logo

O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132.1787109375 KB
         O’zbekiston  tarixida   Temuriylar    davlatining    tutgan    o’rni .
        KIRISH …………………………………………………………………………………………..3  
I   BOB      A.Temur   va    Temuriylar    davlati    tarixiga   oid   manbalar.            
1.1     Amir   Temur    tomonidan    markazlashgan   davlat   va   buyuk  
saltanatning    tashkil   etilishi………………………………………………………………..8
 1.2     <<  Temur  tuzuklari>>     muhim    tarixiy   manba  sifatida   
yoritilishi……………………………………………………………………………………………...14
 1.3     A. Temur  va  Temuriylar  davrida    harbiy    yurishlar   va   
islohotlar………………………………………………………………………………………………17 
 II    BOB      Temuriylar  renessansining    tashkil  topishi   va asoslari  .
 2.1     A.  Temur   va   Temuriylar  davrida   ilm-fan    taraqqiyoti …………27    
 2.2     Temuriylar  davrida    badiiy    adabiyot     ravnaqi ……………………..34 
 2.3      Temuriylar   davrida  me’morchilik ……………………………………………43 
  III      BOB     Xulosa……………………………………………………………………………..54  
               Foydalangan   va manba     adabiyotlar  ro’yhati………………………60                                                        KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi:       Mustaqillik   sharofati    bilan    tariximizning    
ko’pdan-ko’p    sahifalari,   eng   avvalo,   Amir   Temurning    O’zbekiston    tarixida
tutgan   o’rni   haqida    Yurtboshimiz    Sh.Mirziyoyev   ta’kidlaganlaridek,  
<<Buyuk  ajdodlarimizning   ishlari    va    jasoratlari      tarixiy    xotiramizni    
jonlantirib,    fuqorolik   ongini   shakllantirmoqda>> 1
.
        Bobokalonimiz    Amir   Temur    O’zbekiston    tarixida    kam    uchraydigan    
buyuk   davlat  arbobi    edi.    XIV  asrning     ikkinchi   yarmi -  XV asr  boshida   
Movarounnahrda  milliy   birlikni    yuzaga   keltirgan   mustaqil    davlatga    hamda
temuriylar  uyg’onish    davriga   asos   solgan.  O’rta asr  madaniyati,     ilm-fani,   
san’ati  taraqqiyotiga    bebaho  hissa  qo’shgan ,  uning  benazir  homiysi  bo’lib  
tanilgan   bu  ulug’   zitning   muborak   nomi   har  turli   mafkuraviy  ta’sirotlarga,  
kamsitilgan  va adolatsiz   baholarga  qaramay,   asrlar  osha  avlodlarning   faxri   
va  iftixori  bo’lib  keldi. 
         1996-yil   mamlakatimizda    Amir  Temur  yili    sifatida  keng   nishonlandi.   
Buning  ta’siri  ostida   Temuriylarning  O’zbekiston  tarixida   tutgan  o’rni  va 
uning  dolzarb   masalar  bilan  chambarchars   bog’liqligi   haqida  bir  qator  
masalalar  ko’rib  chiqildi.   O’zbekiston  tarixi  va    Temuriylar  davlatida    ilm-fan,
badiiy   adabiyot ,   davlat  boshqaruv  tizimi  harbiy  islohotlar  va    me’morchilik  
tizimi   haqida  bir  qator  omillarni  keltirib  o’tilgan  edi.    <<  Amir  Temur  va  
temuriylar  >>  mavzusida  nemis  va o’zbek  olimlari    ishtirokida  xalqaro  ilmiy   
      <<  Biz   o’zbeklarni  ulug’,   bunyodkor   xalq  deb  dunyoga    tarannum   
etyapmiz  va  aslida  ham  shunday,- deb  ta’kidlaydi  Sh.  Mirziyoyev   
YUNESKOning    Parijdagi  qarorgohida  so’zlagan   nutqlarida   ta’kidlab  o’tdilarki, 
ijodkor,   shaxs  bo’lganini   fan,  madaniyatga    homiylik  qilib,   O’zbekiston  tarixi 
sivilizatsiyasi   taraqqiyotiga    beqiyos    hissa   qo’shganini    olam  ahliga  bildirish 
edi… 3
____________________________________
1 
И . Каримов .     Узбекистон    XXI    аср      бусагасида :    хафсисликка     тахдид     
баркарорлик      шартлари     ва     тарракиет     кафолатлари .  Т ., << Узбекистон >> 
1997, - Б . 140
2
  Жураев   Т . A мир     Темур     дахосининг     тантанаси    << Олти     аср     адолати >>  Т .,
<< Узбекистон >>, 1998, - Б .94-95          Vatanimiz   tarixida   uyg’onish    davrining  ikkinchi  bosqichi  Amir Temur  va 
Temuriylar  davriga   to’g’ri  keladi.  Bu  davrda    jamiyatning   ijtimoiy-iqtisodiy    
taraqqiyoti    bilaning   uning   biirgalikda    uning  ma’naviy   -  madaniy  hayotining
ham   gurkirab  rivojlanishiga,  ilm-fan    adabiyot,  va  san’at   sohalarining   
o’sishiga   bu  soha     olimlarining   iste’dodli  va  ijodining  kamol  topishiga   qulay
shart- sharoitlar  yaratildi.  Bu  o’rinda Amir  Temur ,  Shohrux  Mirzo,  Ulug’bek,  
Boysunqur  Mirzo,  Sulton  Husayn,  kabi  ulug’  siymolarning  shaxsiy  ibrati  
tahsinga  loyiqdir. 
     Shu  bois    ham   Amir  Temur  davri   madaniy  hayot   tarixini   taqdid  qilish  
tarixshunosligimizdagi  dolzarb    masalalardan  biridir.  Mana  shundan  kelib  
chiqib   mazkur  bitikuruv  malakaviy  ishimizda   bu   masalani  yoritishini   asosiy  
maqsad  qilib  oldik.  
    Bituruv  malakaviy  ishining  maqsad  va   vazifalari .   Mavzuning  
dolzarbligidan    kelib   chiqib,   A.  Temur  va  temuriylar  davrida   madaniy   hayot
tarixini  milliy  istiqlol   mafkurasi,  milliy  g’oya  ruhida   tahlil  qilish  va  nzariy  
xulosalar  chiqarish  taqdiqot  maqsadini    tashkil  qiladi.  Shu   maqsadan   kelib  
chiqib,  tadqiqotga     quyidagi  vazifalar   qo’yildi:  
- Amir  Temur  shaxsi  va   nasabiga   doir   ma’lumotlarni  berish 
- Markazlashgan   Amir  Temur  davlatining  tashkil  topishi  jarayonini  
yoritish; 
- Amir  Temur  va  Temuriylar    davridagi  madaniy  hayot  rivojini  ochib  
berish  
- Amir   Temur  va  temuriylar   davrida  ilm-fan  taraqqiyoti  va  unga   
ta’sir   o’tkazgan   omillarni  yoritib  berish;
- Temuriylar  davri  badiiy  adabiyoti   taraqqiyotini    va   bu  davrda  ijod   
qilgan  olimu  fuzalolar  ilmiy   merosini  o’rganish   
- Temuriylar   davrining 5
  o’zgacha  o’ziga   xos   jihatlari   va  buning   
o’zbekiston  tarixida  ajralmas  qism  sifatida   ko’rib  o’tilishi
_____________________________________________  
4
  I.  Karimov  . <<  Tarixiy   xotirasiz   kelajak  yo’q>>   Toshkent    <<  
Sharq >>  1998, -B   15 
5     
    Temur   davlati  tarixi  B.  Ahmedov  T  :  1998   b  126  -158  betlar Mavzuning  o’rganilish  darajasi  .  Mustaqillik  sharofati  bilan  O’zbekiston  
tarixida  Amir  Temur  va temuriylar  davlatining  tutgan  o’rni  mavzusida  shu  
paytga  qadar  bizlarga  noma’lum  bo’lgan  tarixiy- ilmiy  hamda    badiiy  asarlar,  
monografiyalar,  risolalarni  endilikda  o’rganish   imkoniga  ega  bo’ldik.  Turli  
davrlarda  yozilgan  bu  tadqiqotlarni  biz  bir  xil  tarzda  qabul  qila  olmaymiz  . 
shu  bois  ham  biz  ularni  shartli  ravishda  bir  necha  guruhlarga  bo’lib  
o’rganamiz.  
  Birinchi  guruhga  o’z  davrining  tarixnavislik  an’analariga   rioya  qilgan  holatda 
yozilgan  solnomalar   mualliflari  Nizomiddin   Shomiy  ( << Zafarnoma >>),  
G’iyosiddin  Ali  ( Temurning  Hindistonga  yurishi  kundaligi  )  Hofiz- Abru  
(<<Zubdat  ut-tavorix  >> - ya’ni  <<Tarixlar  sarasi>>  , Abdurazzoq  Samarqandiy  
(<< Matla  us  - Sa’dayn>>  , Mirxond  ( <<  Ravzat  us -safo>>) ,  Xondamir 
(<<Xabib as -siyar>>),  Muinidzin  Notanziy  (<<  Muntaxab  ut  -  tavorix  -ya’ni – 
tarixlar saylanmasi)  singari  mahalliy  tarixchi  olimlarni  kirgizisak  bo’ladi.  Bu  
Tarixchilar  bevosita  Amir  Temur  davrida  yashab  ijod  etgan  bo’lib,  sodir  
bo’lgan  tarixiy  voqealarni  o’z  ko’zlarini  bilan  ko’rganlar,  o’zlari   ham  ishtirok   
etganlar.  
Ikkinchi  guruhga  mansub  mualliflar,  bu  turli  -tuman  mamlakat  olimlari,  
adiblari   bo’lib,  ular Temur   va  uning  avlodlari  davrida  yashab  ijod  etganlar. 
Ibn  Arabshoh   6
 Rui  Gonsalesde  Klavixo  7
  va  XVI  asrdan  to  bugungi  kungacha  
ijod  qilib  kelayotgan  ijodkorlar  bor.  Forest (1543),  Perodino   (1553 ),  Meksiya  
(1564),  ning  <<  Buyuk Temur  kitobi  >>,  Silvestr  De  Sasi,  Sharida,  Elayes-  
Fermor,  Mignapelli,    Feridunbey   va  boshqalarning    sohibqironga   atab   
yozgan  asarlari  .  Keyingi  yillarda  farang  olimlari   Lyusen  Keren  8
,  Jan Pol  Ru,  
V. Furniyo  ( Samarqand -1400-1500Temurlan  poytaxti   ; imperiya   va  uyg’onish  
yuragi.  1995)  F.  Bressand  ( << Mo’jizakor  Samarqand  >>),  amerikalik  
sharqshunoslar  Betritsa  Farbes  Mane 9
 ,  Jon  Vuds  va  nemis  olimi  Genri 
Ryomerning  asarlarida  ham  Amir  Temur  davlati  va  uning  ichki  siyosati  doir  
ma’lumotlar  berib  o’tilgan. 
______________________________________
6
  Ibn  Arabshoh . << Amir Temur  tarixi >>,  ( Temur  tarixida  taqdir ajobiyotlari) T:
Mehnat ,  1991-1992. 
7
  Rui Gonsales  de  Klavixo  << Samarqandga  Temur  saroyiga  sayohat>> 
kundaligi  ( 1403-1406) T: Adolat. 1998 8
L.  Kren.  <<  Temurlan  yohud  Temur  xoqon  salatanati  Parij  1978: Muallif 
Temurlan  davrida  Samarqand  yo’li . 1990
Uchinchi  guruhga  oid  mualliflar,   bu  Rossiya   mustamlakachiligi   davrida   ijod  
qilgan  tarixchi  olimlardan   hisoblanar  edilar.  XIX  asr  birinchi yarmida  
Peterburgda  xizmat  qilgan   fransuz  olimlari  M.SHarmua 9
,  Moskva  professori  
T.N.granovskiy  (1813-1855) 10
     kabi  olimlar  asarlarida  Temurning   istilochilik  
yurishlarining   shafqatsizligini,  shu  bilan  bir  qatorda   uning  sarkarda   va  
harbiy  boshliq  sifatidagi   talantini  jang   vaqtida   qo’shinlarni   boshqarish  
sa’natining  ustasi   ekanligini  tan   oladilar.  Temur  istilochilik   yurishlarining   
asosida   <<  ma’lum  bir  iqtisoduy  reja>>  bor,  ya’ni  Yevropa- osiyo  savdosiga  
karvon  yo’llari  ustidan  to’liq   nazorat  o’rnatganligi  haqida  bir  qator  fikrlar  
yotar edi.  
    Umuman    Amir  Temur  va  uning  saltanati  tarixiga  qiziqish     O’zbekiston  
tarixda  va  tarixnavisligida  o’chmas  iz  qoldirgan  desak  bo’ladi.  Sharq  tillarida   
900-ga  yaqin  bo’lsa,   Yevropa  tillarida  500-dan ziyod ,  tadqiqotlar  namoyon  
bo’lar edi  desak  bo’ladi.  Ulardan  300-  dan  ortiqrog’iga   bag’ishlangan   
dastlabki  ilmiy   ko’rsatkich  yaratildi 11
.  O’zbekiston   tarixida  Temuriylar  
davlatining  tutgan  o’rni  ijtimoiy -iqtisodiy  - siyosiy  jihatlarini  o’z  ichiga  olgan  
holatda boyib  borar  edi.  Temuriylar  davlatining  o’zbek  davlatchiligidagi  o’z  
o’rni  tizimlari  mamlakatdagi  ichki  va  tashqi  aloqalari  haqida  bir  qator  
fikrlarni  keltirib  o’tishimiz  joyimiz  hisoblanadi.  Amir  Temur  va Temuriylar  
tarafidan  yozilgan  ko’plab,  asl  va noyob  asarlar  ,o’rta  asarlar  yozma  
manbalari  Sohibqiron  davri  haqida  ayniqsa ichki  siyosatiga  doir  ma’lumorlarni 
keltirib  o’tar  edi. Istiqlol  yillarida  buyuk  amir Temur  va uning  saltanati  tarixini 
o’rganishga  doir ulkan  ishlar  amalga  oshirildi.  Amir  Temur  merosini  
o’rganishga  doir  bir  qator  adabiyotlar  mavjud  sanaladi .   O’zbekiston  tarixida  
Amir  Temurning << Kuch _adolatdadir>> kabi  so’zlari  hali  -hanuzgacha  
vatanparlik  tuyg’usuni inson  ongida payvand  qila  olar  edi.  Temur  davlati  
o’zining  harbiy jihatdan  kuchli  davlat  ekanligi  kuchli  harbiy  tayyorgarlil  tashqi  
alioqa  munosabatlarining  kuchliligi  o’ziga  xoslik  kabi   jaroylar  bilan  bog’lab  
o’tiladi.    Temur  tarixi  va  uning  dolzarblik   jihatidan  o’rganish  tamoyillari  bilan
bir  qator  masalalarni  bog’lab  qiyoslab t akomillashtirib  keladi. 
__________________________________________
9
  Mans  Beatrise  Fordes.  The  rise  and  rule  of Tamerlan.- Gambridge, 1989, 228
p.1 Introduction. 10
  Charmou  M. Expedition.  De  Timorulenk du  Tamerlann contere  Togtamiche  
Khan  de’louses de  Djoutchy,  en  793  de  oi  1391  de  notre  are  // Memories  
de’l  Academie  imperial des scirnce  de  Saint  Petersbourg  1836. S. 89-505
11
  Bartold.  Istoria  Turkestana  Tom: II chast I, M; 1963  C.  153-154
Ishning  ilmiy  yangiligi . Ishning  ilmiy  yangiligi  shundaki,  o’rganilgan  mavzu 
tamoman  yangicha   metodologiya  as-9-10sida  tadqiq  qilindi.  Tadqiqotda  milliy
g’oya  va  milliy  istiqlol  mafkurasi  ruhi  va  talablari  asosida  Amir  Temur  va 
Temuriylar  davri  davlatning  boshqaruv  tizimi  mavzu  sifatida  o’rganildi. Va 
nazariy  xulosalar  chiqarildi.  Ishda  mustqaillik  yillarida  nashr   qilingan  kitoblar  
va  ilmiy  maqolalar  asosida  Temuriylar  davri  o’zining  mohiyatini  
to’laqonligicha  ochib  bera  oldi.  
Ishning  tarkibiy  tuzulishi.   Bituruv  malakaviy  ish  kirish,  2 -ta  bob,  4  ta  
paragraf,  xulosa,  foydalangan  manba  va adabiyotlar    ro’yhati,  ilova  va  
taqdimot  qismlaridan  iborat.  
_________________________________
12
 Temur  tuzuklari.  T; G’afur  G’ulom  nomidagi  Adabiyot  va san’at  nashriyoti   
Mirzo  Ulug’bek  << To’rt  ulus  tarixi>> T; << Cho’lpon>>  1994;  Bobur  Zahriddin  
Muhammad  Boburnoma. T: << Yulduzcha>>  1989; 1960;  Gulbadanbegim   
<<Humoyunnoma>> , << Ma’naviyat>> , 1998  
13
  Nizomiddin  Shomiy  .  Zafarnoma . T: << O’zbekiston>> , 1996  Sharafiddin Ali  
Yazdiy . Zafarnoma T : <<  Sharq>>  1997: Haydar  mirzo  _ Muhammad  Tarixi- 
Rashid T: << Fan >> 1996,  Hofizu Abru . Zayli  kitobi  anqara 1934: Abdurazzoq  
Samarqandiy  . <<  Matla us -sad’ayn>> T : 1969  : Xondamir   << Xabib us  -siyar >>
T:  1941
14
  Ahmedov B. Amir  Temur   tarixiy  roman  T: 1995 : Ahmedov  . B. Sohibqiron  
Temur . T : A  Qodiriy  nomidagi  ilmiy  nashriyot   1996 :  Sh . Shamsutddinov.   
Sohibqiron  Amir  Temur  va  uning  saltanati . << Andijon>> :  1995  Buyuk  
siymolar  va  allomalar  2 – kitob lar  A. Qodiriy  nom.  Xalq  merosi  nashr  : 1996:  
Xilda  Xuhkm   << Yetti  iqlim  sultoni  >> Hujjatli   tarixiy  qissa  T : << Adolat >> 
1999:  Rui  Gonsales  de  Klavixo . Samarqandagi  Amir Temur  saroyiga  sayohat  
kundaligi   (1403- 1406)  << San’at>>  N 9-10  1989:  N-1-10  : 1990;   
Muhammadjon  A.R  Temur va temuriylar  saltanati   : Tarixiy  ocherk  T: Qomuslar
bosh tahriri 1997 . Uvatov O’   Sohibqiron  arab  muarixllari  nigohida  T : 
<<Sharq>>, 1997   I BOB  Amir Temur  va  Temuriylar  tarixiga  oid  manbalar 
1.1 Amir  Temur  tomonidan  markazlashgan  davlat  va  buyuk  
salatanatning  tashkil  etilishi 
XIV  asrning  50-60  yillarida  Movarounnahrda   feodal tarqoqlik  g’oyatda  
kuchayib, siyosiy  vaziyat  keskinlashdi. Mamlakatdagi har bir  viloyat   alohida  
hukmronlikka ajralib,  ular  o’rtasida  nizo  kuchayib  ketadi  va  qonli  yurishlarga  
aylanadi. Bu davrda  yagona  uyushgan davlatning  yo’qligi  uning  siyosiy   
jihatdan  maydalanib  ketganligi  natijasida  hokimlar  o’rtasida  doimo  nizolar  va 
g’alayonlar bo’lib ,   turar  davlat  ishlari  esa  butunlay  izdan  chiqqan  edi. Siyosiy 
parokandalik, o’zaro  urush va janjallar  iqtisodiy  tanglikka  sabab  bo’lib 
mamlakat  aholisini ayniqsa  dehqonlar  xo’jaligi  xonavayron  qilgan  edi. 
     Ichki o’zaro  urushlar  avj  olib  ijtimoiy, iqtisodiy,  siyosiy, inqiroz  kuchayib  
borgan . Bu  davrda  tarix  maydoniga  mo’g’ul bosqinchilariga  qarshi  kurashda  
nom  chiqargan buyuk  sohibqiron,   mohir  sarkarda  va  davlat  arbobi,  Amir 
Temur  kirib keldi.  Mojor  olimi Hermen  Vamberi  o’zining  << Buxoro  yohud  
Movarounnahr  tarixi>>   risolasida  Temurning  otasi,  Tarag’ay Barlos  urug’ining  
boshlig’I  edi. Shu  munosabat  bilan  Amir  Qozog’ondan Kesh  va Naxshab   
viloyatlarini  oldi, deb yozadi. 15
 1334-  yilda Amir Temurning  onalari  Tegina  
Begim  Mohni Sohibqironning  otalari Amir  Muhammad  Tarag’ay  o’z  nikohiga  
olgan.  Shu  nikohdan  esa Amir  Temur  1336-yilning  9-  aprelida  Shahrisabzning 
Xo’ja  Ilg’or qishlog’ida  tavallud  topgan. Amir   Temurning  onalari  Tegina  Begim 
Moh  Buxoroning  taniqli  olimi Sadr  ash -sha’ria Ubaydulloh  ibn  Toj- ash-shari’a  
Mahmud  ibn  Ahmad  al -Mahbubiy   al-  buxoriyning  qizlari  bo’lganlar. 
       Amir Temur  hokimyat  tepasiga 1370-  yilda  Amir  Xusaynni yengandan  so’ng
chiqadilar.  Amir Temur  bilan  Amir  Xusayn   o’rtasidagi  siyosiy  hokimyat  uchun 
kurash  Amir  Temur  uchun  juda  og’ir, mashaqqatli  kechdi. Buning  bir  qator  
sabablari  mavjudir. 
   Birinchidan,  Amir  Temur  avvalo  hali  yetarli  kuch  -qudratga  ega  bo’lmagan   
    Holda  mog’ullarga  yurish  qila  boshladilar.  
   Ikkinchidan, Movarounnahr  mog’ullarning siyosiy  tizimi  bo’yicha  ko’rinishidan     ulkan   ko’rinsada,  amalda  mayda  bekliklarga  bo’lib tashlangan  edi. Bunday 
    siyosiy    boshqaruv  sistemasi  mo’g’ullarga   qo’l  kelardi. 
     _____________________________________________
15  
 Xermen  Vambiri  Buxoro  yohud Movarounnahr  tarixi  T: G” G’ulom  nomidagi  Adabiyot  va 
san’at  nashriyoti    1990 -B 30 
Uchinchidan, bu  parokanda  mamlakatni  birlashtira   oldi, uni  umumiy  
dushmanga  qarshi kurashishga  undadi  desak  mubolag’a  bo’lmaydi.
 To’rtinchidan,  Amir  Temur  uchun  hokimyatni  qo’lga  kiritishning murakkab  
tomoni  shunda  bo’lganki Amir Xusaynning  singlisi  Uljoy  Turkon  og’o  Amir  
Temurga  suyukli  xotin  bo’lgan.  
 Beshinchidan, Amir  Temur xotini  hurmati  yuzasidan  hokimyatni  sheriklikka  
boshqarishga  rozi  bo’lsada  Amir Xusayn  unga  rozi  emas edi.  Ikki  o’rtada bir  
necha  bor  katta-  kichik  jangler  kelib  chiqdi, bu  Amir  Xusayinning mag’lubiyati  
bilan  yakunlandi.  
Amir   Xusayn  magf’lub  etilgandan  so’ng , Movarounnahrda  Amir  Temur  uchun
kuchli  raqib  qolmagan  edi  . O’sha  yili  Balxda  qo’shin  boshliqlari  qurultoyida  
qadimgi  odatga  ko’ra, Amir  Temur  oq  kigizga  o’tkazilib, yuqori  ko’tarildi. Amir 
Temurning  piri Sayid  Baraka  duoi  fotiha  qilgach,  u  Movarounnahr  hukmdori-  
ulug’  amiri deb e’lon  qilinadi.  Shunday  qilib,  Amir  Temur  davlati  tashkil  
topadi,  lekin  siyosiy  jihatdan  parokanda, mayda,  o’zboshimcha  beklarni  
tugatib,  o’rnida  qudratli  markazlashgan  davlat  barpo   qilishi  kerak  edi. 
    Avvalo,  davlatning  yuragi  hisoblangan markaz,  shahar  qilib  Samarqand 
tanlandi. Samarqandnning  qal’a   devorlari  mustahkamlanib ,  mayda 
o’zboshimcha  beklarni  tugatib,  uning  o’rnida  qudratli  markazlashgan  davlat  
barpon     qilishi  kerak  edi .  Ular   mo’g’ullar  istilosidan  keyingi 150-  yil 
davomida  vayron etilgan qadimgi     So’g’d  poytaxti  o’rnida    boshlangan    
dastlabki     yirik    inshooatlar    edi.   Shuningdek,   uzluksiz   talonchiliklar , o’zaro 
nizolar   oqibatida  holdan    toygan,    boshboshdoqlik    avjiga    mingan    
mamlakatda     qat’iy    qonunlar   va  tartib   intizom   joriy  qilindi.  Bu  albatta,   
Movarounnahrda  va  uning  atrofida  Amir  Temurning  obru  -e’tiborining  
ortishiga  olib  keldi.   Markazlashgan  davlat  tuzish  maqsadini  amalga  oshirishda
Amir  Temur  ruhoniylar  bilan    bir  qatorda  shaharning  savdogar    va  
hunarmand  tabaqalariga   suyandi.  Amir  Temurning    buyuk ,  betakror    va  
yorqin  shaxsi,  qudratli,  irodasi  va  keng  qamrovli  harakatlari  dovrug’I  o’z  
ta’sirini  yanada  kuchaytirib,   bir  qator  mamlakatlar  va  davlatlardagi  million – 
million  xalq  ommasining  ongi  va  shuuriga  o’rnashib qoldi. Buyuk  davlat  arbobi tashkilotchi  bunyodkor   siyosatchi va  diplomat  sifatda  Amir  Temurning hayoti  
va  faoliyati  biz yuqorida   qayd  etganimizdek,   o’zbek  va   dunyo  olimlarining  
nigohida  bo’ib  kelmoqda. Bu  borada  rus  va sho’rolar  davri  temirshunosligida  
Amir  Temur  shaxsi  va  faoliyatiga  qiziqishi   bundan  400- yil  avval  boshlangan  
edi.  1996  yil   boshlarida  Parijda  chet  el  tadqiqotchilarining    Amir  Temur  va  
Temuriylar   haqidgi  tadqiqotlar  bibliografiyasi  e’lon  qilingan   ro’yhatga  450- 
dan  ortiq  asar  kiritilgan  edi.  O’shandan  buyon  o’tgan  vaqt  mobaynida  yana  
50-   dan  ziyod  tadqiqot  mavjudligi  aniqlandi.   
    Amir  Temur  va  Temuriylar   to’g’risidagi  e’lon  qilingan  ilmiy  ishlarni  o’z  
xususiyati  va  tarixiy  mazmuniga  qarab quyidagi  guruhlarga  ajratish  mumkin: 
-  Arab , fors,  turkiy  tillardagi  Kavkazorti xalqlari  tillaridagi,  Yevropa  
tillaridagi  yozma  manbalar;
- Amir  Temurning   bir   qator  yevropa  davlatlari  huhmdorlariga  
( Angliya, Ispaniya, Fransiya  )  ga  yo’llagan  maktublari  va  ularga  
kelgan  javobnomalar  
- Chop  etilgan   numizamatik   manbalar  
- Nashr  qilingan  epigrafik  manbalar
- Umumlashma  tarzidagi  ilmiy  tadqiqotlar  
- Ayrim  yirik  muammolarga  bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlar 
- Alohida  masalalar  bo’yicha  ilmiy  tadqiqotlar  
- Ilmiy – ommabop  nashrlar 
Fransuz  olimlarining  tadqiqotlari  keying  vaqtlarda  o’sha  davr  to’grisidagi
fanda  katta  va  muhim  o’rin tutib  kelgan  sababli  Lus’en  Keren  va  
Frederik  Bressandlar  faoliyati  tufayli  P arijda  yagona  maxsus  << 
Temuriylar  >> jurnali  nashr  etilmoqda. Hozirda  uning  20-  dan ortiq  soni  
bosmadan  chiqdi. 
  Amir Temur  tarixnavisligi  bosib   o’tgan   yo’lga   fikran  nazar   tashlab,  
shuni  qayd   qilish  mumkinki,   jahon  tarix  shaxsni  bir  yoqlama  tor  talqin
etishdan  iborat  dastlabki  ko’nikmalardan  uni  chuqur,  keng  va  har  
yoqlama  idrok  etishga  asta-  sekin  o’tish  tadriji  sodir  bo’lmoqda. Zero, 
Amir  Temur  yuksak  iqtidorli,  tabiatan  donishmand,  buyuk  davlat  arbobi
bashoratli  va  irodali  siyosatchi  Markaziy  Osiyoda    markazlashgan  kuchli 
davlatning  asoschisi,   huhmdori va bunyodkori   sifatlarini  o’z  qiyofasida  
mujassamlashtirgan    shaxs  sifatida   jahon  tarixidan  munosib   o’rin  
olgan.  
   Amir  Temur  kabi  ulug’  zot  shaxsi  bilan  bog’liq  afsona,   rivoyat,  va  
hikoyatlarda  uning  <<  Xalq   nazaridagi  suyukli   qahramon  va  adolatli   podshoh  >>  bo’lganligi  voqealar  tavsifida  haqiqat  va  afsonaviylikning   
chambarchars  bog’lab  kelayotganligi   xalqimizning   Sohibqiron  haqidagi   
xotirasi  boqiy  ekanidan  dalolat  beradi.  
    Sohibqiron   Amir  Temur  tarix  sahnasida  paydo  bo’lgan  davrda,  aytish 
mumkinki,  o’zbek   davlatchligining  yangi   davri   boshlandi.   U  o’z   
imperiyasi   tarkibidagi   27   davlatda   nihoyatda   aniq   va   hayotiy   
bo’lgan   qonunchilikni    joriy   etdiki,   bu   ana   shu   ulkan   hududda   xos  
ma’noda    huquqiy-demokratik   davlat   tamoyillariga  aynan   mos  keladi.  
Ulug’   bobomiz   davlat   va   davlat   boshlig’I,   fuqoro   va   rahbar   
o’rtasidagi    munosabatlar   xususida   fikr   yuritar   ekan,   boshliqsiz    
mamlakat   joni    sug’urib   olingan   tanaga   o’xshaydi 16
  degan   edi.  Bu   
Sohibqironning   davlat   va   qonunchilikning   mamlakat   taraqqiyotida    
tutgan   o’rniga    qanchalik   e’tibor    bilan   qaragandan   dalolat   beradi.
      Bizning   davlatchilik    an’analarimiz,   uning   turli    davridagi   holatlari,  
dunyo   taraqqiyotida    tutgan   o’rni    haqida    ma’lumotlar    o’rganilgan.   
Bu   muhim    ish   tarixchilarimiz,    huquqshunoslarimiz,     faylasuflar    va   
boshqa    mutaxasislarimiz    oldida    turgan     eng    zarur    vazifalardan    
biridir.    
      Turkiston    xalqlari     bir    necha    ming    yillar    mobaynida    
shakllangan    olamshumul     siyosiy    tajribalari,   ma’naviy     barkamol     
davlatchilik    ananalari    bilan    o’zbek    davlatchiligi   va    siyisiy    
taraqqiyotiga    katta    ta’sir     ko’rsatgan.   Xususan,    Sohibqiron     Amir   
Temurning     turkiy    ulusi    yakqalam   qilib,    markazlashgan     davlat    va 
millat    qudratini    yuksaltirish    uchun    buyuk    Temuriylar    saltanatiga    
asos   solonishi     Mirzo    Ulug’bekning    fan    va    ma’daniyat    ravnaqi,    
Husayn   Boyqaroning    adabiyot    va    san’at   ilm    va     hunar    ahliga     
rahnamoligi,    Zahriddin    Muhammad    Bobur,    Humoyun,   Akbarshoh,   
shohjahonlarning    turli    din   va   mashabdagi    xalqlarni    birlashtirib,    
eng   insonparvar    davlatni    vujudga    keltirish    yo’lidagi    tajribalar   va   
yutuqlari    o’zbek    siyosatshunoslari    tomonidan   yuqori   baholangan.
       Amir   Temur    sharq    davlatchiligi    tarixida    yangi    dunyo    qarashga
asos   soldi,   uni   amalda    tadbiq    etdi.    U    ilgargi    holatdan    farqli   
o’laroq    jamiyat    barcha    tabaqalarining    haq-huquqlarining     
manfaatlarini     hisobga    olib,    ularning    hayoti   uchun   zarur     ijtimoiy   
tizimni    vujudga    keltirdi.  Har  bir   toifaning  haq-huquqlari,   burch va  
majburiyatlari  o’ziga  xos   qonun  bilan  kafolatlab  qo’yildi.    Sohibqironing   ulkan  xizmatlardan  yana  biri  uning  davlat  boshqaruvini  
tashkil  qilishi bilan  bog’liq. Amir  Temur  boshqaruv  tizimining  buyuk  
islohatchisidir.  
  Shuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  hokimyati  bo’linishiga  asoslangan  
mazkur  tizimni  joriy  etishda  Sohibqiron  ko’r-  ko’rona  emas,  balki  o’zi  
yashab  turgan  voqealikni  nazarda  tutgan  holda  ish  yuritadi.  Muarrix    
Azamat  Ziyoning  fikricha   16   
  tizimni  saltanat  darajasiga  ko’tarilgan  
davlatning    jo’g’rofiy   hududlari   doirasida   yashovchi  xalqlarning   
turmush  tarzi,   an’analari  ma’naviy-  ruhiy   ehtiyojlari  ham  inobatga  
olingan.  Davlat  boshqaruv  tizimiga  Amir  Temur  olib  kirgan  yangilikning  
mohiyati  aslida  shu   bilan   belgilanadi.  
  Amir  Temur  eng  oliy  davlat  idorasi  maqomida  qurultoyni  belgilagan  
edi. Bugungi  tushunchadagi  kongeres , assambleya   majlis, kabilariga  
to’g’ri  keladigan  ushbu  siyosiy  instit  boshqaruv  mahkamasi  va  davlat  
ahamiyatiga    molik  bo’lgan   eng  asosiy  masalalarini  hale tib,  unda  
salatanatdagi  barcha yirik  siyosiy, iqtisodiy,  harbiy  va madaniy  soha  
namoyondalari  ishtirok etganlar.  
  Davlatni  mustahkamlash,   jamiyatni  rivojlantirish  borasida  ijroiya  tizim  
vazirlikning  o’rni  muhim bo’lgan.  Amir Temur  davrida  siyosiy,  ijtimoiy,  
iqtisodiy,  huquqiy,  madaniy  munosabatlarni  to’g’ri  yo’lga  qo’yib,  
ulardan   jamiyat  manfaatini  yo’lida  foydalanish  uchun  qat’iy  intizomga  
asoslangan,   talabchan  ijroiya  mexanizimi  zarur  edi.  Sohibqiron  ana  
shunday  tizimni  yarata  oldi.  
   Amir   Temur  saltanatining  ijroiya  tizimidagi   sakkiz   vazirlik  va yana   bir
necha  muassasalar,  moliya,   soliqlar,  daromad  va xarajatlar,  mulkchilik,  
yetishtiriladigan   hosil   chorva,  yaylovlar  obodonchilik,  xabar  va  pochta,  
harbiy  va  adliya   sohalarini  boshqargan.  
   Bundan  olti  asr  burun  Movarounnahrda  sud  tizimida  o’ziga   xos  tartib
va   qoidalar   mavjud   edi .   Chunonchi,   fuqorolik   ishlari   bilan  ijroiya   
tizimida  faoliyat  ko’rsatgan  adliya  vazirligi  shug’ullangan  bo’lsa,   jamiyat 
hayotiga   ma’naviy ,  tarbiyaviy    ahamiyatga    doir    muamolar   bilan   esa
askar   qozisi,   harbiylar  orasidagi  huququy   masalalar   bilan  esa  aaskar   
qozisi,    ya’ni    bugungi   til  bilan  aytganda   harbiy  tribunal  shug’ullangan.
   Amir  Temurning   jamiyat  va davlat   boshqaruvida    hokimyat   bo’linishi 
haqida   fikr   yuritar  ekanmiz,     tadqiqotchilar  uni  XVIII  asr  mutafakkiri   
Monteskening     hokimyatning     qonun  chiqaruvchi,   ijro   etuvchi,    va    sudlov    idoralariga      bo’linishi   haqidagi    ta’limotiga   mos  kelishi    
ta’kidlaydilar.  
   <<  Tangri  taoloning    dini   va  Muhammad   mustafoning   
shariatiga    dunyoda  rivoj  berdim>>.   
____________________________________ 
                  16  
Azamat  Ziyo.  O’zbek davlatchiligi tarixi.  T:   2000  -  B  -314  
      Sohibqironning    birgina  anashu    so’zi   uning   butun   salatanatining  ezgulik 
       Va   yuksak  ma’naviyatga   asoslangan  g’oyasini,   siyosiy   va  ijtimoiy  mazmu
       nini   belgilaydi.   Uning  islom   diniga   munosabati    xalq  manfaatlariga   mos
       keladigan,   uning    taqdirini    belgilaydigan  ulkan   hodisadir.  
        Sohibqiron  <<   Har  yerda   va  har     vaqt   islom    dinini    quv –
         vatladim>> 17
 
