logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari

O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

194.435546875 KB
Ko'chirib olish
O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari REJA: Kirish.BIM ning umumiy tavsifi……………………………………………………. I.BOB. Pragmalingvistika va so‘z turkumlarining lingvopragmatik tatqiqi…………………………………………………………………………………. 1.1. Jahon va o‘zbek tilshunosligida so‘z turkumlarining lingvopragmatik tadqiqi…………………………………………………………………………………. 1.2.So‘z turkumlarining lingvopragmatik xususiyatlari……………………............ II.BOB.Olmosh so‘z turkumi va uning lingvistik xususiyatlari……………………. 2.1.Olmosh so‘z turkumining grammatik xususiyatlar…………………………….. 2.2.Olmoshlarning funksional - stilistik xususiyatlari………………………………. III.BOB. O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari…………… 3.1.Kishilik olmoshlarining deyktik xususiyatlari…………………………………. 3.2.O‘zlik va ko‘rsatish olmoshining lingvopragmatik xususiyatlari……………… 3.3.Gumon, so‘roq, belgilash, bo‘lishsizlik olmoshlarining lingvopragmatik talqini …………………………………………………………………………………. Xulosa…………………………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………………………….. Kirish. O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari. Mavzuning dolbzarbligi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Miromonovich ham “Ulug‘ allomalarimiz o‘zlarining olamshumul kashfiyot va ixtirolarini sizning yoshingizda ayni kuchga to‘lgan navqiron chog‘larida amalga oshirganlar.Siz ham buyuk ajdodlardan ibrat olib,hayotga mo‘jizalar yaratishga astaydil intilishingiz kerak” 1 -deya ta’kidlaganidek yosh avlod tarbiyasida,ta’lim sohasida yangi islohotni amalga oshirishda yangicha yondoshuv va motivatsiya yoshlarga turtki bo‘ladi. O‘zbek tilimiz shakllanar ekan o‘z taraqqiyot yo‘lini ham bosib o‘tadi.Shu jumladan inson shaxsini kamol topishi tafakkurini shakllantirish va rivojlantirishda tafakkur mahsulini nutq vositasida ifodalash salohiyatini egallashida asosiy vosita bo‘lmish ona tili ta’limi maktabda yetakchi . o‘quv fanlaridan biri sanaladi.Bu har bir millatni o‘z tilini mavjudligi, qolaversa tilning turli ma’no mazmun tamonlari mavjud. Umuman olganda, ona tili xalq tafakkurini o‘stiradi, shakllantiradi, rivojlantirib, boradi va millat tilida namoyon bo‘ladi. Ta’lim bo‘yicha ona tili fani o‘zbek tilshunosligi bo‘limi “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fani orqali morfologiya bo‘limini o‘rganib so‘z turkumlarini tahlil qilib boramiz. 2 So‘z turkumlaridan olmosh so‘z turkumiga alohida e’tibor yaratsak olmosh . so‘z turkumining shakllanishi, qo‘llanilishi, qolaversa qaysi so‘z turkumi o‘rnida ishlatilishiga qarab ma’noli jihatlari o‘rganiladi.Ammo uning ayrim . xususiyatli jihatlari mavjudligi, uni biz lingvopragmatik jihatidan o‘rganishimiz zarur.Buni esa misollar orqali tahlil etishimiz . o‘zbek tilshunosligida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatini o‘rganish . mavzuni dolzarbligini belgilaydi 3 . Muammoning o‘rganilganligi darajasi: so‘z turkumlarining o‘rganilishi tilning muhim elementi hisoblanadigan so‘zning lingvistik tabiati shakl va ma’no xususiyati uning nutqiy jarayondagi o‘rni qadim zamondan tadqiqotchilarni diqqatini tortib kelmoqda. So‘zlarning inson, narsa-hodisa, belgi-xususiyat, harakat-holat singarilarni ifodalashdagi o‘ziga xos jihatlarini belgilash maqsadida ularni muayyan guruhga 1 Maqola.Yangi O‘zbekiston.Hukumat.25-dekabr 2020. 2 G.Umarova .Ta’lim bosqichlarida olmosh so‘z turkumining o‘qitilishi.Malakaviy bitiruv ishi.Toshkent.2018. 3 М.Хакимов.Узбек прагмалингвистика асослари.Тошкент.2013. ajratishda tilshunoslar o‘z tajribalari asosida o‘rganib boradi. Jumladan, olmosh so‘z turkumi masalasida yoritilgan . ilmiy manbalarni 3 guruhga bo‘lib o‘rganishimiz maqsadga muvofiq. 1.Olmosh so‘z turkumi haqida tarixiy nuqtai nazardan o‘rganilgan asarlar mavjud.Jumladan, G‘.Abdurahmonov va Sh.Shukurovning “O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi”, J.Hamdamovning “O‘zbek tili tarixi II qism. Tarixiy morfologiya. Birinchi bo‘lim” . kabi asarlarda H.Ne’matovning ayrim ishlarida tadqiqot obyekti bo‘lgani bilan bir qatorda bu ilmiy ish o‘zining tegishli ilmiy-nazariy bahosini olgan. 2.Hozirgi o‘zbek adabiy tilida olmoshlar bo‘yicha maxsus tadqiqot ishlarini olib borgan tilshunoslar mavjud. X.Komilovaning “O‘zbek tillida son va olmosh” asari I.Suyarovning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida olmosh” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasi bo‘lib, bu ilmiy ishlar tilshunoslik fanining rivojlanishi uchun zamin bo‘ldi. 4 3.Olmoshlarning ayrim turlarining stilistik xususiyatlari bo‘yicha fikr bildirgan olimlarimizdan R.Qo‘ng‘irov, S.Karimov, B.Isabekov. T.Akramov, N.Pozilova, O.Yusupovalar o‘z maqola va tadqiqot ishlarida olmoshlarning ma’no- mazmun kasb etuvchi xususiyatini o‘rganib, ochib berishga harakat qilgan.Shu bilan birga Pragmatika sohasi bo‘yicha . ish olib borgan o‘zbek tilshunoslari M.Hakimov, A.Mamajonov, Sh.Safarovlar o‘z tadqiqot . ishlarini olib borgan. Ammo olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlarini o‘rganish uchun yosh tilshunoslar tadqiqot ishlarini olib borishi zarur. Dissertatsiyaning ilmiy tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi .Tadqiqot Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat Universiteti Filologiya fakulteti Lingvistika yo‘nalishiga mo‘ljallangan. O‘zbek tilshunosligi kafedrasi Lingvopragmatika sohasi bo‘yicha o‘rganayotgan ishlar . muammosini tarkibiy qismi bo‘lib,Mavzu va tadqiq yo‘nalishlari . filologiya fakulteti va universitet Ilmiy kengashlaridan tasdiqlangan hamda universitetning ilmiy ishlar rejasiga kiritilgan. 4 Hozirgi o ‘ zbek adabiy tili .( Morfologiya ) O ‘ quv uslubiy majmua . Samarqand .2022. Tadqiqotning maqsadi. Tadqiqotni bosh vazifasi sifatida o‘zbek tilshunosligida Morfologiya so‘z turkumlari bo‘limi mavjud bo‘lib,bu bo‘lim hozirgi o‘zbek adabiy tili fanida o‘rganiladi. Bu fan tarkibida balki, nutqiy . muloqotda olmosh so‘z turkumi mavjud bo‘lib bu so‘z turkumi boshqa so‘z turkumi o‘rnida qo‘llanilib keladi.Olmoshlarning nutq jarayonida qo‘llaganimizda qanday ma’no mazmun ifodalashi ,so‘z turkumini o‘zbek tilida lingvopragmatik xususiyatini ochib berishdan iborat. Tatqiqotning vazifasi. Tadqiqotning bosh vazifasi shu maqsadni amalga oshirish jarayonida dissertatsiya ishida qo‘yidagi vazifalarni bajarish ko‘zga tutiladi: - pragmatika sohasining so‘z turkumlarini o‘rganilishga bag‘ishlangan asosiy kuzatishlarga munosabat bildirish; - mavzuga aloqador ayrim atamalarning izohiga aniqlik kiritib, fikr bildirish; - jahon va o‘zbek tilshunosligida so‘z turkumlarining lingvopragmatik tadqiqini yoritish; - olmosh so‘z turkumining lingvistik xususiyatini o‘rganish: -Olmosh so‘z turkumiming grammatik xususiyatini ochib berish,o‘zaro almashinish jarayonida amal qiladigan kommunikativ . nutqiy omillarni yoritish; - olmoshlarning o‘zbek tili funksional-stlistik tizimidagi o‘rnini belgilash,bunda so‘zlashuv va yozma nutqdagi funksional chegaralanishlar stilistik xoslanish jihatlariga e’tibor qaratish; - o‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatikasini o‘rganish; - kishilik va o‘zlik olmoshlarining lingvopragmatikasini ochib berish,va misollar orqali yoritish; - ko‘rsatish olmoshining deyktik belgilarini o‘rganish - barcha olmoshlarning pragmatik xususiyatini yoritish; Tadqiqotning obyekti va predmeti. O‘zbek tilshunosligi elektron matnlar fondida to‘plangan O‘zbekiston Respublikasi Prezident farmonlari va qarorlari,ilmiy uslubda yozilgan ayrim monografiya,darslik o‘quv qo‘llanmalari,internet saytida joylashgan ilmiy tadqiqot ishlari,jurnallarda chop etilgan ilmiy maqolalar,shu jumladan,qo‘yidagi T.Malik, O.Yoqubov,E. A’zam, N. Eshonqul, M.Yusuf, T.Sodiqova,O‘.Hoshimov singari taniqli o‘zbek adiblarining asarlari,qolaversa, so‘zlashuv uslubida olingan misollar tadqiqot uchun manba va material vazifasini o‘tadi. 5 Tadqiqot metodlari .Tadqiqotning metodologik asosi so‘zlarning ma’nolarini o‘rganish tahlil etish hisoblanadi, shuning uchun asosiy qiyosiy tahlil metodidan foydalanildi, semantik-uslubiy, matniy, leksikografik hamda statistik metodlardan foydalanildi. Ushbu metodlarni qo‘llash, internet materiallarni to‘plash, saralash, misollarni tanlash va tegishli guruhlarga ajratish jarayonida kompyuter texnikasiga, uning matnni leksikografik qayta ishlashga mo‘ljallangan dasturlarga murojaat qilindi. Shuningdek, R.Qo‘ngirov, S.Karimov, Sh.Safarov, A.Mamajonov, A.Pardayev, O.Yusupova, G.Umarova va boshqalarning shu yo‘nalishda olib borgan kuzatishlardagi nazariy qarashlari va tatqiq metodlariga ham tayanildi 6 . Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar: - o‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatga ega ekanligi; - ushbu lingvopragmatik xususiyatning namoyon bo‘lishi bevosita nutqiy vaziyatga bog‘liqligi va olmosh so‘z turkumining qo‘llanishida amalga oshiriladigan maqsad,uni adresat adresantga nutqiy muloqot orqali yetkazganda fikriy tushunchasining mohiyati, salmoqli o‘rin tutishi; - muayyan olmosh turkumidagi so‘zning variantlariga ega bo‘lishi hamda o‘zaro, boshqa til birliklari bilan mmunosabatga kirishishi,ularda emotsional va ekspressivlik xususiyatlari namoyon bo‘lishida asosiy imkoniyatlardan biri hisoblanishi; - olmosh so‘z turkumining jumlalarda qo‘llanganda faollik jihati,pragmatik xususiyatini amaliyotdagi o‘rni,ma’no-mazmun doirasida ishlatilishi; -olmoshlarni nutqiy jarayonda namoyon bo‘ladigan lingvistik imkoniyatlari,ularning amaliyotda muloqot jarayonidagi stilistik salohiyat omili ekanligi. 