mukammal ravishda tayyorlaydi- gan startegik bo’lgan Chingizxondan farqli o’laroq, Temur haqiqiy realist edi 34 Temurning strategik dahosi usta geosiyosiy arbob bo’lish qobilyatiga ko’proq xosdir. Birinchi, qarashda tartibsiz ko’ringan yurishlar izchil xususiyatga ega bo’lmasalar, ham aniq bir rejaga asoslangandi. Temur salatanatiga turli madaniyatlarni o’zida mujjasam etgan va bugungi kun- gacha yashab kelayotgan Yevroosiyo g’oyasini shaxsan ishlab chiqqan birinchi shaxs edi. Grosset ta’kidlashicha, << uning imperiyasi turkiy forsiy qonunchilik tizimi turkiy- chingiziy va siyosiy- diniy tartibi- arab> deb aytgan edi. Zaruriyati jihatidan Temur bu xislatlarni ustamonlik bilan birlashtirgan shaxslardan biri edi. Amir Temur shunday yetuk siyosiy arbob va sarkarda ediki, u ko’chmanchilarning qobilyatlarini mo’g’ulllarning jasoratini, mo’minlarga xos iymon - e’tiqodini o’zida mu- jjasamlashtirgan edi. __________________________________________ 33 Nelson Temur harbiy strategik tezislar B-31 34 Nelson temur tarixiga oid jarayonlar va qissalar tarixi 33-34 B Shu ma’noda u o’sha paytlarda ko’p jihatdan ilg’anmaydigan tushuncha bo’lmish hozirgi zamon << sivilizatsiyalar to’qnashuvi >> ning dastlabki darakchisi bo’ldi. Hamma madaniyatlar ma’lum ma’no- da o’ziga xosdir, lekin ularning turli elementlari vaqt o’tishi bilan o’zgaradigan strategik qadiryatlarga aylantirilishi mumkin. Temur bu nazariy tushunib yetgan Markaziy Osiyodagi birinchi shaxs edi. va uning taktik dahosi buni amalga oshirdi. Umuman aytganda, Amir Temur geostratigiyasining qabilaviy min- taqaviy jihatlari bir- birlari bilan o’zaro bog’liqdirlar. Shuni eslatib o’tish kerakki, Temurning siyosiy jihatdan daholigi va harbiy qobil- yati uning har bir alohida mintaqada joriy etgan qonunchiligida ko’rindi. Temur o’zining kamchiliklarini tushunar edi, lekin uni u boshqalar- ning kamchiligida to’g’ri xulosa chiqarish bilan to’ldirib borar edi. Masalan, To’xtamishning ishni paysalga solishi, Boyazid manmaligi Fors amirlarining o’zlariga bino qo’yganliklari sababli, va boshqalar- dan oqilona foydalanganini ko’rishimiz mumkin . 35 Temurning kuchi uning << butkul tugatish o’rniga ichdan qulatish qurish o’rniga tenglashtirish>> yo’lidan borib buning natijasini o’z yutuqlarida ko’rishimiz mumkin. Bu narsa hozirgi zamon geosiyosat ga ham juda mos keladi desak mubolag’a bo’lmaydi. Bundan tash qari u Markaziy Osiyodagi voqealar boshqa hamma mintaqalarga ham albatta, ta’sir etadi, deb tushungan. Shu bilan birga u olib brogan siyosat harbiy yurishlar to’g’ridan - to’g’ri bo’lmasa ham ___________________________________ 35 Nelson. R. Temur harbiy strategik va ulkan siyosatchi sifatida talqin qilinishiga doir Chora - tadbirlar majmua. Tezislar. B -33 Ma’lum ma’noda o’zga, tashqi mamlakatlarga ham o’z ta’sirini o’tkaz ganligi bizga tariximizdan ma’lum . masalan, u mo’g’ullarning Xitoyga bo’lgan xavfini Oltin O’rdani olish bilan Moskva Russiga bo’lgan xavfni bartaraf etadi. Shunday qilib, Litvaliklar Polovestlarning Rossi- yaga hujumlari ham barham topadi. U Konstantinopolning Usmon- li Turklar tomonidan zabt etilishini yarim asr orqaga surdi, biroq turlarni Kichik osiyodan ta’qib etib borib Yevropada bir umrga qo- lishlariga imkon berdi. Bundan ko’rishimiz mumkinki, Amir Temur hozirgacha yashagan ajdodlar orasida ham bundan so’ng yashagan avlodlar orasida ham eng buyuk shahs bo’lib qolaverdi. Amir Temur bir necha yillar davomida olib brogan qahramo- nona kurashlari tufayli 150 yillik mo’g’ullarning hukmronligiga yakun yasadi. U xalqning ozodlik kurashiga boshchilik qilib vatan mus- taqilligi va ozodligini tikladi. U mustaqillik va ozodlik ramziga aylandi. Buyuk davlat arbobi va mashhur lashkarboshi Amir Temur o’zining butun hayotini o’zbek xalqi ozodligi va taraqqiyoti uchun kurashga bag’ishladi. U hamisha vatan ishqi va xalq dardi bilan yashab, jang maydonlarida qahramonlik na’munalarini namoyish etdi. << Boshimga - deydi Amir Temur- pulat dubulg’a eg- nimga dovdudiy sovut kiydim, belimga esa misr qilingini bog’lab, bahodirligu kurash taxtiga o’tirdim… Saltanat to’nini kiygach, tinch- ligu so’g’ligim ketdi, o’z tushagimda rohatda uxlash, huzur-halova- vatdan voz kechdim, ranju mehnat tortdim. Har xil tadbirlar qo’l- lab g’anim qo’shinlarini sindirdim. Amirlar va sipohlarning isyonla- rini ko’rdim, ulardan achchiq so’zlar eshitdim. Va bular mening qarashlarimga ta’sir etdi deb ta’kidlaydi. Lekin sabru- bardosh bilan o’zimni eshitmagan va ko’rmaganga solib, ularni tinchit- dim. Qilich ko’tarib jang maydoniga otildim va shu tariqa dunyoda nom chiqardim >>. 36 Darhaqiqat, Amir Temur vatan mus- taqilligi va yurt ozodligini tiklash, uning taraqqiyotini ta’minlash, Turkiston zaminini jahon davriga olib chiqa olgan buyuk inson edi. << Amir Temur tarixi >> asarining muallifi Ibn Arabshoh ham Sohibqironning fazilatlarini sharhlab, yozgan : << Temur tengi fe’l- atvori chuqur mulohazali kishi bo’lib tafakkur dengizining qa’ri yo’q va ( uning ) tadbiri tag’icha na tekislugu, na g’adir - budur, orqali yo’l topiladi>>. Xalq mafkurasi Amir Temur siymosida va faoliyatida to’la ifoda- sini topadi. U, bu davrda ham siyosiy, iqtisodiy, va ma’naviy asos larga ega edi. Vatan - yurt g’oyasining tutgan muhim o’rni 1370- yilda Amir Temur davlatining barpo etilishida namoyon bo’ladi. Bu yerda uning mustaqillikni tiklash haqidagi da’vati amalga oshirildi. Markazlashgan va qudratli davlatni yuzaga keltirish mafkuraning asosiy yo’nalishiga aylandi : << Movaraunnahr viloyatini ( mo’g’ullar ) vujudining xas- xashagi dan tozalaganimdan keyin … - o’zimcha kengashdimki, << Xudo bitta, uning sherigi yo’qdir. Shunday bo’lgach, Alloh taolining muqaddas mulki bu - yer yuzida egalik qiladigan ( kadxudo) kishi ham bitta bo’- lishi kerak >>. 37 ____________________________ 36 Temur tuzuklari - B - 49 54 37 Temur tuzuklari - B -35 Amir Temur o’zining bunday siyosatini hokimyatni qo’lga olgunga qadar va keyin ham izchilik bilan olib borib butun mamlakat da tinchlik va osoyishtalikni ta’minladi. Umuman olganda, Amir Temur davlatchiligi, uning boshqaruvdagi o’ziga xos tamoyilllari, na- faqat bugungi o’zbek milliy davlatchiligi, balki jahon ma’rifiy dav latchiligining tamoyillariga asos bo’lmoqda. Buni nimalarda ko’rishimiz mumkin. Eng avvalo, Sohibqironning << Barcha ishlarimning to’qqiz ulu- shuni kengash, tadbir va mashvarat qolgan bir ulushi esa qilich bilan bajo keltirdim >>. 38 degan dono o’gitlari malakatlar Prezedentlarining dunyo muamollarini va ichki masalalarni hamjihatlik, oshkora muzo koralar yo’li bilan hal etish tarafdorlari sifatida amalga oshirilayot gan faoliyatida o’z ifodasini topmoqda 39 Xalqaro masalalarni hal etishda << tomonlarning bir - biriga yon berish, va murosa yo’li bilan hal etish bir- biriga yqainlashuvi har bir mamlakat hududiy yaxlitligining saqlanishi, barcha manfaatdor tomonlarning muzokora ja- rayonlari qay tarzda bo’lmasin tashqaridan ta’sir etish va arala- lashuvga yo’l qo’ymaslik >> tamoyillari Amir Temurning mashvaratu kengash vositasida siyosat yurutishini eslatadi. Mamlakat parlamentlari va hukumatlarining o’z sessiya va ken- gashlarida muhim dolzarb masalalr yuzasidan ochiq fikr almashinuvi temurona demokratiyaning yangi shaklidagi ko’rinishidir. Ikkinchidan, esa Amir Temurning << chaqaloqlarni yig’latmangiz , bo lalarga ozor bermangiz- bu gunohi azim erur degan so’zlari mavjud. ______________________________ 38 Amir Temur o’g’itlari T : << Navro’z >> 1992 Amir Temur Ko’ragoniy Zafar yo’li T : << Nur >>. 39 Mo’minov A. Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni T : << Fan >> 1998 Bunday gunohni Alloh xush ko’rmagay>> degan gaplari bizning Prezedent ham xalqaro hamjamiyat davlatlari rahbarlarining onalar va bolalarga g’amxo’rligi ularga tibbiyot xazinasi ko’rsatish va ijti- moiy muhofaza qilishni rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan, tadbirlari xalq ta’limi va bolalar tarbiyasini isloh qilish hamda xo- tin - qizlar hayotini yaxshilash borasida olib borilayotgan ishlari so- hibqiron davlat shajarasining Amir Temur ma’naviyatining davom etayotganligidan dalolat beradi. Ulug’ bobokalonimizning birgina << Kuch - adolatda >>, degan gap lari bugun nafaqat o’zbekiston balki butun dunyoda yangi davlat qurulishiga, asos qilib, olindi. Huquqiy demokratik, adolatli davlatni barpo etish, insonparvar fuqorolik jamiyatini shakillantirish tamoyillari avvalo amir Temur mamlakatdorlik maktabining ilg’or jahoniy tajriba lar bilan uyg’unlashishga mahsuldir. Sohibqironning : << Davlatu salanat uch narsa bilan : mulk davlat hududi , mamlakat, xazina va ishlar bilan tirikdir degan fikrlarni bil- dirib o’tadi. Amir Temur davlatni boshqarishda asosan ijtimoiy , iqtisodiy, siyosiy jarayonlarga tayanadi rivojlanadi va taraqqiy eta boradi buning asosiy sababi mamlakat hududa yuzaga kelgan vaziyat lar va hukmdor tomonidan chiqarilgan qonunlar o’z samarasini ko’r satdi. Bu mamlakatimizda harbiy akademiyaning tashkil etilishi yaxlit ligi tafakkur jarayonlari tamoyillari bilan chambarchars bog’liq jara- yon hisoblanadi. Harbiy doktrinaning ishlab chiqilishi qolaversa mam lakat xazinasini muntazam to’ldirib boorish borasidagi izchil va oqilona faoliyatda o’z aksini topib davlatchilik asoslarida Amir Temur saltanati ning jahongirlik yurishlarida o’z samarasini ko’rsatib bordi buning nati jasida mamlakatda ichki va tashqi savdo yuqori sur’atlarda ravnaq topdi. II BOB. Temuriylar renessansining tashkil topishi va asoslari. 