-   deydi.  Ma’lumki,  shu   davrda   Yassaviya,  Naqshbandiya, 
         Kubroviya  kabi  so’fiylik    tariqatlari   paydo   bo’ldi   va  rivojlandi  . U  hukm-
         dorlik   qilgan  yillari  islom  dini  axloqiy    kategoriyalari     yanada    yuqoriga 
          ko’tarildi.  
    
1.2 <<  Temur  tuzuklari >>  muhim  tarixiy  manba sifatida  
o’rganilishi. 
 
<<  Temur  tuzuklari>>  ni  muhim  tarixiy   manba  sifatida    O’zbekiston   tarixida  
o’rganar  ekanmiz,   bu  manba  bizga  Amir  Temurning    harbiy   va  siyosiy   faoli
yatidan     ma’lumot  beruvchi   tarixiy  asar .  <<  Tuzuki  Temur>>  va  << Tuzukoti 
Temur>>  nomlari  bilan  atalgan.   Amir   Temurning   << Tuzuklar>>  muallifi  ekan
ligi   e’tirof  etadigan  olimlar  ko’pchilikni  tashkil  etadilar.  Bu  davlat  tuzishda  
amal  qilish  zarur  bo’lgan  birinchi  shartdir.  Davlatni  idora  qilishga  ikkinchi  
shart   salatanatning   to’rt    asosini  ustunini    to’g’ri   anglash   va   suyana  bilish 
bu  ustunlar  quydagilar: 
1.  Islom   va  shariat  aqidalari .  2. Qadimdan  amalda   bo’lgan   odatlar   tuzuklar  qonun  ustunligi.
3. Xazina.
4. Raiyat,  ya’ni  mehnatkash   xalq. 
  Qonunga  asoslanish  va  musulmom  huquqi  tamoyillari   davlat  boshqaruv    tizi
  mida   qo’yilgan  poydevor  edi.   Tuzuklar  2 – qismdan  iborat  bo’lib ,  Birinchi 
   qismda  Amir  Temurning  tarjimayi   holi,   ijtimoiy,  siyosiy,  faoliyati  uning  
    Movarounnahrda   markaziy   hokimyatni  qo’lga  kiritishi,  siyosiy  tarqoqlikka   
     Barham  berishi   markazlashgan   davlat  tuzishi,  27  mamlakatni,  shu jumldan 
     Eron,  Afg’oniston,  Ozarbajon,  Gruziya,  va Hindistonni  o’z  tasarrufiga  kiritish
      Oltin  O’rda  hukmdori   To’xtamish,   turk  sultoni  Boyazid  Yildirimga   qarshi
      Yurishlari  Temur  Tuzuklarida  manba  sifatida  xizmat  qilar  edi. Tuzuklarda  
       G’alabaga  erish  haqida   bir  qator  jihatlar  tushunchalar   bayon  qilib  o’ti
       Ladi. Ikkinchi  qism   mashhur  jahongirning   farzandlariga   atalgan  o’ziga  
       xos  vasiyat,  pand-  nasihatlari,  va  o’gitlaridan   iborat.  Unda  davlatni  idora
       etishda  kimlarga  tayanish,   toju-  taxt  egalarining   tutumi  va  vazifalari,  
      vazir  va qo’shin  boshliqlarini   tanlash,  armiyaning   tuzulishi  va  jang  olib  
       boorish   qoidalari 17
 ,  sipohiylarning  maoshi,   mamlakatni  boshqarish  taribi,
       davlat  arboblari,  va  qo’shin  boshliqlarining   burch  va  vazifalari,  amirlar,
       vazirlar   va  boshqa  mansabdorlarning   toju-  taxt   oldida   ko’rsatgan  
       alohida    xizmatlari    taqdirlash   yo’sini    va   boshqa   xususida   gap  boradi.
       Ushbu  asar  Amir  Temur   davridagi   O’zbek   davlatchiligi   tarixini  o’rganish  
       da  asaosiy  muhim   manbalardan   biridir.  << Temur   Tuzuklari>>  fanimizda  
        qayd   etilgan   ikki   nusxasi   eski  o’zbek   tilida    bitilgan.  Bu  Usmoniy  turk 
        hokimlaridan   biri-   Yaman   hokimi   Ja’far   Posho   (1607-  12)  ning  kutub
        xonasidagi     turkiy  tilda    yozilgan  asar     bilan    bog’liq.  << Tuzuki Temur>>
        ning   so’z  boshida  keltirilishicha,  O’rta  osiyolik    olim  Mir  Abu  Tolib Husay
         niy   al  arziy   at  Turbatit   forscha  tarjimasini  1637-  yilda  Shoh  jahonga  
         (1628-  57)   tortiq  qilgan.  Bizning  tariximizda  Amir  Temurdek   ulug’ siymo          Bor  ekan,  uning   qoldirgan    merosi,   pandu   o’gitlari   bugungi   hayotimiz
         ga  hamohang  ekan,  oldimizda   turgan   bugungi   muamollarni  yechishda  
         bizga   << Temur  Tuzuklari>>   bu  merosni   o’rganmasdan,     ta’riflamasdan,
         targ’ibot  qilmasdan  haqqimiz  yo’q.  Amir    Temurning  Tuzuklardagi  qarash
      _____________________________________
       17 Temur  tarixi . Tashkent. 1992 S 40-41
   lari  davlat  va  jamiyat  hayoti  uchun  muhim  manba  hisoblanadi.   Amir Temur
   ning  davlatchilik  va  diplomatiya,   harbiy  mahorat,    bunyodkorlik  salohiyati  
    fan, san’at,  va  me’morchilikda   oid  qarashlari,  hayotning   ma’no  -  mazmuni
    insonni   ulug’laydigan  ezgu    ishlar   hqaida    bildirgan    fikrlari  dinu   diyonat 
     adolatni  joyiga  qo’yish,   salatanat   ishlarini    kengash   va  tadbir  asosida  
    amalga   oshirish    har  bir   masalada   uzoqni   ko’zlab  el   manfaatini  o’ylab
    ish   tutish  bilan  bog’liq  ibratli  fazilatlarni  alohida     ta’kidlash   o’rinlidir.  
    Aynan   mana     shunday   masalalar   Sohibqiron   tafakurining     mahsuli  
    Bo’lgan  <<  Temur  Tuzuklari>>   asarida   har   tomonlama    aniq   qilib  , isho
    narli  va   ta’sirchan    tarzda   yoritilgan    desak,   haqiqatni   aytgan  bo’lamiz.
    Bugungi   murakkab   va   tahlikali    davrimizda    bu   kitobni   qayta-  qayta   
    Mutoala   qilish,   uning    mag’zini  chaqish   birinchi   galda   rahbar  sifatida,
    ma’suliyati     vazifani    o’z   zimmasiga    olgan    odamlar   uchun,  bag’oyat
     foydali   ekani  haqida   ortiqcha   gapirib   o’tirishga   hojat   yo’q,  deb o’ylay
     man.  <<  Temur   Tuzuklari>>  da   o’qiymiz  :  Mahalliy   hokimlaridan  katta-
     kichik   shaharlar   va   qishloqlarda    masjid,  madrasa   va   xonaqohlarning  
     bunyod  etilishi,   faqiru   miskinlar    uchun   langarxonalar  18
   qurish,  bemor  
     lar  uchun  shifoxonalar,    qurish   topshirilsin.  Hazrat   Sohibqironning    mana
     bu  uqdirishlari    ham   muhimdir . << Amr  qildimki,   raiyatdan   mol  -  xiroj, 
     yig’ishda    ularni   og’ir   ahvolga   solib   qo’yishdan   saqlanish   lozimdir . 
     Negaki,  raiyatni  xona   -  vayron  qilish   davlat  xazinasining   kambag’allashish      ga    olib   keladi.   Xazinaning    kamayib    qolishi    esa   siphoning   tarqalib  
     ketishiga  sabab   bo’ladi.   Sipohning  tarqoqligi,   o’z  navbatida,   saltanatning  
     kuchsizlanishiga  olib  keladi   19
. 
___________________________________
18 
  Langarxona-  yo’lovchi qo’nib  o’tadigan yer;   G’aribxona
19
    <<  Temur  Tuzuklari>>  T:  << Mehnat>> 1992 – yil  _B  21
  Amir  Temur   davlat  tizimi   ham   tuzuklardagi   kabi   ham  avval    o’tgan  
 davlatlar    tizimi  singari,  ikki  qismga  ; qonun  chiqarish    tizimi  hamda   ijroiya  
  tizimlariga  bo’lingan  holatda   tahlil   qilinadi.   Qonun  chiqaruvchi   tizim  
   qurultoy   deb   atalib,  u   asosan   yirik  turk  -   mo’g’ul  qabilalarining    yo’lbosh
   chilaria  ishtrokida  o’tgan    va    oliy   hukmdor    istagan    paytda   chaqirilgan. 
   Qurultoy    urush   va   sulh    oliy   hukmdorning    saylanishi    kabi    masalalarni
   muhokama    qilgan   va    qonuniylashtirgan.   Ijroiya    tizimi    devonlar  va  bosh
   qa     oliy    davlat   idoralaridan    iborat   edi.   Davlatning     ijroiya    tizimi 
   qurultoy   qabul   qilgan    qarorlarni ,   podshoh   farmonlarini    va  davlatning 
   kundalik   yumushlarini   hayotga  tatbiq   etgan.  Amir    Temur  davlat   boshqa
   ruvining    eng   muhim   tamoyili     deb    qonun   ustuvorligini  <<  Tuzuklarda >>
   keltirib   o’tgan   edilar.  Temur    Tuzuklaridagi  odilona  qarashlar   uning   man-
   ba     sifatida    o’rganishimiz    uchun   yaqqol   tasvirlanadigan     jaroyonlarni  
   o’z  fikr  -  mulohozalarida    ochiq   oydin   tasvirlab  o’tgan  edilar.  Amir  Temur
  davlatida    qonun   barchaga    bosh   vazirga   ham,   amirga  ham  shahzoda  
  uchun    ham   barobar    bo’lgan.  Sharafiddin     ali    yazdiyning     << Zafarnoma>
  sidan     quydagi  ma’lumotlar  bilan   tanishib   chiqdim.   G’arbiy   Eron   va  Ozar-
  bajon    hokimi   Mironshoh    mirzo   maishat   va   kayfu    safoga     mukkasidan  
  ketib,    davlat   ishlariga    e’tibor     atrofdagilarning    ba’zilari   esa    oliy,  jazoga
  mahkum     etilganlar.   Fors     hokimi     yetti    yillik   urush   (1399  - 1404  ) 
  paytida    sustkashlikka    yo’l    qo’ygani   uchun  u  ham  egallab   turgan  mansa-   bidan   olib    tashlangan.  <<  Tuzuk  >>  so’zining   lug’aviy     ma’nosi  qonun – 
  qoidalari    to’plam    nizomi   degan    ma’nolarini   anglatadi.   Tuzuk  -  Konstitut
   siya  -   davlatning    asosiy   qonuni   deganidir.  Azaldan   ma’lumki  qaysi   bir  
   asar  mazmun  -  mohiyatan   g’oyatda   qimmatli     amalda    juda   qimmatli  
   hisoblanadi.  <<   Temur   tuzuklari    asosan   toju   -  taxt    sohiblari   uchun  
   ham   hukmdorlarning     aksariyati     bu   asardan     nusxa   ko’chirtirib   shaxsiy
kutubxonasida      asragan     va    davlat    siyosiy     faoliyatida    muhim   yo’l  
yo’riq   vazifasini  o’tab   kelgan.  Sohibqironning   12-   muhim     tuzugi  davlat
ni    idora   qilish   usullari   qo’shinnni    tashkil   qilish    qoidalari     urushlarda
amalga    oshirilishi     zarur     bo’lgan   turli    harbiy     uslublar    singari    bir  
qator   siyosiy,    huquqiy,    qarashlarida     avvalo    mamlakat    ishlari  bilan  
harbiy     va    axloqiy     g’oyalar     me’yorlarini   tashkil    etadi.    
<<  Temur   tuzuklari>>   ning   markazida    inson,   uning   qadr   -  qimmati  
  Kabi  bir    qator    g’oyalar   turardi.   Shu     ma’noda    Sohibqironning   huquqiy
 qarashlarida    avvalo,     mamlakat    ishlari      tuzuki     alohida    ahamiyatga  
  egadir.    <<  Saltanat   ishlarini   qonun   va   qoidalar,    to’ra   va  tuzuk
  ka   solib,   saltanatim     martabayu    e’tiborini    saqladim>>  deyiladi.  
  <<  Temur   tuzuklari  >>  da    va    saltanat    obro’   -  e’tiborini    saqlashga    doir
   
To’rtta   asosiy   tuzuk  sanab    o’tadilar. 
   Birinchidan,   saltanatim     qonun   -  qoidalarini       islom    dini   va   kishilar-
  ning,   eng     xayrlisini    shariatga      bog’lab,      izzatu    hurmatlash      vojibdir.
  U  hazratning       avlodi      sahobalariga     muhabbat     bildrish    asosida  tuzdim.
  Saltanim    martabasini  to’ra 19
  va   tuzuklar      asosida   shunday     saqladimki,  
  Uning    ishlariga      aralishga   hech   kimning   qurbi   yetmas   edi. 
     Ikkinchidan ,   sipohu   raiyatimni      umid     va     qo’rquv      orasida    saqla-
    dim.     Do’st   -    dushman      bilan     murosayu    madora    martabasida   tut –
     dim .     Qilmishlarini   aytgan  gaplarini       sabr   -  toqat     va     chidam      bilan     o’tkazdim.   Do’st   -  dushmandan     kimki    menga    iltijo    qilsa      do’stlarga  
    shunday       muomila     qildimki     do’stligi     yanada 2
      ortdi.     Dushmanlarga 
    esa    shunday     munosabatda        bo’ldimki ,    ularning    dushmanligi   do’stlik-
    ka     aylanib      men      bilan       munosabati    yashilandi   deb   ta’kidlaydilar.
____________________________________
19
    Temur  Tuzuklari   132  -bet   P  
20
    