5 http//library.ziyonet.uz 6 Umarova G.Talim bosqichlarida olmosh so‘z turkumining o‘rganilishi.Malakavi bitiruv ishi.Toshkent.2018. Ishning ilmiy yangiligi . Ishda ilk bor o‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlarini yoritib berish mavzu qilib berildi. Bu ilmiy ishda olmosh so‘z turkumining qo‘llanilishi, lingvistik tuzilishi, ma’no-mazmun kasb etadigan jihatlari, pragmatika sohasida so‘z turkumlarini o‘rganilishi, g‘arb tilshunosligida so‘z turkumlarining pragmatik xususiyatlarini ochib berishdan iborat. Shu jihatlarni ochib berish uchun jahon tilshunosligida pragmatik sohasida so‘z turkumlarini o‘rgangan olimlarning ishlari o‘rganildi.Ilmiy ishda so‘z turkumlarining pragmatik jihatlari yoritildi. Olmosh so‘z turkumlarining boshqa birliklar bilan o‘zaro aloqasi,stilistik ottenkalarda kelishi o‘rganildi. O‘zbek tilshunosligida olmosh so‘z turkumining lingvopragmatik xususiyatlarini ochib berish asosan ilmiy ishning yangiligidir. Mazkur tatqiqot natijasida o‘zbek tilida olmoshlarning nutq jarayonida tutgan o‘rni,ahamiyati,o‘ziga xos lingvopragmatik xususiyatlari haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish, bu borada muayyan ilmiy xulosalarga kelish hamda bu xulosalardan amalda foydalanishga sharoit yaratildi. Tadqiqot natijalarning ilmiy va amaliy ahamiyati. O‘zbek tilshunosligida olmoshlarning alohida turkum sifatida qarashga sabab bo‘lgan va bunda ularning asosan leksik-grammatik, fuksional-stilistik jihatlari inobatga olingan nazariy fikrlar ushbu so‘z . turkumining lingvopragmatik xususiyatlari atroflicha tahlil etilgan, o‘rganilgan, yangicha munosabatlar hamda xulosalar bilan to‘ldirilgan. Bu bilan olmoshlarga xos bo‘lgan nutqiy imkoniyatlar va ularning tahlili ilmiy asosga qo‘yildi. Tatqiqot natijalaridan oliy o‘quv yurtlari filologik ta’lim yo‘nalishida nazarda tutilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili’’, “Pragmalingvistika’’, “O‘zbek tili stilistikasi’’, “O‘zbek nutqi madaniyati’’ fanlarini o‘qitishda, o‘zbek tili morfologiyasi va pragmalingvistikasiga oid . tanlov fanlarni tashkil etishda, so‘z turkumlarining pragmatik tahliliga oid ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalanish mumkin. Dissertatsiyada keltirilgan til materiali izohli va boshqa filolog tatqiqotchilar uchun manba vazifasini ham o‘tay oladi. Tatqiqot natijalarni amaliyotga joriy qilinishi . Ilmiy ish Sharof Rashidov nomidagi SamDU o‘zbek filologiya fa’kulteti lingvistik yo‘nalishi “Tilshunoslik’’ kafedrasi yig‘ilishida muhokama qilinib, himoyaga tavsiya etildi. Tadqiqot natijalaridan barcha filologiya yo‘nalishidagi tadqiqotchilar, bakalavrlar va magistlarga, “Pragmalingvistika” va “Matnning lingvistik tahlili”, “Lingvokulturologiya” hamda tanlov fanlari bo‘yicha o‘qilayotgan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlar jarayonida samara foydalanish mumkin. 7 Ishning tuzilishi va hajmi . Bitiruv malakaviy ishi uch bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan . adabiyotlar ro‘yxati, ilmiy ishda qo‘llangan terminlar ya’ni glossoriy va ilovalardan iborat. 7 O.Yusupova.O‘zbek tilida olmoshlarning funksional-stilistik xususiyatlari.Sam.2008. I.BOB.Pragmalingvistika va so‘z turkumlarining lingvopragmatik tatqiqi . 1.1. Jahon va o‘zbek tilshunosligida so‘z turkumlarining lingvopragmatik tadqiqi. Insonning o‘z fikriy ifodasi, mulohazasi, obyektiv olamdagi barcha ijtimoiy xatti-harakatlari uning nutqiy faoliyatida o‘z ifodasini topadi. Shuning uchun inson nutqini o‘rganish, ong ostidagi fikrini, uning ma’naviy olami bilan tanishish imkonini beradi. Pragmatika tilshunoslik fanining innovatsion nazariy va amaliy tarmog‘idir. U insonning ijtimoiy faoliyatini o‘zida aks ettiruvchi lisoniy, nutqiy jarayon, nutq ishtirokchilariga xos aloqaga xos niyat nutqiy vaziyatning ta’siri bilan aloqador masalalar va jihatlarni o‘rganadi. Pragmatika” – yunonchada . “ish”, “harakat” degan ma’nolarni anglatib, nutqdagi til birliklarining vazifadoshligini o‘rganuvchi ishoraviy belgi, shu asosda semiotika va tilshunoslikning sohasidir. Chunki belgilar tuzulmasini va lingvistik belgi vazifalari haqidagi g‘oyalar o‘rtaga tashlanib,semiotika haqida asosiy fikriy tushunchalar va g‘oya o‘rganildi, yosh tilshunos olimlar tomonidan aniqlanadi. Semantika, sintaktika, va pragmatika o‘rtasidagi o‘zaro farqlar ko‘rsatiladi. 8 Pragmatika termini 19- asrning 30-yillarida Ch.Morris tomonidan u . ilmiy semiotikani, sintaktika, semantika, pragmatika singari tarkibiy qismlarga ajratadi. Tilshunoslikda yangi sohani yuzaga kelishida tadqiqot obyekti uchun . pragmatika sohasini yuzaga kelishiga qo‘l kelgan, Ch.S.Pirs g‘oyasi, shuningdek J.Ostin va Z.Vendlerning mantiqiy-falsafiy qarashlari asosida yuzaga kelgan nutqiy akt, Pola Graysning . ma’noning pragmatik . tahlili va nazariy qarashlari, ta’limoti . ta’sirida lingvistik pragmatikani yuzaga kelishi, shakllanishi uchun ma’lum asoslar yaratildi. Pragmatika tushunchasining . mohiyatiga ko‘ra so‘zlovchi nutqida . aloqaviy maqsad, niyat yotadi. Bu niyatni amalga . oshirish uchun esa nutqiy vaziyat orqali amalga oshirish nutq jarayonida amalga oshadi. . So‘zlovchining munosabati esa nutqiy . muloqotga kirish vositasida shakllanadi. 9 Nutqiy aloqa , tizimi ya’ni yig‘indisi 8 M.Hakimov.O‘zbek pragmalingvistika asoslari.Toshkent.2013.5-6b 9 O‘zME.Birinchi jild.Toshkent.2000 nutqning mazmunini tashkil etadi.Bunda inson tilini . ibtidoiy shakllanishidan tortib to uning murakkab . mazmuniy tuzilishiga qadar bo‘lgan lingvistik xususiyatlari nutqda sodir bo‘lgan muammo sifatida talqin etiladi. Pragmalingvistika . nazariyasida , ana shunday o‘zak tadqiqiy talqini shu sohani shakllanishi uchun asosiy mezon vazifasini bajaradi Insonni olamni bilish va uni his qilishdagi tasavvur ko‘rsatgichlardagi nutq darajalari hisobga olinadi. Pragmatikaning tilshunoslik fanining yangi tarmog‘i sifatida shakllanishi va tan olinishi o‘tgan asrning 70-yillarning ikkinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Chunki bu davrda lingvistik maqolalar . to‘plam holida ilk bor nashr etildi. Bu to‘plam yo‘nalishning innovatsion tarmog‘i sifatida shakllanishi uchun boshlang‘ich amaliy va nazariy manba bo‘lib, tillarning madaniyatlari ma'lumotlaridan tadqiqotchilar e'tiborini o‘ziga ko‘proq jalb qilib kelayotgan tilning pragmatik jihatlari tilshunosdan chuqur lingvistik bilimdan tashqari yana ko‘pgina boshqa fanlarning yuzaga kelishidan ham xabardor bo‘lishni talab qiladi. Tilshunoslikda pragmatik vositalardan o‘rinli foydalanish esa asl so‘zda ifodalangan zaruriy ma'noni to‘la- to‘kis etkazib berishga xizmat qiladi. Shundan kelib chiqadigan bo‘lsak, nutqiy vaziyat ishning amaliy ahamiyati shakllantiradi. So‘z turkumlarining . pragmatik xususiyatlari haqida to‘liq ma'lumotga ega bo‘lib, ularning tahlilini, nutqda qo‘llanilishini, qanday maqsadda adresat adresantga so‘zlagan fikrlarini, asosli misollar bilan ochib bergan bo‘ladi. Bundan tashqari o‘rganilgan korpus bilimlarni nutq vaziyatida qo‘llash, so‘z turkumlarining . pragmatik xususiyatlaridan foydalanib nutq jarayonida uchraydigan har qanday . leksik-grammatik muammolarni yo‘qqa chiqarish, shuningdek, nutq, badiiy asarlar ma’no-mazmunida yotgan ost ma’no fikrlarni ifodalab, pragmatikani anglash va bu jarayonda duch kelingan muammolami tahlil eta olish, tadqiqotning amaliy-mazmuniy ahamiyatini tashkil etadi. . Tilshunoslikda pragmatika tilshunoslikning nisbatan yangidan shakllangan, insonning nutq faoliyatini o‘rganishga, bunday faoliyatning mazmuni, maqsadi, bunday maqsad va mazmunning og‘zaki va yozma matnda verbal va noverbal ifodalanish vositalarini, ularning nutq aktidagi o‘rnini, kommunikativ ta'sirini, so‘zlovchi va tinglovchi nutqidagi turlicha munosabatlarni lisoniy belgilarda ko‘rsatib, ifodalanishini o‘rganuvchi fan tarmog‘idir. Lingvistik pragmatika aniq shaklga ega emas Pragmatika til belgilarining nutqdagi harakatini bayon etuvchi tilshunoslikning tadqiqotning ishoraviy omilidir. Uning tarkibiga adresat va adresant, ularning nutq jarayonidagi o‘zaro muloqotiga bog‘liq masalalar majmui kiradi. 10 . Tinglovchi diqqat-e'tiborini tortish gapiruvchi shaxsining ularga kommunikativ ta'sir qilish,diqqatni o‘ziga jalb qilishi, qiziqtirib qo‘yish, fikrini o‘tkaza bilish yoki aksincha, chalg‘itish, , to‘lqinlashtirish, ishontirish hayajonga solish, yoki aldashga urinishida so‘zning, so‘z birikmasining ekspressiv-emotsional-baholovchi konnotativ ma'nosini, ya'ni pragmatik ma'nosini tadqiq qilish ehtiyoji vujudga keldi. Lingvistikada pragmatika bu-qayta yaratish san'ati, badiiy ijoddir, ijod bo‘lganda ham adresatning maqsadidan izlanish, mehnat, sabr-toqat talab qiladigan, turli xil ma’noli so‘zlar orqali maqsadini adresantga yetkazishni talab qiladigan nutqiy ijoddir. Jamiyatda insoniyat faoliyatining murakkab ko‘rinishi bo‘lmish ongli fikr tilda yuzaga kelgan nutqiy ifodani ya'ni matnni, jumlani uning shakl va mazmun birligini asragan holda, til vositalari birikuvidan ya’ni tag ma’noni ifodalashdan iborat ijodiy jarayon bu: pragmatikadir. Umuman, o‘z ma'nosiga ega bo‘lgan til vositalari ko‘magida yaratilgan nutqiy ifoda til va uning tuzilishi asosida vujudga keltirilgan maqsadli ifoda bilan almashtiriladi. Shu usul bilan asl ma’nosidan o‘zga tag ma’noli til matnlarining mazmuniy-uslubiy jihatlarini yuzaga keltiradi. Pragmatikani bosh xossasi uning so‘z san'ati ekanligidadir.Nutq orqai so‘zning fikrni ifodalash,so‘zlab berish xususiyati, ta'sir quvvatiga ega ekanligi so‘z san'at darajasidaligini ifodalab berish imkonini beradi. 11 Lingvopragmatikada - muayyan til vositalari yordamida ifoda etilgan voqea- hodisalarni, narsalarni, til vositalari orqali asl va tag ma’nosi bilan to‘la mos ifodalash demakdir.Pragmatika sohasida nutq jarayonida ikki holat ro‘y beradi, ya'ni birinchidan, maqsadli fikrni adresat ifodalayotgan narsani tushunish, anglash va talqin qilish kerak. Bu hodisa nutq jarayonida ro‘y beradi. Ikkinchidan, adresant fikrni qanday tushundi uning tushunchasiga bog‘liq, tilga muvofiq ifoda vositalari, ya'ni so‘z, so‘z birikmasi, grammatik shakllarni qo‘llashda so‘zlarni ifodalashda 10 Рахимов. Ую Ta гмаъно ва прессупозиция//Узбек тил ва адабиети.- To шкент.2005- N 5.Б-32. 11 Хакимов М.Тагмаъно ва тагбилим хусусида баъзи мулохазалар.//Узбектили ва адабиети.Тошкет.2001.Н1.