2.1 A.Temur va Temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyoti. Amir Temur o’z mamlakatining ilmu - urfon, madaniyat va san’at ahliga xorijiy ellardan ko’plab hunar- kasb ahllarini, me’moru naqqoshlarini, olimu fozillarini olib kelib, ularga qulay shart-sharoitlar yaratib berib ularning bilimi, tajribasi iste’dodini ishga solib hayratomus ulug’vor bunyodkorlik va ijodkorlik ishlarini ro’yobga chiqardi. Bu davrda bunyod etilgan betakror me’moriy obidalar, osori- atiqalar yuksak san’at asarlari, ilmiy-madaniy meros namunalari bunga yorqin dalil bo’la oladi. Amir Temur salohiya- tining ajoyib ifodasi bo’lgan <<Tuzukot>>da Sohibqironning ilm-fan, ma’rifat ahliga har doim alohida e’tibor berganligi va har bir muhim ishni amalga oshirishda ularga qat’iyan suyanganligi qayta-qayta ta’kidlab o’tilgan. Amir Temur davrida yashab ijod qilgan allomalardan Jaloliddin Turonshoh (vafoti 1385), Bahovuddin Naqshband (vafoti 1389), Xo’ja Hofiz Sheroziy (vafoti 1389), Xo’ja Kamol Xo’jandiy ( 1391 ) Allomai Taftazoniy ( vafoti 1392) va boshqa larni eslashimiz kifoyadir. Movarounnahrda, xususan, Samarqanda ilm- fan va san’atning taraqqiyotida Ulug’bek va uning atrofidan jamlangan olimlarning o’rni va hissalari nihoyatda buyukdir. Amir Temur farmoni bilan bunyod etilgan Samarqand, Buxoro, G’ijdivon shaharlaridagi madrasa larda Qur’on , hadis tafsir fiqh ( din va shariat qonun - qoidalari) riyozot ( matematika ) handasa ( geometriya ) jo’g’orifiya ( geografiya ) ilmu aruz ( poetika ) arab tili kabi dunyoviy ilmlar ham o’qitiladi. Hatto, Buxoro madrasining darvozasiga : << Bilim olish har bir musul mon ayolu erkakning burchidir>>. Degan kalima yozib qo’yilgan. Amir Temur davrida o’rta osiyoda maydonga kelgan buyuk sivilizatsi ya buyuk tarixiy shaxslarni - faylasuf va donishmandlarni shoir va san’atkorlarni me’mor va sohibi hunarlarni yetishtirdimkim, ular o’z navbatida jahon madaniy taraqqiyotini boyitishga hissa qo’shganlar. Shuning uchun ham Amir Temur shaxsi uning siyosiy, ijtimoiy , faoliyati faylafiy qarashlari qariyib besh yuz yildan ziyod jahon olimlarining diqqat markazida bo’lib kelmoqda . O’rta osiyo tarixining bu yorqin va hayratomuz sahifalarni o’rganish, uni barcha ma’naviy olamine yuzaga keltirar edi. Amir Temurning o’zi ham ilm- fan tara qqiyotga ergashuvchi butun ilmu olimlarni sevuvchi ularni hurmatini joyiga qo’yib e’zozlab ardoqlovchi shaxslardan biri edilar. Shuning uchun butun olimlar va ulamolar Movarounnahrda to’planib bu yerda ko’p lab asarlar tarixiy jaroylarni qayd eta boshlaganlar . Amir Temurning << ilm ahillariga ajratgan vaqtlari mablag’lari beqiyosdir >> . Sohibqiron davrida O’rta Osiyoning mustaqil bir davlat ostiga birlashtirilishi , mamlakatning ichida tinchlik o’rnatilishi shubhasiz mamlakatning iqti sodiy va madaniy taraqqiyotiga ulkan ta’sir ko’rsatdi. Bu davrda ilm - fan, adabiyot va san’at hunarmandchilik va me’morchilik ravnaq topdi. Sohibqiron mamlakat va uning poytaxti Samarqand ning obodonligiga katta e’tibor berdi. Buning uchun Movarounnahr- ning hamma joyidan yaqin va o’rta sharq o’lkalaridan tobe mam- lakatlaridan juda ko’p fan va san’at ahllarini iste’dodli sohibi hunarlar ni me’mor va mussavvirlarni poytaxtga to’pladi. 1404-1406 yillarda Samarqandda bo’lgan Ispaniya elchisi Gonzales De Klavixo bu haqida o’zining kundaliklarida Samarqandning beni- hoya obodonligini, aholisi beqiyos ko’p va gavjumligini, Samar- qandda yerli xalqdan tashqari xristianlar, yunonlar, eroniylar turklar va arablar kabi turli qavm va turli masxabdagi kishilar istiqomad qilishini, Temur tomonidan turli mamlakat- lardan yuz mingga yaqin olimlar, hunarmandlar, me’morlar, san’atkorlar Samarqandga olib keltirganini batafsil hikoya qiladi. 40 Bular hammasi Turkiston va sharq xalqlari madaniyati va san’atini bir-biriga yaqinlashuviga olib kelgan. Bu fikrni Sharafiddin Ali Yazdiy ham tasdiqlaydi. Amir Temur g’oyasi bo’yicha, yaqin va o’rta sharqdan to’plangan ilm-fan namoyondalari, sohibi hunarlar, yirik san’atkorlar hisobiga Movarounnahr xalqlarining ijodi yanada yuksalishi, Samarqand esa, O’rta va yaqin Sharq ijodiy kuchlarining markaziga aylanishi bular hammasi ilm- fan madaniyat va san’atda yangi yo’nalishlarni vujudga keltirishi kerak edi. Temur ilm-fan va san’at namoyondalarini o’z himoya siga oladi. Ma’lum sharoitlar yartadi, ularning tirikchiligi, ijodiy faoliyatlari davlat hisobiga olinadi. << Temur Tuzuklari>> da bu tadbirlar o’z ifodasini topgan : << … O’ninchi toifa hunar- san’at egala- ridir, ularning davlatxonaga keltirib, o’rdadan o’rinlarini belgiladim 41 > deyiladi. Bu haqiqat edi. temur davlati sa’yi- harakatlari tufayli XIV asr o’rtalari XV asrda Samarqandda astronomiya, tibbiyot, riyozot Falsafa, tarix kabi fanlar me’morchilik, adabiyot, san’at , xattotlik va musiqa san’ati gurikirab rivojlanadi. Bu kabi ilm - fan tarmoqlari Sa marqandning Amir Temur homiyligi ostida ko’plab yutuqlarga erishishiga ____________________________ 40 Рюи Гонзалес де Клавихо. <<Жизнь и деяния великого Темерлана>> дневник путешесвия по двору Темура в Самарканде 1403-1306, С.136,245,282-283. 41 GULISTON jurnali 1967 N:6 B25 Mana shu buyuk ko’tarilish yuz berganini hisiobga olib, akademik N.I.Konrad <<Temuriylar davrida Samarqand va Hirotda qadimiy Markaziy Osiyoda maydonga kelgan universalizmlarning buyuk ruhi yangidan yashay boshladi. Bu universalizm … madaniyat ning hamma jabhasida haqiqat edi… >> deb yozgan edi. Xuroson va Movarounnahrning o’rta asrdagi tarixida XV asr g’o yat murakkab va ziddiyatli davrlardandir. Shunga qaramay temuriylar davlati jahonga ajoyib davlat arboblariyu ilm va madaniyatning buyuk siymolarini yetkazib berdi. Ikki shahar Samarqand va Hirot o’ziga ohangrabodek ilm ahli, shoir, tarixchi, musiqachi hamda mu- savvirlarni jalb qilar edi. Bu shaharlar hukmdorlari saroylaridan Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi nomi bilan mashhur bo’lgan Alovu- ddin Ibn Muhammad, Ziyouddin Jamshid kabi ilmu nujum namoyon dalari Mirzo Ulug’bek bilan birga << Ziji jadidi Ko’ragoniy >> ustida birgalikda ish olib borganlar. Hofizi Abru, Abdurazzoq Samarqandiy- lar Shohruh va Ulug’bek davrlari tarixini bitganlar, ko’plab naq- qosh va miniatyurachi musavvirlar nafis va go’zal asarlar yarat- ganlar . Ular orasida Kamoliddin Behzod ham bor edilar. Buyuk Alisher Navoiy o’zining << Majolis un - nafois >> nomli tazkirasida o’zidan birmuncha avval yashagan va o’ziga zamondosh bo’lgan besh yuzta shoir hamda olimlar haqida ma’lumotlar berar ediki, ular o’z faoliyatlari bilan har ikkala poytaxt madaniy hayoti ravnaqini belgilab bergan edilar. Ilmiy izlanishlar, madrasalarda falsafiy mulohazalar olib borayot- gan allomalar, adabiy anjumanlar, nafis majlislarda qasida va g’azallar o’qiyotgan shoirlar ichida Zahriddin Muhammad Bobur ning << Bu olam nizo va fitnalarga to’la kimdir bosqinchilik qiladi . mamlakatdan va aholidan nimadur ola ketdi. 42 deganlari xu- susida fikr yuritganlari ozmidi. O’z davrining ilg’or davlat arbobi - Navoiy davlatmand shaxs bo’lib, u o’z tasarrufidagi boyliklari va mablag’ining ko’p qismi ni faqir - muhtojlar ehtiyojiga, ko’plab jamoat inshoooatlari va binolari qurulishiga sarf qilingan. U davlatni boshqarish adolatiga tayanishni maslahat bergan va buyuk so’z san’atkori sifatida biz- ga ulkan adabiy meros qoldirgan. Uning << Xamsa>> si tarkibi- nomli nasriy - falsafiy didaktik asari va ayniqsa, << Saddi Iskan- Tarxiy manbalarning ko’rsatishicha, bu davrda Samarqand va Hirotda Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Haydar Xorazimiy , Yaqiniy, Amiriy Javhariy, Mavlano Toli, Bisotiy kabi shoirlar turk va fors tillari da ijod qilganliklari haqida ma’lumotlar uchraydi. Sharq klassik adabiyoti tarjimalariga ham e’tibor berilgan . Badiiy ijodning g’azal , ruboiy, tuyuq kabi turlari rivoj topgan. Alisher Navoiyning e’tirof etishicha, temuriylar davrida, ayniqsa turk tilidagi adabiyot taraqqiyotiga jiddiy e’tibor berilgan. Chunonchi, Navoiy turk tilida yozuvchi shoirlar haqida to’xtab : << … Temur Ko’ragon zamoniddin farzandi xalafi Shohrux sulton zamoning oxirigacha turk tili va shuaro paydo bo’ldilar. Va ul hazratning avlod va axfolidan ham xushtab salotini Zuhurg’a keldi : shuaro Sakkokiy va Haydar Xorzimiy Atoiy Va Muqimiy va Amiriylar >> Temuriylar davridagi ilm - fan ulamolarining ko’pchiligi turk tilini yax- shi bilganlar bu esa adabiy janralrni yorqin chiqishiga sabab bo’lgan. _________________________ 42 N. I . Konrad << ZApad I Vostok >> M : 1942 C 273- 278 Bu davrda ko’plab sohalar jumladan, tasviriy san’at - miniatyura san’ati va monumental rassomlikda ham ko’tarilish yuz bergan. Bir talay miniatyura asarlari maydon ga kelgan. Bizgacha yetib kelgan tasviriy san’at yodgorliklari Samarqand, Hirot, va Buxoro- da bu san’atning o’ziga xos uslublari shakllangani hayotni haqqo- niy tasvirlash tomon rivojlanib borganini ko’rsatadi. Bu davr Pir Ahmad G’iyosiddin va Xo’ja Abdulhay Sulton Uvays, usto Shamsiddin, Do’st Muhammad, Jongir Burxoniy Mansur, Shoh Muzaffar Mavlano Shahobiddin, Abdullo Zahriddin Azhor, Pirsaid Ahmad Tabriziy Bobonaqqosh kabi juda ko’p musavvirlar ijod qil- ganlar. Samarqandning Bog’i Shamolidagi Sohibqiron qurdirgan saroy rasmla- rini chizgan Pirsaid Ahmadning tengi yo’q musavvir bo’lganini aytib uning, san’atidan hatto Sharqning rassomi Moniy ha uyalar edi, deb yozadilar . Zahriddin Bobur esa Dilkusho bog’i saroyidagi rasm larda Temurning Hindiston safari tasvirlanganini hikoya qiladi. 43 XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asr boshidagi gavjum hayot Samarqandda musiqa, raqs, va tomosha san’atining jonlanishiga olib kelgani turli yozma manbalarda va miniatyuralarda o’z aksini topgan. Temuriylar hukhmronligi davrida Samarqand, Hirot va boshqa shaharlarda xalq sayillari va tomashalar ommaviy tus olgani va ularda keng xalq omma qatnashgani haqida Sharafiddin Ali Yazdiy Ibn Arabshoh, Klavixo kabi o’sha davrning mashhur muarrixlari qim matli ma’lumotlar beradilar. ________________________ 43 Zahriddin Muhammad Bobur << Boburnoma >> T : 1958 B ; 60 Klavixo Samarqandda o’tgan shunday sayil va tomoshalarning guvohi bo’lgan : ular yashagan chodir benihoya qimmatbaho shohidan yasalib, unda to’rt oyoqli oltin stol qo’yilgan, har bir stolga sharob qo’yilgan oltin ko’zachalar ham qo’yilgan, zumrad va qim – matbaho toshlar bilan ziynatlangan, ko’zachalarning tub tomoni esa yoqutdan ishlangan. Har bir stolda ichi dur, atrofi yoqut bilan naqshlangan oltin qadahlar qo’yilgan . … << Imperator o’tirgan xiyobon yonida juda ko’p sozandalar hofizlar , raqqos va raqqosalar o’tirmoqda, musiqa sadolari esa ko’kni ko’tarmoqda edi…. Shu kuni turli - tuman tomoshalar ko’rsa tildi , har bir san’atkor qiziq o’yinlar ko’rsatib , xalqni xursand qildi Podsho ixtiyoridagi fillarni qizil, zangor va turli ranglarda bo’yab, ularning tepasida katta kajava o’rnatilib, raqqos va raqqosalar o’yin ko’rsatar edilar. Ularning o’yinlari tomashabin qiyqirig’igiga sa- bab bo’lar, o’zining serzavqligi bilan kishini hayajonga solar edi . 