Ibn  Arabshoh-    Amir   Temur   tarixi   -  II  kitob    -   B  -  99 -100
Uchinchidan,   hech      kimdan     o’ch     olish    payida     bo’lmadim .   Tuzimni
totib,     menga      yomonlik      qilganlarni       Parvardigori      olamga    topshirdim.
Ish     ko’rgan,    sinalgan      shijoatli    er-   yigitlarni      qoshimda     tutdim.  Sofdil 
kishilar      sayyidlar,     olimlar    va   fozillarga   dargohim     doim   ochiq    edi. Naf-
si   yomon    himmatsizlarni      ko’ngli   buzuq     qo’rqoqlarni   majlisimdan  quvib
yubordim.  
  To’rtinchidan,    ochiq    yuzlilik    rahm   -  shafqat    bilan  xalqni  o’zimga  rom
qildim.     Adolat    bilan   ish    yuritib,   jabr   -   zulmidan    uzoqroqda     bo’lishiga
intildim.   deb  qayd   etildi   asarda .  
<<   Temur   Tuzuklari   >>     talabalari    doirasida    Amir   Temur     o’z   saltanati 
O’n   ikki   toifadagi  kishilar   bilan   ish    yuritib    mustahkamlagani   tarixidan 
yaxshi     ma’lum .   BU   haqda    <<   Saltanatim   martabasi  bo’lmish to’ra-
tuzuklar    va    qonun    qoidalarni    ham   shu   o’n   ikki    toifaga   
bog’lab    tuzdim  >>      deydi   Sohibqiron     hazratlari . 
<<   Temur   tuzuklari  >>   da   davlat     boshqaruvining     har   bir   sohasi  va  har
qaysi     mansab   darajasi     bo’yicha    muayyan    tuzuklar   bitilgan.    Amir  
Temur     12-  ta   eng    muhim    tuzuklari   o’ziga    xos  shior    qilib    olganlar . 
Va   saltanatni     tasaruffidan    saqlash     uchun    ularga     qat’iy    amal   qilgan.
Binorabin,    ulug’     ajdodlarimiz    e’tirof    etganidek,    “   O’z     tajribamdan   
sinab      bildimki,   agar    qaysi   podshoh   shu   o’n    ikki   narsaga    ega  bo’lmas ekan,   saltanatidan      bebahra     qolur ‘’  .  Amir   Temurning     huquqiy    qarash-
lari    va    qonunchilik     tizimi      butun     Temuriylar       saltanatida      hayotning
barcha    jabhalarida     o’z    aksini     topgan.   Buyuk    Ipak   yo’li     xavfsizligini   
ta’minlashga      xizmat    qilganki,    bu    bilan    savdo   -    tijorat    rivojiga   katta
hissa   qo’shgan  .    Sharqu   G’arb   mamlakatlarni    bir   -  biriga   yanada    yaqin-
lashtirgan.  Amir   Temurning     huquqiy    qarashlari    va    amaliy    faoliyati  har
doim      adolat    va     insof   me’yorlari    bilan    hamohang    bo’lgan.   Ulug’  So-
hibqiron    o’z    davlati     hududlarida      tuzuk-   to’ra    va     shariat  qoidalari
ustuvorligini   amalda    ta’minlangan.   Bu    haqda,   jumladan  :   <<  Sipohiyla
rimni    hamisha    janga     tayyor     holda    tutdim,   ; oylik  haqlarimni
so’rattirmay    vaqtida     berardim.    Chunonchi  ,  Rum   yurishida   si
pohiylarimga   o’tgan   va    kelajakda      qiladigan     xizmatlari uchun
yetti   yillik   oziq  -  ovqatlarini     bir   varakayiga    berdim  >>   deyiladi.
<<  Temur   Tuzuklari  >>   da  aks   etgan     edi.  Sohibqiron    saltanatida    kasbu   
hunar    va   ma’rifatli    ahli   muntazam   ish   bilan    ta’minlangan.   Sarmoyasi
  qo’lidan    ketib    qolgan   savdogarlarga    o’z    sarmoyasini    qaytadan   tiklab
ta’minlagan.  Sarmoyasi    qo’lidan     ketib   qolgan   savdogarlarga    o’z    sarmo
yasini    qaytadan    tiklab  olishi   uchun   xazinadan   yetarli    miqdorda   oltin    
berilgan.     Dehqonlar    va   raiyatdan   qaysi   birining     dehqonchilik   qilishiga
qurbi    yetmay    qolgan     bo’lsa     unga    ekin   -   tekin    uchun    zarur    urug’lik
va    mehnat      qurollari     tayyorlab    berilgan.  Inson    huquqlari    va    manfaat
larini     ta’minlashga     qaratilgan     bunday   amaliy      misollarni   yana    ko’plab
keltirish     bo’yicha   ko’plab   asosli   jihatlar    keltirib   o’tilgan.   Amir    Temur  
asos     solgan     buyuk     davlat   o’zining    turli   bosqichlarida      ham   aks  topti
radi.   Sohibqironning       sud    va    qonunchilikka     bo’lgan     munosabati   ham
alohida     o’rnak      vazifasini   o’taydi.    Burun   olti     asr    burun   Movarounnahr
sud    tizimida    o’ziga    xos    tartib    va    qoidalar     mavjud     bo’lgan.   Temur     tuzuklarida    boshqaruv      tartibi    ikki    idora   :   Dargoh     va    devonlarga   
bo’lingan.  Dargoh  -  eng   oliy  davlat     idorasi   hisoblanib,   uning   boshlig’i
oliy   hukmdor    ya’ni     Amir    Temurning   o’zi    bo’lgan.   Dargoh   faoliyatini  
boshqarish     uning     vazirliklar      mahalliy    hokimyat      idoralarini   saltanat
faoliyati    bilan    bog’lab    turish   ishlarini    oliy    devon -   << Devoni  -  buzruk >
olib    brogan.   Unga   devonbegi    boshchilik     qilgan.   Akademik  Bo’riboy  Ah-
medov   Temur   tuzuklari    haqida   o’zining   oqilona  tadqiqotlarini   olib   bor
gan  hisoblanadi.   Tuzuklardagi   o’ziga   xoslik   aniqlik  ham  manba  jihatdan 
to’g’ri   talqin   qilganidan    dalolat   beradi.     Temur   tuzuklarida     Amir   Temur
iqtisodiyotni,   har   qanday   saltanat    poydevori  ,  deb   tushungan.  << Davlatu
saltanat    -  deb   ta’kidlaydi.    Temur    o’zining    tuzuklarida   uch   narsa   bilan
mulk,   xazina    va    lashkar   bilan    tirikdir.   >> Bu    bilan  Temur   davlatning  
yashashi   21
     va   ijtimoiy    roli    uchun   avvalo,   iqtisodiy    imkoniyatlarga  
kelib   chiqib,   barcha    mintaqalar   <<  xususida  to’la   ma’lumotlarga     ega  
bo’lishi     va   ularning    iqtisodiy    imkoniyatlarga     ega   bo’lishi   mumkin>>.   
Amir   Temur    asosiy    ishlab    chiqarish     vositasi     bo’lgan     yer    egaliga
tartiblarini     saqlab     qoladi     va    bunga     yer     maydoning     miqdori     egalik
huquqini      davlat     manfaatini      ko’zda    tutib,     o’zgartirishga     harakat    
qildi.     Temur    mehnatining    yaratuvchanlik     faoliyatini      nazarda     tutib     
uni    ijtimoiy     qadriyat     deb    tushunadi.    Amir     Temur     tuzuklarga    katta   
e’tibor    bergan.    Chunki     Temur    nazarida    davlatning    tayanchi     
hisoblangan.    Temurning     siyosiy    huquqiy    qarashlari     uning    ahloqiy    
qarashlari    bilan    asoslanadi. 22
   Shuning     uchun    ham   Temur    nazarida    har
qanday    siyosatchi     muvaffaqiyati    podshoning    o’z    fuqorolariga     bo’lgan   
rahmdilligi    saxovatdandir.     Temur    o’z   siyosatida     ham   adolat    
haqqoniylik    bilan      birgalikda    fikr    mulohazalar    olib    boradi.   Temur    
tuzuklaridan   ko’p    misollar    keltirish    mumkin:  ularning   naznida    dunyo    boyligi   emas    inson    qadri    ustun    turgan.   Shuning   bilan    birga   
tasavvufnung    yassaviya    tariqatiga    ixlosi    baland     bo’lganligi    haqida   
dalillar    mavjud.    Buning   sababi    bir    tomondan  <<Yassaviya    ta’limoti    
uzining    mustahkam    intizomi,    pok   islomiy-mashabiy     irfoniy    tasavvufiy
g’oyalari    bilan    turkiston    xalqlarini    mug’ullar    zulmi   va    istibdodiga       
________________________________________
21
Muminov Amir   Temur tarixi   o’rta   osiyo  Toshkent 1968 B-28-29
22
Якубовский А.Ю.   Темур  Б 70
    Temur    tuzuklarida     yetitta   idoradan     iborat    yaxlit    davlat  apparati
   Bo’lgan .
1.  Bosh   vazir    devoni   ( mamlakat    va   xalq    ishlari   bo’yicha    vazirlik)
2. Harbiy   vazirlik   (  qo’shimcha    taaluqli    ishlar   vazirligi)  
3. Moliya    ishlari    vazirligi 
4.  Saroy   vazirligi
5. Adliya    vazirligi  (  Bosh   qozi  devoni)
6. Davlat    xavfsizligi   vazirligi  (  devoniy   mushrif)
7. Tashqi  aloqalar  vazirligi  (   devoni  rasoyil  ) 
Mazkur  ijroiya  tashkiloti    bu  yerda  o’ziga   xos  ravishda    ish    olib   borganini
ko’rishimiz       mumkin.   Davlatni    boshqarish     san’ati,    o’ziga   xos   uslub
jamiayat     a’zolarining     yo’naltirgan     xatti  -   harakatlari   ham   tuzuklarda
o’z    o’rnini    egallagan.    Atoqli    rus    olimi   D.   Logofet     <<   Temur  Tuzukla
rini    o’rganib    unga    Turkistonda     Yevropadan    500-    yillar     oldin   vujud
ga     kelgan    konstitutsiyaviy     kodeks      bir    so’z     bilan      aytganda    Amir
Temur     saltaning    tayanchi     hisoblangan     tuzuklar    haqida     gap   bora 
yotganligi       haqida      bilib    olishimiz      mumkin. 23
   O’zga    mamlakatlarni   
zabt,   etish   idora    qilish   g’anim    lashkarlarini     sindirish,    dushmanni  tuzoq
qa   tushurish   do’st-    dushman     orasida     muomila   murosayu     madora   
qilish     xususida     ushbu    tadbir    va   kengashlarni   qo’lladim.   Pirim   Zaynid
din   Abubakr      Toybodiy 24
   yozdilarki    Temur    saltanati    yurishlarida   to’rt  narsani    qo’llasin.   
1.   Kengash.
2.   Mashvaratu   -  maslahat   
3.   Hushyorligu  mulohazalik
4.   Ehtiyotkorlik
Chunki     kengash    mashvaratsiz     saltanatni    barcha     qilgan     ishlari     va   
aytgan     so’zlari      xato    bo’lgan     johil     odamga    qiyoslah    mumkin: uning 
so’zlari    va    qilmishlari    boshiga    pushaymonlik    va    nadomad     keltirgan. 
1.3  Amir    Temur    va     Temuriylar     davrida       harbiy    yurishlar
         va       islohotlar.   
Amir    Temur    davrida     malakatda     harbiy     yurishlar     ko’p   bo’lib   ular   
doimo     g’alaba    bilan     tugani   ma’lum.   Sohibqironnning        betakror , har
biy       san’ati     va     iste’dodi     qobilyati       zabardast     harbiy    islohatchi   
hamda    atoqli     sarkarda     sifatida     yaqqol     ko’zga     tashlandi.   U   eng  
qudratli      va      intizomli      armiyani    barpo    etishga,    harbiy     qismlarni  
yurish    va   jang      vaqtida     oqilona     boshqarishga ,   paydo    bo’lgan    har 
qanday    g’ov      va    to’siqlarni     tadbirkorlik     bilan     yengishga    qo’shindagi
jangovar       ruh,    vatanga      muhabbat     va    sadoqat    tuyg’usini     doimo  
yuksaltirib    borishga      muvaffaq    bo’lgan.   O’zbekiston   tarixi   Temurbekni 
sharqning     eng    buyuk     sarkardalaridan       biri    sifatida,     haqli   ravishda
tan    oladi.  Uning   harbiy   iste’dodi     asosan      ikki     yo’nalishda   :  mohir   
harbiy      tashkilotchi    va   atoqli     sarkarda   sifatida   yorqin    namoyon  bo’la
di.   23
  Amir     Temur     barpo    etgan    armiyaning     tuzulishi    Chingizxon  
tuzgan     qo’shin    tizimi    va    tuzulishiga       ma’lum    darajada    yaqin  bo’l-
sada ,   biroq    quydagi     jihatlari     bilan     farqlanadi.
.    Sohibqiron      armiyasi     umumxalq      xarakteriga      ega    emas   edi. 
.     qo’shinga      oliy   bosh    qo’mondon   ko’rsatgan    aniq     talabga    binoan        Chorvadorlar    qatori     kosibchilik,   hunarmandchilik,    dehqonchilik   bilan 
      mashg’ul     o’troq    aholidan    ham    sezirarli   miqdorda   askar   olingan.  24
________________________________________________________
 
23 
  Amir   Temur   O’rta    osiyo   tarixi    Toshkent.    1968.   B  28-  29    Mo’minov   I  .  M  Yakobisky
Ning   <<   Oltin  O’rda   va    uning   qulashi  >> T:  1956,   288-   318  b.  Amir   Temurning  harbiy san’at
Tarixi  nomli    parcha   Turon  tarixi   jurnali   1992-   yil  1-  son   10-14   
24   
 Yakubovskiy     Oltin   O’rda   b  -  70     Tesizlar   T:   O’zbekiston   1996-  b     25-  26  Ibn  Arabshoh  
Amir    Temur    tarixi.     Ikki    jildlik    T.    <<   Mehnat    >>  1992
.  Qo’shinda     harbiy    kuchlar    asosini     tashkil     qiluvchi     otliq     askarlar
    bilan      bir     qatorda   piyodalardan     tuzilgan     qismlar      ham   bo’lgan.
    Ma’lumki,   Chingizxon    qo’shini    piyoda    askarlarga      ega   bo’lmagan.   25
.   Amir    Temur   Sharqda     birinchilardan     bo’lib,    o’z     armiyasiga     o’t
   sochar     qurol,     ya’ni    to’p  -  ra’dni     olib   kirdi.   26
  
.  Sohibqiron      tog’li     hududlarda     jang     harakatlari      olib      boruvchi  
   piyodalardan       tuzilgan   maxsus  harbiy    qismlarni     tashkil    qildi. 
.  Amir    Temur     jahon     harbiy     san’ati    tarixida    birinchilardan       bo’lib,
   Qo’shinni     jang  maydonida     yetti   qo’lga     bo’lib     joylashtirish   tartibini
    joriy      qiladi. 27
   .  Amir     Temur    armiyasida     ayollardan   tuzilgan     bo’linmalar     bo’lib,  
     Ular     jang   chog’I    erkaklar    bilan    bir     safda      turgan,     qahramonlik
     va   matonat     namunalari   ko’rsatganlar. 28
      Sohibqiron     armiyasida    muntazam     qo’shinga     xos     bo’lgan     ko’pgina
      belgilar       mavjud     edi   :  qo’shin   son    jihatdan    aniq    va    puxta   tashkil
      qilingan.    Uning    jangovar     tartibi   -   yasovul     jangdan -   jangga  takomil
     lashtirib     borilgan,      armiya    o’z    zamonasining     ilg’or    qurol    va  texnika
     si    bilan     qurolangan.   Aynan    bir   turdagi   qurol -  yarog’ ,   aslaha  - anjom,
     bilan     ta’minlangan.   Qismlar    bir -  biridan,   kiyim   boshi,    tutgan   bayroq
     yoki    tug’i   orqali     ham     farqlangan.   29
    Bunday     ajralib    turish    jang       paytida    qo’shinni    boshqarishda    juda   qo’l   kelgan.
  __________________________________________
25       
Amir   Temurning    harbiy  sarkada  sifatida   talqini   : T: 1996   B  27-28
26        
Yakubovskiy    Temur  Tarixi.  B>    70
27        
Belenskiy   poyevleni   ognestalog   orujiya   O’rta  osiyo   va  eron    XIV  -  XVI    1949 
28       
Amir   Temur   ko’ragoniy   Zafar    Yo’li.   T:  <<   Nur  >>  1992
29  
  Ahmedov    Sohibqiron   Temur   ( hayoti    va   ijtimoiy- siyosiy  faoliyati)   T  :  1996
Dushman     mudoofasini    turli     usullar    yordamida   barbod   qilish,  g’anim  
tomonning     yirik   va    mustahkam    mudofaa     inshootlariga    ega   bo’lgan.
shaharlariga    qo’qqisdan    kuchli   zarba     berish,    zabt    etilgan   mamlakatning
boshliqlarini     va   ayniqsa,    lashkarboshilarini     hibsga     olish,    qal’a     hamda
qo’rg’onlarni     uzoq   muddat   davomida    munozara    qilish     yov    kuchlarini
iloji    boricha    keng    qamrovda    qurshab    olish,     uning   qishloq ,   shahar, 
tuman,    viloyatlarini      birin  -  ketin     fath  etish,    dushmani   batamom  yakson
etgunga     qadar    ta’qib    qilish,      fath    bo’lgan      yutlarni      boshqarish  
uchun      o’zining     ishonchli      vakilllarini      tayinlash     singari    strategik  
maqsadlarini    ko’zlab     ish    yuritish     Amir    Temurga   ko’plab    zafarlar  olib
keldi.  
      Taktika      jihatdan    Temurbek    armiyasi     o’ziga     xos    xususiyatlarga   ega 
 edi .   Qo’shin    yetti    qismga    - qo’lga     ajratilgan,    razvedka    a’lo  darajada  
 yo’lga    qo’yilgan,    qismlarining     jang    maydonida    hamda      yurish   vaqtida
 talab    darajasida     yo’lga    qo’yilgan,    qismlarning      jang    maydonidagi   ham
 harakat     qilishi    uchun     zarur    tadbir      va    rejalar    ishlab    chiqilgan, 
 ularni     jang    paytida    operativ      boshqarishga      alohida    katta  e’tibor   
 qaratilgan.    Temurbek     o’nlik,   yuzlik,    minglik   hamda   tuman   qo’mondonla
 rini     tanlash     masalasiga   bevosita    rahbarlik      qilgan.    Lashkarboshlilik 
 salohiyatiga       ega    bo’lgan    qo’mondonlarning    to’g’ri    tanlanganligi   va    o’z     joyiga    qo’yilganligi    askar   hollarda    jang    natijasining   muvaffaqiyatli
 yakunlanishiga    sezirarli     ta’sir    ko’rsatgan.
         Sohibqironning     harbiy    san’ati   rivojiga   qo’shgan    ulkan   xizmatlardan
  yana     biri    -  qo’shin   qanotlarini    jang   chog’ida     dushman   hujumidan 
  muhofaza    qilish      va   aksincha    g’anim   kuchlarini    yon    tomondan  aylanib
  o’tib,    unga    ortidan     zarba     berish   maqsadida   tuzilgan     otliq    qism –
  kunbul  -   kunbulning       joriy  etilishidir.      Bunday   mutlaqo   yangi   harbiy  
qism,     tarixining    guvohlik      berishicha,   Aleksandr   Makendoskiy ,  Gannibal
Lyudovik   XIV ,   Buyuk   Fridrix ,  Chingizxon    kabi    dongdor    sarkardalar    
qo’shinida    bo’lmagan.     Faqat    XIX     asrning     atoqli     lashkarboshisi 
Napoleon    Bonapart    armiyasining     jangavor    tartibida    qo’shin    qanotlarini
himoyalovchi    qism   mavjudligini    kuzatish    mumkin. Harbiy   mutaxasislarning,
Napoleon   sharq   mamlakatlariga    harbiy    safar   qilishdan   avval    Temurbek
armiyasi       tuzilishini,     uning    jang   olib   borish    yo’l-yo’riqlarini     sinchiklab   
o’rgangan,     zarur    topgan    taktik     usullarini      o’zlashtirgan     mulohazasi, 
    Harbiy   qo’mondonga  beriladigan    eng    xolis   baho   uning    janglarda   erish
 gan    g’alabasidir.   Shu   nuqtai   nazardan    Amir   Temur    tarixdagi    buyuk   
sarkardadir      31     
 
 <<  Qilich     ushlay   olgan    qo’lgina    saltanat     mayog’ini    ushlashi    mum-
   kin>>.  -   der   edi   Temur.    U   pytlarda    harbiy    san’atkorlik     siyosiy   pesh-
    qadamlikka   teng    ma’noni     ifodalagan.   32
 Lekin    urush    uning   tushuncha-
    sida     nima    bo’lgan.  Amir    Temurning    siyosati      boshqa     usulllar   bilan
    urushish,    ya’ni     zabt    etilgan    mamlakatlar     va  davlatlar    ustidan    nazo-
    rat     qilish,     ham   balki    siyosatni,   u   qanaqa   siyosat     bo’lmasin,  yirik  
    harbiy     o’yinning   bir    qismi     sifatida     tushungan.    
  Shu    bois    Amir   Temurning     keng     miqiyosli      siyosatini   tushunmoq   
   uchun,     eng    muhimi.    <<   Urush   >>     tushunchasini      XIV   asr   kontekst
   da   aniqlab   olish   juda    muhim   hisoblanadi.   Amir    Temur    o’zi  ishg’ol    etgan   yerlardan    ketgach,    o’zidan    keyin     puxta    va   muhim   boshqarish
   san’ati    juda    kamdan   -  kam   qoldirgan.   Shuning     uchun    ham   bir  marta
  ______________________________________________
30 
   Sharafiddinn   Ali  Yazdiy   Zafarnoma .  Toshkent   Kamalak    1994  - B  103-113. 
31 
    Nelson.  A.  Temur    harbiy   strategiya    va  ulkan   siyosatchi   sifatida.   T:  O’zbekiston  1996- B  31
32  
 Nelson.   Temur   buyuk  sarkarda   tezislar     T:    O’zbekiston    B-  25  Amir   Temur     va   uning   
Jahon    tarixida   tutgan   o’rni   va   roli    mavzusidagi      xalqaro    anjuman.  Tezislari
ishg’ol    qilgan     shaharlarini    ikki,   uch     va  hatto    to’rt    marta    qayta  
egallab     shaharlar,   mamlakatlar     uning    tushunchasida     nazorat  ob’ekti
emas,   balki    yurish,    harakat     qilish   maydoni    bo’lgan.   
    Mazkur    tushunchani     qanday    qilib,   qadimgi     yoki     hozirgi    kun   geosi-
yosat      konsepsiyasiga     singdirish     mumkin.    Zero,    uzoq     o’tmishdan    to
hozirgi    kunga    qadar     insoniyatning    hududga    munosabati     ijtimoiy    va  
siyosiy      birlashmalar    tuzishda     asosiy    mezon    bo’lib,      kelmoqda.  Lekin, 
bunday      munosabat     ham    har    xil    bo’lishi    mumkin.    Masalan,  ayrimlar 
hududga      o’z    mulki    sifatida    qaraydilar.   Hududga     nisbatan    bo’lgan  
siyosat,    hozirgi   kunda      egalik    qilish,    raqobat    tushunchalari      bilan   uy-
g’unlashgan   holda    ko’rinadi.    Shunday    qilib,     geosiyosat    nisbatan   keng  
ahamiyat    kasb    etadi.   Va    hudud     bilan   hokimyat      orasidagi    o’zaro  mu-
nosabat     to’g’ridan  -to’g’ri    yerlarni    zabt    etish,   ishg’ol    qilish   bilan    birga
cheklanib    qolmasdan,    o’ziga      yana     boshqa      bir   qator     masalalar    yer-
larga   alyans ,   migratsiya    va     hokimyatining    boshqa    qirralarini    o’z   ichiga
oladi.    Shu    nuqtai    nazardan    Temurning    yana    bir    jihatiga     tan   bermay
iloj   yo’q-u    bir   qator    madaniyatlararo    yaxshigina    ko’prik   o’rnatgan  :  ma-
salan     ko’chmanchilar    bilan     o’troq    xalqlar   orasida,    mo’g’ullar,   turklar,
forsiylar,    G’arb   va   Sharq   o’rtasida    va    hokozo.    33
    
Amir   Temurning     birinchi    maqsadi   urug’    hokimligidan    ustun   bo’lgan  qo-
nuniylikni    yuzaga    keltirish    edi.   U dushman   qabilalarni   to’liq   yo’qotish    o’rniga    ularning     ichiga     nominal     hokimlikni    kuchaytirish    yo’li   bilan    
saylov   tizimini     joriy   qiladi    va  shu    vaqtning    o’zida    ularning    hokimlik
vazifalarini    bajarish     uchun    zarur     bo’lgan   real    qobilyatlarni    susaytiradi.
Qachonki,   u  urug’    hokimligiga    jiddiy    qodir    biror    dushmandan    xalos   
bo’lishni     xohlasa,   boshqa     dushmanga     u   bilan    hisoblashishga    imkon  
tug’dirib,    berardi.     Shunday    qilib,   u   ustomonlik    bilan    o’zini   qabilalararo
adovat  ustiga   qo’yishga    erishdi.   Amir  Temurning   strategik   tafakkuri  bunda
ittifoqlikni    yo’lga    qo’yishni    ikki  darajada   - urug’   va     mintaqada   amalga 
oshiradi.  Va    shu    ikki   darajada    umrining   oxirigacha    ishlab    keldi.  Ittifoq-
chilarda    strategik   maqsadlarda    foydalanish   tug’ma     noziklik   bilan  qorishib
ketdi.  Jang    mobaynida     Temur    noziklashib,  qolgan    qismlarga    yordamga 
shoshilar,   chunki   uning    butun   rejasini   barbod   qilishlari   mumkin  edi. uning
farosati    va    iymoni   shunchalik   kuchli    ediki,  hatto   u   yurishlarining    eng 
zarur    nuqtalarida    to’xtatib   qo’yib    undan    ham    yangiroq    yurishlarning 
boshlab    qo’yar     edi.   Lekin,    shu     vaqtda    avval    qo’yilgan    maqsadlarni   
sedan     chiqarmasdi.   Kelajak    yurishlarini   mukammal  ravishda    tayyorlaydi-
gan    startegik    bo’lgan    Chingizxondan    farqli   o’laroq,  Temur    haqiqiy  
realist  edi 34
  