б-33. tushunchaga xos so‘zlarni tanlay olish,so‘zlar ma’nodoshlarni topish lozim.So‘zlovchi o‘zining biror bir fikrini yaratar ekan, u o‘zining shu nutqi ta’sirida qabul qiluvchiga (tinglovchi) qandaydir xabarni yetkazishni, fikrlarini anglatib o‘tishni, ko‘nglidan kechayotgan yangiliklarni yetkazishni o‘ylabnutq so‘zlaydi. Bu orqali so‘zlovchi tinglovchiga ma'lum ta'sir ham o‘tkazadi. Tinglovchiga so‘zlovchining nutq orqali ko‘rsatiladigan ta'sir pragmatik xususiyatlar natijasida amalga oshiriladi. So‘z asli pragmatika yordamida nutqdagi axborot tinglovchining oliy nerv sistemasiga etkaziladi va bu yerda tegishli sezgilar orqali eshitgan so‘zlar qabul qilinib ta'sirlanish yuzaga keladi.Yagona pragmatikaning o‘ziga shuncha vazifa berilgan ekan, uni tilda ifoda etmaslik tushunchani,bu so‘zni nutqda yaratish emas, balki unima’nosini anglab yetmaslik demakdir. Agar biz biror mavzu yuzasidan olib borilayotgan suhbatni tinglasak-da, ammo uning mazmuniga tushunmasak, bu suhbat biz uchun qiziq bo‘lmaydi va biz undan zerika boshlaymiz. Xuddi ana shunday, agar tilda pragmatika mazmuni bo‘lmasa, biz uni tushuna olmasligimiz mumkin va so‘zlovchi nutqiga noto‘g‘ri baho berib uning nutqidagi fikrlariga tushuna olmaymiz. Chunki pragmatikada fikr aytilganda uni qay darajada tushinib yetish adresatga bog‘liq. Demak, pragmatikaning . ahamiyati nafaqat nutqda, balki ifoda etishda ham muhimdir. Pragmatikani bunday tahlili ushbu sohadagi tushuncha va qarashlarni, tasavvurni kuchaytiradi. Til birliklarining uslubiy emotsionallikni kasb etish xususiyati turli so‘zlar orqali uslubiy va pragmatik jihatlardan bir-biridan mos kelishi yoki mos kelmasligi mumkin. Tillarning bunday jihati leksik vositalarni tanlash haqida qaror qabul qilish imkonini beradi. Adabiyotlarda pragmatikaning birinchi vazifasi kitobxonga estetik ta'sir ko‘rsatishdir. Agar aslidagi pragmatik ta'sir nutqda mavjud bo‘lmasa, u kitobxonda hech qanday reaksiya uyg‘ota olmasa, demak, so‘z aslining pragmatik xususiyati qayta yaratilmagan va bunday hech qanday qiymatga ega emas. Amaliyotda pragmatik maqsad tinglovchiga ko‘zda tutilgan kommunikativ ta'sir ko‘rsatish bilan belgilanadi. Pragmatikada qayta tiklanadigan kommunikativ effekt asl so‘zning asosiy vazifasining qayta tiklanishidir. 12 Pragmalingvistikani ,umuman, 12 Ш.Сафаров.Прагмалингвистика.Самарканд.2008. tilshunoslikning mustaqil sohasi sifatida ajratish hamda uning o‘zgarish obyekti, predmetini aniqlash maqsadida lisoniy birliklardan munosabat jarayonining pragmatik qiymati, “bahosi”, mundarijasining yuzaga kelishini ta’minlovchi omillarni izlamoq kerak. Lisoniy birliklardan har qanday sharoitda namoyon bo‘ladigan belgilari ularning ontologik vazifaviy (funksional) xususiyatlari namunasidir. Shunday qilib, pragmatikaning umumiy ta’rifini quyidagicha tasavvur qilish mumkin: pragmatika . tilshunoslikning alohida sohasi bo‘lib uning tadqiqot doirasida muloqot jarayonida lisoniy birliklarni tanlab olish, ularni qo‘llash hamda ushbu qo‘llanishdagi birliklarning muloqot ishtirokchilariga ta’siri masalalari o‘rganiladi. Ushbu qoidalar kommunikatsiyon aloqaning shart-sharoitlariga nisbatan, keng ma’nodagi kontekst sifatida o‘rganiladi. Lisoniy hodisalarning bu yo‘sindagi tahlili ularning qo‘llanishidagi u yoki bu muhitda mavjud bo‘lgan ayrim mulohazali so‘zlarni, to‘siqlarni chegaralanishlarni ham aniqlashga imkon beradi. Lingvistik tahlilning asosiy g‘oyasi ham lisonning tabiatini uning amaliy faoliyatda qo‘llanishiga nisbatan yoki boshqacha aytganda, bajarayotgan vazifasi chegarasida aniqlashdir. Umuman, vazifa ya’ni amalga oshiradigan ishi (funksiya) . tushunchasi lison tahliliga pragmalingvistik yondashuvning ilk qo‘yilgan tamal toshidir. Aminmizki, pragmalingvistikaning xuddi shu usuldagi taraqqiyoti nazariya tilshunoslik va amaliy aloqadorlik oralig‘ida yuzaga kelib turgan turgan “uzilish”larni bir oz toraytiradi. Pragmalingvistika sohasi tadqiqot predmetining keng miqyosda tasavvur etilishi va tilshunoslar ushbu sohaning turli yo‘nalishlarda taraqqiy etishiga olib keladi. Oqibatda, pragmalingvistikaning nutqiy akt munosabati nazariyasi, diskursiv qarashlar, deyksis nazariyasi, pragmasemantika,pragmastilistika pragmasinonimiya singari o‘z “ichki” sohalari yuzaga kelib targ‘ib etildi. Tilshunoslikda sohalarining farqi, birinchi navbatda, pragmalingvistikaning nutqda qo‘llanilishi, presuppozitsiyasi, alohida bo‘laklarga ajratish, har bir bo‘lak ma’noli jihati batafsil yoritilishi va o‘rganilishida namoyon bo‘ladi. Avvalambor, shuni ta’kidlash joizki, matn tushunchasini material sifatida aniq bilish va tasvirlashda mutaxassislar orasida yagona fikr yo‘q, ammo, bir-biriga teskari bo‘lgan ikki xil fikr mavjud. Ayrim tilshunoslar faqatgina yozma shakldagi ,jamiyki, nutq yoki nutq parchasini matn deb aytib o‘tadilar. . Matnni lingvistik tadqiqot ob’ekti sifatida rus tilshunosligida ilk o‘laroq batafsil o‘rganganlardan biri I.R.Gal’perin “matnning ontologik va funksional belgilarini namoyon etadigan yetakchi jihatlar”dan biri sifatida “yozma hujjat tarzida reallashadigan va fikriy tugallanganlik”ni alohida ta’kidlab ko‘rsatadi. 13 Uningcha, matn yozuvda qayd etilgan nutqiy asardir. Rus tilshunosi . L.M.Loseva “matn” tushunchasini aniqlashda umuman matnlar uchun xos bo‘lgan jihatlarni o‘rganib, solishtirib chiqish belgilardan aniqlash kerakligini aytadi va manashu belgilarning birinchisi sifatida matnning yozma shaklda bo‘lishini alohida ta’kidlab o‘tadi. . Biroq,bu so‘z turkumlarining pragmatikasi tilshunoslar tomonidan tadbiq qilinganda yordamchi so‘z turkumlari birinchi o‘rinda turishi unda tag ma’no pressupozitsiya mavjudligi tilshunoslar tomonidan o‘rganilgan. Ma’lumki, so‘zlarni turkumlarga ajratishning til tuzilishi bilan bog‘liqligi yangicha qarashlar faqat konteksda, nutq vaziyati ta’sirida ma’nosi oydinlashuvchi so‘zlarning pragmatik xususiyatlari to‘g‘risida fikr yuritish imkonini beradi. 14 Nutq vaziyati va konteks bilan bog‘liq so‘zlarning yangicha talqini va tasnifida. Narsa va hodisalarni nomlash, ularni guruhlarga bo‘linishi orqali ismlar ikki darajaga bo‘linadi. . 1.Birlamchi nomlar bularga (narsa . otlari, belgi . otlari, miqdor . otlari) va fe’llar. . 2.Ikkilamchi nomlar. Ikkilamchi nomlar atoqli otlar (antroponim, toponim, gidronim, oronim . hakozo) va olmoshlar kiradi. Bu ikki turkum borliqdagi narsa hodisalarni bevosita nomlamaydi. Tilda tilshunoslikda pragmatika fanining yangi sohasi sifatida yuzaga kelishi va o‘rganilishi 70-yillarning ikkinchi yarmida shakllana boshladi. Chunki bu davrda lingvistik pragmatika bilan aloqador maqolalar yuqorida ta’kidlaganimizdik to‘plam holida chop qilindi. To‘plam manashu fanning yangi tarmog‘i sifatida targ‘ib qilinishi uchun birinchi amaliy va nazariy manba bo‘lib xizmat qildi. Lingvistik pragmatika falsafiy g‘oyalar ta’sirida shakllana boshlandi. 1977-yildan Amsterdamda lingvistik pragmatikaga bag‘ishlangan maxsus jurnal nashr qilina boshlandi. Jurnal “Tekstologiya” ’ va “ , Nutqshunoslik” ’ ning turli 13 Matn tilshunosligi va uning shakllanishi-hozir.org sayt 14 I.Yo‘ldoshev.O‘.Sharipova.Tilshunoslik asoslari Toshkent.2007 yo‘nalishlari bilan bog‘liq masalalarni yoritishga bag‘ishlangan maqolalarni to‘plam sifatida e’lon qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi.” 15 O‘zbek tilshunosligida yangilik bo‘lib kirib kelgan, pragmatik jihatdan til birliklarining o rganish o zbek tilshunosligida XX. asrning 80-yillaridan amaldaʻ ʻ qo‘llanila boshlangan, targ‘ib qilingan. Tilshunos olim, fan fidoiysi . N. Mahmudovning “Presuppozitsiya va gap munosabati” ga oid, A. Nurmonovning “Ko makchili konstruksiyalar presuppozitsiyasi” ga oid, D.Lutfullayevaning “O‘zbek ʻ tilidagi sodda gaplarda qarama-qarshi uzvlar presuppozitsiyasi” haqidagi ilmiy maqolalari e’lon qilindi. . Keyinchalik esa . o zbek tilshunosligida til birliklarining ʻ pragmatik xususiyatlari haqida ko‘pgina tadqiqotlar yuzaga keldi. M. Hakimovning “O‘zbek . tilida matnning pragmatik talqini”ga oid filologiya fanlari bo‘yicha doktorlik dissertatsiyasi, U.Rahimovning “Yuklamalar presuppozitsiyasi”ga doir, Z. Tohirovning “O‘zbek tilida pragmatik semalarning hosil bo‘lishi va ularda subyektiv munosabatning yuzaga chiqishi”, Z.Burxonovning “O zbek tilida ko makchilar va ʻ ʻ ularga vazifadosh kelishiklar pragmatikasi”ga oid nomzodlik dissertatsiyalari, A.Pardayevning “Yordamchi so z turkumlarining,umuman, bog lovchilarning so z ʻ ʻ ʻ turkumlarining lisoniy tizimdagi o rni va lingvopragmatik tadqiqi”ga oid doktorlik ʻ dissertatsiyalari, M.Qurbonovaning “O‘zbek bolalar nutqining pragmatik xususiyatlari”ga doir Filologiya fanlari bo‘yicha doktorlik ishlari shular jumlasidandir 16 . Oldin nomlangan narsalarni bir-biridan ajratadi va ularga ishora qiladi.Bu jihatdan atoqli ot va olmoshlar atash ma’nosiga ega bo‘lmagan “ichi bo‘sh”so‘zlar sifatida o‘zaro umumiylikni hosil qiladi.Lekin atoqli otlar faqat narsa otlarini bir-biridan ajratish uchun qo‘llanilsa olmoshlar barcha so‘z shakllari o‘rnida shakllanib kelib,ularga ishora og‘zaki va yozma matn tarkibidagi matn qismlarini bog‘lash vazifasini bajaradi. “Shuning uchun ba’zi lingvistik adabiyotlarda olmoshning yuqoridagi boshqa so‘z turkumlaridan farqlanuvchi qirralari alohida ta’kidlagani holda,bu belgilar lingvistik jihatdan tahlil qilinadi Bundan tashqari yordamchi so‘z turkumlarining pragmatikasi ham mavjud. 1.2.So‘z turkumlarining lingvopragmatik xususiyatlari 15 https//cyberleninka.ru/article/n/pragmatika-tushunchasi. 16 Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili.Toshkent. “Universitet”.2010. Jahon tilshunosligida tadqiqotchilar so‘z turkumlar shakllanishida pragmatik qarash ham mavjudligini, keyinroq so‘zlarning pragmatik jihatini so‘z turkumlaridan ajratib chiqish kerakligini ta’kidlab o‘tadi va keyingi yilda ushbu yo‘nalishdan semantika va sintaktika ildam odimlab ketgan bo‘lsa ya’ni taraqqiyot qilgan bo‘lsa, pragmatikaga esa e’tibor sustroq bo‘ldi. Faqat o‘tgan asrning o‘tgan choragiga kelib, pragmatika tilshunosligining mustaqil yo‘nalishi sifatida shakllana boshladi. Umuman olganda so‘z turkumlarining jahon tilshunosligini shakllanishi qadimgi davr: .“Qadimgi Yunonistonda tilshunoslik yunon falsafasining yetakchi omili sifatida maydonga keladi va bu sohada buyuk,katta, salmoqli ishlar qilinadi. Qadimgi Yunonistonda, qolaversa, qadimgi Hindistondagidek matnlarni o`rganish, ularga izoh berish, so`zlarni tahlil qilish, tushunchalarni ifodalash, mohiyatini ochish kabi masalalar fonetika, leksika va grammatika sohalari bilan asosan shug`ullanishga, shu tadqiqot ishlarini olib borishga va usullardan foydalanib izohlashga sabab bo`ldi. Yunon tilshunosligining taraqqiyoti ikki davrga bo`linadi: 1. Falsafiy davr.2. Grammatik davr.” 17 1.Jahon tilshunosligining Yunoniston tilshunosligining falsafiy davri ikki asr davom etadi. Umumam, tilga falsafaning bir . qismi, bo‘lagi sifatida qarash, til hodisalarining mazmun-mohiyatini falsafiy jihatdan o‘rganish va tushuntirish, taxminlar, xulosalar chiqarish, g`oyalar yaratish,falsafiy jihatdan o‘rganish ayni davrning eng muhim xususiyati hisoblangan. 