44 Klavixoning 1404- yilda Temur saroyida aktyorlar tomonidan o’ynal gan va shaxsan o’zi tomosha qilgan ma’lumoti ham o’sha zamon sahna san’atining baddiy kamolot darajasini aniqlab olishimizda fav- qulodda ahamiyatga ega . 45 Tarixdan ma’lumki , g’arb va sharq davlatchiligida notiqlik san’ati har vaqt siyosiy va ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. Temur va temuriylar davlatida ham notiqlik san’ati so’z san’atiga jiddiy e’tibor berilgan. Samarqand va Hirotda notiqlik maktablari bo’lib, ularda Mavlano Far Hod Qozi Hishiy, Ibrohim Balxiy, Hotam Asal ustozlik qilganlar . Bunday Ilm ahillaridan bizgacha tarixiy asarlar notiqlik yo’qiqnomalari qolgan. ____________________________ 44 Klavixo - B : 282- 283. 45 Klavixo - B. 136 58 - 70 Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Amir Temur ham tengi yo’q notiq bo’lgan. Ibn - Arabshoh Temurning notiqligiga katta baho ber- gan. Barbara - Brey esa o’zining << Ibn - Xaldun >> sarlavhali maqola- sida Temur nutq so’zlaganida << qarashlari o’tli, yoniq, ovozi yo- qimli , jarangdordir >> deb ko’rsatgan. Jahongir turli hududlarda 30-dan ortiq muhim kengash va qurultoylar o’tkazgan . 46 Bunday majlislarda davlat arboblari, qo’mondonlar, olim va fuzolo- lar san’at va adabiyot ahillari qatnashganlar. Shohrux Mirzo , Ulug’bek Zahriddin Bobur ham sharq notiqligining mashhur namoyondalaridan bo’lganlar. Movarounnahr madaniyati , ilm- fani, ayniqsa, Ulug’bek zamonida yana yuksak cho’qillarga ko’tarildi. XV asrning yigirmanchi yillaridanoq Ulug’bek Movarounnahr, O’rta va yaqin Sharqda buyuk olim va mada niyat homiysi sifatida tanildi. Natijada ilm- fan bilan bir qatorda adabiyot, xattotlik, musavvirlik, musiqa va raqs san’ati yana taraqqiy topib, Samarqand nafis san’at markaziga aylandi. Ulug’bek she’riyat va san’at bilan ham qiziqar, mushoiralarida qat- nashar, san’at va adabiyot taraqqiyotiga , uning namoyondalariga ko’ maklashar edi. Alisher Navoiy << Majolisun - nafois >> da Ulug’bek adiblarining homiysigina emas, balki she’riyatning qadriga yetuvchi edi. o’zi ham she’r yozar edi, deb ko’rsatgan. 47 Mashhur musiqa olimi hofiz Darvish ali Changiyning qalamiga mansub << Tuxfat us surur >> da aytilishicha, Ulug’bekning o’zi ham musiqachi bo’lgan deyiladi. ________________________________________ 46. Temur tuzuklari B 14. Ahmedov. B. Sohibqiron Temur hayoti va ijtimoiy - siyosiy Faoliyati T : 1996 47 A. Navoiy << Majolisun - Nafois >> B - 50 Hirot musiqa madaniyati haqida Bobur ma’lumotlari ham katta qim- matga ega. Uning yozishicha, dong’i chiqqan ustodlar Qulmuhammad Abdullo Marvardiy, Husayn O’diy, Darvesh bek, Yusuf O’g’loqiy (qubiz) G’ulom Shodiy, Shayxi Noyi, Shayx Kulilar Navoiyning homiyligi orqasi da o’z san’atlari bilan shuhrat topganlar, juda ko’p naqsh va pesh rovlar yaratganlar. Bobur 1506 – 1507 yilda Hirotda bo’lganida << Bog’i Safid >> dagi Abulqosim Bobur tomonidan qurilgan << tarobxona >> da berilgan bazmda sozandalardan Xo’ja hofiz Mirjon Samarqandiylar qatnashgani ni yozadi. 48 Professor A. Fitrat ham XIV -XV asrlarda Movarounnahr va Hirotda ijod qilgan mashhur sozandalardan << Ishrat >> ismli cholg’uni chaladigan ustod Abulqosim va Husayn Boyqaroning musiqiy muallimi, andijonlik Mavlano Yusuf Badiyi, tanburda bir tor ortidan Mahmud Shayboniy, Abulqodir Marg’iloniy Xabibullayi Changiy, Muharramiy Changiy Ali Shunqor, Mextar Shamsiddin kabilarni nomalari sanab o’tilgan. Bobur ma’lumotiga ko’ra , Hirotning mashur raqqoslaridan Said Ba- dirning o’zi kashf etgan << Hirotiy >> nomli o’yini shuhrat topgan. Tehron muzeyida saqlanayotgan miniatyurada Husayn Boyqaro saroyidagi bazmlardan bir lavha berilgan. Unda saroyning bir zalida o’n ikki raq- qosa davra aylanib zavq va jilva bilan raqs, ijro etmoqdalar , qo’llari esa juda nozik uchmoqda, mayda qadam tashlab , barmoq uchida o’ynamoqdalar. Raqqosalarning kiyimlari maxsus tikilgan , bir xilda go’zal . saroyning ikkinchi qavatidan joy olgan sozandalar o’yinga jo’r bo’lmoqda. Hirot raqs san’atini tasvirlovchi bunday miniatyuralar juda ko’p. Hirotda ham xalq sayillari bo’lib turgan. ____________________________ 48 A . Fitrat. O’zbek klassik musiqasi 62 – bet 2.2 Temuriylar davrida badiiy adabiyot . Amir Temur va temuriylar davri madaniayatining to’laqonli mazmuni manzarasi va ko’lami o’sha zamonda har taraflama gurkirab ravnaq topgan . Badiiy tafakkur samarasi- badiiy adabiyotda yaqol namoyon bo’ldi . Negaki Vatanimiz tarixining manashu chinakam Uyg’onish davrida o’zlarining serqirra, serjilo va ijodi bilan yuksak insonparvarlik, umumbashariy g’oyalarni tarannum etgan ko’plab zabardast adibu shoirlar , daho ijodkorlar yetishib chiqdilar. Eng muhimi shundaki, bu davrda badiiy tafakkurda an’anaviy bayroqdor bo’lib kelgan fors- to jik adabiyoti bilan yonma- yon turkiy - o’zbek adabiyoti ham rivojlanib uning namoyondalari safi ko’payib bordi. Tarjima adabiyot vujudga kel di. Badiiy adabiyotning o’sishi bilan uzviy bog’langan holda adabiyotshu noslik ham taraqqiy etdi, nodir asarlar yaratildi. 49 Bu davrning badiiy adabiyoti, xususan o’zbek mumtoz adabiyoti taraq qiyotiga salmoqli hissa qo’shgan ushbu shoirlarning ilmiy merosi o’zbek adabiyoti tarixida muhim o’rin tutadi. Ulug’ o’zbek shoiri, mumtoz she’riyatimizning sultoni Alisher Navoiyning katta ijodi ham shu tarixiy davr bilan chambarchars bog’liqdir . Alisher Navoiy, Navoiy ( taxalluslari ; asl ismi Nizomiddin Mir Alisher ) ( 1441 - yil 9- fevral - Hirot - 1501- yil 3 – yanvar ) - buyuk o’zbek shoiri , mutafakkir, davlat arbobi. U 10-12- yoshlaridan she’r yoza boshla gan . 15- yoshida shoir sifatida keng tanilgan. She’rlarini turkiy ( Navoiy taxallusi bilan ) va forsiy ( Foniy taxallusi bilan ) tillarida ijod qilib yozgan . Buyuk insonparvar Alisher Navoiy o’rta asrdagi Uyg’onish davrining boshqa ulug’ zotlari singari butun hayoti bilan haqiqiy inson qanday _______________________ 49 O’zbekiston tarixi o’quv qo’llanma Shamsuddinov R Mo’minov . T : sharq 2013 - B 243. bo’lishi lozimligini ko’rsatdi. U o’z davridagi nohaqlika, adolatsizlikka qar shi kurashdi, amaldorlarning o’z vazifalarini suiiste’mol qilishlarini ta’magarliklarini fosh etdi, ojiz , muhtoj kishilarni o’z himoyasiga oldi. Sulton Husayn Boyqaro 1442 – yilning fevral oyida Alisher Navoiyni o’z saroyining bosh vaziri qilib tayinlaydi va unga << Amiri Kabir >> unvo nini beradi. Alisher Navoiy yangi lavozimda avvalo butun kuchini mamlakatda tinchlik va osoyishtalik o’rnatishga qaratdi. Vaqf ishlarini tartibga solishga kirishdi. Bu davrda hech bir mamlakatga qarshi bosqin chilik urushi olib borilmadi. Bosh vazir ( 1487 - yilgacha ) Alisher Navoiy madaniyat va san’atning chinakam homiysi sifatida taniladi. Uning faoliyatida ijtimoiy - siyosiy masalalarni to’g’ri hal etishga intilish, ja- miyatdagi barcha ijtimoiy qatlamlarga, barcha qavmlarga bir xil muno- sabatda bo’lish, hech qaysi birini kamsitmaslik, hammaning manfaatiga barobar xizmat qiladigan jamoat binolarini qurishga alohida e’tibor berish oldingi o’ringa chiqa boshladi. Xondamirning qayd qilishicha, 80- yillar davomida Alisher Navoiy o’z mablag’lari hisobidan Hirotda va mamlakatning boshqa shaharlarida bir necha madrasa, 40- ta rabot 17- ta masjid , xonaqoh, 9- hammom, 9- ko’prik, 20- ga yaqin hovuz qur- gan yoki ta’mirlatirgan deb qayd etiladi. Ular orasida Hirotdagi << Ixlosiya << Nizomiya >> madrasalari , << Xalosiya >> xonaqohi, << shifoiya >> tib- gohi, Qur’on tilovat qiluvchilarga mo’ljallangan << Dorul - huffoz >> bino- si , Marvdagi << Xusraviya >> madrasasi, Mashhadagi << Dorul- huffoz >> xayriya binosi va boshqa noyob me’morlik yodgorliklari bor. 50 Alisher Navoiyga Husayn Boyqaroning hurmati doimo baland bo’lgan. Xususan, Navoiyga bir necha yuksak lavozimlarni taklif qilganlar . Ammo Alisher Navoiy rozi bo’lmagach, unga << Muqarrabi hazrati sultoniy>> _________________________ 50 O’zbekiston tarixi qo’llanma Inoyatov T ; sharq 2013- yil B - 244 - 246 ( << Sulton hazratlarining eng yaqin kishisi >> ) degan rasmiy unvon beri- ladi . Bu bilan u davlatning barcha ishlariga aralasha olar va podshoh bilan ko’rishish ham imkoniga ega ham bo’lar edi. Bundan ko’rinib turibdiki u badiiy ijod bilan bir qatorda davlat ishlaridan yiroqda bo’lmagan . Uning ijodiga nazar tashlar ekanmiz, bunda yuksak insorparvarlik, vatanparvarlik , yurtparvarlik, va erksevarlik g’oyalari butun tarovati bilan namoyon bo’ladi. Alisher Navoiyning adbiy va ilmiy merosini 4 - faslga bo’lishimiz mumkin : 1. Devonlari. 2. Dostonlari 3. Forsiy tildagi she’riy merosi . Ilmiy - filologik , nasriy va tarixiy asarlari . 51 Shu bilan birga, XIV - XV asrlarda fors- tokij adabiyoti ham an’ana- viy rivojlanishda davom etdi. Bu adabiyot dovrug’ini baland ko’targan, yuksak badiiy ijod namunalarini yaratgan Kamol Xo’jandiy ( taxallusi; ismi Kamollidin Mas’ud , 1321- 1401 ), Hofiz Sheroziy ( taxalluslari; asl ism sharifiy Shamsuddin Muhammad ibn Muhammad, 1326 -1389 ) Abdurahmon Jomiy ( taxallusi; asl ism - Sharifi Nuriddin Abdurahmon ibn Ahmad, 1414- 1492) , Binoiy ( taxallusi; asl ismi Kamoliddin Ali Muhamad Sabz , 1453- 1512), Hiloliy ( taxallusi; to’liq ism - sharifi Mavlono Badriddin Hiloliy Chig’a toiy , taxminan XV asrning 70- yillari - 1529 ) singari daho so’z san’atkorlari nomini alohida tilga olib o’tish joizdir. Ularning yuksak badiiy tafakkur ila yaratilgan umrboqiy asarlari , mana , necha asrlardirki, tarix va davr lar sinovidan o’tib, qanchalab avlodlar shuuruni yorqinlantirib boradi. Amir Temur badiy adbiyotiga g’amxo’rlik qilganligi tufayli Samarqand dunyoning ma’rifiy markaziga aylandi. Mashhur olimlar Samarqandga kel di . Masalan, Qozizoda Rumiy Tabib Xusomiddin Kirmoniy , falakiyotshinos Mavlono Ahmad Amir Temur davrida turli mamlakatlardan kelgan 100 dan ortiq olimlar ilmiy va ijodiy faoliayat ko’rsatgan. Temur va temu- riylar zamonida tabiiy va gumanitar fanlar sohasida buyuk olimlar yetishib chiqdi hamda jahon faniga munosib hissa qo’shdi. Falaki- yotshunoslik fanida Ulug’bek, Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid va Ali Qushchilar yangi kashfiyotlar qildi. Badiiy adabiyotda Amir temur homiyligi ostida Movarounnahrda yig’ilgan olimu- fuzololar Amir Temur va uning davlati harbiy yurishlari haqida bir qator badiiy asarlarni yuzaga keltirib beradilar. Jumladan , Sharafiddin Ali Yazdiyning badiiy adabiyotdagi << Zafarnoma >> asarining yozilishi bunga misol bo’la oladi . Badiiy adabiyotda