 Temurning    strategik   dahosi   usta   geosiyosiy    arbob    bo’lish    qobilyatiga 
ko’proq      xosdir.   Birinchi,   qarashda    tartibsiz    ko’ringan     yurishlar    izchil 
xususiyatga    ega    bo’lmasalar,     ham   aniq   bir    rejaga  asoslangandi.  Temur 
salatanatiga   turli    madaniyatlarni    o’zida   mujjasam   etgan  va   bugungi   kun-
gacha   yashab   kelayotgan  Yevroosiyo   g’oyasini     shaxsan     ishlab    chiqqan
birinchi     shaxs    edi.    Grosset    ta’kidlashicha,    <<   uning    imperiyasi      turkiy
forsiy   qonunchilik     tizimi     turkiy-  chingiziy    va     siyosiy-   diniy  tartibi- arab>
deb     aytgan   edi.   Zaruriyati      jihatidan     Temur   bu   xislatlarni    ustamonlik
bilan    birlashtirgan    shaxslardan    biri    edi.    Amir   Temur     shunday    yetuk siyosiy    arbob      va     sarkarda      ediki,    u    ko’chmanchilarning     qobilyatlarini
mo’g’ulllarning    jasoratini,   mo’minlarga    xos    iymon   - e’tiqodini   o’zida   mu-
jjasamlashtirgan    edi.    
__________________________________________
33   
  Nelson  Temur  harbiy  strategik   tezislar  B-31
34     
Nelson   temur   tarixiga   oid   jarayonlar    va    qissalar    tarixi  33-34  B  
Shu    ma’noda     u    o’sha     paytlarda      ko’p     jihatdan      ilg’anmaydigan     
tushuncha     bo’lmish     hozirgi     zamon      << sivilizatsiyalar     to’qnashuvi >>
ning     dastlabki     darakchisi     bo’ldi.  Hamma   madaniyatlar     ma’lum   ma’no-
da     o’ziga    xosdir,   lekin     ularning     turli     elementlari     vaqt   o’tishi    bilan
o’zgaradigan       strategik    qadiryatlarga  aylantirilishi     mumkin.    Temur     bu
nazariy     tushunib      yetgan    Markaziy    Osiyodagi     birinchi    shaxs     edi.   va  
uning    taktik   dahosi    buni    amalga     oshirdi.    
       Umuman    aytganda,    Amir     Temur    geostratigiyasining    qabilaviy  min-
taqaviy      jihatlari     bir-  birlari     bilan   o’zaro   bog’liqdirlar.  Shuni     eslatib
o’tish     kerakki,   Temurning    siyosiy      jihatdan    daholigi   va   harbiy   qobil-
yati      uning    har    bir     alohida      mintaqada    joriy   etgan    qonunchiligida
ko’rindi.
       Temur    o’zining    kamchiliklarini  tushunar    edi,  lekin    uni    u   boshqalar-
ning      kamchiligida    to’g’ri    xulosa    chiqarish    bilan  to’ldirib     borar  edi.
Masalan,    To’xtamishning     ishni    paysalga     solishi,   Boyazid   manmaligi   
Fors    amirlarining       o’zlariga     bino   qo’yganliklari    sababli,  va    boshqalar-
dan    oqilona     foydalanganini      ko’rishimiz   mumkin .   35
Temurning       kuchi     uning    <<   butkul     tugatish     o’rniga    ichdan   qulatish
qurish     o’rniga   tenglashtirish>>     yo’lidan     borib    buning    natijasini    o’z
yutuqlarida     ko’rishimiz    mumkin.    Bu     narsa    hozirgi     zamon    geosiyosat
ga       ham    juda   mos    keladi    desak    mubolag’a     bo’lmaydi.   Bundan   tash qari      u   Markaziy   Osiyodagi     voqealar      boshqa    hamma    mintaqalarga  
ham    albatta,     ta’sir    etadi,   deb    tushungan.    Shu   bilan    birga   u   olib
brogan     siyosat    harbiy    yurishlar    to’g’ridan   -  to’g’ri     bo’lmasa    ham  
___________________________________
35
    
 Nelson.    R.    Temur     harbiy   strategik   va   ulkan   siyosatchi   sifatida    talqin    qilinishiga   doir 
Chora -   tadbirlar    majmua.    Tezislar.   B   -33   
Ma’lum     ma’noda    o’zga,  tashqi    mamlakatlarga     ham   o’z  ta’sirini    o’tkaz
ganligi      bizga   tariximizdan   ma’lum .    masalan,  u     mo’g’ullarning   Xitoyga  
bo’lgan       xavfini     Oltin   O’rdani   olish     bilan    Moskva   Russiga    bo’lgan
xavfni     bartaraf    etadi.   Shunday    qilib,   Litvaliklar     Polovestlarning   Rossi-
yaga       hujumlari    ham   barham      topadi.     U    Konstantinopolning     Usmon-
li    Turklar       tomonidan     zabt    etilishini     yarim  asr     orqaga     surdi,   biroq
turlarni   Kichik    osiyodan    ta’qib   etib     borib     Yevropada     bir   umrga    qo-
lishlariga       imkon    berdi.
    Bundan      ko’rishimiz    mumkinki,    Amir    Temur    hozirgacha     yashagan    
ajdodlar      orasida      ham     bundan      so’ng    yashagan     avlodlar     orasida    
ham     eng     buyuk     shahs     bo’lib    qolaverdi.
     Amir     Temur     bir     necha      yillar     davomida     olib    brogan     qahramo-
nona     kurashlari     tufayli     150  yillik      mo’g’ullarning     hukmronligiga    yakun
yasadi.      U    xalqning     ozodlik     kurashiga     boshchilik     qilib      vatan     mus-
taqilligi    va     ozodligini       tikladi.     U     mustaqillik    va    ozodlik      ramziga      
aylandi. 
     Buyuk      davlat      arbobi      va      mashhur      lashkarboshi       Amir    Temur  
o’zining      butun     hayotini     o’zbek      xalqi      ozodligi     va    taraqqiyoti    
uchun    kurashga     bag’ishladi.    U     hamisha      vatan      ishqi    va    xalq      
dardi    bilan     yashab,     jang      maydonlarida     qahramonlik      na’munalarini  
namoyish     etdi. <<    Boshimga      - deydi    Amir     Temur- pulat    dubulg’a  eg- nimga    dovdudiy     sovut     kiydim,    belimga     esa    misr    qilingini    bog’lab,   
bahodirligu     kurash     taxtiga      o’tirdim… Saltanat     to’nini      kiygach,   tinch-
ligu    so’g’ligim     ketdi,     o’z      tushagimda     rohatda     uxlash,    huzur-halova-
vatdan      voz    kechdim,     ranju    mehnat     tortdim.    Har   xil     tadbirlar    qo’l-
lab     g’anim     qo’shinlarini     sindirdim.    Amirlar     va     sipohlarning     isyonla-
rini     ko’rdim,     ulardan     achchiq    so’zlar     eshitdim.    Va   bular    mening 
qarashlarimga       ta’sir     etdi     deb    ta’kidlaydi.    Lekin    sabru-     bardosh  
bilan      o’zimni     eshitmagan        va       ko’rmaganga      solib,     ularni    tinchit-
dim.      Qilich      ko’tarib     jang     maydoniga     otildim     va     shu      tariqa  
dunyoda       nom    chiqardim  >>.  36
   Darhaqiqat,    Amir    Temur     vatan    mus-
taqilligi      va     yurt     ozodligini     tiklash,     uning      taraqqiyotini    ta’minlash,
Turkiston      zaminini       jahon    davriga      olib     chiqa     olgan     buyuk    inson
edi.     
    <<  Amir      Temur    tarixi  >>   asarining      muallifi      Ibn    Arabshoh   ham  
Sohibqironning      fazilatlarini     sharhlab,    yozgan  :  <<   Temur     tengi    fe’l-
atvori     chuqur    mulohazali    kishi    bo’lib    tafakkur     dengizining    qa’ri   yo’q
va  (  uning )  tadbiri     tag’icha    na    tekislugu,     na   g’adir    - budur,   orqali
yo’l   topiladi>>. 
      Xalq      mafkurasi     Amir   Temur    siymosida      va   faoliyatida     to’la    ifoda-
sini      topadi.    U,   bu   davrda    ham    siyosiy,    iqtisodiy,    va    ma’naviy     asos
larga   ega     edi.  
       Vatan   - yurt    g’oyasining     tutgan     muhim    o’rni    1370-  yilda  Amir   
Temur   davlatining      barpo     etilishida     namoyon    bo’ladi.   Bu   yerda  uning
mustaqillikni      tiklash    haqidagi    da’vati    amalga     oshirildi.   Markazlashgan  
va   qudratli    davlatni    yuzaga    keltirish     mafkuraning    asosiy   yo’nalishiga  
aylandi  :   <<   Movaraunnahr   viloyatini   ( mo’g’ullar )    vujudining  xas-  xashagi
dan    tozalaganimdan     keyin  …   - o’zimcha     kengashdimki,   <<  Xudo  bitta,  
uning     sherigi      yo’qdir.   Shunday     bo’lgach,     Alloh    taolining     muqaddas mulki    bu   -   yer    yuzida   egalik    qiladigan     ( kadxudo)  kishi    ham   bitta  bo’-
lishi     kerak >>.  37    
____________________________
36       
Temur      tuzuklari    -  B   -  49    54   
37 
     Temur      tuzuklari    -  B   -35  
Amir      Temur     o’zining      bunday      siyosatini    hokimyatni   qo’lga    olgunga  
qadar      va     keyin    ham     izchilik       bilan     olib    borib    butun      mamlakat
da     tinchlik    va      osoyishtalikni      ta’minladi.    Umuman       olganda,    Amir
Temur     davlatchiligi,    uning       boshqaruvdagi      o’ziga    xos    tamoyilllari,  na-
faqat     bugungi      o’zbek       milliy    davlatchiligi,    balki      jahon    ma’rifiy   dav
latchiligining    tamoyillariga    asos     bo’lmoqda.   Buni    nimalarda     ko’rishimiz
mumkin.    
       Eng     avvalo,     Sohibqironning     <<  Barcha     ishlarimning     to’qqiz   ulu-
 shuni     kengash,   tadbir   va   mashvarat   qolgan     bir    ulushi    esa    qilich bilan
bajo  keltirdim >>.  38
    degan    dono    o’gitlari     malakatlar     Prezedentlarining
dunyo     muamollarini        va    ichki     masalalarni    hamjihatlik,    oshkora    muzo
koralar    yo’li    bilan     hal    etish      tarafdorlari    sifatida    amalga    oshirilayot
gan     faoliyatida   o’z      ifodasini     topmoqda    39
  Xalqaro     masalalarni     hal  
etishda      <<   tomonlarning       bir -  biriga    yon    berish,    va     murosa    yo’li
bilan    hal    etish      bir-    biriga     yqainlashuvi       har    bir     mamlakat  hududiy
yaxlitligining    saqlanishi,     barcha     manfaatdor   tomonlarning     muzokora   ja-
rayonlari     qay     tarzda      bo’lmasin      tashqaridan    ta’sir    etish    va  arala-
lashuvga     yo’l   qo’ymaslik   >>    tamoyillari    Amir     Temurning     mashvaratu 
kengash     vositasida     siyosat     yurutishini    eslatadi.  
     Mamlakat     parlamentlari     va    hukumatlarining      o’z     sessiya   va   ken-
gashlarida     muhim     dolzarb     masalalr   yuzasidan      ochiq   fikr    almashinuvi
temurona    demokratiyaning     yangi    shaklidagi     ko’rinishidir.     Ikkinchidan,    esa   Amir     Temurning    <<    chaqaloqlarni     yig’latmangiz  , bo
lalarga     ozor   bermangiz-   bu    gunohi      azim  erur    degan    so’zlari   mavjud.
______________________________
38        
Amir     Temur    o’g’itlari    T  :   <<   Navro’z  >>    1992   Amir     Temur    Ko’ragoniy    Zafar    yo’li 
T  :   <<   Nur  >>. 
39      
Mo’minov     A.  Temurning   O’rta   Osiyo    tarixida    tutgan   o’rni    T  :   <<   Fan  >> 1998
Bunday      gunohni     Alloh    xush    ko’rmagay>>    degan     gaplari     bizning  
Prezedent    ham    xalqaro       hamjamiyat      davlatlari     rahbarlarining     onalar
va      bolalarga     g’amxo’rligi     ularga      tibbiyot     xazinasi    ko’rsatish   va  ijti-
moiy    muhofaza     qilishni    rivojlantirish       borasida   amalga   oshirilayotgan,
tadbirlari     xalq    ta’limi    va     bolalar    tarbiyasini     isloh    qilish     hamda   xo-
tin -    qizlar      hayotini   yaxshilash   borasida     olib    borilayotgan     ishlari   so-
hibqiron       davlat     shajarasining      Amir    Temur     ma’naviyatining    davom 
etayotganligidan      dalolat    beradi.   
     Ulug’      bobokalonimizning       birgina   <<  Kuch   -   adolatda   >>,  degan  gap
lari     bugun     nafaqat   o’zbekiston       balki     butun     dunyoda     yangi   davlat
qurulishiga,     asos   qilib,   olindi.    Huquqiy     demokratik,    adolatli     davlatni  
barpo     etish,   insonparvar     fuqorolik     jamiyatini      shakillantirish   tamoyillari
avvalo     amir     Temur     mamlakatdorlik    maktabining   ilg’or    jahoniy   tajriba
lar   bilan     uyg’unlashishga     mahsuldir. 
     Sohibqironning    :  <<   Davlatu     salanat    uch    narsa     bilan  :   mulk   davlat
hududi ,   mamlakat,     xazina    va   ishlar    bilan    tirikdir    degan    fikrlarni  bil-
dirib    o’tadi.    Amir     Temur     davlatni     boshqarishda     asosan    ijtimoiy , 
iqtisodiy,      siyosiy     jarayonlarga      tayanadi    rivojlanadi    va    taraqqiy   eta
boradi     buning     asosiy    sababi   mamlakat   hududa    yuzaga    kelgan  vaziyat
lar   va    hukmdor     tomonidan   chiqarilgan   qonunlar    o’z   samarasini   ko’r
satdi.     Bu    mamlakatimizda    harbiy     akademiyaning    tashkil     etilishi   yaxlit
ligi     tafakkur     jarayonlari     tamoyillari    bilan     chambarchars    bog’liq   jara- yon     hisoblanadi.   Harbiy     doktrinaning     ishlab    chiqilishi    qolaversa    mam
lakat    xazinasini    muntazam  to’ldirib    boorish     borasidagi    izchil    va  oqilona
faoliyatda    o’z   aksini   topib    davlatchilik    asoslarida    Amir   Temur    saltanati
ning    jahongirlik    yurishlarida    o’z     samarasini    ko’rsatib   bordi   buning  nati
jasida   mamlakatda    ichki    va  tashqi   savdo  yuqori   sur’atlarda   ravnaq   topdi.
II  BOB.    Temuriylar    renessansining    tashkil    topishi    va   asoslari.
2.1   A.Temur    va   Temuriylar    davrida     ilm-fan    taraqqiyoti.
      Amir    Temur     o’z     mamlakatining     ilmu  -  urfon,   madaniyat     va   
san’at     ahliga      xorijiy      ellardan      ko’plab      hunar- kasb    ahllarini,  
me’moru      naqqoshlarini,   olimu    fozillarini       olib     kelib,   ularga   qulay 
shart-sharoitlar     yaratib     berib    ularning     bilimi,    tajribasi      iste’dodini
ishga     solib     hayratomus     ulug’vor     bunyodkorlik     va   ijodkorlik   ishlarini    
ro’yobga    chiqardi.    Bu   davrda     bunyod    etilgan     betakror    me’moriy   
obidalar,    osori- atiqalar   yuksak    san’at    asarlari,   ilmiy-madaniy    meros
namunalari       bunga      yorqin     dalil     bo’la     oladi.    Amir     Temur    salohiya-
tining     ajoyib     ifodasi      bo’lgan     <<Tuzukot>>da    Sohibqironning    ilm-fan,   
ma’rifat     ahliga    har    doim      alohida       e’tibor      berganligi     va     har    bir
muhim       ishni     amalga      oshirishda      ularga      qat’iyan      suyanganligi    
qayta-qayta      ta’kidlab       o’tilgan.    Amir     Temur     davrida      yashab     ijod  
qilgan      allomalardan      Jaloliddin      Turonshoh     (vafoti   1385),  Bahovuddin 
Naqshband   (vafoti  1389), Xo’ja     Hofiz     Sheroziy   (vafoti  1389),    Xo’ja  
Kamol    Xo’jandiy    ( 1391 )    Allomai    Taftazoniy      ( vafoti  1392)    va   boshqa
larni     eslashimiz    kifoyadir.
        Movarounnahrda,    xususan,     Samarqanda       ilm-    fan    va     san’atning
taraqqiyotida       Ulug’bek     va      uning       atrofidan     jamlangan     olimlarning
o’rni      va     hissalari      nihoyatda     buyukdir.     Amir     Temur     farmoni  bilan
bunyod     etilgan     Samarqand,   Buxoro,    G’ijdivon    shaharlaridagi     madrasa larda    Qur’on ,   hadis    tafsir   fiqh   (    din   va  shariat   qonun   -   qoidalari)
riyozot   (  matematika  )  handasa    (  geometriya )    jo’g’orifiya   (  geografiya )
ilmu    aruz    (  poetika )   arab    tili    kabi    dunyoviy    ilmlar    ham    o’qitiladi.
Hatto,  Buxoro   madrasining    darvozasiga   :   <<   Bilim   olish    har   bir  musul
mon    ayolu    erkakning    burchidir>>.  Degan   kalima   yozib  qo’yilgan.
 Amir     Temur    davrida    o’rta   osiyoda    maydonga    kelgan   buyuk    sivilizatsi
ya   buyuk    tarixiy    shaxslarni  -  faylasuf    va    donishmandlarni     shoir   va   
san’atkorlarni      me’mor    va    sohibi    hunarlarni    yetishtirdimkim,    ular  o’z
navbatida     jahon    madaniy     taraqqiyotini    boyitishga    hissa   qo’shganlar.
Shuning   uchun    ham   Amir    Temur     shaxsi     uning    siyosiy,     ijtimoiy , 
faoliyati        faylafiy     qarashlari     qariyib     besh     yuz    yildan    ziyod    jahon 
olimlarining     diqqat    markazida    bo’lib   kelmoqda .   O’rta    osiyo    tarixining
bu   yorqin    va   hayratomuz     sahifalarni      o’rganish,    uni     barcha    ma’naviy
olamine    yuzaga   keltirar    edi.   Amir   Temurning     o’zi    ham     ilm-   fan   tara
qqiyotga     ergashuvchi     butun   ilmu  olimlarni   sevuvchi    ularni   hurmatini   
joyiga   qo’yib   e’zozlab    ardoqlovchi   shaxslardan   biri   edilar.    Shuning   uchun
butun    olimlar     va    ulamolar    Movarounnahrda     to’planib    bu    yerda  ko’p
lab   asarlar   tarixiy   jaroylarni    qayd  eta   boshlaganlar .   Amir    Temurning  
<<  ilm   ahillariga   ajratgan    vaqtlari    mablag’lari    beqiyosdir   >>  . Sohibqiron 
davrida    O’rta   Osiyoning     mustaqil     bir    davlat     ostiga      birlashtirilishi ,
mamlakatning       ichida      tinchlik     o’rnatilishi    shubhasiz    mamlakatning  iqti
sodiy       va     madaniy      taraqqiyotiga     ulkan     ta’sir     ko’rsatdi.    Bu   davrda 
ilm  -    fan,    adabiyot     va     san’at    hunarmandchilik     va      me’morchilik  
ravnaq       topdi.     Sohibqiron       mamlakat    va    uning     poytaxti    Samarqand
ning     obodonligiga    katta    e’tibor     berdi.    Buning    uchun    Movarounnahr-
ning     hamma      joyidan     yaqin   va    o’rta    sharq     o’lkalaridan     tobe   mam-
lakatlaridan      juda    ko’p    fan  va   san’at    ahllarini   iste’dodli   sohibi   hunarlar ni  me’mor   va    mussavvirlarni      poytaxtga     to’pladi.     
    1404-1406    yillarda     Samarqandda     bo’lgan     Ispaniya      elchisi     Gonzales
De  Klavixo      bu     haqida      o’zining      kundaliklarida      Samarqandning     beni-
hoya      obodonligini,     aholisi     beqiyos        ko’p     va       gavjumligini,     Samar-
qandda      yerli     xalqdan      tashqari      xristianlar,      yunonlar,      eroniylar 
turklar       va      arablar       kabi       turli        qavm      va       turli       masxabdagi      
kishilar        istiqomad        qilishini,      Temur       tomonidan       turli       mamlakat-
lardan         yuz     mingga        yaqin       olimlar,       hunarmandlar,      me’morlar, 
san’atkorlar      Samarqandga       olib     keltirganini      batafsil       hikoya     qiladi. 40
Bular      hammasi       Turkiston      va     sharq      xalqlari       madaniyati      va
san’atini     bir-biriga     yaqinlashuviga     olib     kelgan.   Bu      fikrni     Sharafiddin
Ali     Yazdiy      ham      tasdiqlaydi.
       Amir       Temur       g’oyasi       bo’yicha,    yaqin     va      o’rta       sharqdan       
to’plangan        ilm-fan      namoyondalari,       sohibi       hunarlar,     yirik      
san’atkorlar       hisobiga       Movarounnahr        xalqlarining     ijodi     yanada   
yuksalishi,        Samarqand       esa,      O’rta       va       yaqin      Sharq       ijodiy    
kuchlarining       markaziga        aylanishi      bular       hammasi       ilm- fan   
madaniyat        va       san’atda        yangi       yo’nalishlarni        vujudga      keltirishi  
kerak       edi.      Temur     ilm-fan      va       san’at     namoyondalarini   o’z  himoya
siga   oladi.     Ma’lum      sharoitlar        yartadi,      ularning      tirikchiligi,     ijodiy
faoliyatlari         davlat     hisobiga    olinadi.   <<   Temur     Tuzuklari>>   da    bu    
tadbirlar    o’z   ifodasini     topgan :  <<  …  O’ninchi     toifa  hunar-   san’at   egala-
ridir,    ularning     davlatxonaga      keltirib,    o’rdadan    o’rinlarini    belgiladim  41
>
deyiladi.      Bu   haqiqat     edi.     temur     davlati   sa’yi-    harakatlari      tufayli
XIV    asr    o’rtalari   XV    asrda    Samarqandda   astronomiya,     tibbiyot,   riyozot
Falsafa,   tarix     kabi     fanlar    me’morchilik,    adabiyot,    san’at ,    xattotlik  va
musiqa    san’ati     gurikirab    rivojlanadi.    Bu    kabi   ilm  -  fan   tarmoqlari   Sa marqandning    Amir  Temur    homiyligi    ostida    ko’plab   yutuqlarga   erishishiga
____________________________
40 
Рюи Гонзалес де Клавихо. <<Жизнь  и  деяния великого Темерлана>> 
дневник путешесвия по двору Темура в  Самарканде 1403-1306, 
С.136,245,282-283.
41 
GULISTON   jurnali  1967 N:6 B25
      Mana      shu     buyuk     ko’tarilish     yuz     berganini      hisiobga       olib,
akademik          N.I.Konrad       <<Temuriylar     davrida     Samarqand    va   Hirotda 
qadimiy       Markaziy       Osiyoda      maydonga       kelgan       universalizmlarning
buyuk    ruhi     yangidan    yashay     boshladi.    Bu    universalizm  …   madaniyat
ning     hamma    jabhasida   haqiqat    edi…   >>   deb    yozgan    edi.  
       Xuroson      va   Movarounnahrning     o’rta     asrdagi    tarixida    XV  asr    g’o
yat     murakkab    va    ziddiyatli    davrlardandir.    Shunga     qaramay   temuriylar
davlati       jahonga     ajoyib     davlat     arboblariyu     ilm     va    madaniyatning 
buyuk     siymolarini      yetkazib     berdi.     Ikki  shahar     Samarqand    va  Hirot
o’ziga      ohangrabodek     ilm   ahli,    shoir,   tarixchi,   musiqachi     hamda   mu-
savvirlarni    jalb     qilar   edi.    Bu    shaharlar      hukmdorlari     saroylaridan   
Qozizoda    Rumiy,      Ali    Qushchi      nomi     bilan     mashhur     bo’lgan  Alovu-
ddin     Ibn     Muhammad,      Ziyouddin   Jamshid   kabi   ilmu    nujum    namoyon
dalari    Mirzo     Ulug’bek     bilan    birga    <<  Ziji    jadidi   Ko’ragoniy   >>  ustida
birgalikda     ish    olib     borganlar.  Hofizi    Abru,     Abdurazzoq      Samarqandiy-
lar       Shohruh     va  Ulug’bek     davrlari       tarixini      bitganlar,    ko’plab    naq-
qosh      va     miniatyurachi      musavvirlar     nafis     va     go’zal    asarlar    yarat-
ganlar  .   Ular     orasida     Kamoliddin      Behzod     ham   bor    edilar.    Buyuk  
Alisher       Navoiy     o’zining    <<   Majolis    un  -  nafois >>    nomli   tazkirasida
o’zidan      birmuncha     avval     yashagan     va    o’ziga     zamondosh     bo’lgan  
besh     yuzta       shoir     hamda     olimlar     haqida       ma’lumotlar     berar  ediki,
ular       o’z       faoliyatlari       bilan     har    ikkala      poytaxt     madaniy    hayoti   ravnaqini       belgilab      bergan      edilar.     
    Ilmiy    izlanishlar,       madrasalarda      falsafiy     mulohazalar      olib     borayot-
gan      allomalar,     adabiy      anjumanlar,     nafis      majlislarda       qasida    va  
g’azallar       o’qiyotgan     shoirlar      ichida        Zahriddin      Muhammad     Bobur
ning    <<     Bu      olam      nizo      va    fitnalarga     to’la     kimdir     bosqinchilik  
qiladi .     mamlakatdan     va    aholidan     nimadur    ola    ketdi.  42
  deganlari    xu-
susida     fikr      yuritganlari   ozmidi.      
     O’z      davrining     ilg’or     davlat        arbobi    -    Navoiy      davlatmand    shaxs
bo’lib,       u      o’z      tasarrufidagi        boyliklari     va     mablag’ining     ko’p   qismi
ni    faqir    -     muhtojlar      ehtiyojiga,       ko’plab     jamoat       inshoooatlari     va 
binolari      qurulishiga     sarf      qilingan.     U    davlatni     boshqarish      adolatiga 
tayanishni     maslahat       bergan      va    buyuk    so’z    san’atkori     sifatida     biz-
ga     ulkan     adabiy    meros       qoldirgan.      Uning      <<   Xamsa>>   si     tarkibi-
nomli      nasriy    -   falsafiy      didaktik    asari     va     ayniqsa,     <<  Saddi   Iskan-
       Tarxiy      manbalarning      ko’rsatishicha,     bu     davrda     Samarqand     va   
Hirotda      Atoiy,       Sakkokiy,      Lutfiy,    Haydar     Xorazimiy ,     Yaqiniy,   Amiriy
  Javhariy,      Mavlano     Toli,   Bisotiy      kabi     shoirlar       turk    va    fors    tillari
da     ijod    qilganliklari      haqida        ma’lumotlar     uchraydi.    Sharq    klassik   
adabiyoti        tarjimalariga      ham     e’tibor       berilgan .     Badiiy     ijodning   
g’azal ,   ruboiy,    tuyuq     kabi    turlari    rivoj   topgan.  
   Alisher     Navoiyning    e’tirof     etishicha,   temuriylar      davrida,    ayniqsa  
turk     tilidagi    adabiyot   taraqqiyotiga     jiddiy     e’tibor    berilgan.    Chunonchi,
Navoiy     turk    tilida     yozuvchi    shoirlar    haqida  to’xtab    :  <<   …  Temur 
Ko’ragon    zamoniddin    farzandi    xalafi      Shohrux       sulton      zamoning   
oxirigacha      turk    tili     va      shuaro    paydo     bo’ldilar.     Va    ul    hazratning 
avlod      va   axfolidan     ham     xushtab      salotini      Zuhurg’a       keldi  : shuaro
Sakkokiy       va      Haydar     Xorzimiy    Atoiy     Va   Muqimiy     va   Amiriylar  >> Temuriylar    davridagi    ilm  -   fan    ulamolarining     ko’pchiligi   turk  tilini   yax-
shi    bilganlar   bu   esa     adabiy    janralrni    yorqin    chiqishiga   sabab  bo’lgan.
_________________________
42     
N.   I .   Konrad    <<  ZApad    I  Vostok  >>  M : 1942  C 273- 278
Bu    davrda    ko’plab    sohalar     jumladan,   tasviriy    san’at  -    miniatyura   
san’ati     va      monumental     rassomlikda    ham     ko’tarilish    yuz     bergan.
      Bir    talay      miniatyura      asarlari     maydon ga    kelgan.     Bizgacha    yetib 
kelgan       tasviriy      san’at      yodgorliklari      Samarqand,      Hirot,    va  Buxoro-
da     bu    san’atning      o’ziga    xos    uslublari    shakllangani     hayotni     haqqo-
niy      tasvirlash     tomon     rivojlanib     borganini     ko’rsatadi.    
      Bu     davr     Pir   Ahmad     G’iyosiddin   va     Xo’ja    Abdulhay   Sulton    Uvays,
usto        Shamsiddin,      Do’st      Muhammad,   Jongir    Burxoniy     Mansur,  Shoh
Muzaffar      Mavlano     Shahobiddin,      Abdullo     Zahriddin      Azhor,    Pirsaid
Ahmad     Tabriziy     Bobonaqqosh     kabi    juda    ko’p    musavvirlar     ijod  qil-
ganlar.
    Samarqandning   Bog’i    Shamolidagi     Sohibqiron    qurdirgan   saroy    rasmla-
rini      chizgan    Pirsaid    Ahmadning     tengi     yo’q     musavvir    bo’lganini   aytib
uning,    san’atidan     hatto   Sharqning      rassomi     Moniy     ha    uyalar    edi, 
deb      yozadilar   .  Zahriddin    Bobur       esa   Dilkusho    bog’i    saroyidagi   rasm
larda       Temurning       Hindiston    safari      tasvirlanganini    hikoya    qiladi. 43
    XIV    asrning     ikkinchi    yarmi     va   XV    asr     boshidagi      gavjum     hayot 
Samarqandda      musiqa,      raqs,     va     tomosha      san’atining      jonlanishiga 
olib      kelgani     turli      yozma    manbalarda    va    miniatyuralarda     o’z   aksini
topgan.  
      Temuriylar     hukhmronligi     davrida    Samarqand,    Hirot    va     boshqa   
shaharlarda     xalq     sayillari    va     tomashalar     ommaviy     tus    olgani   va    ularda     keng      xalq    omma     qatnashgani     haqida     Sharafiddin    Ali   Yazdiy
Ibn     Arabshoh,   Klavixo    kabi    o’sha     davrning     mashhur     muarrixlari   qim
matli       ma’lumotlar       beradilar.
________________________
43  
   Zahriddin    Muhammad    Bobur    <<    Boburnoma      >>  T  :   1958  B   ;   60  
Klavixo    Samarqandda      o’tgan     shunday    sayil    va    tomoshalarning    guvohi
bo’lgan   :    ular       yashagan     chodir     benihoya      qimmatbaho    shohidan  
yasalib,      unda      to’rt     oyoqli      oltin    stol     qo’yilgan,      har     bir    stolga 
sharob      qo’yilgan     oltin     ko’zachalar   ham   qo’yilgan,     zumrad    va   qim –
matbaho    toshlar     bilan     ziynatlangan,    ko’zachalarning    tub    tomoni   esa  
yoqutdan    ishlangan.   Har    bir    stolda     ichi    dur,     atrofi     yoqut    bilan  
naqshlangan      oltin    qadahlar     qo’yilgan .  
        …  <<  Imperator       o’tirgan    xiyobon     yonida     juda     ko’p      sozandalar
hofizlar  ,     raqqos     va      raqqosalar      o’tirmoqda,       musiqa         sadolari   esa
ko’kni      ko’tarmoqda    edi….    Shu      kuni    turli   -  tuman     tomoshalar   ko’rsa
tildi ,     har     bir     san’atkor   qiziq     o’yinlar    ko’rsatib ,    xalqni    xursand   qildi
Podsho     ixtiyoridagi      fillarni     qizil,    zangor    va    turli   ranglarda    bo’yab,  
ularning     tepasida     katta     kajava     o’rnatilib,     raqqos    va     raqqosalar   
o’yin    ko’rsatar     edilar.    Ularning     o’yinlari     tomashabin     qiyqirig’igiga   sa-
bab      bo’lar,    o’zining    serzavqligi      bilan    kishini     hayajonga    solar   edi . 44
    Klavixoning     1404-  yilda     Temur   saroyida      aktyorlar     tomonidan    o’ynal
gan    va    shaxsan    o’zi     tomosha    qilgan     ma’lumoti    ham   o’sha     zamon   
sahna     san’atining     baddiy    kamolot   darajasini     aniqlab    olishimizda   fav-
qulodda    ahamiyatga     ega  .  45
 