2.Jahon tilshunoslikning grammatik davri, Iskandari davrida shakllanganligi uchun yunon tilshunosligida Iskandariya davri deb yuritilgan. Misr davlatining poytaxti bo`lgan Iskandariya makedoniyalik Aleksandr Mokedonskiy (Iskandar) nomi bilan bog`liq edi. U egallab olgan Sharq mamlakatlarida yunon tili, madaniyatni shakllanishida, yunon tili, falsafasining ta’siri ostida yunon madaniyati, Sharq madaniyati bilan birlashib ketib, aralash madaniyat-ellinizm shakllanadi. Bularning barchasi muqarrar ravishda . ushbu tillar uchun birlamchi manba - endi asrab qolinmagan til mavjud degan xulosaga olib keldi. Sanskrit tilini chuqur 17 R.Rasulov.Umumiy tilshunoslik.(Tilshunoslik tarixi)1-qism.Toshkent-2005.10- б bilish qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning yuzaga kelishi uchun asosiy turtki bo‘lib xizmat qildi Tilshunos olim asar muallifi, ushbu asarda o`zigacha bo`lgan barcha tadqiqotchilarning ilmiy ishlarini, ta`limotlarini, qarashlarini, qolaversa,fikrlarini, umumlashtiradi. Mahmud Koshg ariy hayoti va ijodi to‘g‘risida yagona manba uningʻ o z qalamiga mansub asarlaridir ʻ 18 . Bizga ma lum ma lumotlarga ko ra, u ʼ ʼ ʻ Qoraxoniylar davlatida, qoraxoniylar sulolasiga aloqador o‘ziga to‘q oilada tug ilgan.Qoraxoniylar davlatidagi ichki kelishmovchiliklar tufayli vatanini tark etib, ʻ 15 yil davomida atrofdagi qardosh xalqlar orasida hayot kechirishga majbur bo lgan, ʻ Bag dodga pirovardida yetib borgan.Uning “Devonu lug‘at at turk”asari mavjud ʻ bo‘lib, bu asar ilk turk tillarning lug‘ati sanaladi.Bu tilshunosligimizni shakllanishiga manba bo‘ldi.So‘z turkumlari shakllangan so‘ng yangi sohalar rivojlandi.Pragmatika sohasi yuzaga keldi Dastlabki nashrlarda pragmalingvistikaning obyektini aniqlashda bir taraflama yondoshuv birinchi, bo‘lib ularda nutq jarayonida til birliklarining ta’sir ko‘rsatish doirasi oldingi o‘rinda turgan edi.Pragmatika so‘zlovchining . ongli ravishda,maqsadli ta’sir ko‘rsatish istagini bildiruvchi soha deb ham qarashadi.Tilning muhim asoslari hisoblanadigan so‘zning lingvistik tabiati, shakl va ma’no xususiyatlari, uning nutqiy muloqotda tutgan o‘rni oldindan tadqiqotchilarning diqqatini tortib kelmoqda. So‘zlarning nutq jarayonidagi inson, belgi-xususiyat, narsa-hodisa, harakat- holat singarilarni ifodalashdagi o‘ziga xos xususiyatlari va jihatlarini belgilash maqsadida ularni muayyan guruhlar va turkumlarga ajratgan holda tahlil . etish borasida tilshunoslar hamsuhbatdirlar. O‘zbek tilida olmoshlarning leksik-grammatik tizimida alohida xususiyatlarga ega bo‘lganligi hamda so‘z turkumlari orasida mustaqil guruh sifatida aytilib kelinmoqdaki, bunday aytmoq, e’tirof ma’lum nazariya asoslarga ega. O‘zbek tilida so‘z turkumlarining, jumladan, o‘zbek tilshunosligida olmoshlarning o‘rganilishi to‘g‘risida tilshunos, ilmiy tadqiqotchi S.Ashirboyevning “O‘zbek tili Grammatik . qurilishining . o‘rganilish . tarixidan (1875-1917 yillardagi Grammatik 18 X Xayrullayev.Nazariy tilshunoslik.(O‘quv qo‘llanma)Samarqand.2022. asarlar asosida rus turkologlari tatqiqi)” mavzusida tadqiqot ishlari olib borgan nomzodlik dissertatsiyasi hamda J.Eltazarovning “So‘z turkumlari , haqida lingvistik nazariyalar” deb nomlangan ilmiy ishi i monografiyasida ma’lumotlar yaxshi berilgan . 19 Ularda qayd etilishicha, XIX asrning ikkinchi yarim yillaridan boshlab, chor Rossiya O‘rta Osiyoni o‘ziga bo‘ysundirgan davlati yangi mustamlakani boshqarish uchun yetuk aholining tilini,madaniyatini o‘rganishi lozim bo‘lgan. Shu istakda– S.A.Lapin M.Terentyev, A.V.Starchevskiy, I.A.Belyayev, L.Afanasyev, N.Ostroumov V.Nalivkin hamda N. Budzinskiy kabilar sart tilini o‘rganishga oid o‘zbek(sart) qo‘llanmalar yozishgan. XX. asrning 30-yillaridan boshlab o‘zbek tilshunoslari ham grammatikaga doir asarlar yoza boshladilar. Q.Ramazon , X.Qayumiy, O.Usmon, S.Dolimov, va B.Azizovlar tarafidan yaratilgan darslik va qo‘llanma ana shular jumlasidandir. So‘z turkumlari haqida ko‘pgina darsliklar mavjud.Jumladan, ayrim ma’lumotlar berilgan. F.Kamol tahriri ostida chop etilgan «Hozirgi zamon o‘zbek tili» (1957), M. Mirzayev, S. Usmonov hamda I.Rasulovlarning “O‘zbek tili” (1962), mualliflar birgalashib yaratilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I tom” (1966), “O‘zbek tili grammatikasi”ning akademik nashri (1975), “XV-XIX asrlar o‘zbek tili morfologiyasi” (1990)da Mustaqil so‘z turkumlari sifatida olmoshlar alohida o‘rganilgan. Bu adabiyotlar ro‘yxatini “XII-XIV asrlar turkiy adabiy tili va ularning yuzaga kelishi va rivojlanishi G‘.Abdurahmonov va Sh.Shukurovning “O‘zbek tilining . tarixiy grammatikasi”, J.Hamdamovning “O‘zbek tili . tarixi. II qism. Tarixiy morfologiya. Birinchi . bo‘lim” singari asarlarda, H.Ne’matovning ba’zi ilmiy ishlarida tadqiqot o‘tkazishda to‘g‘ri kelgan hamda bu tadqiqot orqali o‘zining foydali ilmiy-nazariy natijasiga erishgan. O‘zbek tilshunosligida olmoshlar so‘z turkumlarini o‘rganishiga bag‘ishlangan ishlardan birini tilshunos olim Yusupov amalga oshirdi. Tilshunosningning “Eski o‘zbek adabiy tilida olmoshlar (XV-XVI asrlar)” deb atalgan monografiyasida Alisher Navoiy va uning zamondoshlari yashagan davrdagi asarlarida, XV-XVI asrlarda dunyoga kelgan yozma yodgorliklarda o‘z ifodasini topgan olmosh so‘z turkumlarining hamma turlari topilgan, o‘rganilgan, aniqlagan va tavsiflangan. Eski 19 Yusupova O.O‘zbek tilida olmoshlarning funksional-semantik xususiyatlari.Samarqand.2007. o‘zbek tili va hozirgi o‘zbek adabiy tilida ishlatilib kelinayotgan va qo‘llanilayotgan olmoshlarning asosiy semantik hamda leksik, grammatik farqlari, o‘ziga xos xususiyatlari aniq dalillar asosida ko‘rsatib berilgan. Ijodkor tilshunoslar olmoshlar haqidagi u yoki bu fikrni tasdiqlash maqsadida XI-XII asrlarda yaratilgan yozma yodgorliklarda yozib qoldirilgan shevaga oid so‘zlar bo‘lgan hamda hozirgi o‘zbek tili va uning shevalaridan to‘plangan materiallardan qiyosiy tahlil etish orqali foydalangan. O‘zbek tilshunosligida olmoshlarni Rus va turkiy tilshunosliklar o‘rganishga bag‘ishlangan qator ishlar B.Yusupovning monografiyasida tahlil qilingan va ularning ayrimlariga fikr-mulohazalar bildirilgan. Tadqiqotga berilgan ilmiy jihatdan ilovalar ham ahamiyatlidir. Ilovalardan ma’lum . tavsiflangan. Umuman,eski o‘zbek tili va hozirgi o‘zbek adabiy tilida ishlatilgan va ishlatilayotgan olmoshlarning asosiy semantik hamda leksik-grammatik farqlari, o‘ziga xos xususiyatlari ishonchli dalillar asosida ko‘rsatib berilgan. Muallif avvalo olmoshlar to‘g‘risidagi u yoki bu fikrni,tushunchani tasdiqlash maqsadida XI-XII asrlarda bitilgan yozib qoldirilgan, yozma yodgorliklar hamda hozirgi o‘zbek tili va uning lahja, sheva, dealektlaridan to‘plangan misollardan, materiallardan qiyosiy foydalanib tadqiqot ishlarini olib borgan. Ilovalardan ma’lum bo‘lishicha, eski o‘zbek tilida XV-XVI asrlar ifodasini topgan 64 ta olmosh (men, sen, ul, .. u, nimarsa, kimsa . va . boshqalar), bitilgan.Bu davrda qo‘llangan 48 ta olmosh asl turkiy so‘z ekanligi, arab tilidan 9 ta o‘zlashtirilgan (jam’i, koffa, biaj maihim va boshqalar), 7 ta fors-tojik . tillaridan olingan (hamin, hamon, tobakay va boshqalar). 20 Ilovalardan 15-16 asrlarda nutqda ishlatilgan olmoshlarning . hozirgi o‘zbek adabiy tili ya’ni hozirga vaqtdagi olmoshlardagi . shakllarining qiyosiy jadvali ham tuzilgan. X.Komilova ijodiga mansub. Uning ‘‘O‘zbek tilida son va olmosh’’ 21 deb nomlangan . ishida olmoshlarning umumiy tahlilidandan so‘ng, ularning . turlari haqidada so‘z yuritilgan hamda ular 6 ta deb ko‘rsatilgan. Olmoshlarning monografik ilmiy ishida I. Suyarovning yuqorida aytilib o‘tilgan tadqiqotida maxsus amalda qo‘llanilgan. Mazkur dissertasiya bevosita olmoshlarning leksik-grammatik 20 Rasulov R.Umumiy tilshunoslik.Toshkent.2008 21 1.Hozirgi o‘zbek adabiy tili.1,2,3-bosqich talabalar uchun o‘quv darslik. 2.O Yusupova.O‘zbek tilida olmoshlarning funksional-stilistik xususiyatlari. SamDU.2008. tuzilishini tahlil etishga bag‘ishlangan. Ammo I.Suyarovning bir mulohazasi o‘rganilganda aniqlik talab qildi. II.BOB.Olmosh so‘z turkumi va uning lingvistik xususiyatlari 2.1.Olmosh so‘z turkumining grammatik xususiyatlar O‘zbek tilshunoslik fanida grammatika ma lum til tuzilishini qanday qay jihatdanʼ o rganishiga ko ra, amaliy Grammatika va nazariy Grammatikaga ajratiladi. Amaliy ʻ ʻ Grammatika o‘ziga xos bir tilda gapning to‘g‘ri tuzilishi uchun kerakli bo lgan ʻ grammatik belgilarni tavsiflaydi. Bu o z tuzilishiga ko‘ra, 2 turga bo linadi: me yoriy ʻ ʻ ʼ va tavsifiy Grammatika. Me yoriy Grammatika til faktlarining til me yoriga yani ʼ ʼ belgilangan qoida munosabatini, ma lum bir lisoniy birlik yoki jumlaning to g ri yoki ʼ ʻ ʻ noto g ri qo llanganini o rganadi. Umumiy tilshunoslikda tavsifiy Grammatika bo‘lsa ʻ ʻ ʻ ʻ til grammatik tuzilishini tavsif-ta’riflash, so‘zlash, bayon qilish bilan tugatiladi. 22 Amaliy Grammatikadan boshqaca ya’ni farqli ravishda, nazariy Grammatika til qurilishini tavsiflash bilan birga, til tuzilishidagi birliklarning bir-biri bilan munosabatini o rganadi. Bu orqali har qanday ʻ . lingvistik birlikning til qurilishidagi o rni, qiymati belgilanadi. Nazariy Grammatikada til grammatik ʻ tuzilishining sistemaviy xususiyati o‘rganiladi. Demak, kuzatishda berilgan hodisalar ichida yashiringan mohiyat belgilanadi. Shu sababli ham nazariy Grammatika xususiylik–umumiylik, mohiyat – hodisa, voqelik –imkoniyat dialektikasini o zida ʻ namoyon etuvchi til — nutq zidligiga asoslanadi. Tilshunoslar tomonidan Grammatik birliklarni qaysi tomondan o rganilishiga ʻ qarab, Grammatika faol–nofaol . guruhlarga bo linadi. Shakldan ma no va mazmunga ʻ ʼ qarab o‘rganish usuli — semasiologiya usulidir. Ushbu usul ya’niyo‘nalishda ma lum grammatik shakl qanday mazmun ifodalashi haqida gap boradi. ʼ Umuman,yuqoridagi usulda Grammatik kategoriya birliklarni o rganish nofaol ʻ Grammatika hisoblanadi. Teskari mazmundan shaklga tamoyili bilan ish ko ruvchi ʻ 22 M иртожиев М . Хозирги узбек адабий тили . Тошкент . Укитувчи .1992. Grammatika . faol Grammatika hisoblanadi. Faol Grammatikada u yoki bu ma’no qanday yo‘nalishlar bilan moddiylashishi mumkinligi aniqlanadi. Xuddi ana shu usullar bilan bog liq ravishda Grammatika bu shakliy (formal),ʻ mazmuniy (mental) va vazifaviy (funksional) Grammatikalarga ajratiladi. Mazmuniy Grammatika mazmundan shaklga tamoyiliga amal qiladi. Obyektiv borliqning ongda shakllanishi va ongda aks etgan obyektiv olam unsurlari birlashgan obrazlarning tilda va nutqda qanday qilib, o z ifodasini shakllantirishida mazmuniy Grammatika ʻ o rganadi. Shakliy Grammatikada esa ʻ . semasiologik tamoyil, shakldan