Temur va temuriylar davrida xalq og’zaki ijodi namunala- ri yaratildi. Adabiyot badiiy uslub jihatidan takomillashdi , adabiyotshu- noslik va tilshunoslikka oid ilmiy asarlar yartildi . O’zbek tarjima adabiyo ti vujudga Movarounnahr va Xurosonda O’zbek tili adabiyoti mavqeyi ortib bordi. Xurosondagi turkiyzabon xalqlar va ularning ziyolilari Samar- qand, Buxoro, Turkiston va boshqa shaharlardagi olimlar shoirlar va san’atkorlar bilan o’zaro juda yaqin munosabatda bo’la boshladilar. Temur va uning avlodlari adabiyot va san’atga , ilm - fanga yaqin kishilar edi. Temuriylardan 22 - ta ijodkor shoir bo’lib, ular o’zlari she’r yozish bilan birga ijodkorlarga homiylik qilgan. Xalil Sulton Husayn Boyqaro kabilar o’z she’rlaridan devon tuzganlar . Xurosondagi adabiy hayotning rivojida Boysung’ur Mirzo ( Shohruxning o’g li) ning o’rni beqiyos bo’lib, u o’z tashabbusi bilan fanlarning barcha sohalariga va badiiy adabiyotga katta hissa qo’shgan. Uning rahhbarligi ostida << Shohnomasi>> ning ko’p qo’lyozmalarini qiyoslash asosida ishonchli badiiy matn yartildi. Boysung’urning o’zi ham forsiy va turkiy tilda she’rlar yozgan. Xullas, XV - asr o’rtalarida Xurosonda o’zbek adabiyotining yangi maktabi yuzaga keldi. Temurlarning akasriyati bevosita ilm va she’riyat bilan shug’ullanganlar. Amir Temurning o’zi Navoiyning xabar berishicha, sher’ni yaxshi o’qir va anglar edi. O’gli Shohrux Mirzo o’qtin - o’qtin baytlar bitar edi. Temurning nabirasi Sulton Iskandarning Haydar Xorazimiydan o’tkazib tuyuq aytganini Navoiy << Majolis-un- Nafois>> tazkirasida tazkirasida qayd etgan edi. XV - asrning birinchi yarmida ijod qilgan adbilar sifatida Xo’jandiy , Amiriy, Lutfiy, Atoiy ko’rishimiz mumkin. Temuriylar davrida badiiy adabiyotda Alisher Navoiy ilk bor turkiy tilda xamsa yaratdi. Bu asar umumjahon adbiyotining yuksak cho’qqisi bo’lib qoldi. Badiiy adabiyotda Temur davrida Movarounnahr va Xuro sonda badiiy adabiyot ham yangi bosqichga ko’tarildi. Shu davrda fors- tojik o’zining rivojlanish pog’onasiga erishgan bo’lsa o’zbek adabiyoti Alisher Navoiy , Mavlono Lutfiy, Durbek, Atoiy , Sakkokiy , Gadoiy, Sayyid Yaqiniy ijodlari misolida o’z taraqqiyotining eng yuksak bosqichiga ko’tarildi Abdurahmon Jomiyning << Haft avrang >> A. Navoiyning << xamsa>>, << Xazoyin - ul maoniy>> asarlari shu davr adabiyotining shoh asarlari edi. Jomiy yetti dostondan iborat asariga << Haft avrang >> ( Yetti taxt) deb nom qo’yar ekan, Temuriylar sulolasidan yetti ( Amir Temur, Xalil Sul- ton, Shohrux, Ulug’bek, Abulqodsim Bobur, Abusaid , Mirzo Husayn Boyqaro) ni ko’zda tutgan bo’lsa, Navoiy o’z << xamsasini>> yaxlit holatda Husayn Boyqaroga bag’ishlagan va bu bilan ikki muallif ham shu davr hukmdor- lariga o’zlarining , ma’lum ma’noda minnatdorchiliklarini namoyon etgan. Abdurahmoniy Jomiy Temuriylar ilm- fan va adbiyotining faxri sharq Sher’iyatini yuksaklikka ko’targan so’z san’atkorlaridan biridir. U bir necha asrdirki, Navoiy bilan yonma - yon O’zbek shoir va adabilariga ham ustozlik qilib kelmoqda va har doim shunday bo’lib qoladi. XV asr jahon ma’naviyatining buyuk siymolarini yetishib chiqqanligi bu Amir Temurning badiiy adabiyotiga rahnamo sifatida chiqanligi va o’zi haqida qayd etirigan asarlari misol sifatida olishimiz mumkin. Amir Temur davrida badiiy adabiyot sohasida ijod qolgan shoirlar va adiblar va asarlarining nomlari : 1. Qutb Xorazimiy XIV - asr shoir, tarjimon << Xusrav va Shirin >> dostoni . Sig’noq shahrida yozilgan (1330 - 340) 2. Sayfi saroyi (1321 -1398) - Shoir, tarjimon . Bizgacha uning 10- ortiq g’azal, qasida, qit’a , ruboiy, << Suhayl va Guldursun >> dostoni nini << Gulistoni bit - turkiy >> asari yetib kelgan. << Sindbodnoma> ni o’zbek tiliga qilgan tarjimasini saqlanmagan 51 She’rlarida vatanpar varlik, odamiylik, muhabbat motivlari bilan birga ijtimoiy mavzu ham kuylangan ( << Ko’ngul>> , << Topilmas >>, << Erur >> va boshqalar ) 3. Haydar Xorazimiy (XIV asrning oxiri - XV asrning 1- yarmi ) – shoir O’zbek mumtoz adabiyoti namoyondalaridan biri hisoblanadi. Turkiy va forsiy tilda sher’lar yozgan, 52 devon tuzgan. Nizomiy Ganjaviynint << Mahzan ul - asror >> asariga << Gulshan ul - asror>> nomi bilan turkiy tilda javob yozib ( 1409- 1414 ), Sulton Iskan darga bag’ishlangan. Asarning hajmi 639- baytdan iborat . Yaqin – yaqingacha << Gul va Navro’z >> dostoni Lutfiy asari kelingan edi Keyingi tadqiqotlar natijasida bu doston muallifi Haydar Xorazimi edi . Durbek XIV asr oxiri - XV asr boshlari edi. o’zbek shoiri . Bizga cha uning << Yusuf va Zulayho >> dostonigina 1409- yilda yozilgan. Doston asosini Sharqda mashhur Yusuf va Zulayho haqidagi rivo- yat tashkil etilgan edi . 53 Amiriy, XV asr shoir Boysunqir Mirzo himo yasida yashagan. Amiriyning turkiydagi bir devoni hamda << Dahnom> _______________________________ 51 Amir Temur . Ko’ragoniy . Zafar yo’li T: << Nur >> 1992. 52 Amir Temur o’g’itlari . T : << Navro’z >> 1992 53 Ahmedov B. Sohibqiron Temur hayoti va ijtimoiy - siyosiy faoliayti T : 1996 << Chog’ir va Bang munozarasi >> asarlari yetib kelgan. Forsiydagi asarlaridan 2 baytgina ma’lum : biri << majolis un - nafois >> ikkinchisi Yaqiniyning << O’q va yoy munozarasi >> da saqlangan . Amiriy << Dahnoma >> ( 1429 ) asari bilan noma janrini rivojlantira di. Yaqiniy ( XV asrning birinchi yarmi ) shoir Yaqiniyning bizgacha faqat << O’q va Yoy >> asari saqlanib qolgan. Bu asar Yusuf Amiriy Ahmadiy an’analarining davomi sifatida maydonga kelgan. Gadoiy - ( 1403- 1404 - XV asr oxiri ) shoiri. O’zbek mumtoz adabiyo tining namoyondalaridan biri hisoblanadi. Gadoiy - taxallusi bo’lib asl ismi hozircha noma’lum . U g’azal janri, aruz ilmi va she’riyat qoidala rini yaxshi bilgan . Asosan turkiy o’zbek va qisman fors tilida g’azal , qit’a , tuyuq, mustazod, qasidalar yaratgan. Gadoiy o’z ijodi bilan XV asr o’zbek mumtoz she’riyati rivojiga katta hissa qo’shgan. Xususan, uning g’azallari mazmunan hayotiyligi , badiiy va shaklan barkamolligi bilan ajralib turadi. Uning sher’lari aruzning xalq qo’shiqlariga yaqin ramal , hazaj bahrlarida yozilgan . Tili xalqona sodda, vazni yengil, shux va o’ynoqi . gadoiyning XV asr 2 - yarmi XVI asr boshlarida noma’lum kotib tomonidan ko’chirilgan. << Devoni Gado >> asari bor. Unga 2974 misradan iborat 230- g’azal 1 mustazod, 1 qasida, 5 qit’a tuyuq kirgan. << Devoni Gado>> asari bor. << Devondagi >> qasida temuriy shahzoda Muhammad Jahon gir Mirzoning o’gli Halil sulton madhiga atab yoziladi. Bunday asarlar Temuriylar davridagi badiiy adabiyotdagi sermahsul ya- ratilgan asarlar bir qator saltanatning ichki va tashqi aloqalarida o’z sama rasini ko’rsata borar edi . Amir temuriy va temuruylar davrida badiiy adabi- yot sohasidagi shoirlar tomonidan Temur haqida va saltanatiga haqida bitil gan asarlar ham badiiy adabiyotning ajoyib durdonalaridan biridir deb qa- raladi. Atoiy ( XV asr )- shoir Yassaviy avlodidan. G’azalnavis -lirik shoir . Uning lirikasida xalq iboralari, ta’birlar , maqol va matallar ertak mavzulariga oid so’zlar ko’p. G’azallarini asosan aruzning ramal bahrida yozgan. Vazni yengil, misralari qisqa, so’zlari oddiy, uslubi sodda va ravon. Shuning uchun ham uning she’rlari xalq qo’shiqlariga aylanib ketgan. Atoiy tajahuli orifona laf va nasr kabi tasfir vosita va usullari ham yaratgan. Shoir ijodi bizgacha to’la yetib kelmagan. Devoni ning taxminan yarmidan ko’pi XVI asrda ko’chirilgan, 260- g’azalni o’z ichiga olgan qo’lyozma nusxasi Sant - Peterburga saqlanadi. Sakkokiy ( XV asr ) - shoir o’zbek mumtoz adbiyoti namoyondalaridan biri. Sakkokiy shoirning- taxallusi uning asl ismi ma’lum emas. <<sakkok Pichoqchi>> so’zidan olingan bo’lib shoir hunarmand oilada tug’ilgan. U o’zbek adabiyotida qasida janriga asos solgan. Xo’ja Muhammad Porso Xalil sulton, Ulug’bek va Arslonxo’ja tarxonlarga bag’ishlab qasidalar yoz- gan . Qasidalaridan birida Ulug’bekni xalqning mehribon hukmdori ma’rifat parvar va buyuk olim sifstida ulug’laydi. Shoir o’zbek dunyoviy liri- kasini ham mazmun shakl jihatidan boyitgan. Shoir g’azallari va qasidala ri devon qilib to’plangan bo’lsa- da, to’liq nusxasi bizgacha yetib kel- magan. Sakkokiy devoni Londonda, Britanya muzeyida va O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutida ( inv. N : 7685 ) saqlanadi Lutfiy, Mavlano Lutfiy ( 1366-1465) - O’zbek mumtoz adabiyoti namoyon dalaridan biri. O’z zamoning << Malik ul - kalomi >> , ya’ni << So’z pod shosi >>. Lutfiy - turkiy she’riyatda maktab yaratgan san’atkor. Navoiyga qadar o’zbek she’riyatida Lutfiy darajasiga yetadigan shoir bo’lmagan. U birgina turkiy tilda asarlar yaratib qolmadi, balki fors tilida ham qasidalar yozdi. Lutfiy ijodida haqiqat va adolatni sevish, shavqat va muruvvatli bo’lishni targ’ib qilish, ilm va san’atni sevish kabi fikrlar katta joy olgan. Bizgacha shoirning XVI - XX asrlar mobaynida ko’chi rilgan turkiy devonining 33- qo’lyozma nusxasi yetib kelgan bo’lib, ular Toshkent, Dushanbe, Istanbul, Tehron, London, Parij, Sankt - Peterburgkut Kutubxonalari va qo’lyozma fondlarida saqlanadi. Olim E. Ahmadxo’jayev ning anilashi bo’yicha, Lutfiy qalamiga mansub mavjud she’rlarning umumiy miqdori 2274- bayt yoki 5548 - misradan ortiq. Ularning katta qismi ( 2886 )bayti g’azal janrida yozilgan. Temuriylar davrida badiiy adabiyot ham ilmiy - nazariy , ham amaliy jihatdan yuqori bosqichga ko’tarildi. Bu davr badiiy adabiyotida o’tmish an’analariga ota - bobolardan qolgan yozuvlarga ham e’tibor katta edi. Temuriylar davlatida Tarixnavislik, badiiy adabiyot, ta’lim va fan sohasi davlat devonxonalari va xo’jalik ishlarida rasmiy diplomatik munosabat larda ikki xil yozuv - eski uyg’ur va arab alifbolari ishlatilgan. Temur davlatining badiiy adbiyotdagi tarixini XIV - XV yuz yiliklar qadimgi turkiy yozuvdan arab xatiga o’tish davri sanaladi. Shunga qaramay, badiiy adabiyotning tarixnavislikda shu qatori davlat hujjatchilik ishlari xalqaro diplomatik munosobatlarda esa uyg’ur xatining mavqeyi yuqori edi. Qadimgi turk yozuvi an’anasini saqlab, turk islom dunyosida uyg’ur so’ngi bor qo’llagan temuriylardir. Temurbek o’z saltanida badiiy adabiyotda o’ziga xos asarlarda , bilim kishilari orasida ota - bobolardan meros qolgan uyg’ur xatining keng amal qilishiga xayrixohlik qildi va buning ijrosiga katta e’tibor qaratdi. Temuriylar davrida uyg’ur xati tur- kiy