      Tarixdan   ma’lumki ,  g’arb  va   sharq    davlatchiligida   notiqlik  san’ati   har  
vaqt    siyosiy     va     ijtimoiy     ahamiyat    kasb   etadi.    Temur    va   temuriylar
davlatida    ham   notiqlik   san’ati    so’z   san’atiga    jiddiy     e’tibor    berilgan.  Samarqand    va   Hirotda     notiqlik   maktablari  bo’lib,    ularda    Mavlano  Far
Hod   Qozi   Hishiy,   Ibrohim   Balxiy,  Hotam  Asal   ustozlik   qilganlar .  Bunday 
Ilm  ahillaridan   bizgacha    tarixiy  asarlar     notiqlik    yo’qiqnomalari   qolgan.
____________________________
44       
Klavixo    -  B  :   282-  283.
45  
  Klavixo  -  B.  136  58  -  70 
Tarixiy      manbalarning     guvohlik   berishicha,    Amir     Temur   ham   tengi  yo’q
notiq       bo’lgan.    Ibn  -  Arabshoh     Temurning     notiqligiga    katta   baho  ber-
gan.     Barbara  - Brey    esa     o’zining     <<  Ibn  -  Xaldun  >>  sarlavhali   maqola-
sida     Temur     nutq      so’zlaganida      <<   qarashlari    o’tli,   yoniq,   ovozi   yo-
qimli ,   jarangdordir  >>   deb    ko’rsatgan.   Jahongir   turli     hududlarda    30-dan
ortiq     muhim   kengash    va   qurultoylar   o’tkazgan  . 46
 
      Bunday     majlislarda    davlat     arboblari,    qo’mondonlar,    olim   va  fuzolo-
lar   san’at    va  adabiyot    ahillari    qatnashganlar.   Shohrux     Mirzo   ,  Ulug’bek
Zahriddin     Bobur     ham    sharq     notiqligining     mashhur    namoyondalaridan 
bo’lganlar.    
     Movarounnahr     madaniyati ,   ilm-   fani,    ayniqsa,   Ulug’bek   zamonida   
yana    yuksak     cho’qillarga   ko’tarildi.    XV    asrning    yigirmanchi   yillaridanoq
Ulug’bek     Movarounnahr,   O’rta     va    yaqin  Sharqda     buyuk   olim   va mada
niyat     homiysi     sifatida     tanildi.    Natijada    ilm-  fan    bilan    bir   qatorda  
adabiyot,    xattotlik,    musavvirlik,       musiqa   va   raqs    san’ati   yana   taraqqiy
topib,   Samarqand    nafis    san’at   markaziga    aylandi.  
      Ulug’bek      she’riyat    va    san’at   bilan    ham   qiziqar,    mushoiralarida  qat-
nashar,      san’at    va   adabiyot    taraqqiyotiga ,    uning     namoyondalariga   ko’
maklashar     edi.     Alisher     Navoiy     <<  Majolisun  -  nafois >>  da   Ulug’bek
adiblarining    homiysigina    emas,  balki   she’riyatning    qadriga   yetuvchi    edi. 
o’zi   ham   she’r   yozar  edi,   deb   ko’rsatgan.   47 
  Mashhur    musiqa    olimi  hofiz
Darvish    ali   Changiyning     qalamiga   mansub     <<  Tuxfat  us   surur    >>  da   aytilishicha,     Ulug’bekning   o’zi  ham   musiqachi    bo’lgan  deyiladi.  
________________________________________
46.  
Temur   tuzuklari   B  14.   Ahmedov.   B.   Sohibqiron  Temur    hayoti    va    ijtimoiy  -  siyosiy   
Faoliyati    T  :   1996   
47  
  A.  Navoiy    <<  Majolisun    -  Nafois  >>  B  -  50
Hirot    musiqa     madaniyati     haqida   Bobur    ma’lumotlari     ham    katta   qim-
matga      ega.    Uning    yozishicha,    dong’i    chiqqan    ustodlar   Qulmuhammad
Abdullo   Marvardiy,   Husayn   O’diy,    Darvesh    bek,    Yusuf    O’g’loqiy   (qubiz)
G’ulom    Shodiy,     Shayxi     Noyi,   Shayx    Kulilar    Navoiyning    homiyligi  orqasi
da    o’z   san’atlari     bilan    shuhrat    topganlar,   juda    ko’p   naqsh    va  pesh
rovlar     yaratganlar.  
     Bobur    1506 – 1507   yilda      Hirotda     bo’lganida     <<  Bog’i    Safid  >> dagi
Abulqosim   Bobur    tomonidan     qurilgan  <<  tarobxona   >>   da     berilgan  
bazmda     sozandalardan     Xo’ja     hofiz     Mirjon   Samarqandiylar    qatnashgani
ni     yozadi.   48
   Professor     A.  Fitrat   ham  XIV   -XV   asrlarda  Movarounnahr    va  Hirotda  ijod
qilgan     mashhur   sozandalardan    <<   Ishrat  >>  ismli     cholg’uni    chaladigan
ustod    Abulqosim   va   Husayn   Boyqaroning   musiqiy    muallimi,     andijonlik 
Mavlano     Yusuf     Badiyi,    tanburda    bir    tor   ortidan   Mahmud    Shayboniy,
Abulqodir    Marg’iloniy     Xabibullayi     Changiy,    Muharramiy    Changiy    Ali 
Shunqor,      Mextar    Shamsiddin     kabilarni    nomalari   sanab   o’tilgan.  
   Bobur    ma’lumotiga     ko’ra ,    Hirotning      mashur    raqqoslaridan    Said  Ba-
dirning     o’zi   kashf  etgan     <<   Hirotiy  >>  nomli    o’yini     shuhrat    topgan. 
  Tehron   muzeyida    saqlanayotgan   miniatyurada   Husayn    Boyqaro  
saroyidagi
bazmlardan     bir   lavha    berilgan.   Unda     saroyning   bir  zalida   o’n  ikki   raq-
qosa       davra   aylanib   zavq   va  jilva   bilan   raqs,  ijro  etmoqdalar ,    qo’llari esa    juda   nozik    uchmoqda,  mayda    qadam  tashlab ,   barmoq   uchida  
o’ynamoqdalar.    Raqqosalarning     kiyimlari     maxsus    tikilgan ,   bir   xilda 
go’zal .   saroyning  ikkinchi   qavatidan    joy   olgan   sozandalar     o’yinga  jo’r
bo’lmoqda.    Hirot   raqs    san’atini     tasvirlovchi     bunday    miniatyuralar  juda
ko’p.    Hirotda   ham  xalq  sayillari   bo’lib  turgan. 
____________________________
48   
A  .  Fitrat.   O’zbek   klassik   musiqasi    62 – bet 
2.2  Temuriylar    davrida   badiiy  adabiyot   .
  Amir  Temur   va  temuriylar     davri     madaniayatining    to’laqonli   mazmuni
manzarasi     va   ko’lami    o’sha    zamonda    har  taraflama    gurkirab    ravnaq
topgan  .  Badiiy   tafakkur   samarasi-    badiiy   adabiyotda    yaqol   namoyon  
bo’ldi .  Negaki     Vatanimiz    tarixining    manashu     chinakam    Uyg’onish 
davrida    o’zlarining   serqirra,    serjilo  va   ijodi   bilan    yuksak     insonparvarlik,
umumbashariy    g’oyalarni    tarannum    etgan   ko’plab    zabardast    adibu   
shoirlar ,   daho   ijodkorlar    yetishib   chiqdilar.   Eng    muhimi   shundaki,  bu
davrda    badiiy    tafakkurda    an’anaviy    bayroqdor    bo’lib   kelgan    fors- to
jik     adabiyoti    bilan  yonma-  yon   turkiy  -  o’zbek    adabiyoti     ham   rivojlanib
uning     namoyondalari     safi  ko’payib  bordi.   Tarjima    adabiyot    vujudga  kel
di.   Badiiy    adabiyotning   o’sishi  bilan  uzviy    bog’langan   holda   adabiyotshu
noslik     ham  taraqqiy    etdi,   nodir    asarlar   yaratildi.   49 
       Bu   davrning    badiiy    adabiyoti,   xususan   o’zbek   mumtoz  adabiyoti  taraq
qiyotiga    salmoqli   hissa   qo’shgan    ushbu    shoirlarning     ilmiy    merosi   
o’zbek    adabiyoti     tarixida     muhim    o’rin   tutadi.
      Ulug’    o’zbek    shoiri,   mumtoz    she’riyatimizning     sultoni    Alisher  
Navoiyning     katta   ijodi    ham    shu    tarixiy    davr   bilan    chambarchars  
bog’liqdir  .   Alisher    Navoiy,    Navoiy  (  taxalluslari ;  asl  ismi  Nizomiddin  Mir
Alisher  )  (  1441  - yil   9-   fevral  -  Hirot  - 1501- yil 3 – yanvar  )  - buyuk  o’zbek shoiri ,   mutafakkir,   davlat  arbobi.   U  10-12-   yoshlaridan    she’r   yoza  boshla
gan  .   15-  yoshida   shoir   sifatida   keng    tanilgan.   She’rlarini   turkiy  ( Navoiy
taxallusi    bilan  )  va   forsiy    (  Foniy  taxallusi    bilan  )    tillarida   ijod  qilib  
yozgan .   
     Buyuk   insonparvar    Alisher   Navoiy    o’rta   asrdagi   Uyg’onish   davrining
boshqa    ulug’    zotlari   singari    butun   hayoti   bilan   haqiqiy   inson  qanday
_______________________
49 
  O’zbekiston  tarixi  o’quv qo’llanma  Shamsuddinov  R  Mo’minov   .  T :  sharq  2013  -  B 243.
bo’lishi      lozimligini   ko’rsatdi.   U  o’z  davridagi   nohaqlika,  adolatsizlikka   qar
shi    kurashdi,    amaldorlarning    o’z    vazifalarini   suiiste’mol   qilishlarini  
ta’magarliklarini     fosh   etdi,      ojiz ,   muhtoj     kishilarni   o’z   himoyasiga  oldi.
Sulton  Husayn  Boyqaro    1442 – yilning    fevral   oyida   Alisher   Navoiyni  o’z 
saroyining      bosh   vaziri   qilib   tayinlaydi   va    unga   <<  Amiri  Kabir  >>  unvo
nini     beradi.    Alisher     Navoiy    yangi    lavozimda    avvalo    butun   kuchini
mamlakatda     tinchlik   va  osoyishtalik    o’rnatishga   qaratdi.  Vaqf  ishlarini
tartibga   solishga   kirishdi.   Bu  davrda   hech   bir   mamlakatga  qarshi    bosqin
chilik    urushi   olib   borilmadi.   Bosh   vazir   ( 1487  -  yilgacha  )   Alisher  Navoiy
madaniyat      va     san’atning    chinakam    homiysi    sifatida      taniladi.  Uning
faoliyatida     ijtimoiy   -  siyosiy   masalalarni    to’g’ri     hal   etishga    intilish, ja-
miyatdagi       barcha   ijtimoiy    qatlamlarga,   barcha   qavmlarga   bir   xil  muno-
sabatda     bo’lish,   hech   qaysi   birini    kamsitmaslik,   hammaning  manfaatiga 
barobar      xizmat    qiladigan    jamoat    binolarini   qurishga   alohida    e’tibor 
berish     oldingi   o’ringa    chiqa  boshladi.    Xondamirning  qayd  qilishicha,  80-
yillar     davomida    Alisher    Navoiy    o’z   mablag’lari     hisobidan    Hirotda    va 
mamlakatning       boshqa    shaharlarida    bir   necha    madrasa,   40-  ta  rabot 
17-  ta  masjid  ,  xonaqoh,   9- hammom,  9-  ko’prik,   20-  ga  yaqin    hovuz  qur-
gan    yoki   ta’mirlatirgan  deb  qayd  etiladi.   Ular  orasida   Hirotdagi   << Ixlosiya
<<  Nizomiya  >>  madrasalari  ,  <<  Xalosiya  >>  xonaqohi,   <<  shifoiya  >>  tib- gohi,   Qur’on     tilovat   qiluvchilarga   mo’ljallangan   <<  Dorul  -  huffoz >> bino-
si ,   Marvdagi    <<  Xusraviya  >>  madrasasi,    Mashhadagi   <<  Dorul-  huffoz >>
xayriya    binosi   va  boshqa   noyob  me’morlik  yodgorliklari  bor.  50
 