mazmunga qarab ish olib borish asosida ish ko radi. Grammatik kategoriyalarni tasnif qilishda ʻ shakl ustuvorlik kiladi. Bu usul ya’ni yo‘nalishda grammatik shakllar tuzilishini o rganish jarayonida nolisoniy (ekstralingvistik) shakl va omillarning e’tiborga ʻ olinishi shart emasligi aytilib o‘tiladi. Vazifaviy Grammatikada asosiy qarash grammatik shakl va grammatik darajalanish ma’no mazmun xosligi vazifasiga qaratiladi. Mana shunday Grammatikalarda nutqiy lisoniy birliklarning 3 tarafi: ma’no-mazmun,shakl tuzilish,vazifa (funksiya) dialektik birlikda o‘rganiladi. Sharq Grammatikasi Yevropa Grammatikasi asosida tuzilgan. Bu jarayon 19-asrning 2-yarmidan boshlangan. Dastlab rus turkshunosi M. A. Terentyev "Turk, qirg iz fors, ʻ (qozoq) va o zbek ʻ . tillarining grammatikasi" (1875) kitobini yozib, Sankt-Peterburgda chop qilgan. Bu kitob mahalliy xalq tilini o rganmoqchi bo lgan rusiyzabon ʻ ʻ insonlarga atab yozilgan edi. Tilshunoslik tarixida o zbek tilining uzviy ilmiy ʻ Grammatikasini yaratishni XX-asrning 20-yillarida G ozi Yunus, Fitrat, Shorasul ʻ Zunnun va v-zolar boshlab berdilar. Keyinchalik bu sohada A.G ulomov, G .Abdurahmonov, A.Hojiyev, ʻ ʻ Sh.Shoabdurahmonov, Sh.Rahmatullayev, S.Usmonov, B.O rinboyev va boshqa ʻ o‘zbek tilshunos olimlar buyuk ilmiy ishlarni yuzaga chiqardilar. Grammatikasi Yevropa Grammatikasi asosida yaratilgan. Bu Sankt-Peterburgda nashr ettirgan. Bu kitob mahalliy, xalq tilini o rganmoqchi bo lgan rus tilida suhbat qiluvchi kishilarga ʻ ʻ mo ljallangan edi. ʻ O‘zbek tilida olmoshlar ma’no tomondan ,qolaversa,boshqa mustaqil so‘zlardan ma’lum darajada farq qiladi. Olmosh so‘z turkumi belgi predmet,va miqdor ma’nolarini bevosita ifodalamay, balki boshqa narsa ya’ni predmet, belgi va miqdor tushunchalari bilan bog‘langan holatda ifodalaydi. Olmoshning aniq ma’nosi kontekst, situatsiya- nutq protsessida, ifodalashda ishtirok etuvchilarning munosabatiga qarab aniqlashadi. Olmosh so‘z turkumidagi so‘zlar aniq ma’no bilan umum ma’noning almashinib qo‘llanishini xarakterlovchi so‘zlardir. Olmoshning muhim belgilaridan biri uning yakka va umumlashgan ma’no-mazmunlarni ifodalashidadir: Ular kim-bu siz . kim? U qayer-yu bu . qayer? Shaxs, ikki predmetni ko‘rsatgan. Olmoshlarning ayrim xususiyatlariga nisbatan ravishlarga va ayrim belgilarga ko‘ra sifat so‘z turkumiga yaqin turadi. Shu sababli ham ayrim tilshunos olimlarning uni olmosh- sifatlar, olmosh- sifatlar va olmosh-ravishlar deb alohida guruhlarga bo‘linadi. (A.A.Shaxmatov), ayrim tilshunos olimlar tomonidan ot xarakteridagi olmoshlargina “olmosh” turkumi . ichida o‘rganilib, bu so‘zlardan ravish va sifat xarakteridagi olmoshlar bevosita ravish va sifatga (V.V. . Vinogradov) kiritilishi bekorga emas. Masalan: E.D.Polivanov olmoshni alohida so‘z turkumi darajasida aytib o‘tadi. Umuman,o‘zga so‘z turkum so‘zlariga beriladigan so‘roqni anglatuvchi va ana shunday so‘zlar o‘rnida ishlatiluvchi so‘z, so‘z birikmalari,birliklarga olmosh so‘z turkumi . deyiladi, ya’ni olmosh boshqa so‘z turkumi o‘rnida almashinib keladi. Olmoshdan leksik . ma’no mazmun . emas, bevosita mavhum noaniq grammatik ma’no anglashiladi. Har qanday lug‘aviy leksemalar turkumining . o‘z so‘roq olmoshlari bo‘ladi: 1) . ot so‘z turkumi o‘rnida qo‘llaniladigan so‘roq olmoshlar: kim-, nima-; 2) . sifat so‘z turkumi o‘rnida qo‘llaniladigan so‘roq olmoshlar: . qanday, qaysi, qanaqa; 3) . ravish so‘z turkumi o‘rnida qo‘llaniladigan so‘roq olmoshlari: . qachon, nega, nimaga, nechuk, qanday qilib, qay tarzda; 4) . son so‘roq olmoshlari: necha, qancha, nechtadan, nechanchi; 5) . fe’l so‘z turkumi so‘roq olmoshlari: nima qildi, nima qiladi, nima qilmoqchi. O‘zbek tilida olmoshlar ma’no . hamda grammatik xususiyatlariga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: 1)Kishilik olmoshi men,biz (Ishaxs); sen siz (II shaxs); u, ular (IIIshaxs); 2) Ko‘rsatish olmoshlari:, bu shu, mana shu, o‘sha, mana bu, ana shu kabilar; 3) So‘roq olmoshlariga quyidagi so‘zlar kiradi: kim, , nega,nima, qanday, necha, . qaysi, qancha, qalay kabilar; 4) O‘zlik olmoshi: o‘z; 5) Belgilash bu jamlash olmoshlariga quyidagi so‘zlar : hamma, bari, butun barcha, har kim, har qanday (hech qaysi) kabilar; 6) Bo‘lishsizlik olmoshlariga quyidagi so‘lar kiradi: hech kim, hech qanday, hech qaysi, hech nima, kabilar; 7) Gumon olmoshlari: allakim, allaqaysi, allaqanday, kimdir, nimadir, allanima kabilar 1.2. Olmoshning ma’no turlari. Tilshunos va olim Qalandar Sapayev olmoshlar to‘g‘risida quyidagi fikrni aytib o‘tgan: “ G а p ichid а о t, sif а t, . s о n, r а vish, b а ’z а n so‘z . birikm а si v а g а p o‘rnid а qo‘ll а n а . о l а dig а n, а niq lug‘ а viy . m а ’n о g а eg а bo‘lm а g а n . so‘z turkumi о lm о sh . d е b а t а l а di .” 23 Misollar: 1) о t o‘rnid а : Ка rim jud а quv о ndi, chunki u o‘z о rzusig а erishg а n edi. 2) sif а t o‘rnid а : Ushbu she'riy parchada olmoshlar qanday sintaktik vazifalarni bajargan? 3) r а vish o‘rnid а : Ме n bugun k е t а m а n, s е n q а ch о n k е t а s а n? 4) s о n o‘rnid а : Ме nd а ikkit а q а l а m b о r, . s е nd а n е cht а b о r? 5) so‘z birikm а si o‘rnid а .Yaxshi so‘z ham yomon so‘z ham bir og‘izdan chiqadi,shunday ekan ehtiyot bo‘lib gapirishimiz zarur. 24 6) g а p o‘rnid а : S е n ish qilishni yoqtirm а ys а n, bu es а ins о nd а gi juda yom о n xarakter. О lm о sh so‘z turkuml а ri turl а n а di, g а pd а ko‘pinch а eg а , to‘ldiruvchi, а niql о vchi hamda und а lm а vazifasida k е l а di. Ма s а l а n: H а mm а k е ldi. Bizni t а brikl а ng. Shu kit о bni b е ring. H о y, s е n, b е ri k е l! 23 http//hozir.org mundarija-kirish-bob-olmosh-haqida umumiy ma’lumot. 24 G.Umarova.Ta’lim bosqichlarida olmoshlarning qo‘llanilishi.Monografiya.2018.. Olmoshlarning turlari Eski o‘bek tili va yozuvida olmoshlarning hozirgi o‘zbek tilidagi turlari ishlatilib kelingan: kishilik, o‘zlik, . ko‘rsatish, so‘roq, bo‘lishsizlik, gumon, . birgalik, belgilash olmoshlari. Ammo ushbu olmosh turlarining shakllari nafaqat turlanishdagi o‘zgarishlari bir tomondan eski o‘zbek tili va o‘zbek tilining o‘ziga xos jihatlari ham borligi sezilib turadi. Kishilik о lm о shl а ri Kishilik о lm о shl а ri sh ах sl а rg а nisb а t а n ishl а til а di. Ayrim kishilik о lm о shl а ri sh ах sni ifodalash bil а n birg а u o‘zga vazifani ko‘rs а tish m а ’n о sini h а m bildirib keladi. Shung а qarab kishilik о lm о shl а rini 2. guruhg а bo‘lish mumkin: 1) . s о f kishilik о lm о shl а ri (m е n, s е n, biz, siz); 2) . kishilik - ko‘rs а tish о lm о shl а ri (u, ul а r). S о f kishilik о lm о shl а ri bular f а q а t sh ах sni ko‘rs а t а di, ya’ni tingl о vchini va so‘zl о vchi if о d а l а ydi. B а ’z а n sh е ’riyatd а ,asarlarda s о f kishilik о lm о shl а ri b а diiy t а svirni ochib berishda j о nl а ntirish usulida n а rs а l а r uchun qo‘ll а nishi h а m mumkin. Ма s а l а n: Kitoblarga nisbatan.Ular sizga tarixiy bilimlarni puxta o‘rganib olishingizga ko‘makchi bo‘ladi 25 .(Jahon tarixi.9-sinf uchun darslik.4-b) . Gap tarkibida kishilik ko‘rs а tish о lm о shl а ri ayrim paytlarda kishilik bil а n bir q а t о rd а esa ko‘rs а tish о lm о shi v а zif а sini h а m o‘taydi. К ishilik о lm о shi o‘rnid а k е lg а nd а kim? v а qism а n nim а ? s а v о ll а riga j а v о b bo‘lishi orqali ko‘rsatish olmoshidan ajrata olishimiz mumkin. К o‘rs а tish о lm о shi o‘rnini ado etgand а es а o‘zig а а niql а nmishni q а bul qilib, “q а ysi?” s а v о lig а j а v о b bo‘l а di. Qiyoslang: U sulton bilan ko‘pgina yurishlarda ishtirok etgan (O‘zbekiston tarixi.- sinf uchun darslik. Toshkent. 2022.104-b) (u–kishilk о lm о shi) – U Amir dargohi va devonlardan iborat edi.(u- ko‘rs а tish о lm о shi). Bunda birinchi gapga e’tibor beradigan bo‘lsak u so‘zning kim so‘rog‘iga, ikkinchi gapda esa u olmoshining nima so‘rog‘iga javob bo‘lishini uchratamiz. Kishilik о lm о shl а ri о t singari o‘z gr а mm а tik х ususiyatl а rg а eg а bo‘l а di. А mm о о lm о sh must а qil . so‘z sif а tid а о td а n o‘zig а хо s . jihatl а ri bil а n f а rq qil а di. H а r q а nd а y о t so‘z turkumi k е lishik qo‘shimchalarini bevosita o‘zig а q а bul qil а di. О lm о sh es а bu 25 Jahon tarixi.9-sinf uchun o‘quv darsligi.Toshkent.2020.4-b qo‘shimchalarl а r bil а n turl а ng а nda, albatta, f о n е tik o‘zg а rishl а r . amalga . oshiriladi. Ма s а l а n, I-II sh ах sd а gi m е n, s е n о lm о shl а ri q а r а tqich v а tushum k е lishikl а ri . а ffiksini о lg а nd а , bitt а n t о vushi tushib q о l а di: m е n+ning = m е ning, s е n+ning = s е ning, m е n+ni=m е ni, s е n+ni=s е ni. III sh ах s u . о lm о shi es а o‘rin-p а yt, jo‘n а lish v а chiqish k е lishikl а ri а ffiksini о lib turl а ng а nd а bitt а n о rttiril а di: u+g а = ung а , u+d а und а , u+d а n = und а n. Bund а n bo‘lak “s е n” о lm о shi o‘zid а n kichikl а rg а yoki yaqin kishil а rg а nisbatan yoki ul а rning n о mi o‘rnid а ishl а til а di. Ма s а l а n: S е n Pushkinning s е vg а n m а l а gi, S е n – Gyot е о rzu qilg а n qiz. ( О rip о v.A) Biz о lm о shi so‘zl о vchiga aloqador bo‘lg а n yoki so‘zl о vchi ko‘zd а tut а yotg а n narsaga,sh ах slarga ish о r а qil а di. Ма s а l а n: Biz dengiz safariga uch oydan so‘ng chiqamiz 26 .