yozma adabiy tilning yetakchi butun bir saltanatning ish yurutuv chi rasmiy yozuviga aylandi. Oltin O’rda hamda Temuriylar davlatida badiiy adabiyotda uyg’ur xatining keng amal qilganligi haqida tarix kitoblarida qayd etilgan. Mash hur tarixchi Ibn Arabshoh << Ajoyibu- l maqdur fi navoibi Taymur>> kitobida uyg’ur xatining tarixini to’g’risida yaxshi ma’lumot bergan . Yozma manbalarga tayanadigan bo’lsak Amir Temur ko’zi tirikligida o’z yorliqlarini , bitiklarini uyg’ur xatida yozdirgan. Badiiy adabiyotda ham qo’llangan. Ana shunday manbalardan biri o’z davrining obidasi sifatida tarixda qolgan. Bu Amir Temurning adabiyot sohasida qancha lik qiziqganligidan dalolat beradi. Badiiy adabiyotda Sohibqironning chet mamlakatlarning hukmdorlariga ham uyg’ur xatida maktublar yo’llagnliklari haqida ma’lumotlar saqlangan. XIV - XV asrlarda Movarounnahr va Xurosanda badiiy adabiyotda kitobat san’ati gullab yashnadi. O’sha davrlari Yazd, Hirot, Samarqand madaniy markazlarida uyg’ur xatida bituvchi xatotlarning maktablari yuzaga keldi. Hirotda ko’chirilgan uyg’ur yozuvli qo’lyozmalar Shohruxn ning Samarqanda Mirzo Ulug’bekning Yazda esa Mir Jaloliddin ( Jaloliddi Mir Chaqmoq ) ning buyrug’I va otaliqi ostida bitildi. Temuriylar badiiy keyinchalik arab yozuviga o’tila boshlagach , uyg’ur xatida yozuvchi kotiblar alohida nom bilan atala boshladi. Mahmud Qoshg’ariyning yozi shicha xon maktublarini uyg’ur xatida yozuvchi kotib ilmg’a atalgan XIV - XV yuz yilliklarda esa uyg’ur xatiga bituvchilarni badiiy adabi yot namoyondasi deganlar. Temurbek o’zi adabiyotga judayam qiziqanligi bois olimlarga asarlar yozdirgan. Chunki adabiy janrlar ularning mo- hirona yo’nalishlari kishini o’ziga tortar edi. Amir Temur homiyligi ostida Movarounnahrda barcha olimu fuzalolar to’plandi . Bunga asosiy sabab barchani ilmli qilish bo’lgan edi . Temuriylar davlati, jamiayat va davlat boshqaruvi, Xalqaro diplomatik munosabatlari haqidagi ma’lu- motlar ham adabiy asarlarda saqlanib qolgan. Badiiy adabiy sohasidagi bu sohada erishilgan yutuqlar ham Temuriylar davrida o’ziga xos davrni yuzaga keltirar edi. Temuriylarni davrini ochib beradi. 2.3. Temuriylar davri me’morchilik . Amir Temur va temuriylar davri me’morchilik san’ati o’ziga xos us- lublar bilan yaratilgan. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me’mor chilikda namoyon bo’ladi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan << Qudratimiz ni ko’rmoq istasang - binolarimizga boq >> degan yozuv Temur davla tining siyosiy vazifasini ham anglatar edi. Temur davrida Movaroun- nahr shaharlari qurulishida istehkomlar, shoh ko’chalar, me’moriy majmualar keng ko’lam kasb etadi. Ilk o’rta asrlardagi shaharning asosiy qismi bo’lgan << Shahriston >> dan ko’lam va mazmuni bilan ko’lam va mazmuni bilan farq qiluvchi << hisor >> qurulishini Samarqand va Shahrisabzda kuzatish mumkin. Temur shaharlarni qu- rishda saltanat poytaxti Samarqandni bezatishga alohida e’tibor berdi Shaharda << Hisori >> qal’a , ulug’vor inshootlar va tillakor saroylar bunyod etirdi. Samarqandga kiraverishdagi Ko’hak tepaligida cho’- pon ota maqbarasi Ulug’bek davrida qurilgan bo’lib, bu inshooatda mutanosiblik, umumiy shaklning nafisligi, bezaklarida ulug’vorlik uyg’un lashib ketgan. Temur davrda Samarqanda Afrosiyobdan janubda mo’g’ullar davridagi ichki va tashqi o’rnida qurila boshladi hamda bu maydon qal’a devori va handaq bilan o’ralib ( 1371 ) Hisor deb ataldi. Hisor 500 - gektar bo’lib devor bilan o’ralgan. Sha- harga oltita darvozadan kirilgan. Shahar me’morchilik qurulishida oid bo’lib , shahar mahalarlardan iborat bo’lib, guzarlarga birlashgan. Shaharda me’moriy majmualar shakillanishi Temur va temuriylar da- virining eng katta yutug’i bo’ldi. Me’morchilik taraqqiyotining yan- gi bosqichiga ko’tarildi, inshootlar ko’lami birga uning shakli ham ulkanlashdi. Bu jarayonlar muhandislar, me’morlar va naqqosh lar zimmasiga yangi vazifalarni qo’ydi. Temur davrida gumbazlar tu zilishida qirralar oralig’i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda ich – karidan yoysimon 53 bo’ldi. Me’morchilikda tashqi gumbazni ko’tarib turuvchi poy gumbazning balandligi ostida oshib bordi. Gumbaz osti tuzilmalarining yangi xillari ishlab chiqdi. Aniq fanlardagi yu- tuqlar me’morchilik yodgorliklarida aniq ko’rinadi. ( Shohizinda, Ah- mad Yassaviy, Go’ri Amir maqbaralari, Bibixonim masjidi, Ulug’bek madrasasi.) Ularning old tomoni va ichki qiyofalari yaxshi tasvirlan- gan 54 . Me’moriy shakillarning umumiy uyg’unligini belgilovchi geomet rik tuzilmalarining aniq o’zaro nisbati bor. Bezak va sayqal ishla lari ham bino qurilishi jaroyinida baravar amalga oshirilgan. Temuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va Xu- roson me’morchiligida bezak va naqsh bu qadar muhandislar me’mor lar va naqqoshlar zimmasiga yangi vazifalarini qo’ydi. Temur davrida gumbazlar tuzulishida qirralar oralig’i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar tuzulishida qirralar oralig’i kengaydi. Ichkarida yoysimon qovurg’alarga tayangan tashqi gumbazni ko’tarib turuvchi poy gumbazning balandli gi oshdi. Amir Temur davrida old tomoni va ichki qiyofasi rejalarini tuzishda me’moriy shakillarning umumiy uyg’unligini belgilovchi geomertik tuzilmalarining aniq o’zaro nisbati bor. Beazak va sayqal ishlari ham bino qurulishi jarayonida baravar amalga oshirilgan. 55 Me’morchilikda bezaklarda ko’p ranglilik va naqshlar xilma - xiligi kuzatiladi. Epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga xattotlik san’atini mukammal egal lagan ustalar olti xil yozuvda ishlangan. Bular me’morchilikda o’ziga xos ravishda shakillangani bilan yuzaga kelganini ko’rishimiz mumkin. ____________________________________ 53 Amir Temur o’gitlari T : << Navro’z >> 1992 54 Ahmedov A. Ulug’bek Muhammad Tarag’ay T: 1994 55 Amir Temur Ko’ragoni Zafar yo’li T : << Nur >> Me’morchilikda koshin qatlamlarida tasvir mavzu kam uchraydi. Oqsa roy peshtoqlarida sher bilan quyoshning jufti tasviri uchraydiki, bu ramziy ma’noga ega. Temur va Ulug’bek davrida bino ichining bezagi ham xilma -xil bo’lgan. Devor va shift, hatto gumbaz ham naqsh bi- lan ziynatlangan. Temur davrida qurilgan binolarda ko’k va zarhal ranglar ustun bo’lib, dabdali naqshlar ishlangan, Ulug’bek davrida Xi - toy chinnisiga o’xshash oq fondagi ko’k naqshlar ko’p uchraydi. Bu davrda diniy inshootlar, hukmdor saroylari, aslzodalarining qarorgoh lari ko’plab qurildi. Temur Hindiston yurishidan so’ng ( 1399) Samarqan dagi jome masjidi qurdiradi. Uning ro’parasida Bibixonim madrasasi va maqbara bunyod ettiradi. Ulug’bek Buxoro Jome masjidini kengayti rilib qayta qurish ishlarini boshlagan, biroq u XVI asrda qurib bitkaza di. Temur davrida Saroy Mulk xonim Go’ri Amir majmuasida madrasalar qurilgan. Ulug’bek Samarqand , Buxoro va G’ijduvonda madrasalar bunyod etirdi. XV asrda madrasa me’morchiligi o’zining uzil- kesil qiyofasiga ega bo’ldi. Madrasa qurilishi yagona tizim bo’yicha rejalash tirilsa ham, asosiy shakillari, ularning o’zaro nisbatlari va bezaklariga ko’ra har biri o’zining qiyofasiga ega edi. Temuriylarning ikki san’at durdonasi - Samarqandagi Ulug’bek va Hirotdagi - Gavharshodbegim mad rasalari yagona tizim rejasi bo’yicha qurilgan bo’lsa, bir - biridan farq qiladi. Temuriylardan davridan qolgan maqbara , din arboblari va ruhoniylar qabrini o’z ichiga oluvchi to’siq - xazira, avliyolar qadamjolari, dahma alohida guruhni tashkil qiladi. Samarqandda Temur davrida shayx Sog’ar jiy hilxonasi - Ruhobod maqbarasi va temuriylar hilxonasi Go’ri Amir Shuningdek, Shohi Zinda majmuasida peshtoqli maqbaralar guruhi quriladi. Amir Temur davrida ijodiy izlanishlar samarasi dahmalarning me’moriy ko’rinishiga ham ta’sir o’tkazadi. Shohi Zinda majmuasida sakkiz qirra li maqbara va hozirgacha Qozizoda Rumiy maqbarasi kelinayotgan ( << Sultonning onasi uchun qurilgan asli noma’lum >> ) maqbara quri ladi . Ulug’bek Buxoro, G’ijdivon, Shahrisabz, Termiz, Toshkentda ham noyob obidalar qurdirgan. Ammo, qurulish miqiyosi va bezaklar bo’yi cha Samarqandagi obidalar ustunlik qiladi. 56 Toshkentda Zangiota maqba rasi va Shayhontohur majmuasi bo’lib, Qaldirg’ochbey XV asrning birin chi yarmiga doir 57 ma’lumotlar uchraydi. Temuriylar davri me’morchilik uslublari o’ziga xos uslubda bo’lib, bu binolarning naqshlari va yuqori qismiga berilgan zangori qismida berilgan san’at asarlari ham me’mor obidalari tarix zarvaqlaridan nom olganligi ma’lum. Temuriylar davri- ning eng noyob me’moriy obidalaridan bo’lgan Go’ri amir hisoblanib unda tarixning barcha buyuk shaxslari qayd etilgan. Me’moriy obidalar asosan tarixni yoritishda o’ziga xos uslubiy jarayonlardan biri hisob- lanadi. Amir Temur har bir bosib olgan joyida go’zal va betakror binolarni barpo ettirib, o’zidan so’ng binolari orqali eslab turishi lo- zimligini qayd etib turar edi. Amir Temur homiyligi ostida ko’plab binolar, shaharlar minoralar, davlatlar gullab yashnadi . Bunday saxovat pashalik mamlakat ravnaqi uchun asosiy manba sifatida qayd etilar edi. Temur << Kuch adolatdadir >> ya’ni 58 har bir qurdirgan binosida o’ziga xos ravishda noyob binolarning yuzaga kelganini ko’rishimiz mumkin. Temur davrida qurilgan Shirinbeka, opa, Bibixonim, Tuman opa ____________________ 56 Amir Temur tarixi va bosib o’tgan yo’li T : 1997 B 25- 58 57 Temur tarixi . Aliqulov T : 1995 B 14- 45 58 Temur tuzuklari T: 14- 17 betlar Temur davrida ulkan inshoot - Turkiston shahreida Ahmad Yassaviy maqbarasi bu maqbara musulmon sharqining me’moriy yodgorliklar orasida eng noyobidir. Qadamjolar me’morchiligi ham o’ziga xos tuzulishga ega Temur Buxorada Chashmayi Ayub ( 1380 ) yil qurdiradi. Shuningdek, Temur Shahrisabzda ziyorat va dafn marosimlari uchun << Xazira - << Dor us siyozat >> ( 1389- 1400) xilxonasini qurdirgan. O’g’li Jahongir vafot etgach Shahrisabzda maqbara ( Hazrati imom ) qurdirganlar. Unda Samarqand me’morchiligi an’analarini ko’rishimiz mumkin . Samarqandagi Ulug’bek rasadxonasi me’morchilik san’atining noyob yodgorligidir . Rasadxona diametri 48 - metrli aylana shaklda bo’lib uch qavatdan iborat. Temuriylar davrida qurilgan saroylar ikki xil bo’lgan. Birinchisi ,- ma’muriy - siyosiy maqsadda bo’lib, qal’a yoki shahar ichida qurilgan. Ikkinchisi shahar tashqarasidagi bog’larda qurilgan qarorgohlarda qabul marosimlari majlislar o’tkazilagan va hordiq chiqarilgan. Shahrisabzdagi Oqsaroy gumbazining diametri 22 – metr bo’lib, toq va ravoqlari beqi yos bo’lgan. Temur va Ulug’bekning asosiy qarorgohi Samarqandagi Ko’ksaroy va Bo’stonsaroy deyiladi. Shuningdek, shahar tashqarasida 12- ta bog’ va saroylar bunyod etirgan. Ulug’bek davrida Samarqandning Registon maydoni shakillandi . << Ma Jidi muqatta , >> 210- gumbazli Ko’kaldosh jome masjidi qad ko’tardi. Shohi Zindada ayrim maqbaralar, Shahrisabzda Ko’kgumbaz masjidi, << Chilustun >> va << CHinixona >> saroylari uning davrida qurildi. XV asrning ikkinchi yarmida Samarqandda Xo’ja Ahror madrasasi Ishratxona maqbarali bunyod qilindi. Temur davrida qurilgan barcha Obidalarida naqqoshlik va xattotlik bilan birga tasviriy lavhalar ham mavjuddir . Ichki bino devorlarda oq va moviy tabiat manzaralari tas virlanadi . 