    Alisher   Navoiyga   Husayn   Boyqaroning   hurmati  doimo    baland  bo’lgan.
Xususan,    Navoiyga   bir  necha   yuksak   lavozimlarni   taklif   qilganlar .  Ammo
Alisher   Navoiy   rozi   bo’lmagach,   unga  <<  Muqarrabi  hazrati  sultoniy>>
_________________________
50  
O’zbekiston  tarixi  qo’llanma  Inoyatov   T ;  sharq   2013-  yil B  - 244 -  246
(  << Sulton    hazratlarining   eng   yaqin  kishisi   >> )  degan   rasmiy   unvon  beri-
ladi .  Bu   bilan   u   davlatning   barcha   ishlariga  aralasha   olar   va  podshoh 
bilan    ko’rishish   ham  imkoniga   ega  ham   bo’lar   edi.   Bundan   ko’rinib 
turibdiki      u    badiiy     ijod     bilan    bir   qatorda   davlat    ishlaridan   yiroqda 
bo’lmagan  .   
      Uning      ijodiga    nazar   tashlar   ekanmiz,    bunda   yuksak   insorparvarlik,
vatanparvarlik ,   yurtparvarlik,  va   erksevarlik   g’oyalari   butun   tarovati   bilan
namoyon    bo’ladi.   Alisher    Navoiyning   adbiy    va  ilmiy   merosini   4 -  faslga
bo’lishimiz     mumkin  :  1.  Devonlari.  2.  Dostonlari  3.  Forsiy   tildagi   she’riy 
merosi .    Ilmiy  -   filologik  ,  nasriy     va   tarixiy   asarlari . 51
      Shu  bilan   birga,   XIV   -  XV  asrlarda   fors-   tokij    adabiyoti    ham   an’ana-
viy      rivojlanishda    davom   etdi.   Bu   adabiyot   dovrug’ini   baland   ko’targan,
yuksak      badiiy   ijod     namunalarini   yaratgan   Kamol  Xo’jandiy   (  taxallusi;
ismi    Kamollidin   Mas’ud ,  1321-  1401  ),  Hofiz  Sheroziy  (  taxalluslari; asl   ism 
sharifiy  Shamsuddin  Muhammad  ibn  Muhammad,   1326  -1389  )  Abdurahmon
Jomiy  (  taxallusi;   asl   ism   -  Sharifi   Nuriddin  Abdurahmon  ibn  Ahmad, 1414-
1492) ,  Binoiy   (  taxallusi;  asl  ismi  Kamoliddin   Ali  Muhamad   Sabz  ,  1453- 
1512),  Hiloliy  (  taxallusi; to’liq  ism  - sharifi    Mavlono    Badriddin  Hiloliy  Chig’a
toiy ,  taxminan  XV  asrning   70-   yillari  - 1529  )  singari  daho  so’z   san’atkorlari
nomini    alohida   tilga  olib   o’tish   joizdir.  Ularning    yuksak   badiiy  tafakkur ila     yaratilgan    umrboqiy   asarlari ,   mana ,   necha  asrlardirki,   tarix  va   davr
lar    sinovidan    o’tib,   qanchalab   avlodlar    shuuruni     yorqinlantirib  boradi.
Amir   Temur   badiy    adbiyotiga   g’amxo’rlik  qilganligi   tufayli  Samarqand  
dunyoning     ma’rifiy   markaziga  aylandi.  Mashhur    olimlar   Samarqandga  kel
di .  Masalan,  Qozizoda  Rumiy   Tabib  Xusomiddin   Kirmoniy ,  falakiyotshinos 
Mavlono  Ahmad   Amir   Temur  davrida     turli   mamlakatlardan   kelgan  100
dan      ortiq    olimlar   ilmiy   va  ijodiy    faoliayat    ko’rsatgan.  Temur  va   temu-
riylar     zamonida   tabiiy    va  gumanitar    fanlar   sohasida     buyuk   olimlar  
yetishib      chiqdi     hamda    jahon    faniga   munosib    hissa  qo’shdi.  Falaki-
yotshunoslik  fanida    Ulug’bek,    Qozizoda  Rumiy,  G’iyosiddin  Jamshid  va
Ali  Qushchilar     yangi   kashfiyotlar   qildi.  Badiiy   adabiyotda  Amir  temur
homiyligi     ostida  Movarounnahrda    yig’ilgan   olimu-   fuzololar   Amir  Temur
va  uning  davlati   harbiy    yurishlari   haqida    bir  qator   badiiy  asarlarni  yuzaga
keltirib   beradilar.  Jumladan ,  Sharafiddin   Ali   Yazdiyning   badiiy  adabiyotdagi
<<  Zafarnoma  >>  asarining   yozilishi      bunga    misol   bo’la  oladi  .  Badiiy  
adabiyotda     Temur   va   temuriylar    davrida   xalq   og’zaki   ijodi   namunala-
ri    yaratildi.   Adabiyot     badiiy   uslub   jihatidan    takomillashdi ,  adabiyotshu-
noslik    va  tilshunoslikka   oid    ilmiy  asarlar    yartildi .   O’zbek    tarjima  adabiyo
ti     vujudga   Movarounnahr   va  Xurosonda   O’zbek   tili  adabiyoti   mavqeyi
ortib    bordi.  Xurosondagi    turkiyzabon  xalqlar   va  ularning   ziyolilari  Samar-
qand,  Buxoro,    Turkiston   va    boshqa    shaharlardagi    olimlar   shoirlar   va 
san’atkorlar       bilan  o’zaro   juda  yaqin   munosabatda   bo’la  boshladilar.
  Temur     va   uning    avlodlari   adabiyot    va  san’atga  ,   ilm  -  fanga  yaqin  
kishilar   edi.   Temuriylardan    22  -  ta   ijodkor   shoir   bo’lib,    ular  o’zlari
she’r     yozish    bilan   birga    ijodkorlarga    homiylik   qilgan.  Xalil   Sulton
Husayn   Boyqaro  kabilar    o’z   she’rlaridan   devon  tuzganlar  .  
   Xurosondagi   adabiy  hayotning   rivojida  Boysung’ur  Mirzo  (  Shohruxning o’g li)  ning   o’rni  beqiyos   bo’lib,   u   o’z   tashabbusi   bilan   fanlarning    barcha  
sohalariga   va  badiiy   adabiyotga   katta  hissa  qo’shgan.   Uning   rahhbarligi 
ostida  <<  Shohnomasi>> ning   ko’p   qo’lyozmalarini   qiyoslash   asosida   
ishonchli    badiiy   matn    yartildi.   Boysung’urning   o’zi  ham   forsiy  va  turkiy
tilda     she’rlar   yozgan.   Xullas,  XV  -  asr   o’rtalarida   Xurosonda   o’zbek
adabiyotining     yangi  maktabi   yuzaga  keldi.  Temurlarning  akasriyati  bevosita
ilm  va   she’riyat   bilan   shug’ullanganlar.  Amir  Temurning   o’zi  Navoiyning
xabar     berishicha,    sher’ni  yaxshi  o’qir  va  anglar  edi.   O’gli   Shohrux  Mirzo
o’qtin -  o’qtin    baytlar   bitar    edi.   Temurning   nabirasi  Sulton  Iskandarning
Haydar   Xorazimiydan    o’tkazib    tuyuq   aytganini  Navoiy   <<  Majolis-un-
Nafois>>    tazkirasida     tazkirasida  qayd    etgan  edi.  XV  -  asrning  birinchi
yarmida    ijod   qilgan   adbilar   sifatida    Xo’jandiy   ,  Amiriy,  Lutfiy,  Atoiy
ko’rishimiz      mumkin.  
     Temuriylar    davrida   badiiy   adabiyotda    Alisher   Navoiy   ilk  bor   turkiy
tilda     xamsa   yaratdi.   Bu  asar  umumjahon    adbiyotining   yuksak  cho’qqisi
bo’lib   qoldi.  Badiiy   adabiyotda     Temur   davrida   Movarounnahr    va  Xuro
sonda    badiiy  adabiyot  ham  yangi    bosqichga   ko’tarildi.  Shu  davrda   fors-
tojik   o’zining     rivojlanish    pog’onasiga   erishgan    bo’lsa  o’zbek  adabiyoti
Alisher   Navoiy   ,  Mavlono   Lutfiy,  Durbek,  Atoiy   ,  Sakkokiy , Gadoiy,  Sayyid
Yaqiniy    ijodlari  misolida   o’z  taraqqiyotining   eng   yuksak  bosqichiga ko’tarildi
       Abdurahmon  Jomiyning  <<  Haft avrang >>  A.  Navoiyning  <<  xamsa>>,
<<  Xazoyin  - ul  maoniy>>  asarlari    shu  davr  adabiyotining   shoh   asarlari 
edi.     Jomiy    yetti    dostondan   iborat  asariga  << Haft  avrang >>  ( Yetti  taxt)
deb      nom  qo’yar  ekan,   Temuriylar  sulolasidan  yetti  (  Amir Temur,  Xalil Sul-
ton,   Shohrux,  Ulug’bek,  Abulqodsim  Bobur,  Abusaid ,  Mirzo  Husayn  Boyqaro)
ni    ko’zda   tutgan  bo’lsa,   Navoiy   o’z  <<  xamsasini>>  yaxlit  holatda  Husayn
Boyqaroga    bag’ishlagan  va  bu  bilan  ikki    muallif    ham  shu   davr    hukmdor- lariga    o’zlarining  , ma’lum  ma’noda   minnatdorchiliklarini  namoyon  etgan. 
   Abdurahmoniy  Jomiy  Temuriylar   ilm-  fan  va adbiyotining   faxri   sharq  
Sher’iyatini    yuksaklikka    ko’targan   so’z  san’atkorlaridan    biridir.  U  bir necha
asrdirki,    Navoiy    bilan  yonma -  yon   O’zbek  shoir  va  adabilariga   ham  
ustozlik  qilib  kelmoqda   va har  doim  shunday  bo’lib  qoladi.  
    XV  asr  jahon  ma’naviyatining   buyuk  siymolarini  yetishib  chiqqanligi  bu 
 Amir Temurning    badiiy  adabiyotiga  rahnamo  sifatida  chiqanligi  va o’zi 
haqida    qayd  etirigan  asarlari  misol  sifatida  olishimiz    mumkin.   Amir  Temur
davrida     badiiy   adabiyot    sohasida    ijod   qolgan   shoirlar    va    adiblar
va   asarlarining   nomlari :   
1.  Qutb   Xorazimiy   XIV  -  asr    shoir,   tarjimon  <<  Xusrav   va  Shirin >>
dostoni .   Sig’noq    shahrida     yozilgan  (1330  - 340)
2.  Sayfi    saroyi   (1321  -1398)   -  Shoir,   tarjimon     .  Bizgacha  uning  10-
ortiq      g’azal,   qasida,  qit’a ,   ruboiy,    <<  Suhayl   va  Guldursun  >> dostoni
nini    <<  Gulistoni     bit  -  turkiy   >>  asari   yetib    kelgan.   <<  Sindbodnoma>
ni     o’zbek     tiliga    qilgan    tarjimasini    saqlanmagan  51  
She’rlarida  vatanpar
varlik,  odamiylik,    muhabbat    motivlari     bilan   birga    ijtimoiy   mavzu  ham
kuylangan   (  <<  Ko’ngul>>   , << Topilmas  >>,  <<  Erur >>   va  boshqalar  )
3. Haydar    Xorazimiy   (XIV   asrning    oxiri  -  XV   asrning   1-  yarmi  ) – shoir
O’zbek     mumtoz     adabiyoti      namoyondalaridan    biri   hisoblanadi. 
Turkiy    va  forsiy    tilda    sher’lar    yozgan,  52
 devon   tuzgan.   Nizomiy   
Ganjaviynint    <<  Mahzan   ul  -   asror   >>   asariga    <<   Gulshan  ul  - asror>>
nomi      bilan    turkiy     tilda     javob    yozib    (  1409-    1414  ),    Sulton  Iskan
darga     bag’ishlangan.      Asarning     hajmi   639-   baytdan    iborat  .  Yaqin – 
yaqingacha     <<   Gul   va   Navro’z    >>   dostoni     Lutfiy    asari    kelingan  edi
Keyingi     tadqiqotlar      natijasida     bu   doston     muallifi     Haydar  Xorazimi
edi .    Durbek    XIV   asr  oxiri   - XV  asr   boshlari   edi.  o’zbek  shoiri .  Bizga cha     uning    <<  Yusuf    va  Zulayho  >>  dostonigina   1409-   yilda    yozilgan.
Doston   asosini     Sharqda    mashhur    Yusuf    va  Zulayho      haqidagi    rivo-
yat    tashkil   etilgan   edi .   53
   Amiriy,  XV  asr    shoir  Boysunqir   Mirzo  himo
yasida     yashagan.   Amiriyning   turkiydagi   bir   devoni   hamda  << Dahnom> 
_______________________________
51
    Amir  Temur  .   Ko’ragoniy     .  Zafar  yo’li   T:  <<  Nur >> 1992.
52      
Amir   Temur   o’g’itlari   . T :   <<  Navro’z  >>  1992 
53 
  Ahmedov  B.   Sohibqiron   Temur    hayoti   va  ijtimoiy   -  siyosiy   faoliayti    T  :  1996
<<   Chog’ir    va  Bang   munozarasi   >>   asarlari     yetib    kelgan.   Forsiydagi
asarlaridan       2   baytgina     ma’lum   :   biri    <<  majolis    un   - nafois  >>
ikkinchisi    Yaqiniyning      <<  O’q    va  yoy    munozarasi  >>  da    saqlangan  .
Amiriy     <<  Dahnoma     >>   ( 1429  )  asari   bilan   noma  janrini     rivojlantira
di.    Yaqiniy   ( XV    asrning     birinchi   yarmi    )   shoir    Yaqiniyning   bizgacha 
faqat     <<  O’q    va  Yoy    >>   asari    saqlanib   qolgan.   Bu    asar   Yusuf  Amiriy
Ahmadiy     an’analarining      davomi     sifatida     maydonga   kelgan.
     Gadoiy  -  (  1403-   1404   - XV   asr   oxiri   )   shoiri.    O’zbek   mumtoz  adabiyo
tining     namoyondalaridan    biri    hisoblanadi.    Gadoiy    -  taxallusi    bo’lib  asl
ismi     hozircha      noma’lum  . U  g’azal   janri,   aruz   ilmi    va   she’riyat    qoidala
rini     yaxshi   bilgan .  Asosan   turkiy   o’zbek    va   qisman    fors   tilida    g’azal ,
qit’a ,   tuyuq,    mustazod,     qasidalar   yaratgan.    Gadoiy    o’z    ijodi   bilan   XV
asr    o’zbek    mumtoz    she’riyati     rivojiga    katta   hissa   qo’shgan.  Xususan,
uning   g’azallari    mazmunan    hayotiyligi ,  badiiy    va  shaklan   barkamolligi 
bilan      ajralib    turadi.   Uning   sher’lari   aruzning    xalq    qo’shiqlariga     yaqin
ramal  ,  hazaj    bahrlarida    yozilgan .  Tili    xalqona    sodda,   vazni    yengil,  shux
va  o’ynoqi  .  gadoiyning    XV    asr    2 -  yarmi    XVI   asr    boshlarida    noma’lum
kotib      tomonidan    ko’chirilgan. 
     <<   Devoni   Gado   >>   asari   bor.   Unga    2974    misradan     iborat   230-
g’azal       1   mustazod,   1  qasida,   5  qit’a    tuyuq   kirgan.    <<   Devoni  Gado>> asari  bor.    <<  Devondagi  >>  qasida    temuriy    shahzoda    Muhammad   Jahon
gir     Mirzoning   o’gli     Halil   sulton  madhiga  atab  yoziladi.
    Bunday   asarlar   Temuriylar    davridagi   badiiy   adabiyotdagi    sermahsul  ya-
ratilgan   asarlar   bir  qator  saltanatning   ichki   va  tashqi  aloqalarida  o’z  sama
rasini  ko’rsata  borar   edi . Amir  temuriy    va  temuruylar  davrida  badiiy  adabi-
yot   sohasidagi   shoirlar   tomonidan  Temur   haqida  va  saltanatiga  haqida  bitil
gan    asarlar  ham  badiiy  adabiyotning   ajoyib   durdonalaridan   biridir   deb qa-
raladi.   Atoiy   (  XV  asr   )-  shoir     Yassaviy     avlodidan.   G’azalnavis  -lirik
shoir .   Uning    lirikasida    xalq     iboralari,   ta’birlar ,    maqol  va  matallar  
ertak     mavzulariga   oid    so’zlar   ko’p.   G’azallarini  asosan   aruzning  ramal
bahrida    yozgan.    Vazni   yengil,    misralari   qisqa,   so’zlari    oddiy,  uslubi
sodda    va   ravon.   Shuning   uchun    ham  uning   she’rlari   xalq  qo’shiqlariga
aylanib   ketgan.   Atoiy    tajahuli   orifona   laf  va  nasr   kabi   tasfir    vosita  va 
usullari    ham   yaratgan.   Shoir    ijodi    bizgacha    to’la   yetib  kelmagan.  Devoni
ning    taxminan   yarmidan  ko’pi  XVI   asrda   ko’chirilgan,   260-  g’azalni   o’z
ichiga    olgan   qo’lyozma    nusxasi  Sant -  Peterburga   saqlanadi.  
   Sakkokiy  (  XV   asr  )  - shoir     o’zbek    mumtoz    adbiyoti   namoyondalaridan
biri.   Sakkokiy    shoirning-  taxallusi      uning   asl  ismi  ma’lum    emas.  <<sakkok
Pichoqchi>>   so’zidan    olingan  bo’lib    shoir  hunarmand    oilada    tug’ilgan.
U   o’zbek   adabiyotida   qasida   janriga   asos    solgan.  Xo’ja   Muhammad  Porso
Xalil   sulton,   Ulug’bek   va  Arslonxo’ja    tarxonlarga    bag’ishlab   qasidalar  yoz-
gan  .   Qasidalaridan   birida   Ulug’bekni  xalqning   mehribon   hukmdori  ma’rifat
parvar     va    buyuk   olim   sifstida    ulug’laydi.     Shoir    o’zbek    dunyoviy    liri-
kasini    ham  mazmun   shakl    jihatidan   boyitgan.   Shoir   g’azallari    va  qasidala
ri    devon   qilib    to’plangan    bo’lsa- da,  to’liq     nusxasi   bizgacha   yetib   kel-
magan.   Sakkokiy    devoni  Londonda,  Britanya    muzeyida    va  O’zbekiston   
Fanlar  Akademiyasi   Sharqshunoslik   institutida    (  inv.   N :  7685  )  saqlanadi     Lutfiy,  Mavlano  Lutfiy   ( 1366-1465)   -  O’zbek   mumtoz   adabiyoti   namoyon
dalaridan     biri.   O’z   zamoning   <<  Malik  ul  - kalomi  >>  ,  ya’ni  << So’z   pod
shosi  >>.  Lutfiy   -  turkiy   she’riyatda    maktab   yaratgan   san’atkor.  Navoiyga
qadar     o’zbek   she’riyatida   Lutfiy   darajasiga    yetadigan    shoir   bo’lmagan.
U   birgina   turkiy     tilda   asarlar    yaratib   qolmadi,    balki    fors    tilida  ham 
qasidalar     yozdi.   Lutfiy     ijodida   haqiqat     va  adolatni  sevish,  shavqat  va  
muruvvatli     bo’lishni   targ’ib  qilish,   ilm  va san’atni   sevish   kabi   fikrlar
katta       joy    olgan.  Bizgacha    shoirning   XVI  - XX  asrlar   mobaynida  ko’chi
rilgan    turkiy   devonining   33-    qo’lyozma    nusxasi  yetib  kelgan   bo’lib,  ular
Toshkent,   Dushanbe,  Istanbul,  Tehron,   London,   Parij,  Sankt -  Peterburgkut
Kutubxonalari     va  qo’lyozma   fondlarida   saqlanadi.   Olim   E.  Ahmadxo’jayev
ning    anilashi    bo’yicha,  Lutfiy   qalamiga   mansub   mavjud   she’rlarning   
umumiy      miqdori  2274-  bayt    yoki 5548   -  misradan   ortiq.  Ularning  katta
qismi   (  2886  )bayti  g’azal   janrida     yozilgan.   
    Temuriylar    davrida   badiiy  adabiyot   ham  ilmiy  -  nazariy ,   ham  amaliy 
jihatdan    yuqori   bosqichga    ko’tarildi.    Bu   davr   badiiy  adabiyotida   o’tmish
an’analariga     ota -  bobolardan   qolgan   yozuvlarga     ham   e’tibor    katta  edi.
Temuriylar     davlatida   Tarixnavislik,    badiiy  adabiyot,   ta’lim   va  fan    sohasi
davlat     devonxonalari    va  xo’jalik    ishlarida    rasmiy    diplomatik   munosabat
larda      ikki   xil   yozuv -   eski    uyg’ur    va   arab  alifbolari   ishlatilgan.   
     Temur    davlatining    badiiy   adbiyotdagi   tarixini   XIV   -  XV  yuz  yiliklar
qadimgi     turkiy    yozuvdan   arab   xatiga     o’tish  davri    sanaladi. Shunga   
qaramay,   badiiy   adabiyotning    tarixnavislikda   shu  qatori   davlat   hujjatchilik
ishlari     xalqaro   diplomatik    munosobatlarda   esa   uyg’ur   xatining   mavqeyi
yuqori     edi.  Qadimgi   turk   yozuvi  an’anasini   saqlab,   turk   islom   dunyosida
uyg’ur    so’ngi   bor  qo’llagan   temuriylardir.    Temurbek   o’z  saltanida   badiiy 
adabiyotda     o’ziga   xos   asarlarda   ,  bilim   kishilari   orasida    ota -  bobolardan meros     qolgan  uyg’ur    xatining     keng   amal   qilishiga    xayrixohlik     qildi  va
buning     ijrosiga    katta   e’tibor  qaratdi.  Temuriylar    davrida   uyg’ur   xati   tur-
kiy    yozma    adabiy    tilning    yetakchi       butun   bir    saltanatning  ish   yurutuv
chi     rasmiy    yozuviga  aylandi.
        Oltin    O’rda     hamda   Temuriylar    davlatida  badiiy  adabiyotda   uyg’ur 
xatining     keng  amal   qilganligi  haqida  tarix  kitoblarida  qayd  etilgan.   Mash
hur    tarixchi    Ibn  Arabshoh  <<  Ajoyibu- l  maqdur   fi navoibi    Taymur>>
kitobida    uyg’ur    xatining   tarixini   to’g’risida    yaxshi   ma’lumot   bergan .
Yozma    manbalarga   tayanadigan    bo’lsak   Amir   Temur   ko’zi   tirikligida
o’z     yorliqlarini  ,  bitiklarini   uyg’ur    xatida    yozdirgan.   Badiiy   adabiyotda  
ham  qo’llangan.  Ana  shunday     manbalardan   biri    o’z   davrining    obidasi
sifatida      tarixda  qolgan.   Bu  Amir  Temurning    adabiyot    sohasida   qancha
lik    qiziqganligidan   dalolat   beradi.     Badiiy    adabiyotda     Sohibqironning 
chet    mamlakatlarning    hukmdorlariga  ham    uyg’ur    xatida   maktublar   
yo’llagnliklari      haqida   ma’lumotlar    saqlangan.     
    XIV  -   XV   asrlarda    Movarounnahr     va    Xurosanda    badiiy   adabiyotda 
kitobat      san’ati    gullab  yashnadi.   O’sha    davrlari  Yazd,   Hirot,  Samarqand
madaniy      markazlarida   uyg’ur     xatida     bituvchi    xatotlarning    maktablari
yuzaga     keldi.  Hirotda   ko’chirilgan    uyg’ur    yozuvli   qo’lyozmalar  Shohruxn
ning     Samarqanda    Mirzo    Ulug’bekning  Yazda  esa  Mir   Jaloliddin  (  Jaloliddi
Mir   Chaqmoq )   ning    buyrug’I     va  otaliqi   ostida     bitildi.   Temuriylar   badiiy
keyinchalik     arab   yozuviga   o’tila    boshlagach  ,  uyg’ur    xatida   yozuvchi  
kotiblar     alohida   nom   bilan   atala    boshladi.  Mahmud  Qoshg’ariyning    yozi
shicha     xon    maktublarini    uyg’ur      xatida    yozuvchi   kotib    ilmg’a    atalgan
 XIV   - XV   yuz    yilliklarda      esa     uyg’ur   xatiga    bituvchilarni    badiiy  adabi
yot    namoyondasi   deganlar.  Temurbek    o’zi  adabiyotga   judayam   qiziqanligi
bois    olimlarga    asarlar   yozdirgan.   Chunki    adabiy    janrlar   ularning  mo- hirona     yo’nalishlari     kishini   o’ziga    tortar   edi.  Amir   Temur    homiyligi  
ostida     Movarounnahrda   barcha   olimu   fuzalolar   to’plandi  .  Bunga  asosiy
sabab   barchani   ilmli   qilish  bo’lgan   edi .   Temuriylar     davlati,   jamiayat va
davlat    boshqaruvi,   Xalqaro    diplomatik     munosabatlari    haqidagi   ma’lu-
motlar    ham  adabiy   asarlarda   saqlanib   qolgan.    Badiiy    adabiy   sohasidagi
bu   sohada   erishilgan  yutuqlar    ham  Temuriylar   davrida   o’ziga    xos  davrni
yuzaga    keltirar   edi.   Temuriylarni  davrini   ochib   beradi.  
2.3.   Temuriylar    davri     me’morchilik  . 
Amir     Temur     va     temuriylar    davri    me’morchilik    san’ati   o’ziga   xos  us-
lublar     bilan    yaratilgan.   Temuriylar    davlatining    qudrati     ayniqsa   me’mor
chilikda     namoyon    bo’ladi.    Oqsaroy     peshtoqida      bitilgan    <<  Qudratimiz
ni    ko’rmoq    istasang   -   binolarimizga     boq  >> degan      yozuv   Temur  davla
tining     siyosiy    vazifasini    ham     anglatar   edi.   Temur    davrida    Movaroun-
nahr      shaharlari     qurulishida     istehkomlar,    shoh    ko’chalar,  me’moriy  
majmualar     keng    ko’lam   kasb   etadi.    Ilk   o’rta    asrlardagi      shaharning 
asosiy     qismi     bo’lgan    <<   Shahriston   >>  dan   ko’lam    va    mazmuni   bilan 
ko’lam       va    mazmuni    bilan     farq    qiluvchi    <<  hisor    >>     qurulishini   
Samarqand     va    Shahrisabzda      kuzatish     mumkin.   Temur     shaharlarni  qu-
rishda     saltanat      poytaxti    Samarqandni    bezatishga    alohida   e’tibor   berdi
Shaharda     <<  Hisori   >>  qal’a ,   ulug’vor     inshootlar    va     tillakor    saroylar
bunyod       etirdi.     Samarqandga       kiraverishdagi    Ko’hak   tepaligida     cho’-
pon     ota    maqbarasi   Ulug’bek    davrida     qurilgan   bo’lib,    bu   inshooatda 
mutanosiblik,    umumiy   shaklning   nafisligi,   bezaklarida   ulug’vorlik    uyg’un
lashib     ketgan.     Temur   davrda    Samarqanda     Afrosiyobdan     janubda  
mo’g’ullar       davridagi      ichki    va   tashqi     o’rnida     qurila    boshladi   hamda
bu      maydon     qal’a       devori     va    handaq      bilan     o’ralib   ( 1371  )  Hisor  
deb     ataldi.     Hisor     500  -     gektar    bo’lib     devor     bilan      o’ralgan.   Sha- harga      oltita    darvozadan      kirilgan.    Shahar    me’morchilik    qurulishida   oid
bo’lib   ,    shahar      mahalarlardan       iborat      bo’lib,    guzarlarga    birlashgan.
Shaharda     me’moriy     majmualar    shakillanishi     Temur    va     temuriylar    da-
virining       eng     katta     yutug’i    bo’ldi.     Me’morchilik     taraqqiyotining    yan-
gi       bosqichiga       ko’tarildi,     inshootlar     ko’lami    birga       uning     shakli    
ham     ulkanlashdi.     Bu    jarayonlar     muhandislar,    me’morlar  va    naqqosh
lar     zimmasiga    yangi     vazifalarni    qo’ydi.     Temur     davrida    gumbazlar   tu
zilishida      qirralar     oralig’i    kengaydi.   Ikki  qavatli   gumbazlar   qurishda   ich –
karidan     yoysimon   53
   bo’ldi.     Me’morchilikda     tashqi     gumbazni    ko’tarib
turuvchi     poy     gumbazning     balandligi     ostida    oshib    bordi.    Gumbaz  
osti       tuzilmalarining      yangi    xillari    ishlab     chiqdi.    Aniq   fanlardagi     yu-
tuqlar       me’morchilik     yodgorliklarida    aniq    ko’rinadi.    (   Shohizinda,   Ah-
mad     Yassaviy,      Go’ri    Amir     maqbaralari,    Bibixonim    masjidi,  Ulug’bek
madrasasi.)   Ularning    old    tomoni    va    ichki   qiyofalari   yaxshi   tasvirlan-
gan   54
.  Me’moriy    shakillarning      umumiy    uyg’unligini    belgilovchi    geomet
rik       tuzilmalarining      aniq     o’zaro    nisbati    bor.    Bezak    va     sayqal   ishla 
lari      ham      bino     qurilishi    jaroyinida     baravar    amalga   oshirilgan. 
       Temuriylar     davrigacha    va    undan   keyin    ham   Movarounnahr   va  Xu-
roson      me’morchiligida    bezak    va   naqsh    bu    qadar   muhandislar   me’mor
lar    va   naqqoshlar     zimmasiga  yangi    vazifalarini    qo’ydi.  Temur   davrida  
gumbazlar    tuzulishida   qirralar    oralig’i     kengaydi.   Ikki   qavatli   gumbazlar
tuzulishida     qirralar    oralig’i   kengaydi.  Ichkarida   yoysimon   qovurg’alarga   
tayangan      tashqi    gumbazni   ko’tarib   turuvchi   poy   gumbazning  balandli
gi    oshdi.  Amir    Temur   davrida   old   tomoni   va   ichki   qiyofasi   rejalarini 
tuzishda    me’moriy   shakillarning   umumiy   uyg’unligini   belgilovchi  geomertik
tuzilmalarining    aniq   o’zaro   nisbati   bor.   Beazak    va   sayqal   ishlari   ham  
bino    qurulishi     jarayonida    baravar   amalga   oshirilgan.  55
  Me’morchilikda    bezaklarda      ko’p   ranglilik   va   naqshlar    xilma  -  xiligi    kuzatiladi.  Epigrafik
bitiklarni     binoning   maxsus    joylariga   xattotlik   san’atini   mukammal   egal
lagan    ustalar   olti     xil    yozuvda    ishlangan.  Bular    me’morchilikda   o’ziga
xos    ravishda    shakillangani   bilan   yuzaga   kelganini  ko’rishimiz  mumkin.
____________________________________
53
     Amir     Temur    o’gitlari      T  :   <<  Navro’z   >>  1992
54
     Ahmedov   A.   Ulug’bek    Muhammad   Tarag’ay    T:  1994
55          
Amir    Temur   Ko’ragoni    Zafar   yo’li    T  :   <<   Nur  >> 
Me’morchilikda     koshin      qatlamlarida     tasvir   mavzu   kam   uchraydi.  Oqsa
roy     peshtoqlarida   sher   bilan   quyoshning     jufti   tasviri   uchraydiki,  bu   
ramziy   ma’noga    ega.   Temur   va   Ulug’bek    davrida     bino   ichining   bezagi
ham    xilma   -xil   bo’lgan.    Devor   va   shift,   hatto    gumbaz   ham    naqsh  bi-
lan    ziynatlangan.    Temur      davrida   qurilgan    binolarda   ko’k   va    zarhal  
ranglar      ustun     bo’lib,   dabdali   naqshlar   ishlangan,   Ulug’bek    davrida   Xi  -
toy    chinnisiga    o’xshash    oq    fondagi   ko’k   naqshlar   ko’p   uchraydi.
Bu    davrda    diniy   inshootlar,   hukmdor   saroylari,    aslzodalarining   qarorgoh
lari     ko’plab    qurildi.    Temur  Hindiston    yurishidan   so’ng  ( 1399)    Samarqan
dagi      jome   masjidi      qurdiradi.    Uning   ro’parasida   Bibixonim     madrasasi 
va     maqbara   bunyod    ettiradi.   Ulug’bek   Buxoro    Jome    masjidini   kengayti
rilib      qayta   qurish    ishlarini   boshlagan,    biroq    u   XVI    asrda   qurib  
bitkaza
di.  
    Temur   davrida    Saroy    Mulk  xonim   Go’ri     Amir   majmuasida   madrasalar
qurilgan.    Ulug’bek    Samarqand ,   Buxoro     va  G’ijduvonda     madrasalar   
bunyod     etirdi.   XV   asrda    madrasa     me’morchiligi    o’zining    uzil-   kesil  
qiyofasiga     ega  bo’ldi.    Madrasa     qurilishi    yagona   tizim    bo’yicha  rejalash
tirilsa     ham,    asosiy   shakillari,    ularning    o’zaro    nisbatlari   va  bezaklariga
ko’ra     har  biri  o’zining    qiyofasiga   ega   edi.  Temuriylarning     ikki   san’at  durdonasi    -  Samarqandagi   Ulug’bek   va  Hirotdagi  -  Gavharshodbegim   mad
rasalari      yagona   tizim  rejasi   bo’yicha   qurilgan   bo’lsa,   bir  -   biridan  farq
qiladi. 
    Temuriylardan     davridan   qolgan   maqbara ,  din   arboblari   va  ruhoniylar
qabrini     o’z    ichiga   oluvchi  to’siq   -   xazira,  avliyolar    qadamjolari,  dahma
alohida   guruhni  tashkil  qiladi.  Samarqandda   Temur    davrida    shayx  Sog’ar
jiy     hilxonasi  -   Ruhobod   maqbarasi    va   temuriylar    hilxonasi  Go’ri  Amir
Shuningdek,  Shohi  Zinda  majmuasida  peshtoqli   maqbaralar   guruhi  quriladi.
Amir  Temur    davrida   ijodiy   izlanishlar    samarasi   dahmalarning   me’moriy
ko’rinishiga     ham   ta’sir    o’tkazadi.  Shohi   Zinda   majmuasida   sakkiz   qirra
li    maqbara    va    hozirgacha   Qozizoda    Rumiy   maqbarasi   kelinayotgan  
(  <<  Sultonning   onasi   uchun   qurilgan   asli   noma’lum  >>  )    maqbara  quri
ladi .  Ulug’bek     Buxoro,  G’ijdivon,   Shahrisabz,     Termiz,    Toshkentda     ham
noyob    obidalar   qurdirgan.    Ammo,  qurulish    miqiyosi     va    bezaklar   bo’yi
cha    Samarqandagi    obidalar   ustunlik  qiladi.  56
  Toshkentda   Zangiota  maqba
rasi     va  Shayhontohur   majmuasi   bo’lib,    Qaldirg’ochbey   XV    asrning    birin
chi    yarmiga   doir  57
  ma’lumotlar  uchraydi.   Temuriylar    davri    me’morchilik
uslublari     o’ziga    xos    uslubda    bo’lib,    bu  binolarning    naqshlari   va   yuqori
qismiga   berilgan    zangori      qismida    berilgan    san’at    asarlari   ham   me’mor
obidalari     tarix     zarvaqlaridan      nom    olganligi    ma’lum.  Temuriylar   davri-
ning     eng    noyob    me’moriy   obidalaridan    bo’lgan    Go’ri   amir    hisoblanib
unda     tarixning    barcha   buyuk    shaxslari   qayd    etilgan.   Me’moriy   obidalar
asosan     tarixni     yoritishda    o’ziga    xos     uslubiy     jarayonlardan    biri   hisob-
lanadi.     Amir    Temur    har    bir   bosib   olgan    joyida    go’zal    va   betakror  
binolarni     barpo     ettirib,    o’zidan   so’ng     binolari    orqali    eslab   turishi   lo-
zimligini    qayd    etib    turar   edi.    Amir    Temur    homiyligi    ostida   ko’plab  