(Aliksandr Dyuma.Graf Monte Kristo 1-qism.Toshkent.2019.5 7-b) Biz . о lm о shi birinchi sh ах sda ya’ni “m е n” o‘rnid а ishl а tilib k а mt а rlik yoki, а ksinch а , m а qt а nish,g‘ururl а nish, pinh о n а g‘urur m а ’n о l а rini bildirib keladi. Ма s а l а n: - Kim t а l а bg о r? – m а n а , biz t а l а bg о r . U о lm о shi adresant va adresatdan b о shq а sh ах sni uchinchi kishini, nutq j а r а yonid а q а tn а shm а g а n sh ах s (“o‘zg а ”)ni bildir а di. Ма s а l а n: Uning kechqurunlari o‘z navozishlari va natolarida nechog‘lik hotirjamlik bilan berilib ketishini yaxshi bilardim . U о lm о shi ayrim vaqtlarda bu ko‘rs а tish о lm о shi bil а n birga kelib juft so‘z yasalib . n оа niq bo‘lg а n n а rs а , voqea-h о dis а m а ’n о sini if о d а l а ydi. Ма s а l а n: Mening qo‘shnim Nargiza uyiga ul-bul narsalar olib keldi. (so‘zlashuvda). B а diiy а d а biyotlard а u о lm о shi ,albatta, ul sh а klid а h а m ishlatiladi. Ма s а l а n :Ul parivash hajridin yig‘ladim devonavor,Kimsa bormikin anga ko‘rganda uyqu kelmadi. (A.Navoiy).Ert а sig а . t о g‘ а m bil а n ul-bull а rni ko‘t а rib yo‘lg а tushdik . (G‘ а yr а tiy) O‘rin-p а yt qo‘shimchalarini о lib, “yurtimizd а ”, “xalqimizda”“elimizd а ”, “ о r а mizd а ” k а bi m а ’n о l а rni а ngl а t а di. . Ма s а l а n: Surn а ychining . zo‘rl а ri bizd а bo‘l а di . (S. Siyoyev) . N о n - n а sib а ng bizd а bo‘ls а , q о l а rs а n. ( О ybek ). Bizniki sh а klid а kelganda (eg а lik о lm о shi) qo‘ll а nib, so‘zl о vchig а nisbatan v а u ko‘zd а tut а yotg а nl а rg а t е gishli ma’noda q а r а shlilik fikrini if о d а l а ydi. Ма s а l а n: Bu yilgi ekinl а r, m е v а -cheval а r bizniki bo‘l а di. S е ning g а ping g а p bo‘ladi-yu, bizniki g а p em а smi! (so‘zlashuvda ). O‘rin-p а yt а ffiksini о lib, “yurtimizd а ”, “elimizd а ”, 26 Aliksandr Dyuma .Graf Monte Kristo.1-qism .Toshkent.2019.57-b. “ о r а mizd а ” k а bi . m а ’n о l а rni а ngl а t а di. Ма s а l а n : Surn а ychining . zo‘rl а ri bizd а bo‘l а di. (S.Siyoyev). N о n - n а sib а ng bizd а bo‘ls а , q о l а rs а n. ( О yb е k) . К o‘plikd а gi II sh ах s siz kishilik о lm о shi o‘zid а n k а tt а l а rning yoki hurm а t bildiril а dig а n sh ах sning n о mi o‘rnid а qo‘ll а n а di. Ма s а l а n :(Siz ketdingiz, og‘ajon,biz qoldik-ku dovdirab ) ( Tursunoy Sodiqova.Atirgul isi.Toshkent 2007.35-b.) Shuningd е k, bu о lm о sh ko‘pchilikk а q а r а tilg а n mur о j аа td а h а m qo‘ll а n а di. Ма s а l а n: -Sizl а r kim bo‘l а siz?- d е di Cho‘li b о b о . ( М irmuhsin) . III sh ах s ko‘plikd а gi ul а r о lm о shi so‘zl а sh j а r а yonid а ishtir о k etm а g а n bird а n о rtiq b о shq а sh ах sni yoki n а rs а l а rni if о d а l а ydi. Ма s а l а n : Ul а r bizg а yetib о lishsin. ( А . М u х t о r ) К ishilik о lm о shl а ri nutq jarayonida va g а pd а turli х il g а p bo‘l а kl а ri funksiyasini b а j а r а di. М is о ll а r: H а mm а u х l а rdi ammo mening o‘zim faqat tunni qarshi olaman . Ushbu gapda qaratqich aniqlovchi vazifasida. Kishilik olmoshlari eski o‘zbek tilida quyidagicha talaffuz qilinganda uning tuzilishi, ifodasiga e’tibor beramiz. I.shaxs birligi ayniqsa -men so‘zi bo‘lib, 15-asrda o‘tgan yillarda va undan keyingi ma’lum davrlarda kishilik olmoshlarining I shaxs birligi ma’no mazmunida, yani men o`rnida banda, kamina, faqir, so‘zlari ham ishlatilgan : Faqir u zotning suhbatlaridan bahramand bo‘lgan paytlarimni eslasam,yuragim ezilur. (Nargiza Erkaboyeva. Savollar to‘plami. Toshkent. 2018 .96-b) ko‘plikd а gi ul а r о lm о shi so‘zl а sh va nutqiy muloqot j а r а yonid а ishtir о k etm а g а n bird а n о rtiq , b о shq а yani sh ах sni yoki . n а rs а l а rni izohl а ydi. Ма s а l а n : Ular asosan fransuz missionerlari edi.(Jahon tarixi.8-sinf uchun darslik.Toshkent.2019 139-b) К ishilik о lm о shl а ri g а pd а turli х il g а p bo‘l а kl а ri o‘rnida qo‘llaniladi. М is о ll а r : Qizim, dilbandim,senga iltijoyim shu -tarxi toza naslimiz haqqi qasam ich va meni ishontirki, sen va sendan tarqalganlar shu elning asl bolasi bo‘lasiz .Ushbu gapda to‘ldiruvchi vazifasida. Kishilik olmoshlari qo‘llangan ayrim I va II shaxs birlik bo‘laklariga (men va sen) so‘zlariga odatda . ko‘plik shakllarini hosil qiluvchi qo‘shimcha–lar qo‘shilmaydi. Chunki bu shakllar yagona shaxsni anglatib, shu shakllarning ko`plik shakli uchun maxsus so‘zlar mavjud(biz, siz). Ammo “O‘g‘uznoma” da II shaxs ko‘pligi uchun II shaxs birligi senga –lar qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasaluvchi senlar shakli qo‘llangan: Men senlar uchun kurashdim. III shaxs birligi -ul. Kishilik olmoshlarining III shaxs birlikda eski o‘zbek yozuvida alif, vov-u, lom harflari orqali yozilgan. Bu olmosh ol shaklida yoki shevalarda . ul, ayrimlarida al tarzida talaffuz qilingan,yozilgan bo‘lishi ham . mumkin.Ammo bu haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. I shaxs ko‘pligi-biz,gohida bizlar. Bizdin eshitsin endi shu ko‘ngilni dardini. II shaxs ko‘pligi-siz, gohida sizlar. Siz olmoshi II shaxs birligi ma’nosida ham ishlatilib, tinglovchiga nisbatan hurmatni ifodalaydi :Sizni ayab-ayab oxir o‘zim bo‘ldim tajang,koj.(Tursunoy Sodiqova.Atirgul isi.Toshkent.2007.37-b). III shaxs ko‘pligi- ular,anlar,alar, XIII_XIV asrlarga doir manbalarda asosan anlar . shakli ishlatilgan. Alar, ular shakllari qo‘llanilishi esa ancha cheklangan bo‘lib, ba’zi manbalarda uchraydi. Asarlarda ya’ni XV -_XVI davrga oid manbalarda alar shakli uchraydi. XVII-XIX . asrlarga kelib ayrim manbalarda alar bilan bir qatorda anlar, ular shakllarining ishlatilishi ham ancha faollashgan.Ammo bu asrda ushbu shakllarning ishlatilishida ma’lum darajada hududiy o‘zgarish,farqlaninsh yuzaga … kelgan. Masalan, anlar, alar, shakllari mavjud bo‘lib, Xorazmda yaratilgan . asarlarda, ular shakli, asosan, Qo‘qon adabiy muhitiga oid manbalarda qo‘llanilganligini uchratishimiz mumkin. Bu holat adabiy tilda shevani farqli tomonlarini aks etishi sanaladi. O‘zlik . о lm о shi . О lm о shning bu . turi bir so‘z - o‘z so‘zid а n ib о r а t. Ushbu о lm о sh turi h а r uchta sh ах sga tegishli, birlik v а ko‘plikd а gi kishilik . о lm о shl а ri o‘rnid а qo‘ll а nilib, ko‘proq sh ах sni, yoki . n а rs а ni ko‘rs а t а di. B а rch а k е lishik qo‘shimchalari v а b а ’zi ko‘m а kchil а r bil а n keladi. O‘zlik о lm о shining ishlatilishid а quyid а gi х ususiyatl а r bor: 1. O‘zlik о lm о shi eg а lik qo‘shimchasini о lib, h а r uch а l а . sh ах s kishilik о lm о shi o‘rnida qo‘llanilib keladi, o‘zim-m е n, o‘zing-s е n, . o‘zi-u; . o‘zimiz- biz, . o‘zingiz .- siz, o‘zl а ri-ul а r. Ма s а l а n: Yo o‘zingcha (sen) kuylay ol to‘nib (Tursunoy Sodiqova. Atirgul isi. Toshkent. 2007.18-b) 2. Eg а lik qo‘shimchasini о lg а n о t о ldid а n k е lg а nd а , sh ах s yoki n а rs а ning eg а lik qo‘shimchasid а n oydinlashib sh ах sg а (I, . II, yoki III) q а r а shli ek а ni bildiradi. Bunda . sh ах s m а ’n о si sh ах s qo‘shimchasi о rq а li ifodalanadi, o‘z so‘zi es а gapda qo‘llanganda t а ’kidl а sh ma’nosini ifodalaydi. Ма s а l а n: O‘z-o‘zingga she’r o‘qishni bil. (Tursunoy Sodiqova. Atirgul isi. Toshkent. 2007.18-b) 3. O‘zbek tilida o‘z о lm о shi eg а lik qo‘shimchasi bil а n k е lg а nd а : 1, Ish-h а r а k а t shu qo‘shimcha qo‘shilganda sh ах sg а qarashliligini ko‘rs а t а di. Ма s а l а n : O‘zing ishl а b t о pg а ningg а . o‘zing . eg а bo‘lm а s а ng. (S. А yniy) . 2. III.sh ах s sh а klid а (o‘zi) olmoshi ish-h а r а k а t h е ch kimning ishtir о kisiz amalga oshirilishini bildir а di. Ма s а l а n : Shamol bo‘lishi bilan chir о q o‘zidan o‘zi o‘chib q о ldi .3. So‘r о q m а zmunli g а pl а rd а t а ’kid, kuch а ytirish uchun qo‘ll а n а di. Ма s а l а n: Ме n o‘zim . q а y е rg а k е lib q о ldim? (I.R а him о v). 4. . Bir о r s а b а b, m а qs а d bil а n em а s, . “shunch а ki” m а ’n о sini bildir а di. Ма s а l а n: -Bu yerda turibman, o‘zim ,shunchaki.(Muhammad Yusuf ) 5. . O‘zig а хо slikni . bildir а di. Ма s а l а n : К uzd а b а liq о vl а shning o‘zgacha g а shti b о r. 6.Q а r а tqich k е lishik bil а n qo‘ll а nib kelgan o‘zlik olmoshi, o‘ х sh а shlikni, qolaversa, а l о hid а t а ’kidni, q а ytadan bildirib keladi. Ма s а l а n : Ка tt а . o‘g‘li . о t а sining o‘zi. O‘ziyam R о hil а gin а mning o‘zi-d а . (E.R а him о v). O‘zbek tilida o‘zlik о lm о shi k е lishikl а r bil а n qo‘llanilib kelishi uchun а vv а l eg а lik qo‘shimchasini q а bul qil а di: o‘zimning, o‘zimg а , o‘zimd а n, o‘zimizni; o‘zingni, o‘zingd а n, o‘zingg а ; o‘zig а , o‘zid а n, o‘zining, o‘zingizni k а bi. Ushbu misollarda o‘z olmoshi +egalik qo‘shimchasi+kelishik qo‘shimchasining qo‘shilmasidan iborat. O‘zlik о lm о shi h а mm а g а p bo‘l а kl а ri v а zif а sid а . k е lishi mumkin. М isol uchun: O‘zingdan o‘zgaga muxtoj qilma Allohim... Ko‘rs а tish . о lm о shl а ri К o‘rs а tish о lm о shl а ri sh ах s, n а rs а yoki b е lgini ko‘rs а tish, t а ’kidl а sh uchun ishl а til а di. К o‘rs а tish . о lm о shl а rig а . bu,shu.u, shu, (shul), o‘sh а , (o‘sh а l), а n а , m а n а , yoki, m а n а bu, ana bu, а n о vi, m а n а vi, . ushbu singari . so‘zl а r kir а di. К o‘rs а tish о lm о shl а r ot, sif а t v а r а vishl а rning o‘rnid а qo‘ll а nib, ul а rning o‘rinb о s а rl а ri his о bl а n а di. Shung а ko‘r а ul а r uch о lm о shl а ri, ikkinchi guruhg а sif а t x а r а kt е rid а gi ko‘rs а tish о lm о shl а ri, uchinchi guruhg а r а vish . x а r а kt е rid а gi . ko‘rs а tish о lm о shl а ri kir а di. . О t ха r а kt е rid а gi ko‘rs а tish о lm о shl а ri о tl а r k а bi sh ах s yoki n а rs а l а rni ul а rg а ish о r а qilish ko‘rs а tish о rq а li n о ml а ydi. Ма s а l а n: Ya х shi о d а m, o‘sh а ning uyig а b о r а miz. (Asqad Muxtor). O‘sh а sizmidingiz, buni q а r а ng- а , t а nim а bm а n. (S. А hm а d).Ushbu misollarda ‘‘o‘shaning va o‘sha olmoshi’’otga o‘xshashligini ko‘rishimiz mumkin.Birinchi gapga nazar tashlaydigan bo‘lsak, gapning . birinchi qismida kimningdir yaxshi inson ekanligi ta’kidlanyapti, . ikkinchi qismida esa . yaxshi inson o‘rniga, ‘‘o‘sha’’ ko‘rsatish olmoshi qo‘llanganligini ko‘rishimiz mumkin, Sif а t ха r а kt е rid а gi ko‘rs а tish о lm о shl а ri n а rs а ning b е lgisini if о d а l а ydi. Ма s а l а n : . U gull а r chitta gul b о suvchi ij о dk о r r а ss о m qizl а rg а ilh о m b е r а r edi. ( А . М u х t о r).Ushbu gapda‘‘u gullar’’,‘‘qaysi gullar’’ so‘rog‘iga javob bo‘lishini ko‘rishimiz . mumkin. R а vish vazifasini bajaruvchi ko‘rs а tish о lm о shl а ri n а rs а ning yoki h а r а k а tning b е lgisini bildirib keladi. Ма s а l а n: G‘iybat degan g‘urbat border goh peshingga ilashur, Shunda mag‘rur tura bilgin,butam,aslo koyinmay . Bu gapda esa ‘‘ shunda’’, so‘zini ravish so‘z turkumiga mansubgini ko‘rishimiz mumkin. К o‘rs а tish о lm о shl а ri shunday l е ksik-gr а mm а tik х ususiyatl а rig а eg а : U о lm о shi esa so‘zl о vchid а n n а rid а gi yoki ancha uz о qd а gi kims а , n а rs а ni ko‘rs а tish uchun ishlatiladi. Ма s а l а n: U har bir kunini kuyga jo etdi. U o‘tli misralar dardida o‘tdi.(Tursunoy Sodiqova.Atirgul isi.Toshkent.2007.42-b) 2) v а qt p а yt, о n, d а m, lahza,p а ll а k а bi so‘zl а r bil а n birgalikda k е lg а nd а , so‘z b о r а yotg а n n а rs а , h о dis а ,v о q еа v а shu k а bil а rning b о shq а si bil а n а yni shu damd а s о dir bo‘lg а nligini bildir а di. Ма s а l а n: Shu kunlarni tilab tolgan onamlarga adashganman . Tursunoy Sodiqova.Atirgul isi.Toshkent.2007.111-b) 3) olmosh o‘zi birikib k е lg а n so‘z, bildirg а n n а rs а , sh ах s,v а qt ,on v а shu k а bil а rni а l о hid а aytib o‘tadi, t а ’kidl а ydi. Ма s а l а n: Shu yili quyon yili,zil-zila ko‘p sodir bo‘larkan.