59 Movorounnahr va Xurosonning XV - asr me’morchiligi haqida so’z olib borar ekanmiz, unda hozirgi zamon me’morchilikda infrastruktura deb ataladigan uyg’unlikka erishishga harakat qilingan Masalan, XV - asrning 80- yillarida Injil anhori bo’yida qurib bitkazil- gan majmuasida uy- joylardan tashqari madrasa, xonqoh, shifoxona, hammom , hovuzlar, savdo rastalari qurilgan bo’lgan. Dam olish joylari bilan to’ladi. Bunda asosan Amir Temur davrining judayam bunyodkor bo’lganligi va bu davrdagi binolar baland qilib qurulib davlatning gullab yashnaganligidan dalolat beradi. Amir Temur davrida arxitektura ham o’ziga xos uyg’onish davrini bosib o’tgan. Arxitektura uslubida me’morchilik naqsh va rangga alohida e’tibor berilgan , binolarning yangi turlari va kompozitsiyalari ijod qilganlar. Samarqand shahrining eng noyob me’moriy yodgorliklaridan biri Amir Temur maqbarasidir. Bu inshooat 1404- yilda Amir Temur ko’rsatmasi bilan Kichik Osiyoga yurish vaqtda ( 1403 - yilda ) vafot yetgan sevimli nevarasi , taxt vorisi Muhammad Sultonga atab qu- rilgan. Bir oz vaqt o’tgach 1405- yilning fevral oyida Xitoyga yu- rish qilgan chog’ida Amir temur vafot etadi va u ham shu yerga dafn qilinadi. Yuksak shaharsozlik usullariga ega, me’moriy dekor san’atiga boy koshinkorlik ishlari juda ham sifatli, arka va sferik gumbazlari- ning arxitekturaviy shakl va proporsiyalari uyg’unlashgan tarixiy yod- gorliklarga serob Samarqandda yana bir yangi uslub - relyefli bezak qo’llanilgan . Bu usulda ishlangan jahondagi ikkita asar ham shu yerdadir ( Bibixonim masjidi va amir Temur maqbarasi ) Maqbaraning ichki tomoni to’rtburchak, tashqi ko’rinishi sakkiz to - monli prizma shaklida . Prizma ustiga ko’p qovurg’ali gumbazni ko’- tarib turuvchi silindr shaklidagi baraban o’rnatilgan . Binoning tepa qismi ko’p qovurg’ali gumbaz bilan yakunlagan. Uning usti, maqbara devorlari zangori. Havo rang va oq sirli koshinlar . Geometrik shakli dagi naqshlar bilan bezatilgan. 60 Maqbaraning tashqi devorlariga qur’ondan olingan ba’zi suralar bitilgan. Maqbaraning tashqi tomonini ustalar gumbazga katta ahamiyat berganlar. Gumbaz ostgi qismining diametri 15- metr, balandligi 12- metr bo’lib, 64- qovurg’ali ishlangan,. Gumbazning usti sir berilgan zangori rangli koshinlar bilan qoplangan. 61 Maqbara ichining balandligi va bezaklarning boyligi kishini hayratga soladi . Maqbaraning o’rtasiga o’rnatilgan sag’ana toshlarida yozuvlar bor . Shular orasida Amir Temur qabri ustiga qo’yilgan to’q yashil rang li nefrit tosh diqqatga sazovor. Amir Temur uning ikki nabirasi ( Mu- hammad Sulton va Ulug’bek ) ( Shohrux va Mironshoh) va boshqalarning sag’analari marmar panjara bilan o’ralgan. Maqbaraning sharq tomonidagi ravoqning pastidagi zinadan maqbara- ning ostgi qavatidagi dahmaga tushiladi . Maqbaraning shifti 12- gum baz qilib qiya ishlangan . Ichki bezaklari juda sodda 62 ishlangan. Sag’ana- lar yuqorida qanaday ishlangan bo’lsa bu yerda ham shunday ishlangan. Uning noyob me’morchilik san’ati darajasiga ko’targan. Maqbara hajmi- ning aniqligi, tashqi va ichki bezaklarining boyligi maqbara arxitekturasi- ning monumental va ulug’vorligini ko’rsatadi, va uni dunyodagi eng _____________________________ 59 Norqulov. Temuriylar davri madaniyati tarixidan lavhalar urganch - xorazm 1996 60 Temur va Ulug’bek davri tarixi. T: Qomuslar bosh tahriryati 1996 61 Mo’minov. A. Temurning O’rta osiyo da tutgan o’rni T : 1968 62 O’ljayeva . Amir Temur va temuriylar davrida milliy davlatchilik T : fan 2005 noyob me’moriy obidalardan bo’lgan. Amir Temur Movarounnahr taxti- ni egallagan dastlabki davrdanoq bunyodkorlik ishlariga katta e’tibor be- radi , ya’ni , asosan shaharlar tizimida mustahkam binolar yartishga ki- rishadi. Shu sabali, u davlat tizimini kuchaytirishdan tashqari har bir shaharni himoya vositalari bilan ta’minlash, karvon yo’llarida himoya qo’rg’onlarini yaratish bo’yicha juda katta hajmdagi qurulish ishlarini amalga oshirdi. Salatanatning yirik shaharlari Shahrisabz, Qarshi, Samarqand, va Tosh kentda mudoofa devorlari, mustahkam darvozaxonalar barpo etirdi . Karvon yo’llarida dunyoda birinchi bor pochta xizmatiga inshooat - be katlar qurdirdi. Amir Temur Samarqandni afrosiyobdan janubda, mo’g’ullar davridan oldingi tashqi shahar o’rnida shakillantirdi. 1371- yili Sohibqironning buy rug’I bilan maydoning barcha joylari qa’la devori bilan o’rab olindi . Va bu joy Hisor deb ataldi, uning g’arbiy qismida ark qal’a devori barpo etildi . Amir Temurning Samarqandagi qal’asi poytaxtning mustahkam ma’muriy markazi edi. Amir Temur yana bir ulkan sahaharsozlik va me’moriy g’oyani, ya’ni Samarqandni yer yuzidagi eng katta va go’zal shaharga aylantirishdek maqsadni amalga oshirish uchun butun kuch - qudratini ishga soldi. Shahar atrofidagi maskanlar esa o’sha davr mashhur shaharlariga monand yo’dosh shaharlarga aylanishini niyat qildi Samarqandning tevarak - atrofida Qohira, Damashq, Bog’dod, Sultoniya, Sheroz nomli ko’plab qishloq maskanlarining paydo bo’lishi bejiz emas Shaharda Amir Temur tomonidan qurdirilgan shahar - qal’a qarshisi- da Registon majmuasining yaratilishiga asos solindi. Amir temur jome madsjidi va uning qarshisidagi << Qo’sh inshooat usulida qurilgan ulkan madrasadan tashkil topgan majmualar shular jumlasidandir. Shahar me’- morchilik qoidalariga amal qilingan . Me’morchilik qoidalari asosan quril ganligi haqida ma’lumotalar berib o’tiladi . XV asr shaharsozligining Temur davri yo’nalishini namoyon etadi. 63 Me’moriy ansambillar juda ajoyib qilib yartilganligi peshtog’i g’oyatda baland va ulug’vor ko’ri nishga ega bo’lgan inshooatlar majmuasi tarzida qurilgan. Samar- qandagi me’morchilik ansambillari bu shaharsozlik usuliga namunali misol bo’la oladi. Qadimiy Afrosiyobning shahriston xarobalarida qolgan Temur davri me’morchiligining ya’ni Hazrati Xizr va Cho’ponota majmua lari Sohibqiron e’tiboridan chetda qolmagan. 64 Sohibqironning bunyod- korlik faoliyatida shahar atrofida jannatmakon bog’lar yaratish va ular ko’shk- saroylar bunyod etish sharq me’morchiligida 65 ulkan yutuqlarga erishgani haqida ma’lumotlarni keltirib o’tadi. O’sha davr me’morchiligining shoh asarlari - mahobatli ko’shk saroylarining ko’plab qurulishi qadimiy bog’ tuzish me’morchiligida yangicha yo’nalish paydo qildi. Samarqand atrofida qurilgan Bog’i Naqsh jahon , Bog’i Bexisht, Bog’i Dilkusho, Bog’i Shamol kabilar shular jumlasidadir . Me’morchilikda bog’larni bezatish san’atini yuzaga keltirar ekan bir necha bor ijobiy samara berib ko’proq monumental me’morchilikka yaqin ehtiyojlarga ham javob bera boshladi. Davlat miqiyosida qabul lar o’tkaziladigan ma’muriy shuningdek maishiy tadbirlar o’tkaziladi gan saroylar, bog’lar bilan hamo - hang tarzda bunyod etilishi o’z navbatida yangicha me’moriy yechimdagi bog’ - saroy turlarini keyin chalik sharq me’morchilik san’atida bir qator yutuqlarga oid Sohibqiron ___________________________________ 63 Yusupova D. Amir Temurning jahon tarixida Ilmiy muxarrirlar T: Sharq 2001 64 Ahmedov A. Temur haqida haqiqat T: Kamalak 1992 65 Fayziyev T: Temuriylar shajarasi - T : yozuvchi 1995- 352 bet Temur me’morchiligida asosan sharqona mentalititga xos jarayonlarni ko’rib o’tgan. Amir Temur har bir inshooatning bunyod etirishidan mu- boshirlar va me’morlarga amaliy ko’rsatmalar berib, qurulishni qat’iy nazoaratga olgan. Bu borada, Tuzuklarda shunday fikralar mavjud << Shaharlarda masjidlar, madrasalar, xonaqohlar yo’llarda karvonsaroy lar va daryolar ustiga ko’prik qurmoqqa buyruq berdim. Muhandisalar me’morlar, mening uchun ulug’vor imoratlarning va men uchun o’zim daraxtlar o’tqazgan bog’larning tarxlarini chizib berdim >>. Bu esa har bir ishning dastlab puxta ishlangan loyihasi ishlab chiqilganidan dalolat beradi. Zamonaviy O’zbekiston me’morchiligida Sohibqiron dahosi bilan yaratilgan me’moriy g’oyalar mujjassam bo’lgan boy merosdan oqilona foydalanish bugungi me’mor va ustalar oldidagi mas’uliyatli vazifalar – dan biri bo’lib qoldi. Amir Temur davri me’morchiligi ana’analariga xos ravishda bunyod etilgan mustaqillik inshooatlaridan Toshkentdagi Temuriylar tarixi davlat muzeyi, Samarqand yaqinidagi Imom al - Buxoriy yodgorlik majmuasi kabi binolardagi me’moriy yechimlar bu vaziafani ba jarishga kirishilganidan dalolatdir. Demak, Sohibqiron davri me’morchiligi, bunyodkorligi, shaharsozlik sohasini ilmiy va nazariy jihatdan boyitgan g’oya va usullarini o’rganishimiz davrimizning talabidir. Ilmiy tadqiqiy vazifalardan yana biri Amir Temur islohotlariga oid so’ngi izlanishlar asosida ularning asl vazifalarini ham ochib berishidan iborat. Masalan, Shahrisabzda Amir Temur bobomiz tavalludining 660- yiligi tadbirlari tarkibida << Dorut -ut tilovat >> << Dorus - siyodat >> majmualarida olib borilgan ularning me’moriy yechimlariga oid fanda hukm surib kelayotagn ilmiy farazlarga oid kiritish imkonini beradi. Shuning uchun ham Temur davridagi bunday chiroyli obidalar bilan faxrlansa arziydi desak mubolag’a bo’lmaydi deyishimiz mumkin. Xulosa O’zbekiston Respublikasi Prezendenti Mirziyoyev Shavkat Miromonivich bugungi o’zbek milliy davlatchiligini bunyod etishda ham, olis o’t- mishni baholashda ham, porloq istiqbolni belgilashda ham Amir Temur siymosi , uning tafakkuri, siyosati, boshqaruvdagi taktika va strategiyasiga hurmat bilan qaraganlar. Ayni paytda Amir Temur shaxsi va uning boy merosini , ulkan maktabini bugungi kuning muqaddas darsxonasi deb biladi. Shu ma’noda uning Toshkentda