binolar,    shaharlar    minoralar,   davlatlar    gullab  yashnadi .   Bunday    saxovat  pashalik     mamlakat    ravnaqi   uchun   asosiy     manba   sifatida    qayd   etilar   
edi.     Temur  <<  Kuch   adolatdadir    >>    ya’ni    58
 har   bir     qurdirgan   binosida 
o’ziga      xos     ravishda    noyob     binolarning    yuzaga    kelganini   ko’rishimiz 
mumkin.   Temur   davrida    qurilgan    Shirinbeka,   opa,  Bibixonim,  Tuman  opa
____________________
56  
  Amir    Temur   tarixi    va  bosib    o’tgan    yo’li   T  :  1997  B  25-   58  
57     
Temur    tarixi  .  Aliqulov    T  :   1995    B   14-  45 
58  
  Temur   tuzuklari   T:   14-  17  betlar 
   Temur    davrida   ulkan    inshoot    -  Turkiston    shahreida  Ahmad  Yassaviy
maqbarasi    bu    maqbara    musulmon   sharqining   me’moriy   yodgorliklar  
orasida   eng   noyobidir.  
       Qadamjolar   me’morchiligi    ham    o’ziga    xos    tuzulishga   ega  Temur
Buxorada   Chashmayi   Ayub    (  1380  )   yil  qurdiradi.  Shuningdek,   Temur
Shahrisabzda   ziyorat    va  dafn   marosimlari   uchun   <<   Xazira  -  <<  Dor us
siyozat     >>  (  1389-  1400)   xilxonasini    qurdirgan.   O’g’li   Jahongir   vafot 
etgach     Shahrisabzda     maqbara    (  Hazrati  imom  )  qurdirganlar.   Unda  
Samarqand   me’morchiligi     an’analarini    ko’rishimiz     mumkin  .
     Samarqandagi   Ulug’bek    rasadxonasi   me’morchilik   san’atining  noyob
yodgorligidir   .  Rasadxona   diametri  48  -   metrli    aylana   shaklda  bo’lib 
uch    qavatdan   iborat.  
      Temuriylar     davrida    qurilgan    saroylar   ikki   xil   bo’lgan.  Birinchisi ,-  
ma’muriy    -   siyosiy   maqsadda   bo’lib,  qal’a   yoki   shahar   ichida  qurilgan.
Ikkinchisi   shahar   tashqarasidagi   bog’larda   qurilgan   qarorgohlarda  qabul
marosimlari     majlislar    o’tkazilagan    va   hordiq   chiqarilgan.  Shahrisabzdagi
Oqsaroy    gumbazining   diametri   22 – metr    bo’lib,   toq   va    ravoqlari  beqi
yos     bo’lgan.    Temur   va  Ulug’bekning     asosiy    qarorgohi    Samarqandagi
Ko’ksaroy     va  Bo’stonsaroy    deyiladi.   Shuningdek,    shahar   tashqarasida  12-   ta  bog’   va   saroylar    bunyod   etirgan.   
      Ulug’bek    davrida   Samarqandning    Registon    maydoni  shakillandi .  << Ma
Jidi   muqatta ,  >> 210-   gumbazli    Ko’kaldosh   jome    masjidi  qad    ko’tardi.
Shohi   Zindada    ayrim   maqbaralar,    Shahrisabzda    Ko’kgumbaz   masjidi,  
<<  Chilustun  >>  va    <<   CHinixona   >>   saroylari    uning  davrida  qurildi. 
       XV    asrning    ikkinchi   yarmida   Samarqandda   Xo’ja    Ahror   madrasasi 
Ishratxona     maqbarali    bunyod   qilindi.     Temur   davrida   qurilgan    barcha 
Obidalarida    naqqoshlik    va  xattotlik   bilan    birga    tasviriy    lavhalar  ham 
mavjuddir .   Ichki   bino    devorlarda     oq   va  moviy   tabiat   manzaralari   tas
virlanadi .    59
  Movorounnahr     va  Xurosonning   XV   -   asr   me’morchiligi  
haqida    so’z   olib   borar   ekanmiz,    unda    hozirgi   zamon    me’morchilikda
infrastruktura     deb   ataladigan    uyg’unlikka    erishishga    harakat   qilingan
Masalan,   XV  -    asrning  80-    yillarida   Injil   anhori   bo’yida   qurib   bitkazil-
gan     majmuasida    uy-   joylardan     tashqari   madrasa,  xonqoh,   shifoxona,
hammom ,  hovuzlar,   savdo   rastalari     qurilgan    bo’lgan.   Dam   olish   
joylari   bilan   to’ladi.     Bunda     asosan   Amir    Temur   davrining   judayam
bunyodkor       bo’lganligi    va   bu    davrdagi   binolar    baland   qilib    qurulib 
davlatning       gullab     yashnaganligidan      dalolat     beradi.   Amir    Temur   
davrida    arxitektura    ham    o’ziga   xos    uyg’onish    davrini    bosib    o’tgan.
Arxitektura    uslubida    me’morchilik    naqsh     va     rangga    alohida     e’tibor
berilgan ,   binolarning    yangi    turlari    va   kompozitsiyalari    ijod    qilganlar.
     Samarqand     shahrining    eng   noyob    me’moriy    yodgorliklaridan    biri
Amir    Temur   maqbarasidir.   Bu   inshooat   1404-    yilda     Amir    Temur  
ko’rsatmasi     bilan   Kichik    Osiyoga    yurish   vaqtda     ( 1403   -  yilda )  vafot
yetgan     sevimli    nevarasi ,    taxt    vorisi   Muhammad    Sultonga    atab    qu-
rilgan.     Bir    oz   vaqt   o’tgach    1405-    yilning     fevral   oyida    Xitoyga    yu-
rish     qilgan    chog’ida     Amir    temur   vafot   etadi    va   u   ham  shu   yerga dafn     qilinadi.  
       Yuksak       shaharsozlik    usullariga   ega,   me’moriy   dekor    san’atiga
boy     koshinkorlik    ishlari     juda   ham   sifatli,    arka  va   sferik    gumbazlari-
ning     arxitekturaviy     shakl    va   proporsiyalari    uyg’unlashgan   tarixiy   yod-
gorliklarga     serob   Samarqandda   yana   bir   yangi     uslub   -   relyefli  bezak 
qo’llanilgan  .   Bu   usulda    ishlangan    jahondagi    ikkita   asar   ham   shu  
yerdadir    (  Bibixonim     masjidi    va   amir   Temur    maqbarasi   )  
      Maqbaraning    ichki    tomoni    to’rtburchak,  tashqi   ko’rinishi     sakkiz   to  -
monli    prizma    shaklida .     Prizma    ustiga    ko’p  qovurg’ali    gumbazni   ko’-
tarib      turuvchi    silindr   shaklidagi  baraban   o’rnatilgan  .  Binoning     tepa  
qismi     ko’p     qovurg’ali    gumbaz   bilan   yakunlagan.    Uning   usti,  maqbara
devorlari      zangori.    Havo    rang   va   oq   sirli    koshinlar .   Geometrik   shakli
dagi     naqshlar    bilan    bezatilgan.    60
   Maqbaraning    tashqi   devorlariga  
qur’ondan    olingan   ba’zi   suralar   bitilgan.   Maqbaraning    tashqi  tomonini
ustalar    gumbazga   katta  ahamiyat   berganlar.  Gumbaz    ostgi  qismining  
diametri    15-  metr,   balandligi   12-  metr   bo’lib,   64-    qovurg’ali   ishlangan,.
Gumbazning   usti    sir   berilgan   zangori    rangli  koshinlar  bilan   qoplangan. 61
Maqbara   ichining    balandligi    va    bezaklarning    boyligi   kishini   hayratga 
soladi .    Maqbaraning   o’rtasiga    o’rnatilgan   sag’ana  toshlarida   yozuvlar 
bor .   Shular    orasida  Amir   Temur    qabri    ustiga    qo’yilgan   to’q  yashil  rang
li   nefrit    tosh   diqqatga    sazovor.  Amir   Temur   uning     ikki   nabirasi  ( Mu-
hammad    Sulton   va  Ulug’bek  )  (  Shohrux  va  Mironshoh)   va   boshqalarning
sag’analari    marmar   panjara  bilan   o’ralgan. 
    Maqbaraning     sharq    tomonidagi   ravoqning   pastidagi    zinadan   maqbara-
ning     ostgi    qavatidagi    dahmaga   tushiladi  .   Maqbaraning    shifti   12-  gum
baz   qilib   qiya   ishlangan .   Ichki   bezaklari    juda  sodda  62
  ishlangan.  Sag’ana-
lar    yuqorida  qanaday   ishlangan   bo’lsa  bu   yerda   ham   shunday   ishlangan. Uning   noyob  me’morchilik   san’ati    darajasiga   ko’targan.   Maqbara   hajmi-
ning    aniqligi,  tashqi   va  ichki   bezaklarining    boyligi    maqbara   arxitekturasi-
ning   monumental    va  ulug’vorligini     ko’rsatadi,    va  uni    dunyodagi     eng 
_____________________________
59    
Norqulov.  Temuriylar    davri  madaniyati    tarixidan    lavhalar    urganch   -  xorazm   1996
60      
Temur   va  Ulug’bek  davri    tarixi.   T:   Qomuslar   bosh   tahriryati      1996
61      
Mo’minov.  A.  Temurning    O’rta   osiyo da   tutgan  o’rni  T  :  1968
62        
O’ljayeva  .  Amir    Temur    va  temuriylar   davrida   milliy   davlatchilik    T :  fan  2005
noyob     me’moriy   obidalardan   bo’lgan.    Amir  Temur  Movarounnahr   taxti-
ni   egallagan    dastlabki    davrdanoq   bunyodkorlik   ishlariga    katta  e’tibor  be-
radi ,   ya’ni  ,   asosan   shaharlar   tizimida   mustahkam   binolar   yartishga  ki-
rishadi.   Shu    sabali,   u    davlat   tizimini     kuchaytirishdan    tashqari   har bir 
shaharni     himoya    vositalari   bilan  ta’minlash,    karvon    yo’llarida   himoya 
qo’rg’onlarini      yaratish    bo’yicha    juda   katta   hajmdagi   qurulish   ishlarini
amalga     oshirdi.  
       Salatanatning     yirik   shaharlari    Shahrisabz,  Qarshi,   Samarqand, va  Tosh
kentda     mudoofa   devorlari,   mustahkam   darvozaxonalar    barpo  etirdi . 
Karvon    yo’llarida    dunyoda   birinchi    bor   pochta   xizmatiga   inshooat  -  be
katlar     qurdirdi.
         Amir   Temur    Samarqandni  afrosiyobdan    janubda,   mo’g’ullar     davridan
oldingi     tashqi   shahar  o’rnida  shakillantirdi.   1371-   yili   Sohibqironning   buy
rug’I      bilan  maydoning     barcha  joylari  qa’la     devori   bilan   o’rab  olindi .  Va
bu     joy   Hisor  deb  ataldi,     uning   g’arbiy    qismida  ark  qal’a  devori    barpo  
etildi   .  Amir   Temurning  Samarqandagi   qal’asi   poytaxtning     mustahkam  
ma’muriy     markazi  edi.  Amir   Temur    yana   bir     ulkan    sahaharsozlik    va  
me’moriy    g’oyani,    ya’ni    Samarqandni      yer     yuzidagi    eng   katta   va  
go’zal    shaharga   aylantirishdek   maqsadni   amalga    oshirish   uchun     butun  kuch   -  qudratini    ishga  soldi.   Shahar  atrofidagi  maskanlar   esa   o’sha   davr 
mashhur     shaharlariga   monand    yo’dosh     shaharlarga  aylanishini   niyat  qildi
Samarqandning      tevarak   -   atrofida    Qohira,   Damashq,  Bog’dod,   Sultoniya,
Sheroz    nomli    ko’plab    qishloq    maskanlarining    paydo   bo’lishi    bejiz  emas
      Shaharda    Amir    Temur    tomonidan   qurdirilgan   shahar  -  qal’a   qarshisi-
da     Registon   majmuasining   yaratilishiga   asos    solindi.  Amir   temur   jome 
madsjidi    va   uning    qarshisidagi   <<  Qo’sh   inshooat  usulida   qurilgan  ulkan
madrasadan    tashkil    topgan   majmualar   shular  jumlasidandir.   Shahar  me’-
morchilik   qoidalariga  amal  qilingan .   Me’morchilik      qoidalari   asosan    quril
ganligi    haqida   ma’lumotalar    berib   o’tiladi  .   XV   asr   shaharsozligining 
Temur    davri   yo’nalishini   namoyon   etadi.   63
  Me’moriy    ansambillar  juda
ajoyib     qilib    yartilganligi    peshtog’i    g’oyatda   baland   va   ulug’vor  ko’ri
nishga     ega  bo’lgan    inshooatlar    majmuasi    tarzida   qurilgan.   Samar-
qandagi     me’morchilik   ansambillari      bu    shaharsozlik    usuliga   namunali   
misol    bo’la   oladi.  Qadimiy   Afrosiyobning   shahriston   xarobalarida   qolgan 
Temur    davri    me’morchiligining   ya’ni   Hazrati   Xizr   va  Cho’ponota    majmua
lari    Sohibqiron   e’tiboridan   chetda   qolmagan. 64
   Sohibqironning    bunyod-
korlik      faoliyatida     shahar    atrofida    jannatmakon  bog’lar   yaratish   va 
ular    ko’shk-  saroylar   bunyod   etish    sharq     me’morchiligida   65  
 ulkan  
yutuqlarga    erishgani    haqida    ma’lumotlarni   keltirib   o’tadi.   O’sha  davr
me’morchiligining    shoh   asarlari   -   mahobatli   ko’shk   saroylarining   ko’plab
qurulishi    qadimiy    bog’     tuzish   me’morchiligida      yangicha    yo’nalish 
paydo   qildi.   Samarqand    atrofida    qurilgan    Bog’i   Naqsh   jahon ,   Bog’i
Bexisht,    Bog’i    Dilkusho,    Bog’i    Shamol   kabilar   shular   jumlasidadir . 
Me’morchilikda     bog’larni     bezatish    san’atini   yuzaga   keltirar    ekan  bir
necha     bor    ijobiy   samara   berib   ko’proq   monumental    me’morchilikka  
yaqin    ehtiyojlarga    ham  javob   bera      boshladi.   Davlat   miqiyosida   qabul lar    o’tkaziladigan       ma’muriy     shuningdek    maishiy    tadbirlar   o’tkaziladi
gan    saroylar,   bog’lar    bilan   hamo  -   hang   tarzda    bunyod   etilishi     o’z  
navbatida     yangicha    me’moriy    yechimdagi    bog’  -  saroy    turlarini    keyin
chalik  sharq   me’morchilik  san’atida  bir   qator    yutuqlarga    oid   Sohibqiron
___________________________________
63
   Yusupova   D.   Amir    Temurning    jahon   tarixida   Ilmiy    muxarrirlar    T:  Sharq  2001
64     
Ahmedov   A.  Temur    haqida     haqiqat   T:   Kamalak    1992
65    
Fayziyev  T:    Temuriylar   shajarasi      - T  :  yozuvchi   1995-  352  bet 
Temur    me’morchiligida    asosan    sharqona  mentalititga   xos   jarayonlarni
ko’rib    o’tgan.  Amir   Temur    har  bir   inshooatning    bunyod  etirishidan  mu-
boshirlar     va   me’morlarga    amaliy     ko’rsatmalar    berib,  qurulishni  qat’iy 
nazoaratga    olgan.   Bu    borada,    Tuzuklarda    shunday    fikralar   mavjud 
<<  Shaharlarda  masjidlar,   madrasalar,   xonaqohlar    yo’llarda  karvonsaroy
lar     va  daryolar    ustiga    ko’prik   qurmoqqa  buyruq   berdim.   Muhandisalar
me’morlar,  mening   uchun   ulug’vor   imoratlarning   va    men   uchun  o’zim
daraxtlar  o’tqazgan    bog’larning  tarxlarini  chizib   berdim  >>.  Bu   esa  har 
bir    ishning    dastlab  puxta  ishlangan   loyihasi    ishlab   chiqilganidan   dalolat
beradi.    Zamonaviy   O’zbekiston  me’morchiligida   Sohibqiron  dahosi   bilan 
yaratilgan      me’moriy    g’oyalar   mujjassam   bo’lgan   boy   merosdan  oqilona
foydalanish        bugungi   me’mor   va   ustalar   oldidagi    mas’uliyatli  vazifalar –
dan    biri   bo’lib   qoldi.      Amir  Temur   davri    me’morchiligi   ana’analariga  
xos  ravishda     bunyod   etilgan    mustaqillik   inshooatlaridan    Toshkentdagi 
Temuriylar   tarixi   davlat   muzeyi,   Samarqand    yaqinidagi     Imom  al  - Buxoriy
yodgorlik     majmuasi   kabi   binolardagi   me’moriy   yechimlar  bu   vaziafani  ba
jarishga    kirishilganidan    dalolatdir.   Demak,  Sohibqiron    davri   me’morchiligi,
bunyodkorligi,   shaharsozlik   sohasini   ilmiy   va   nazariy   jihatdan    boyitgan 
g’oya   va  usullarini    o’rganishimiz    davrimizning   talabidir.    Ilmiy   tadqiqiy   vazifalardan     yana    biri    Amir   Temur    islohotlariga    oid   so’ngi   izlanishlar
asosida    ularning   asl   vazifalarini   ham   ochib  berishidan  iborat.     Masalan,
Shahrisabzda     Amir   Temur   bobomiz    tavalludining   660-   yiligi  tadbirlari
tarkibida    <<  Dorut  -ut  tilovat  >>  <<  Dorus  -  siyodat  >>  majmualarida 
olib     borilgan  ularning    me’moriy   yechimlariga   oid  fanda  hukm  surib  
kelayotagn  ilmiy  farazlarga  oid   kiritish     imkonini   beradi.  Shuning   uchun 
ham  Temur   davridagi   bunday   chiroyli   obidalar  bilan  faxrlansa  arziydi  
desak   mubolag’a   bo’lmaydi    deyishimiz     mumkin. 
                                        Xulosa 
O’zbekiston     Respublikasi     Prezendenti    Mirziyoyev   Shavkat    Miromonivich
bugungi      o’zbek     milliy     davlatchiligini    bunyod     etishda    ham,  olis  o’t-
mishni    baholashda    ham,    porloq    istiqbolni    belgilashda    ham   Amir  
Temur    siymosi ,    uning   tafakkuri,    siyosati,   boshqaruvdagi    taktika   va  
strategiyasiga     hurmat    bilan    qaraganlar.   Ayni   paytda   Amir   Temur  shaxsi
va    uning   boy    merosini ,   ulkan   maktabini    bugungi    kuning   muqaddas 
darsxonasi      deb    biladi.   Shu    ma’noda   uning   Toshkentda   Amir  Temur 
haykali   ochilishiga   qaratilgan   e’tiborlardan  ham  bilishimiz    mumkin.    Bun-
ga    misol   tariqasida   <<  Temur   Tuzuklari  >>  da   bo’lgan   hurmat   e’tibor 
bilan    ifodalashimiz   mumkin.   
    <<   Vatanimiz    istiqlolini    yanada   mustahkmalash,    uni    himoya   qilish, 
yurtimiz     shon-   shavkatini    yuksaltirish,    adolat,  insof    va  diyonat   hukm-
ron   bo’lgan   erkin   jamiyat    mehnatkash    xalqimizga   munosib     farovon  ha-
yot     qurish     bizning   insoniy   va  fuqorolik   burchimizdir  . 
          Biz    orzu    qilgan    buyuk    davlatni    bunyod   qilish   barchamizdan   mus –
tahkam     iroda,   imon -   e’tiqod,   milliy    g’urur   tuyg’usi,    buyuk   ajdodlarmiz 
dan    meros    qolgan   ma’naviy      an’analarini   davom   etirishimizni   talab   qiladi.    Bilaklarimizda    kuch,    qalblarimizda    kelajakka   ishonch     bo’lmog’I 
shartdir . 
          Mamlakatimizning      markazida ,   qadimiy    va  go’zal   poytaxtimiz  jonajon
Toshkentimiz    o’rtasida   qad    ko’targan    ulug’    bobomiz    siymosi    xalqimizga
faxr     va  g’urur    baxsh    etmog’i   muqararr! 
         Bu   siymo    mard,   tanti ,  halol    va  g’ayratli    xalqimizni    birlashtirishda ,
jipslashtirishda ,   iymon -   oqibatli   bo’lishda,    qudratli    kelajagimizni   qurishda
bizga     yangi  -  yangi    kuch  - quvvat    va  shijoat   bag’ishlaydi>> . 
   Amir     Temurning     tarixiy    xizmati ,     uning   insoniyat    taraqqiyotida   tut-
gan     o’rni    sharq   ijtimoiy  -  siyosiy   jarayonlariga    ta’siri   faqat   shular  bilan
kifoyalanmaydi .   O’zbekiston   tarixida   Amir   Temurning   boshqaruvdagi  takti-
kasi   va  strategiyasi,    milliy   xavfsizlik  va  mudoofa,   adolatli    fuqorolik  jamiya-
tini     takomillashtirish   borasidagi    tajribalari   olamshumul    ahamiyat   kasb  
etgan.   Shuni   alohida  ta’kidlash   joizki,   Amir    Temur    nomi   va   uning  davri
bizning   tariximizdan    butunlay   o’chirib  tashlangan   bir  paytda  Temur   harbiy
maktabi     tajribalari,    taktika  va  strategiyasi    eng   ilg’or   va   rivojlangan    dav-
latlar     va    qurolli    kuchlari    tizimlarida    muhim  bir    qo’llanma  sifatida  
o’rganib    kelindi. 
       Akademik     Bo’riboy   Ahmedovning   fikrlaricha ,  birinchidan,   Sohibqiron 
mamlakatda      kuchayib   ketgan   feodal    tarqoqlikka,    mayda    guruhlarga 
barham    berib,   el  - yurtni     yagona   tig’   ostiga    birlashtira   oldi,   markazlash
gan     yirik    davlatga   asos   soldi.  Natijada   ziroatchilik ,  hunarmandchilik,   
savdo-   sotiq,    fan   va  madaniyat    rivojiga   mustahkam   zamin   yaratildi. 
          Ikiknchidan,   Amir   Temur    bir   qator   xalqlar   va  mmlakatlarning  ozod
bo’lishiga     yordam   berdi.   
         Uchinchidan,   Movarounnahrni   yuksak  dehqonchilik   makoniga , hunar-
mandchilik,    ilm-  fan    va   madaniyat   rivojlangan    ilg’or    mamlakatga   aylantirdi.    
           To’rtinchidan,    Sohibqironning    sa’y   -  harakati    bilan    ko’plab  shahar
va       qishloq   obod   etildi,   Shahrisabz,  Samarqand,    Buxoro,   Turkiston  ,
Toshkent,     singari    shaharlarda     madrasalar ,    karvonsaroylar,   maqbaralar,
bog’lar      va    bozorlar    barpo    etildiki,   bular    o’zbek    milliy    me’morcholigi-
ni       yuksak     mavqeyga     ko’tardi,   uning     maktabiga   asos    soldi. 
           Mustaqillik    davri    tom   ma’noda    Amir   Temurning    qayta   qurilish 
davri        bo’ldi.   U   bobokalonimiz     vasiyatlarining    ro’yobga   chiqayotgani
bilan      qimmatlidir.   Amir    Temurga    munosabat,     uning   tarixiy   xizmatini
munosib     baholash,   va     hurmatini    o’rniga     qo’yish    xususida  gapirar  
ekanmiz ,   bu   masalada   tarixchilarning   o’rni  kattadir.  
         Birinchidan,    Amir    Temur   qadiryati   mustamlakachilik      yillarida  ongu
shuurimizdan       o’chirib        tashlangan.    Milliy     g’ururimizni    qayta    tiklash
millatni      millat ,   davlatni    davlat    qilish    uchun    tafakkur   va    tushunchala-
rimizdagi     parokandalikka   barham   berib,   milliy    zamin   va  milliy   ruh   haqqi
hurmati       uchun    birlashmog’imiz    kerak.    Uning    beqiyos    faoliyati    va  
o’lmas      merosi    xalqimizning    milliy    tuyg’usini,    buyuk   va   jahonshumul  
an’analariga   voris   ekanligini   chuqur   anglashga   xizmat   qiladi. 
           Ikkinchidan,   Xalqimizning     milliy   g’ururini,    milliy    ongini   yuksaltirish
uchun     qariyib  unutilgan   tariximizni    qayta   tiklash   lozim.  Amir   Temur   esa
shu     ko’hna     tarixning     buyuk    cho’qqisidir.   
          Uchinchidan,    Farzandlarimizni,    kelgusi   avlodni   ulug’   ajdodlarimizning
nomi     va   merosi     bilan    faxrlanishga    o’rgatish   ularni  anashu  buyuk   
an’analarining      davomchisi   sifatida   tarbiyalash,   milliy    g’ururni   yuksaltirish
uchun   kerak.   Shu   ma’noda   Sohibqironning    <<  Aziz   avliyolar,   sahobalar
maqbaralarini,    qutlug’      qadamjolarni    ziyorat    etmog’ni    ham    farz,  ham 
qarz      deb    bilur    edim  >> ,  degan    gaplari   bugungi  kunda  yurtimizda  ulug’    ajdodlarga,   olimu  -   fozil  bobolarimizga    munosabatimizning   tarixiy
uyg’unligini     ko’rsatib     turibti.  
           To’rtinchidan ,      Amir  Temur   qadiryati   bizga   demokratik ,   huquqiy, 
qudratli     O’zbekiston   davlatini   barpo   etish   uchun,  <<  O’zbekiston  kela-
jagi     buyuk  davlat   >>   degan  g’oyani   ro’yobga    chiqarish   uchun   kerak. 
Yangi   jamiyat,    yangi   hayot,   yangi  tafakur,    qolaversa,    butun   davlatchilik
asoslarini      qayta    tiklayotgan    bir   paytda   Amir   Temur   o’zbek  xalqiga
tog’dek     tayanch    bo’lib   xizmat   qiladi,   uning   oliyjanob   ishlariga    beqiyos
safarbarlik    ruhi   baxsh  etadi.  
       Beshinchidan,    bu    benazir     qadiryat    mamlakatimizning     jahon  
hamjami
yatidan        munosib    o’rin   egallashi,    kelgusi   avlodlariga    ozod    va   obod  
Vatan    qoldirish    uchun   kerak.  Darhaqiqat,   Amir   Temur   va  temuriylar 
davriga   oid     <<  Kuch -  qudratimizga  shak-   shubhangiz   bo’lsa,   biz   qurgan
binolarga     boq  >>  degan   edi.   Bugun   esa,   Amir  Temurning    quydagi   so’z
lari    bizga  faxr,   iftixor    tuyg’ularini   paydo   qiladi.    Keyingi    yillarda  yuzlab
yangi    binolar,   yo’llar   va  ko’priklar   shifoxona   va  oshxonalar    ko’kram   
maishiy     xizmat   uylari,    millliy   shakl   va   mazmunga  ega    bozorlar   qurilga-
nini    bunga   misol    qilishimiz   mumkin.   Bu  ishlarning    barchasi   <<  Xon  
bo’lsang-da   bog’  yarat,    gado   bo’lsang-da   bog’  yarat ,   bir   kun  mevasini 
tatirsan >>  ,  degan   xalq   maqolini   yodga   soladi.   Keyingi   yillarda  yaratil
gan     bog’  -  rog’lar,   daraxtzorlar,   va   o’rmonlar  bir   necha   ming   gektarni
tashkil    qiladi.   Mamlakatimiz   hududida   joylashgan   o’nlab  aziz   zotlar,  islom
dining    ulkan   ulomolari    boshqa    tarixiy   namoyondalarining   maqbaralari 
qayta    tiklandi,  ta’mirlandi.   Dunyo  xalqlarining   diqqatini  tortadigan  mo’jiza
viy   ziyoratgohlarga    aylantirildi.  
          Eng    avvalo  Sohibqironning  :  Barcha   ishlarimizning   to’qqiz  ulushini
kengash    tadbir   va   mashvarat   qolgan  bir   ulushi  esa   qilich  bilan  bajo keltirdim >>  degan   dono   o’gitlari   bugungi   dunyo   mamlakatlarini   va  ichki
masalarini    hamjihatlik,   oshkora   muzokoralar  yo’li  bilan   hal  etish  tarafdori
sifatida    amalga   oshirilayotgan   faoliyati   o’z  ifodasini  topmoqda.  
       Prezedentining   mamlakat   parlamenti   vazirlar    mahkamasi   yig’ishlari 
Viloyat   kengashlari   sessiyalarda   ishtirok    etishi,    mamlakat   hayotining  
eng     muhim   dolzarb  masalalari   yuzasidan   ochiq   fikr   almashivu   Temurona
demokratiyaning   yangi    shakldagi    ko’rinishidir.  
        Amir  Temurning   <<   chaqoloqlarni    yig’latmangiz,    bollarga  ozor   ber-
mangiz     bu   gunohu    azim   erur.  Bunday  gunohni  Alloh  xush  ko’rmagay >>
Bilim   olish  uchun  barcha  eshiklar   ochiqdir    degan   gaplari   bor. Bugungi
kunda    onalar   va   bolalarga   g’amxo’rlik   ko’rsatish  va  ijtimoiy   muhofaza
qilishni   rivojlantirish   borasidagi  tadbirlari  xalq  ta’limi   va   bolalar  tarbiyasi
ni   isloh   qilish  hamda  xotin  -  qizlar  hayotini  yaxshilash  borasida   olib  bora-
yotgan    ishlari  Sohibqiron   davlat    shajarasining   Amir  Temur   madaniyati
davom    etayotganidan    dalolat   beradi. 
        Ulug’   bobokalonimizning    birgina  <<  Kuch  -  adolatda,  >>  degan  gaplari
bugun     O’zbekistonda   yangi   davlat   qurulishiga   asos   qilib   olindi.  Huqu-
qiy   demokratik   adolatni   davlatni   barpo    etish ,  insonparvar   fuqorolik
jamiyatini     shakillantirish   tamoyillari   avvolo    Amir   Temur   mamlakatdor-
lik    maktabining   ilg’or   jahonshumul   tajribalari    bilan  uyg’unlashgan  mahsu
lidir.   Amir   Temurning   O’zbek   davlatchiligi    tarixi    uning     rivojlanish   tamo-
yillariga    qaraydigan  bo’lsak,   uning    qanchalik    mahoratli    sarkarda   dono 
hukmdor   sifatida   bilib   olishimiz   mumkin.   Mustaqillik    yillarida   O’zbekiston
olimlarining     samarali    tadqiqotlari   natijasida    milliy   tariximizning    ilgari   
noma’lum    bo’lgan     sahifalari   ochildi.  Tarixiy     o’tmishimizning    ko’p   jihatla
ri     kashf      etildi. 
                     Foydalanilgan    adabiyotlar   ro’yhati :
1.   Karimov.  I.A  <<   Tarixiy   xotirasiz    kelajak   yo’q  >> . T:<<  Sharq>>1998
2.   Amir   Temur   Ko’ragoniy.   Zafar    yo’li.   T:   <<  Nur >> 1992
3. Amir   Temur     o’g’itlari.    T:  <<  Navro’z  >>  1992. 
4. Ahmedov   A.    Sohibqiron    Temur    hayoti   va    ijtimoiy  - siyosiy  faoliyati
5. Ibn   Arabshoh  .   Amir   Temur    tarixi   . Ikki   jildlik.   T:   <<  Mehnat >> 
1992.
6. Mo’minov   I.   Amir    Temurning    O’rta    Osiyo    tarixida   tutgan   o’rni  va
roli  T:  <<  Fan  >> 1998
7. Boboyev  H.  B.  Amir  Temur   va   temuriylar   saltanati   -  T:  Kamalak  ,  
1996.
8. Bo’riyev.   Temuriylar    davri    manbalari.  T:  <<  Fan  >>  2001
9. Dadaboyev.    H.  Amir   Temurning   harbiy    mahorati. -  T:  1996.
10.  Ziyoyev  .  Buyuk   Amir   Temur  Saltanati   va   uning    taqdiri – T: 2008
11.   Azamat   Ziyo   o’zbek   davlatchiligi   tarixi   - T:  <<  Sharq>> -2000
12. Shamsutddinov   Vatan   tarixi  T:-  1996
13. Muhammadjonov.   A.  Temur  va  Temuriylar   saltanati .  Tarixiy   ocherk 
T:1996
14. Norqulov.   N.  Temuriylar    davri   madaniyati  tarixidan   lavhalar.  Xorazm-
1996
15. Pugachenkova   Temur  davri  o’ziga   xos  xususiyatlari.  T:  1996
16. To’xtayev.   Temur   va   temuriylar   davri    tangalari.  T:<<  Fan  >> 1992 17.   Uvatov.   Sohibqiron  arab    muarrixlari   nigohida   - T:   <<  Sharq>> -1996
18.   O’zbek   davlatchiligi   ocherklari.  D.  Olimova.   T :  <<  Sharq>>- 2001
19.   O’ljayeva.  SH.  M.  Amir   Temur  va   temuriylar    tarixida    milliy   
davlatchilikning     rivojlanishi  T:   << Fan  >> 2005
20.   Xojixonov.  Temuriylar   madaniyati    va  ma’naviyati .  Sam.   
So’g’diyona ,1996
21.   Fayziyev.  T. Temuriylar   shajarasi.  T:  1995-352-  bet.
22.    Habibullayev.  A.  Amir   Temur   va   Ibn  Xaldun.  T:  2004
23.    Xolbekov.  M.  Amir   Temurning   yozishmalari.   Sam.  Meros  :1996
24.     Ahmedov. A. Amir   Temur    haqida   haqiqat : Somon  yo’li – T: 
Kamalak,1992
25.     M.  Xayrullayev.  A.  O’rinboyev.  O.  Bo’riyev.  -  Amir   Temur   
O’zbekiston   tarixida  :  T;   <<  Sharq  >> - 2001
26.    Hamdam.  Sodiqov.   Amir  Temur  saltanatida    xavfsizlik    xizmati.   
27.    Bo’riboy.   Ahmedov.    Amir    Temurni    yod   etib.  
28.     A.   Temur.   <<  Temur    Tuzuklari  >>  15- 85-63   betlar
29.      J.   yaxshilikov.  Sh.  Ahadov.   Temuriylar    ma’naviyati.  T:   1999
30.     B.  Ahmedov.   A.  aminov  <<   Temur  tuzuklari  >>   T:  2007
31.     Amir  Temur  o’g’itlari.   T:  Cho’lpon   - 1992
32.     Amir   temur   va  temuriylar    davrida   san’at  . T: 1996
33.     Ibn   Arabshoh.   Amir   Temur    tarixi   1-2 – jildlar.   T;  Mehnat  - 1992 34.      Karimov.  I. A.  Amir    Temur   faxrimiz,   g’ururimiz,  T:   
O’zbekiston ;1996
35.     Temur   tuzuklari  <<  Hilol   mediya  >> -  2018
36.      M.  Sherov.  B.  Xaitov.  Amir   Temur   tuzuklariga   harbiy  -  siyosiy  
sharh   chirchiq ; 2021
37.    M.  Rahimov.  A.   Zamonov.   O’zbekiston   tarixi  :  T:  Fan  - 2019
38.      Sharafiddin   ali   Yazdiy   <<  Zafarnoma>>   asari.
39.    Nizomiddin   <<  Zafarnoma>>  .