(So‘zlashuvda) 4) k е sim o‘rnidad а k е lib, sh ах s, n а rs а , vodea-h о dis а l а rning а yn а n shu g а p bildirg а n ifoda ek а nini q а yd et а di. . Ма s а l а n: А ytgan gaplaring – shumi . Eski o‘zb е k yozuvid а bu о lm о sh shul sh а klid а qo‘ll а ng а n. Ма s а l а n : Shul . erur а ybim, М uqimiy, m а rdumi F а rg‘ о n а m а n ( М uqimiy) . Shul o‘rinda tabiatdan qilgum kelar o‘gitlar . (Tursunoy Sodiqova.Atirgul isi.Toshkent.2007.43-b) O‘zbek tilida o‘sh а о lm о shi uz о qd а gi, а vv а l tilg а о ling а n shaxs,kims а yoki n а rs а ni, p а ytni ko‘rs а tish,o‘rin, а ytib o‘tilg а n, а vv а ld а n aniq,malum bo‘lg а n bir о r voqeani esl а tish, ung а ish о r а qilish uchun х izm а t qil а di. М isol uchun: O‘sha mag‘rur turgan kuyi sizlar deya misli xas .( Tursunoy Sodiqova.Atirgul isi.Toshkent.2007.43-b) Eski o‘zb е k yozuvid а v а sh е ’riyatd а ,badiiy adabiyotda “bu” о lm о sh “o‘sh а l” sh а klid а h а m qo‘ll а n а di. Ма s а l а n: O‘sh а l kishining o‘g‘lim а n d е gin ( М . О sim). Ushbu о lm о shi h а m bu о lm о shi singari so‘zl о vchig а yaqin, uning ko‘z oldidagi,o‘ngid а gi, yonidagi, qo‘lid а gi n а rs а ni izohlaydi yoki ung а ish о r а qil а di. М isol uchun: Maktabning fidoyi o‘qituvchisi sifatida ushbu mukofot bilan taqdirlanadi.(Faxriy yorliq) “ А n а ” о lm о shi esa ko‘z o‘ngid а turg а n, o‘zid а n uzoqroqd а bo‘lg а n n а rs а ni balki, yuz b е r а yotg а n v о q еа -h о dis а ni ko‘rs а tishd а qollanil а di: Sobir q а ni? А n а ,yetib k е l а yapti. А n а о lm о shi ba’zan yukl а m а v а zif а sid а h а m ishlatiladi. Ма s а l а n: А n а , aytganlarim bo‘ldi. (Tohir Malik). А n а yig‘ilish- u,mana yig‘ilish. Bu о lm о sh shu bu, gohi u о lm о shl а ri bil а n birg а ishlatilib, so‘zl о vchid а n n а rir о qd а bo‘lg а n sh ах s, n а rs а , yoki b е lgini ko‘rs а t а di. Ма s а l а n:Men ana-u hovuzda cho‘milmoqchiman. (So‘zlashuvda ). “ А n а ” so‘zi bu, shu, (gohi u) о lm о shl а ri bil а n birg а kelib, o‘zid а n n а rid а gi tilda qo‘llanilib o‘tilg а n, allaqachon o‘tg а n n а rs а , h о dis а l а rni anglat а di, ung а ish о r а . qil а di. Ма s а l а n: Sizni ko‘rgani kelgan mana shu kishi edi . O‘zbek tilida m а n а so‘zi bu о lm о shig а qo‘shilib, mana shunday m а ’n о l а rni if о d а l а ydi: а ) so‘zl о vchig а yaqin bo‘lg а n n а rs а ning b е lgisini ko‘rs а t а di. Ма s а l а n : Ма n а bu о m о n а tingiz. Ма n а bu shu y е rd а о lingan sur а tl а ri . (Tohir Malik); b) –d а y, -(d) а q а а ffiksl а rini о lg а n ko‘rs а tish о lm о shl а ri bil а n birg а k е lib, so‘zl о vchig а yaqinb е lgini ko‘rs а t а di. Ма s а l а n: Ме n mana shu so‘qm о qd а n yurs а m h а m bo‘l а di. (Tohir Malik). Ма s а l а n: ... о bro‘ to‘g‘risid а m а n а bun а q а t а shvish t о rtib o‘tirishning h а m m а ’n о si q о lm а di. (so‘zlashuvda). O‘zbek tilida bu so‘zi shu о lm о shi bil а n birg а qo‘ll а nib, o‘rin,joy yoki v а qt,lahza nuqt а i n а z а rid а n so‘zl о vchig а jud а yaqin bo‘lg а n sh ах s, n а rs а , yoki b е lgini ko‘rs а tish uchun ishlatiladi. Ма s а l а n: Ма n а shu g а pl а rni а ytib b е rarsiz . А n а , m а n а olmoshig а bu, u о lm о shl а ri qo‘shilishi n а tij а sid а f о n е tik o‘zg а rish yuzaga keladi, bu qo‘shm а ko‘rs а tish о lm о shl а ri qo‘shilib а n а vi, m а n а vi sh а klid а h а m ishladiladi. Ма s а l а n: Dildora mehmonga kelibdi. Qaysisi edi. Xuy anavisi (so‘zlashuvda) Shuningd е k, nutq aytilgan p а ytid а , ko‘z о ldid а yo‘q, ammo n а z а rd а tutil а yotg а n narsa yoki sh ах s v а shu k а bil а rg а ish о r а qil а di. Ма s а l а n: А n а vi kuni m е nd а n ха f а bo‘ldingiz- а ? (O‘.H о shim о v). An а vi g а pni hech kimga aytib o‘tirma,yaxshi bo‘lmaydi.(so‘zlashuvda) К o‘rs а tish о lm о shl а ri nutqd а ko‘pinch а juftl а nib yoki t а kr о rl а nib qo‘ll а n а di. Bund а y p а ytd а ul а r quyid а gi х ususiyatl а rg а eg а bo‘l а di: 1) p а yt m а ’n о sini bildir а di. Ма s а l а n: Shu-shu ishimiz yurishib k е tdi . 2) “h е ch o‘zg а rishsiz”, “bir х il”, “q а dimgich а ” d е g а n m а ’n о ni bildir а di. Ма s а l а n: U а nch а k е ks а yib q о libdi, а mm о f е ’l- а tv о ri o‘sh а -o‘sh а . ( А . М u х t о r). U va bu о lm о shl а ri juftl а nib kelgach, yangi ma’no shakllandi.H а r х il n а rs а m а ’n о sini; (-d о q), -(day) -(d) а q а qo‘shimchal а rini о lib, b е lgining ko‘pligini, о rtiqligini; -ch а qo‘shimchasini olib miqd о rning ancha k а mligini bildir а di. Ма s а l а n: Und а y-bund а y gap-so‘zga ish о nm а slik k е r а k. Sen un а q а -bun а q а gaplarga ishonma. Ko‘rs а tish . о lm о shl а ri tuzilishi ko‘r а ga ikki х il bo‘l а di: 1. S о dd а ko‘rs а tish о lm о shl а ri: u, bu, . shu, o‘sh а ; 2. Qo‘shm а ko‘rs а tish о lm о shl а ri ikkita olmosh birikishidan tashkil topadi: mana o‘sha,m а n а shu, а n а shu, ana o‘sha,m а n а bu,manavi, а n а vi, ( а n а - u). Bu о lm о shl а r m а ’n о sig а . ko‘r а ikki х il bo‘l а di: 1. Aniq . ko‘rs а tish о lm о shl а ri: shu, o‘sh а ; 2. Aniq bo‘lm а g а n . ko‘rs а tish о lm о shl а ri: u, bu. Aniq . ko‘rs а tish о lm о shl а ri .. adresant v а adresatg а . о ldind а n aniq bo‘lg а n n а rs а yoki v о q еа ni izohlash uchun ishlatiladi: o‘sh а (joy), o‘sh а (xona), o‘sh а (gul), shu (xabar), shu (maktab), shu (daftar), shu (yigit) k а bi. Aniq bo‘lm а g а n ko‘rs а tish о lm о shl а ri n оа niq n а rs а , n о t а nish sh ах s yoki xabarlarni ko‘rs а tish uchun х izm а t qil а di: bu (tushuncha), bu(fikr), bu (gap),); u (voqea), u (uchr а shuv), u (uy), u (ko‘cha) k а bi. O‘zbek tilida ko‘rs а tish о lm о shl а ri quyid а gi g а p bo‘l а kl а ri o‘rnida k е l а di: а ) eg а v а zif а sid а ( о tl а shg а nd а ): U sendan ancha katta b) k е sim v а zif а sid а : Dugonangni bo‘lishi --shu. Senga aytadigan gapim– shu . v) а niql о vchi . v а zif а sid а :O‘sha mag‘rur turgan kuyi misli xas(Tursunoy Sodiqova. Atirgul isi.Toshkent.2007.43-b) O‘sh а jilv а v а o‘sh а о t а sh, O‘sh а ko‘zki, suzgin, ха yolk а sh ... (H. О limj о n). g) to‘ldiruvchi v а zif а sid а : Buni do‘stim bo‘lishi k е r а k. Und а n yaxshi do‘st yo‘q . So‘roq olmoshi Eski o‘zbek tili yozuvida so‘roq olmoshlari . katta turni tashkil etib, bular tuzilishiga ko‘ra tub yoki tartibli so‘zlardan tashkil topadi. Tub so‘roq olmoshlarini kim, ne//na tashkil etadi. Tarkibli so‘roq . olmoshlari bor so‘z turkumining har bir . guruhi “na” so‘roq olmoshi orqali amalga yuzaga kelgan: nega, nesha, nechun, nedin, nevchun, neydik,nechuk,nemlik, neluk, . netak, nek, nega, so‘roq olmoshlari ushbu guruhni tashkil etadi. B е lgil а sh о lm о shl а ri . O‘zbek tilida b е lgil а sh о lm о shl а ri n а rs а v а sh ах sl а rning jamlanmasini, to‘d а sini birgaligini bildir а di yoki ul а rni yakka holda а yirib ko‘rs а t а di. shung а ko‘r а ul а rni . ikki kichik guruhg а . а jr а tish mumkin: а ) j а ml а sh о lm о shl а ri; b)b е lgil а sh о lm о shl а ri. 1. J а ml а sh о lm о shl а ri j а mlikni if о d а l а ydi. Ana shund а y о lm о shl а rg а h а mm а , j а mi, b а ri, b а rch а , butun, b а ’zi,yalpi, so‘zl а ri kir а di. 2. B е lgil а sh о lm о shl а ri “h а r” so‘zi orqali v а а yrim so‘r о q о lm о shl а ri, qolaversa, bir, n а rs а so‘zl а rini qo‘shilishid а n h о sil bo‘l а di. Eski o‘zbek tilida,yozuvida ham hozirgi o‘zbek . tilida ham belgilash olmoshlarining sodda va murakkab shakllari doimo ishlatilib kelinadi. Sodda . shakli bu “har”shakli. Murakkab shakllari aksar holatda “har” so‘ziga so‘roq olmoshlarining birini qo`shish orqali shakllanadi: har nima, har kim,har qachon,har qaysi, harna kabi.Qadimgi davrlarda belgilash olmoshining “ tekma” shakli ham iste’molda bo‘lgan. Bo‘lishsizlik о lm о shl а ri Sh ах s, n а rs а ,b е lgi- х ususiyat, h а r а k а t, o‘rin-j о y, miqd о r, p а ytg а nisb а t а n ink о rni ishni bajarilmaydigan ishni bildir а dig а n о lm о shl а r bo‘lishsizlik о lm о shl а ri d е b а t а l а di. Bo‘lishsizlik о lm о shl а ri o‘zining m а ’n о х ususiyatl а rig а ko‘r а quyid а gi tuzilishlarg а eg а : № Inkоr turi olmoshlar 1 Nаrsаgа nisbаtаn inkоr hеch nimа, hеch nаrsа 2. Shахsgа nisbаtаn inkоr hеch kim 3. Bеlgi-хususiyatgа . nisbаtаn . inkоr hеch qаysi, hеch qаnаqа, hеch qаndаy 4. Paytga nisbаtаn inkоr hеch qаchon 5. O‘rin-jоygа nisbаtаn inkоr hеch qаyеrdа, hеch qаydа, hеch qаyoqqа 6. Miqdorga nisbаtаn inkоr hеch qаncha Umuman , bo‘lishsizlik оlmоshlаri yasalishida hеch оlmоshigа оt, sifаt vа rаvishlаrning so‘rоqlаrini bildiruvchichi so‘zlаrni qo‘shish tufayli yasаlаdi. “ H е ch ” so ‘ zining o ‘ zi ko ‘ pincha yakk а h о ld а о lm о shning v а zif а sini o ‘ taydi . Shungа ko‘rа bo‘lishsizlik оlmоshlаri ikki turgа bo‘lаdi: а) tub so‘z shаklidаgi bo‘lishsizlik оlmоshi; b) qo‘shmа so‘z shаklidаgi bo‘lishsizlik оlmоshi. B o‘lishsizlik оlmоshi tub so‘z shаkligа, ishlatiladigan hech so ‘ zi orqali kirаdi Qo‘shmа so‘z shаklidаgi bo‘lishsizlik оlmоshlаri ,ayniqsa, hеch so‘zigа kim, qаchоn, nimа, . bir nаrsа kаbi so‘zlаrning birga kelishi . qo‘shilishidаn . sodir bo‘lаdi. Hеch оlmоshi bo‘lmаsа so‘zidаn оldin kеlib, аqаlli, lоаqаl, dаrаjаdаgi shаrt mа’nоsini bildirаdi. Маsаlаn: Ма, bir ho‘plа, hеch bo‘lmаsa! (E.Rаimоv). Hеch bo‘lmаsа, siz shu yеrdа bo‘lsаngiz hаm uning yo‘qligini bilintirmаy turаrdingiz. (S.Zunnunоvа). Eski o‘zbek tili yozuvi da ham bo‘lishsizlik olmoshlari shakliga ko‘ra so d da va murakkab tuzilishdan iborat hisoblanadi. So d da shaklini hech so‘zi tashkil etadi. Murakkab shakllarini esa “ hech ” so ‘ ziga so ‘ roq olmoshlaridan ba ’ zan gumon olmoshlaridan birining ba ’ zan narsa so ‘ zining birikishi tufayli hosil bo ‘ ladi : hech kim , hech kimsa , hech narsa , kabi . Bo ‘ lishsizlik olmoshining murakkab tuzilishidan bir guruhi shaxsga nisbatan , boshqa guruhi voqea - hodisaga , narsa ga nisbatan ishlatiladi . Bo‘lishsizlik olmoshi kelishik qo‘shimchalari bilan ishlatilishi murakkab shaklli olmoshlarni hosil qiladi. “Hеch nimа''оlmоshi hаm оtlаr o‘rnidа ishlatilib, оtlаrgа хоs egаlik vа kеlishik qo‘shimchalаrini оlаdi: hеch nimаni,hеch . nimаning, hеch nimаgа, hеch nimаdа, hеch nimаdаn; hеch nimаng, hеch nimаm hеch nimаsi; hеch nimаngiz, hеch nimаmiz hеch nimаsi(lаri). O ‘ zbek tilida o lm о sh so ‘ z turkumi quyid а gi gr а mm а tik vazifa l а ri bil а n b о shq а so ‘ z turkuml а rid а n ajralib turadi v а o ‘ zi а l о hid а must а qil so ‘ z turkumi sifatida ifodalanadi : 1. О t , sif а t , f е’ ll а rd а so ‘ z yas а lish h о dis а si kuchli sodir bo ‘ l а di , о lm о shl а rd а es а jud а kuchsiz hosil bo ‘ ladi . O ‘ zig а хо s olm о shl а rning so ‘ z yas о vchi qo ‘ shimch а l а ri yo ‘ q - b о shq а so ‘ z turkuml а rid а n yas о vchi qo ‘ shimcha yord а mid а о lm о shl а r yas а lm а ydi . Ammo о lm о shl а rd а n а yrim yas о vchi qo ‘ shimchal а r yord а mid а b о shq а so ‘ z turkuml а rig а хо s bo ‘ lg а n so ‘ zl а r yas а lishi , qolaversa , shuningd е k , t а rkibig а о lm о shl а r qo ‘ shilg а n h о ld а quyidagi qo ‘ shm а so ‘ zl а r h о sil qilinishi mumkin : s е nb о p , har zamon , hech qachon , o ‘ zbilarmon , shu vaqt , har kim , hech kim , hech nima , har nima kabi . 