Amir Temur haykali ochilishiga qaratilgan e’tiborlardan ham bilishimiz mumkin. Bun- ga misol tariqasida << Temur Tuzuklari >> da bo’lgan hurmat e’tibor bilan ifodalashimiz mumkin. << Vatanimiz istiqlolini yanada mustahkmalash, uni himoya qilish, yurtimiz shon- shavkatini yuksaltirish, adolat, insof va diyonat hukm- ron bo’lgan erkin jamiyat mehnatkash xalqimizga munosib farovon ha- yot qurish bizning insoniy va fuqorolik burchimizdir . Biz orzu qilgan buyuk davlatni bunyod qilish barchamizdan mus – tahkam iroda, imon - e’tiqod, milliy g’urur tuyg’usi, buyuk ajdodlarmiz dan meros qolgan ma’naviy an’analarini davom etirishimizni talab qiladi. Bilaklarimizda kuch, qalblarimizda kelajakka ishonch bo’lmog’I shartdir . Mamlakatimizning markazida , qadimiy va go’zal poytaxtimiz jonajon Toshkentimiz o’rtasida qad ko’targan ulug’ bobomiz siymosi xalqimizga faxr va g’urur baxsh etmog’i muqararr! Bu siymo mard, tanti , halol va g’ayratli xalqimizni birlashtirishda , jipslashtirishda , iymon - oqibatli bo’lishda, qudratli kelajagimizni qurishda bizga yangi - yangi kuch - quvvat va shijoat bag’ishlaydi>> . Amir Temurning tarixiy xizmati , uning insoniyat taraqqiyotida tut- gan o’rni sharq ijtimoiy - siyosiy jarayonlariga ta’siri faqat shular bilan kifoyalanmaydi . O’zbekiston tarixida Amir Temurning boshqaruvdagi takti- kasi va strategiyasi, milliy xavfsizlik va mudoofa, adolatli fuqorolik jamiya- tini takomillashtirish borasidagi tajribalari olamshumul ahamiyat kasb etgan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Amir Temur nomi va uning davri bizning tariximizdan butunlay o’chirib tashlangan bir paytda Temur harbiy maktabi tajribalari, taktika va strategiyasi eng ilg’or va rivojlangan dav- latlar va qurolli kuchlari tizimlarida muhim bir qo’llanma sifatida o’rganib kelindi. Akademik Bo’riboy Ahmedovning fikrlaricha , birinchidan, Sohibqiron mamlakatda kuchayib ketgan feodal tarqoqlikka, mayda guruhlarga barham berib, el - yurtni yagona tig’ ostiga birlashtira oldi, markazlash gan yirik davlatga asos soldi. Natijada ziroatchilik , hunarmandchilik, savdo- sotiq, fan va madaniyat rivojiga mustahkam zamin yaratildi. Ikiknchidan, Amir Temur bir qator xalqlar va mmlakatlarning ozod bo’lishiga yordam berdi. Uchinchidan, Movarounnahrni yuksak dehqonchilik makoniga , hunar- mandchilik, ilm- fan va madaniyat rivojlangan ilg’or mamlakatga aylantirdi. To’rtinchidan, Sohibqironning sa’y - harakati bilan ko’plab shahar va qishloq obod etildi, Shahrisabz, Samarqand, Buxoro, Turkiston , Toshkent, singari shaharlarda madrasalar , karvonsaroylar, maqbaralar, bog’lar va bozorlar barpo etildiki, bular o’zbek milliy me’morcholigi- ni yuksak mavqeyga ko’tardi, uning maktabiga asos soldi. Mustaqillik davri tom ma’noda Amir Temurning qayta qurilish davri bo’ldi. U bobokalonimiz vasiyatlarining ro’yobga chiqayotgani bilan qimmatlidir. Amir Temurga munosabat, uning tarixiy xizmatini munosib baholash, va hurmatini o’rniga qo’yish xususida gapirar ekanmiz , bu masalada tarixchilarning o’rni kattadir. Birinchidan, Amir Temur qadiryati mustamlakachilik yillarida ongu shuurimizdan o’chirib tashlangan. Milliy g’ururimizni qayta tiklash millatni millat , davlatni davlat qilish uchun tafakkur va tushunchala- rimizdagi parokandalikka barham berib, milliy zamin va milliy ruh haqqi hurmati uchun birlashmog’imiz kerak. Uning beqiyos faoliyati va o’lmas merosi xalqimizning milliy tuyg’usini, buyuk va jahonshumul an’analariga voris ekanligini chuqur anglashga xizmat qiladi. Ikkinchidan, Xalqimizning milliy g’ururini, milliy ongini yuksaltirish uchun qariyib unutilgan tariximizni qayta tiklash lozim. Amir Temur esa shu ko’hna tarixning buyuk cho’qqisidir. Uchinchidan, Farzandlarimizni, kelgusi avlodni ulug’ ajdodlarimizning nomi va merosi bilan faxrlanishga o’rgatish ularni anashu buyuk an’analarining davomchisi sifatida tarbiyalash, milliy g’ururni yuksaltirish uchun kerak. Shu ma’noda Sohibqironning << Aziz avliyolar, sahobalar maqbaralarini, qutlug’ qadamjolarni ziyorat etmog’ni ham farz, ham qarz deb bilur edim >> , degan gaplari bugungi kunda yurtimizda ulug’ ajdodlarga, olimu - fozil bobolarimizga munosabatimizning tarixiy uyg’unligini ko’rsatib turibti. To’rtinchidan , Amir Temur qadiryati bizga demokratik , huquqiy, qudratli O’zbekiston davlatini barpo etish uchun, << O’zbekiston kela- jagi buyuk davlat >> degan g’oyani ro’yobga chiqarish uchun kerak. Yangi jamiyat, yangi hayot, yangi tafakur, qolaversa, butun davlatchilik asoslarini qayta tiklayotgan bir paytda Amir Temur o’zbek xalqiga tog’dek tayanch bo’lib xizmat qiladi, uning oliyjanob ishlariga beqiyos safarbarlik ruhi baxsh etadi. Beshinchidan, bu benazir qadiryat mamlakatimizning jahon hamjami yatidan munosib o’rin egallashi, kelgusi avlodlariga ozod va obod Vatan qoldirish uchun kerak. Darhaqiqat, Amir Temur va temuriylar davriga oid << Kuch - qudratimizga shak- shubhangiz bo’lsa, biz qurgan binolarga boq >> degan edi. Bugun esa, Amir Temurning quydagi so’z lari bizga faxr, iftixor tuyg’ularini paydo qiladi. Keyingi yillarda yuzlab yangi binolar, yo’llar va ko’priklar shifoxona va oshxonalar ko’kram maishiy xizmat uylari, millliy shakl va mazmunga ega bozorlar qurilga- nini bunga misol qilishimiz mumkin. Bu ishlarning barchasi << Xon bo’lsang-da bog’ yarat, gado bo’lsang-da bog’ yarat , bir kun mevasini tatirsan >> , degan xalq maqolini yodga soladi. Keyingi yillarda yaratil gan bog’ - rog’lar, daraxtzorlar, va o’rmonlar bir necha ming gektarni tashkil qiladi. Mamlakatimiz hududida joylashgan o’nlab aziz zotlar, islom dining ulkan ulomolari boshqa tarixiy namoyondalarining maqbaralari qayta tiklandi, ta’mirlandi. Dunyo xalqlarining diqqatini tortadigan mo’jiza viy ziyoratgohlarga aylantirildi. Eng avvalo Sohibqironning : Barcha ishlarimizning to’qqiz ulushini kengash tadbir va mashvarat qolgan bir ulushi esa qilich bilan bajo keltirdim >> degan dono o’gitlari bugungi dunyo mamlakatlarini va ichki masalarini hamjihatlik, oshkora muzokoralar yo’li bilan hal etish tarafdori sifatida amalga oshirilayotgan faoliyati o’z ifodasini topmoqda. Prezedentining mamlakat parlamenti vazirlar mahkamasi yig’ishlari Viloyat kengashlari sessiyalarda ishtirok etishi, mamlakat hayotining eng muhim dolzarb masalalari yuzasidan ochiq fikr almashivu Temurona demokratiyaning yangi shakldagi ko’rinishidir. Amir Temurning << chaqoloqlarni yig’latmangiz, bollarga ozor ber- mangiz bu gunohu azim erur. Bunday gunohni Alloh xush ko’rmagay >> Bilim olish uchun barcha eshiklar ochiqdir degan gaplari bor. Bugungi kunda onalar va bolalarga g’amxo’rlik ko’rsatish va ijtimoiy muhofaza qilishni rivojlantirish borasidagi tadbirlari xalq ta’limi va bolalar tarbiyasi ni isloh qilish hamda xotin - qizlar hayotini yaxshilash borasida olib bora- yotgan ishlari Sohibqiron davlat shajarasining Amir Temur madaniyati davom etayotganidan dalolat beradi. Ulug’ bobokalonimizning birgina << Kuch - adolatda, >> degan gaplari bugun O’zbekistonda yangi davlat qurulishiga asos qilib olindi. Huqu- qiy demokratik adolatni davlatni barpo etish , insonparvar fuqorolik jamiyatini shakillantirish tamoyillari avvolo Amir Temur mamlakatdor- lik maktabining ilg’or jahonshumul tajribalari bilan uyg’unlashgan mahsu lidir. Amir Temurning O’zbek davlatchiligi tarixi uning rivojlanish tamo- yillariga qaraydigan bo’lsak, uning qanchalik mahoratli sarkarda dono hukmdor sifatida bilib olishimiz mumkin. Mustaqillik yillarida O’zbekiston olimlarining samarali tadqiqotlari natijasida milliy tariximizning ilgari noma’lum bo’lgan sahifalari ochildi. Tarixiy o’tmishimizning ko’p jihatla ri kashf etildi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati : 1. Karimov. I.A << Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q >> . T:<< Sharq>>1998 2. Amir Temur Ko’ragoniy. Zafar yo’li. T: << Nur >> 1992 3. Amir Temur o’g’itlari. T: << Navro’z >> 1992. 4. Ahmedov A. Sohibqiron Temur hayoti va ijtimoiy - siyosiy faoliyati 5. Ibn Arabshoh . Amir Temur tarixi . Ikki jildlik. T: << Mehnat >> 1992. 6. Mo’minov I. Amir Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va roli T: << Fan >> 1998 7. Boboyev H. B. Amir Temur va temuriylar saltanati - T: Kamalak , 1996. 8. Bo’riyev. Temuriylar davri manbalari. T: << Fan >> 2001 9. Dadaboyev. H. Amir Temurning harbiy mahorati. - T: 1996. 10. Ziyoyev . Buyuk Amir Temur Saltanati va uning taqdiri – T: 2008 11. Azamat Ziyo o’zbek davlatchiligi tarixi - T: << Sharq>> -2000 12. Shamsutddinov Vatan tarixi T:- 1996 13. Muhammadjonov. A. Temur va Temuriylar saltanati . Tarixiy ocherk T:1996 14. Norqulov. N. Temuriylar davri madaniyati tarixidan lavhalar. Xorazm- 1996 15. Pugachenkova Temur davri o’ziga xos xususiyatlari. T: 1996 16. To’xtayev. Temur va temuriylar davri tangalari. T:<< Fan >> 1992 17. Uvatov. Sohibqiron arab muarrixlari nigohida - T: << Sharq>> -1996 18. O’zbek davlatchiligi ocherklari. D. Olimova. T : << Sharq>>- 2001 19. O’ljayeva. SH. M. Amir Temur va temuriylar tarixida milliy davlatchilikning rivojlanishi T: << Fan >> 2005 20. Xojixonov. Temuriylar madaniyati va ma’naviyati . Sam. So’g’diyona ,1996 21. Fayziyev. T. Temuriylar shajarasi. T: 1995-352- bet. 22. Habibullayev. A. Amir Temur va Ibn Xaldun. T: 2004 23. Xolbekov. M. Amir Temurning yozishmalari. Sam. Meros :1996 24. Ahmedov. A. Amir Temur haqida haqiqat : Somon yo’li – T: Kamalak,1992 25. M. Xayrullayev. A. O’rinboyev. O. Bo’riyev. - Amir Temur O’zbekiston tarixida : T; << Sharq >> - 2001 26. Hamdam. Sodiqov. Amir Temur saltanatida xavfsizlik xizmati. 27. Bo’riboy. Ahmedov. Amir Temurni yod etib. 28. A. Temur. << Temur Tuzuklari >> 15- 85-63 betlar 29. J. yaxshilikov. Sh. Ahadov. Temuriylar ma’naviyati. T: 1999 30. B. Ahmedov. A. aminov << Temur tuzuklari >> T: 2007 31. Amir Temur o’g’itlari. T: Cho’lpon - 1992 32. Amir temur va temuriylar davrida san’at . T: 1996 33. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi 1-2 – jildlar. T; Mehnat - 1992 34. Karimov. I. A. Amir Temur faxrimiz, g’ururimiz, T: O’zbekiston ;1996 35. Temur tuzuklari << Hilol mediya >> - 2018 36. M. Sherov. B. Xaitov. Amir Temur tuzuklariga harbiy - siyosiy sharh chirchiq ; 2021 37. M. Rahimov. A. Zamonov. O’zbekiston tarixi : T: Fan - 2019 38. Sharafiddin ali Yazdiy << Zafarnoma>> asari. 39. Nizomiddin << Zafarnoma>> .