O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni . KIRISH …………………………………………………………………………………………..3 I BOB A.Temur va Temuriylar davlati tarixiga oid manbalar. 1.1 Amir Temur tomonidan markazlashgan davlat va buyuk saltanatning tashkil etilishi………………………………………………………………..8 1.2 << Temur tuzuklari>> muhim tarixiy manba sifatida yoritilishi……………………………………………………………………………………………...14 1.3 A. Temur va Temuriylar davrida harbiy yurishlar va islohotlar………………………………………………………………………………………………17 II BOB Temuriylar renessansining tashkil topishi va asoslari . 2.1 A. Temur va Temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyoti …………27 2.2 Temuriylar davrida badiiy adabiyot ravnaqi ……………………..34 2.3 Temuriylar davrida me’morchilik ……………………………………………43 III BOB Xulosa……………………………………………………………………………..54 Foydalangan va manba adabiyotlar ro’yhati………………………60

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik sharofati bilan tariximizning ko’pdan-ko’p sahifalari, eng avvalo, Amir Temurning O’zbekiston tarixida tutgan o’rni haqida Yurtboshimiz Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, <<Buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, fuqorolik ongini shakllantirmoqda>> 1 . Bobokalonimiz Amir Temur O’zbekiston tarixida kam uchraydigan buyuk davlat arbobi edi. XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asr boshida Movarounnahrda milliy birlikni yuzaga keltirgan mustaqil davlatga hamda temuriylar uyg’onish davriga asos solgan. O’rta asr madaniyati, ilm-fani, san’ati taraqqiyotiga bebaho hissa qo’shgan , uning benazir homiysi bo’lib tanilgan bu ulug’ zitning muborak nomi har turli mafkuraviy ta’sirotlarga, kamsitilgan va adolatsiz baholarga qaramay, asrlar osha avlodlarning faxri va iftixori bo’lib keldi. 1996-yil mamlakatimizda Amir Temur yili sifatida keng nishonlandi. Buning ta’siri ostida Temuriylarning O’zbekiston tarixida tutgan o’rni va uning dolzarb masalar bilan chambarchars bog’liqligi haqida bir qator masalalar ko’rib chiqildi. O’zbekiston tarixi va Temuriylar davlatida ilm-fan, badiiy adabiyot , davlat boshqaruv tizimi harbiy islohotlar va me’morchilik tizimi haqida bir qator omillarni keltirib o’tilgan edi. << Amir Temur va temuriylar >> mavzusida nemis va o’zbek olimlari ishtirokida xalqaro ilmiy << Biz o’zbeklarni ulug’, bunyodkor xalq deb dunyoga tarannum etyapmiz va aslida ham shunday,- deb ta’kidlaydi Sh. Mirziyoyev YUNESKOning Parijdagi qarorgohida so’zlagan nutqlarida ta’kidlab o’tdilarki, ijodkor, shaxs bo’lganini fan, madaniyatga homiylik qilib, O’zbekiston tarixi sivilizatsiyasi taraqqiyotiga beqiyos hissa qo’shganini olam ahliga bildirish edi… 3 ____________________________________ 1 И . Каримов . Узбекистон XXI аср бусагасида : хафсисликка тахдид баркарорлик шартлари ва тарракиет кафолатлари . Т ., << Узбекистон >> 1997, - Б . 140 2 Жураев Т . A мир Темур дахосининг тантанаси << Олти аср адолати >> Т ., << Узбекистон >>, 1998, - Б .94-95

Vatanimiz tarixida uyg’onish davrining ikkinchi bosqichi Amir Temur va Temuriylar davriga to’g’ri keladi. Bu davrda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti bilaning uning biirgalikda uning ma’naviy - madaniy hayotining ham gurkirab rivojlanishiga, ilm-fan adabiyot, va san’at sohalarining o’sishiga bu soha olimlarining iste’dodli va ijodining kamol topishiga qulay shart- sharoitlar yaratildi. Bu o’rinda Amir Temur , Shohrux Mirzo, Ulug’bek, Boysunqur Mirzo, Sulton Husayn, kabi ulug’ siymolarning shaxsiy ibrati tahsinga loyiqdir. Shu bois ham Amir Temur davri madaniy hayot tarixini taqdid qilish tarixshunosligimizdagi dolzarb masalalardan biridir. Mana shundan kelib chiqib mazkur bitikuruv malakaviy ishimizda bu masalani yoritishini asosiy maqsad qilib oldik. Bituruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari . Mavzuning dolzarbligidan kelib chiqib, A. Temur va temuriylar davrida madaniy hayot tarixini milliy istiqlol mafkurasi, milliy g’oya ruhida tahlil qilish va nzariy xulosalar chiqarish taqdiqot maqsadini tashkil qiladi. Shu maqsadan kelib chiqib, tadqiqotga quyidagi vazifalar qo’yildi: - Amir Temur shaxsi va nasabiga doir ma’lumotlarni berish - Markazlashgan Amir Temur davlatining tashkil topishi jarayonini yoritish; - Amir Temur va Temuriylar davridagi madaniy hayot rivojini ochib berish - Amir Temur va temuriylar davrida ilm-fan taraqqiyoti va unga ta’sir o’tkazgan omillarni yoritib berish; - Temuriylar davri badiiy adabiyoti taraqqiyotini va bu davrda ijod qilgan olimu fuzalolar ilmiy merosini o’rganish - Temuriylar davrining 5 o’zgacha o’ziga xos jihatlari va buning o’zbekiston tarixida ajralmas qism sifatida ko’rib o’tilishi _____________________________________________ 4 I. Karimov . << Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q>> Toshkent << Sharq >> 1998, -B 15 5 Temur davlati tarixi B. Ahmedov T : 1998 b 126 -158 betlar

Mavzuning o’rganilish darajasi . Mustaqillik sharofati bilan O’zbekiston tarixida Amir Temur va temuriylar davlatining tutgan o’rni mavzusida shu paytga qadar bizlarga noma’lum bo’lgan tarixiy- ilmiy hamda badiiy asarlar, monografiyalar, risolalarni endilikda o’rganish imkoniga ega bo’ldik. Turli davrlarda yozilgan bu tadqiqotlarni biz bir xil tarzda qabul qila olmaymiz . shu bois ham biz ularni shartli ravishda bir necha guruhlarga bo’lib o’rganamiz. Birinchi guruhga o’z davrining tarixnavislik an’analariga rioya qilgan holatda yozilgan solnomalar mualliflari Nizomiddin Shomiy ( << Zafarnoma >>), G’iyosiddin Ali ( Temurning Hindistonga yurishi kundaligi ) Hofiz- Abru (<<Zubdat ut-tavorix >> - ya’ni <<Tarixlar sarasi>> , Abdurazzoq Samarqandiy (<< Matla us - Sa’dayn>> , Mirxond ( << Ravzat us -safo>>) , Xondamir (<<Xabib as -siyar>>), Muinidzin Notanziy (<< Muntaxab ut - tavorix -ya’ni – tarixlar saylanmasi) singari mahalliy tarixchi olimlarni kirgizisak bo’ladi. Bu Tarixchilar bevosita Amir Temur davrida yashab ijod etgan bo’lib, sodir bo’lgan tarixiy voqealarni o’z ko’zlarini bilan ko’rganlar, o’zlari ham ishtirok etganlar. Ikkinchi guruhga mansub mualliflar, bu turli -tuman mamlakat olimlari, adiblari bo’lib, ular Temur va uning avlodlari davrida yashab ijod etganlar. Ibn Arabshoh 6 Rui Gonsalesde Klavixo 7 va XVI asrdan to bugungi kungacha ijod qilib kelayotgan ijodkorlar bor. Forest (1543), Perodino (1553 ), Meksiya (1564), ning << Buyuk Temur kitobi >>, Silvestr De Sasi, Sharida, Elayes- Fermor, Mignapelli, Feridunbey va boshqalarning sohibqironga atab yozgan asarlari . Keyingi yillarda farang olimlari Lyusen Keren 8 , Jan Pol Ru, V. Furniyo ( Samarqand -1400-1500Temurlan poytaxti ; imperiya va uyg’onish yuragi. 1995) F. Bressand ( << Mo’jizakor Samarqand >>), amerikalik sharqshunoslar Betritsa Farbes Mane 9 , Jon Vuds va nemis olimi Genri Ryomerning asarlarida ham Amir Temur davlati va uning ichki siyosati doir ma’lumotlar berib o’tilgan. ______________________________________ 6 Ibn Arabshoh . << Amir Temur tarixi >>, ( Temur tarixida taqdir ajobiyotlari) T: Mehnat , 1991-1992. 7 Rui Gonsales de Klavixo << Samarqandga Temur saroyiga sayohat>> kundaligi ( 1403-1406) T: Adolat. 1998

8 L. Kren. << Temurlan yohud Temur xoqon salatanati Parij 1978: Muallif Temurlan davrida Samarqand yo’li . 1990 Uchinchi guruhga oid mualliflar, bu Rossiya mustamlakachiligi davrida ijod qilgan tarixchi olimlardan hisoblanar edilar. XIX asr birinchi yarmida Peterburgda xizmat qilgan fransuz olimlari M.SHarmua 9 , Moskva professori T.N.granovskiy (1813-1855) 10 kabi olimlar asarlarida Temurning istilochilik yurishlarining shafqatsizligini, shu bilan bir qatorda uning sarkarda va harbiy boshliq sifatidagi talantini jang vaqtida qo’shinlarni boshqarish sa’natining ustasi ekanligini tan oladilar. Temur istilochilik yurishlarining asosida << ma’lum bir iqtisoduy reja>> bor, ya’ni Yevropa- osiyo savdosiga karvon yo’llari ustidan to’liq nazorat o’rnatganligi haqida bir qator fikrlar yotar edi. Umuman Amir Temur va uning saltanati tarixiga qiziqish O’zbekiston tarixda va tarixnavisligida o’chmas iz qoldirgan desak bo’ladi. Sharq tillarida 900-ga yaqin bo’lsa, Yevropa tillarida 500-dan ziyod , tadqiqotlar namoyon bo’lar edi desak bo’ladi. Ulardan 300- dan ortiqrog’iga bag’ishlangan dastlabki ilmiy ko’rsatkich yaratildi 11 . O’zbekiston tarixida Temuriylar davlatining tutgan o’rni ijtimoiy -iqtisodiy - siyosiy jihatlarini o’z ichiga olgan holatda boyib borar edi. Temuriylar davlatining o’zbek davlatchiligidagi o’z o’rni tizimlari mamlakatdagi ichki va tashqi aloqalari haqida bir qator fikrlarni keltirib o’tishimiz joyimiz hisoblanadi. Amir Temur va Temuriylar tarafidan yozilgan ko’plab, asl va noyob asarlar ,o’rta asarlar yozma manbalari Sohibqiron davri haqida ayniqsa ichki siyosatiga doir ma’lumorlarni keltirib o’tar edi. Istiqlol yillarida buyuk amir Temur va uning saltanati tarixini o’rganishga doir ulkan ishlar amalga oshirildi. Amir Temur merosini o’rganishga doir bir qator adabiyotlar mavjud sanaladi . O’zbekiston tarixida Amir Temurning << Kuch _adolatdadir>> kabi so’zlari hali -hanuzgacha vatanparlik tuyg’usuni inson ongida payvand qila olar edi. Temur davlati o’zining harbiy jihatdan kuchli davlat ekanligi kuchli harbiy tayyorgarlil tashqi alioqa munosabatlarining kuchliligi o’ziga xoslik kabi jaroylar bilan bog’lab o’tiladi. Temur tarixi va uning dolzarblik jihatidan o’rganish tamoyillari bilan bir qator masalalarni bog’lab qiyoslab t akomillashtirib keladi. __________________________________________ 9 Mans Beatrise Fordes. The rise and rule of Tamerlan.- Gambridge, 1989, 228 p.1 Introduction.