O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni . KIRISH …………………………………………………………………………………………..3 I BOB A.Temur va Temuriylar davlati tarixiga oid manbalar. 1.1 Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk saltanatning tashkil etilishi………………………………………………………………..8 1.2 << Temur tuzuklari>> muhim tarixiy manba sifatida yoritilishi……………………………………………………………………………………………...14 1.3 A. Temur va Temuriylar davrida harbiy yurishlar va islohotlar………………………………………………………………………………………………17 II BOB Temuriylar renessansining tashkil topishi va asoslari . 2.1 A. Temur va Temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyoti …………27 2.2 Temuriylar davrida badiiy adabiyot ravnaqi ……………………..34 2.3 Temuriylar davrida me’morchilik ……………………………………………43 III BOB Xulosa……………………………………………………………………………..54 Foydalangan va manba adabiyotlar ro’yhati………………………60

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik sharofati bilan tariximizning ko’pdan-ko’p sahifalari, eng avvalo, Amir Temurning O’zbekiston tarixida tutgan o’rni haqida Yurtboshimiz Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, <<Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, fuqorolik ongini shakllantirmoqda>> 1 . Bobokalonimiz Amir Temur O’zbekiston tarixida kam uchraydigan buyuk davlat arbobi edi. XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asr boshida Movarounnahrda milliy birlikni yuzaga keltirgan mustaqil davlatga hamda temuriylar uyg’onish davriga asos solgan. O’rta asr madaniyati, ilm-fani, san’ati taraqqiyotiga bebaho hissa qo’shgan , uning benazir homiysi bo’lib tanilgan bu ulug’ zitning muborak nomi har turli mafkuraviy ta’sirotlarga, kamsitilgan va adolatsiz baholarga qaramay, asrlar osha avlodlarning faxri va iftixori bo’lib keldi. 1996-yil mamlakatimizda Amir Temur yili sifatida keng nishonlandi. Buning ta’siri ostida Temuriylarning O’zbekiston tarixida tutgan o’rni va uning dolzarb masalar bilan chambarchars bog’liqligi haqida bir qator masalalar ko’rib chiqildi. O’zbekiston tarixi va Temuriylar davlatida ilm-fan, badiiy adabiyot , davlat boshqaruv tizimi harbiy islohotlar va me’morchilik tizimi haqida bir qator omillarni keltirib o’tilgan edi. << Amir Temur va temuriylar >> mavzusida nemis va o’zbek olimlari ishtirokida xalqaro ilmiy << Biz o’zbeklarni ulug’, bunyodkor xalq deb dunyoga tarannum etyapmiz va aslida ham shunday,- deb ta’kidlaydi Sh. Mirziyoyev YUNESKOning Parijdagi qarorgohida so’zlagan nutqlarida ta’kidlab o’tdilarki, ijodkor, shaxs bo’lganini fan, madaniyatga homiylik qilib, O’zbekiston tarixi sivilizatsiyasi taraqqiyotiga beqiyos hissa qo’shganini olam ahliga bildirish edi… 3 ____________________________________ 1 И . Каримов . Узбекистон XXI аср бусагасида : хафсисликка тахдид баркарорлик шартлари ва тарракиет кафолатлари . Т ., << Узбекистон >> 1997, - Б . 140 2 Жураев Т . A мир Темур дахосининг тантанаси << Олти аср адолати >> Т ., << Узбекистон >>, 1998, - Б .94-95

Vatanimiz tarixida uyg’onish davrining ikkinchi bosqichi Amir Temur va Temuriylar davriga to’g’ri keladi. Bu davrda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti bilaning uning biirgalikda uning ma’naviy - madaniy hayotining ham gurkirab rivojlanishiga, ilm-fan adabiyot, va san’at sohalarining o’sishiga bu soha olimlarining iste’dodli va ijodining kamol topishiga qulay shart- sharoitlar yaratildi. Bu o’rinda Amir Temur , Shohrux Mirzo, Ulug’bek, Boysunqur Mirzo, Sulton Husayn, kabi ulug’ siymolarning shaxsiy ibrati tahsinga loyiqdir. Shu bois ham Amir Temur davri madaniy hayot tarixini taqdid qilish tarixshunosligimizdagi dolzarb masalalardan biridir. Mana shundan kelib chiqib mazkur bitikuruv malakaviy ishimizda bu masalani yoritishini asosiy maqsad qilib oldik. Bituruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . Mavzuning dolzarbligidan kelib chiqib, A. Temur va temuriylar davrida madaniy hayot tarixini milliy istiqlol mafkurasi, milliy g’oya ruhida tahlil qilish va nzariy xulosalar chiqarish taqdiqot maqsadini tashkil qiladi. Shu maqsadan kelib chiqib, tadqiqotga quyidagi vazifalar qo’yildi: - Amir Temur shaxsi va nasabiga doir ma’lumotlarni berish - Markazlashgan Amir Temur davlatining tashkil topishi jarayonini yoritish; - Amir Temur va Temuriylar davridagi madaniy hayot rivojini ochib berish - Amir Temur va temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyoti va unga ta’sir o’tkazgan omillarni yoritib berish; - Temuriylar davri badiiy adabiyoti taraqqiyotini va bu davrda ijod qilgan olimu fuzalolar ilmiy merosini o’rganish - Temuriylar davrining 5 o’zgacha o’ziga xos jihatlari va buning o’zbekiston tarixida ajralmas qism sifatida ko’rib o’tilishi _____________________________________________ 4 I. Karimov . << Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q>> Toshkent << Sharq >> 1998, -B 15 5 Temur davlati tarixi B. Ahmedov T : 1998 b 126 -158 betlar

Mavzuning o’rganilish darajasi . Mustaqillik sharofati bilan O’zbekiston tarixida Amir Temur va temuriylar davlatining tutgan o’rni mavzusida shu paytga qadar bizlarga noma’lum bo’lgan tarixiy- ilmiy hamda badiiy asarlar, monografiyalar, risolalarni endilikda o’rganish imkoniga ega bo’ldik. Turli davrlarda yozilgan bu tadqiqotlarni biz bir xil tarzda qabul qila olmaymiz . shu bois ham biz ularni shartli ravishda bir necha guruhlarga bo’lib o’rganamiz. Birinchi guruhga o’z davrining tarixnavislik an’analariga rioya qilgan holatda yozilgan solnomalar mualliflari Nizomiddin Shomiy ( << Zafarnoma >>), G’iyosiddin Ali ( Temurning Hindistonga yurishi kundaligi ) Hofiz- Abru (<<Zubdat ut-tavorix >> - ya’ni <<Tarixlar sarasi>> , Abdurazzoq Samarqandiy (<< Matla us - Sa’dayn>> , Mirxond ( << Ravzat us -safo>>) , Xondamir (<<Xabib as -siyar>>), Muinidzin Notanziy (<< Muntaxab ut - tavorix -ya’ni – tarixlar saylanmasi) singari mahalliy tarixchi olimlarni kirgizisak bo’ladi. Bu Tarixchilar bevosita Amir Temur davrida yashab ijod etgan bo’lib, sodir bo’lgan tarixiy voqealarni o’z ko’zlarini bilan ko’rganlar, o’zlari ham ishtirok etganlar. Ikkinchi guruhga mansub mualliflar, bu turli -tuman mamlakat olimlari, adiblari bo’lib, ular Temur va uning avlodlari davrida yashab ijod etganlar. Ibn Arabshoh 6 Rui Gonsalesde Klavixo 7 va XVI asrdan to bugungi kungacha ijod qilib kelayotgan ijodkorlar bor. Forest (1543), Perodino (1553 ), Meksiya (1564), ning << Buyuk Temur kitobi >>, Silvestr De Sasi, Sharida, Elayes- Fermor, Mignapelli, Feridunbey va boshqalarning sohibqironga atab yozgan asarlari . Keyingi yillarda farang olimlari Lyusen Keren 8 , Jan Pol Ru, V. Furniyo ( Samarqand -1400-1500Temurlan poytaxti ; imperiya va uyg’onish yuragi. 1995) F. Bressand ( << Mo’jizakor Samarqand >>), amerikalik sharqshunoslar Betritsa Farbes Mane 9 , Jon Vuds va nemis olimi Genri Ryomerning asarlarida ham Amir Temur davlati va uning ichki siyosati doir ma’lumotlar berib o’tilgan. ______________________________________ 6 Ibn Arabshoh . << Amir Temur tarixi >>, ( Temur tarixida taqdir ajobiyotlari) T: Mehnat , 1991-1992. 7 Rui Gonsales de Klavixo << Samarqandga Temur saroyiga sayohat>> kundaligi ( 1403-1406) T: Adolat. 1998

8 L. Kren. << Temurlan yohud Temur xoqon salatanati Parij 1978: Muallif Temurlan davrida Samarqand yo’li . 1990 Uchinchi guruhga oid mualliflar, bu Rossiya mustamlakachiligi davrida ijod qilgan tarixchi olimlardan hisoblanar edilar. XIX asr birinchi yarmida Peterburgda xizmat qilgan fransuz olimlari M.SHarmua 9 , Moskva professori T.N.granovskiy (1813-1855) 10 kabi olimlar asarlarida Temurning istilochilik yurishlarining shafqatsizligini, shu bilan bir qatorda uning sarkarda va harbiy boshliq sifatidagi talantini jang vaqtida qo’shinlarni boshqarish sa’natining ustasi ekanligini tan oladilar. Temur istilochilik yurishlarining asosida << ma’lum bir iqtisoduy reja>> bor, ya’ni Yevropa- osiyo savdosiga karvon yo’llari ustidan to’liq nazorat o’rnatganligi haqida bir qator fikrlar yotar edi. Umuman Amir Temur va uning saltanati tarixiga qiziqish O’zbekiston tarixda va tarixnavisligida o’chmas iz qoldirgan desak bo’ladi. Sharq tillarida 900-ga yaqin bo’lsa, Yevropa tillarida 500-dan ziyod , tadqiqotlar namoyon bo’lar edi desak bo’ladi. Ulardan 300- dan ortiqrog’iga bag’ishlangan dastlabki ilmiy ko’rsatkich yaratildi 11 . O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni ijtimoiy -iqtisodiy - siyosiy jihatlarini o’z ichiga olgan holatda boyib borar edi. Temuriylar davlatining o’zbek davlatchiligidagi o’z o’rni tizimlari mamlakatdagi ichki va tashqi aloqalari haqida bir qator fikrlarni keltirib o’tishimiz joyimiz hisoblanadi. Amir Temur va Temuriylar tarafidan yozilgan ko’plab, asl va noyob asarlar ,o’rta asarlar yozma manbalari Sohibqiron davri haqida ayniqsa ichki siyosatiga doir ma’lumorlarni keltirib o’tar edi. Istiqlol yillarida buyuk amir Temur va uning saltanati tarixini o’rganishga doir ulkan ishlar amalga oshirildi. Amir Temur merosini o’rganishga doir bir qator adabiyotlar mavjud sanaladi . O’zbekiston tarixida Amir Temurning << Kuch _adolatdadir>> kabi so’zlari hali -hanuzgacha vatanparlik tuyg’usuni inson ongida payvand qila olar edi. Temur davlati o’zining harbiy jihatdan kuchli davlat ekanligi kuchli harbiy tayyorgarlil tashqi alioqa munosabatlarining kuchliligi o’ziga xoslik kabi jaroylar bilan bog’lab o’tiladi. Temur tarixi va uning dolzarblik jihatidan o’rganish tamoyillari bilan bir qator masalalarni bog’lab qiyoslab t akomillashtirib keladi. __________________________________________ 9 Mans Beatrise Fordes. The rise and rule of Tamerlan.- Gambridge, 1989, 228 p.1 Introduction.

O'xshashlar

Registon ansamblining Samarqand tarixida tutgan o‘rni
Registon ansamblining Samarqand tarixida tutgan o‘rni
Yosir Arofatning Falastin davlatining tuzilishidagi o’rni
VANDALLARNI O’RTA ASRDA TUTGAN O’RNI
Amir Temur davlatining xalqaro munosabatlar tarixidagi o’rni