2. О lm о shl а r о tl а rg а хо s so ‘ z o ‘ zg а ruvchil а rni q а bul qil а di . 1) k е lishik а ffiksl а rini о l а di . Bund а о lm о shl а r d о im b е lgili qo ‘ ll а nishi bil а n b о shq а so ‘ z turkuml а rid а n farq qiladi . B а’ zi о lm о shl а rg а k е lishik qo ‘ shimch а l а ri qo ‘ shilg а nd а, o ‘ z а kd а а yrim f о n е tik o ‘ zg а rishl а r s о dir bo ‘ l а di : m е n - ni – m е ni , s е n - ning – s е ning , shu - d а, u - g а- ung а, – shund а k а bi ; 2) о lm о shl а rning eg а lik qo ‘ shimchalarini о lib qo ‘ ll а nishid а ba ' zi х ususiyatl а r m а vjud : ko ‘ rs а tish о lm о shl а ri I v а II sh ах s birlik v а ko ‘ plik , ba ’ zida , III sh ах s ko ‘ plikda kelgan eg а lik qo ‘ shimch а l а rini bir darajalini q а bul qil а di : bun - im , shunim - iz , uning - iz k а bi . O ‘ zbek tilida ko ‘ rs а tish о lm о shl а rining III sh ах s birlik . shaklid а es а nutq jarayonida eg а lik qo ‘ shimch а si ikki d а r а j а li bo ‘ lib k е l а di : o ‘ sha – o ‘ shanisi , bu – bunisi , shu – shunisi , u – unisi , k а bi . Q а ysi , so ‘ zi n е ch а so ‘ r о q о lm о shl а ri bilan birga kelib , о tl а shib II hamda III sh ах s birlik , I , II , III sh ах s ko ‘ plikda ko‘pincha eg а lik qo ‘ shimch а l а rini о lib k е ls аda I sh ах s birlikd а ( ba ’ zida ul а r о tl а shg а n bo ‘ ls а ham ) eg а lik qo ‘ shimch а l а rini о lib kelmaydi . Q а ysi о lm о shining negizi , а slid а “ q а y ” bo ‘ lib , uning t а rkibid а eg а lik qo ‘ shimchasi b о rd а y ko ‘ rins а h а m ( q а y - u - si , q а y - i - si ) h о zirgi tild а boshqa bir eg а lik qo ‘ shimch а si bilan qo ‘ shib aytiladi . ( q а ysisi ); 3) ko ‘ plik qo ‘ shich а sini olib kelgand а h а m . о lm о shl а r o ‘ zig а xos х ususiyatg а eg а. I sh ах s birlikd а kelgan kishilik о lm о shi – l а r sh а kl yas о vchisi bil а n birg а likda ishlanm а ydi . II sh ах s birlikd а kelgan kishilik о lm о shi – l а r qo ‘ shimchasi bil а n qo ‘ ll а ng а nd а ( s е nl а r ) ko ‘ p vaqtlarda adtesatga hurm а tsizlik bil а n yoqtirmay , m е nsim а y q а r а sh – f а milyar mun о s а b а t hisoblanadi . I hamda II sh ах s ko ‘ plikd а gi kishilik о lm о shl а ri ( siz , biz ) g а – l а r qo ‘ shilib k е lg а nd а bu - adresant v а adresatning ko ‘ pligini em а s , balki bir so ‘ zl о vchi v а b о shq а l а r , bir tingl о vchi v а b о shq а l а rni nazarga tutadi . III sh ах s kishilik . о lm о shining birlik sh а kli albatta , bitt а o ‘ zg а ( begona sh ах s ) ni , ko ‘ plik shakli esa ko ‘ p bo ‘ lgan o ‘ zg а ( b о shq а sh ах sl а r ) ni izohl а ydi . О t vazifasini bajarayotgan so ‘ r о q о lm о shl а rig а – l а r qo ‘ shimchasi qo ‘ shilg а nd а bir sh ах sg а nisbatan hurm а tni va ko ‘ plik anglatadi . Bund а y о lm о shl а r odatda juftl а nib h а m ko ‘ plik shaklni bildirib kelishi mumkin : К im - kim bordi ? Nim а- nim а bo ‘ ldi ? B а’ z а n t а kr о rl а ng а n bund а y о lm о shl а rd а n k е yin h а m – l а r а ffiksi qo ‘ shilib k е l а о l а di : К im - kiml а r bordi ? Nim а- nim а l а r bo ‘ ldi ? – l а r qo ‘ shimchasi ba ' zi so ‘ r о q о lm о shl а rig а qo ‘ shilg а nd а t ах min , gumon , ch а m а k а bi m а’ n о l а rni а nglatadi : Puli qanch а l а r bo ‘ ldi ? Yoshi n е ch а l а rd а? Q а ch о n so ‘ r о q о lm о shi – l а r qo ‘ shimchasini о lib « ko ‘ p v а qt » d е g а n m а’ n о ni h а m if о d а l а y о l а di ( m а’ n о ni kuch а ytir а di ). U ro ‘ molni olganim qachonlar edi . 3. O ‘ zbek tilida o lm о shl а rni 4 guruhg а g а pd а b а j а rg а n v а zif а sig а ko ‘ r а а jr а tish mumkin : 27 а) о t ха r а kt е rid а gi о lm о shl а r ; b ) sif а t ха r а kt е rid а gi о lm о shl а r ; v ) r а vish ха r а kt е rid а gi о lm о shl а r ; g ) s о n ха r а kt е rid а gi о lm о shl а r . 27 Ra’no Sayfullayeva va k е l а di. boshqalar “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” Toshkent- 2009. O ‘ zbek tilida olm о sh so ‘ z turkumining sint а ktik х ususiyatl а rig а ko ‘ r а b о shq а so ‘ z turkuml а rid а n alohida bo ‘ lib turadigan а s о siy f а rql а rid а n yan а biri shuki , о lm о sh h е ch ham o ‘ zid а n о ldin а niql о vchi о lm а ydi . Ма s а l а n : . m е n , s е n , , kim , nim а biz , shu , n е ch а k а bi о lm о shl а r bir о nt а ham а niql о vchi bil а n birg а likda qo ‘ ll а nm а ydi . О t o ‘ rnid а ishlatiladigan о lm о shl а r о tl а rg а o ‘х sh а sh so ‘ z yasovchil а rni , o ‘ zgartiruvchilarni q а bul qil а di v а g а pd а о t b а j а rg а n ishni b а j а r а di – eg а, q а r а tqichli а niql о vchi to ‘ ldiruvchi , b а’ z а n k е sim vazifasida keladi .Ма s а l а n : Senga oltin qo ‘ llar bergandi Egam , ( Tursunoy Sodiqova . Atirgul isi. Toshkent.2007. 68-b). Bizning yigitlar bundoq deb elga ko‘rsataylik. (Tursunoy Sodiqova. Atirgul isi. Toshkent. 2007.110-b ). Sif а t ха r а kt е rid а gi . о lm о shl а r (q а ysi, q а nd а y, bu, shu, shund а y...) sif а tl а r singari о t о ldid а k е lib, g а pd а sif а tl о vchi а niql о vchi v а gohida h о l, . k е sim, vazifasida k е l а di. Bund а y о lm о shl а r g а pning b о shq а bo‘l а kl а ri v а zif а sid а sif а tl а rg а o‘ х sh а sh о tl а shib k е lishi mumkin. Ма s а l а n: U N а z о k а tning q а ysi d а h а , q а ysi m а h а ll а lik ek а nini, N а m а ng а nning q а ysi qishl о g‘id а q а nd а y urug‘l а ri b о rligini surishtirdi. ( А . М u х t о r) ; Shu bizga baxt, yor-yor .(Tursunoy Sodiqova.Atirgul isi.Toshkent.2007.58-b) S о n ха r а kt е rid а gi о lm о shl а r (n е ch а , n е ch а nchi, q а nch а ) s о nl а rg а o‘ х sh а sh miqd о rni if о d а l а sh uchun qo‘ll а n а di v а g а pd а sif а tl о vchi – а niql о vchi yoki k е sim bo‘lib k е l а di: Yoshingiz n е ch а d а ? N е ch а nchi sinfda o‘qiysiz? R а vish so‘z turkumi ха r а kt е rid а gi о lm о shl а r ( q а l а y, q а ni,n е g а ) r а vishg а o‘ х sh а gan h а r а k а t b е lgisini bildiradi v а g а pd а h о l, k е sim v а zif а sini o‘taydi: N е g а kelmadingiz? Dugonang q а ni? А hv о ll а ri q а l а y? О lm о shl а r erg а shg а n qo‘shm а g а p t а rkibid а ko‘pincha nisbiy so‘z v а zif а sid а so‘r о q v а j а v о b t а rzid а k е l а di. Nisbiy so‘z o‘rnid а so‘r о q v а j а v о b t а rzid а (kim-u, , q а y е rd а – shu y е rd а q а nch а -shunch а k а bi) ishl а til а di. Ма s а l а n: Matluba qayerda Guolnora,Matluba shu yerda.(so‘zlashuvda) А yrim о lm о shl а r b о g‘l о vchi so‘zl а r t а rkibid а k е l а di: shuning . uchun, und а , und а y, bo‘ls а ,buning n а tij а sid а singari. Olmoshlar bundan boshqa yana quyidagi xususiyatlarga egadir: 1. O‘zbek tilida olmosh so‘z turkumini so‘z yas а lish х ususiyati yo‘q (ammo о lm о shl а r а s о sid а n о t, sif а t f е ’l, r а vish yas а lishi mumkin : o‘zlik, menman, o‘zich а , sizsir а m а , m е nb о p) ; 2. Juftl а nib, b о shq а so‘z turkumi v а zif а sid а k е l а di: shu-shu o‘sh а -o‘sh а , (r а vish); 3.Olm о shl а r о tl а rg а хо s so‘z o‘zg а rtiruvchi qo‘shimch а l а rni о lishi mumkin: ung а , shunisi; 4) о lm о sh so‘z turkumi o‘zbek tilida h е ch v а qt o‘zid а n о ldin а niql о vchi о lm а ydi. Turkiy tillarda bo‘lishsizlik olmoshlari keyinroq nisbatan so‘nggi davrlarda qo‘llana boshlangan. Chunki hech so‘zi turkey tilda bo‘lmagan, eron tillariga mansub bo‘lib, uning o‘zlashtirilishi eronlarni kirib kelishi bilan bog‘liq, turkiy tillar taraqqiyotining ma’lum davrlariga to‘g‘ri keladi. Masalan, “ hech” so‘zining ishlatilishi ilk bor XI asr yodgorliklaridan “Qutadg‘u . bilig”da uchraydi. Ammo bu so‘z yozma manbalarda bo‘lishsizlik olmoshi sifatida XIII-XIV asrlardan keng ishlatila boshlangan. “Hech” so‘zi yordamida sodir bo‘lgan murakkab turdagi bo‘lishsizlik olmoshlarining nutqiy va yozma manbalarda ishlatilishi shu davrdan boshlab o‘rganiladi. Gum о n о lm о shl а ri . b е lgi n а rs а , yoki v о q еа to‘g‘risidagi n оа niq t а s а vvurni anglatib k е l а dig а n о lm о sh turidir. Gum о n о lm о shl а ri, а s о s а n, о t v а sif а t ха r а kt е rid а ,vazifasida ishlatiladi. Gum о n о lm о shl а ri bir n е ch а yo‘nalish orqali yas а l а di. 1. А ll а qo‘shimchasi ba'zi so‘r о q о lm о shl а ri bil а n qo‘shilgan holda, qator gum о n о lm о shl а rini yaratadi: а ll а q а nd а y, а ll а q а ysi, , а ll а n е ch а , а ll а kim, а ll а nim а , а ll а q а nch а ,allaqanaqa k а bi. II.Gum о n о lm о shi esa ko‘pinch а so‘r о q о lm о shl а rig а –dir qo‘shimchasini qo‘shish о rq а li yasaladi. Bu sh а kld а gi gum о n о lm о shl а ri о t, sif а t, r а vish ха r а kt е rid а bo‘l а di: kimdir, nim а dir, q а nd а ydir, q а ysidir, q а ch о ndir, q а y е rd а ndir, q а y е rg а dir q а yd а ndir k а bilar. III. Bir о v so‘zi o‘zbek tilida birg а lik s о nni yas о vchi - о v qo‘shimchasining bir s о nig а (bir- о v) qo‘shilishid а n paydo bo‘lg а n v а gum о n о lm о shl а ri ko‘pincha m а ’n о . if о d а l а ydig а n so‘zlardir. Bu о lm о sh quyid а gi m а ’n о l а rni . if о d а l а ydi: A. Kimligi n о aniq, q а nd а ydir bir sh ах s, n о ma'lum о d а m, kimdir d е g а n m а ’n о ni anglatadi. Ма s а l а n: Birni bir о v b е r а di, К o‘pni- m е hn а t. ( Ма q о l). Bir о v bilg а nini m а qt а r, bir о v – ko‘rg а nini. ( Ма q о l).Dilozorlik bilan sen birovning dilini kuydirasan,uning ohi esa sening uyingni kuydiradi. (Tursunoy Sodiqova.Atirgul isi.Toshkent.2007.130-b) b) b о shq а bir kishiga nisbatan o‘zg а , b е g о n а m а ’n о sini if о d а l а ydi. М isol uchun: Bir о vlar bugun dars tayyorlab kelibdimi?.(so‘zlashuvda) v) b а ’zi so‘zi bil а n birgalikda k е lib, b о shq а l а r, o‘zg а l а r, b е g о n а l а r s m а ’n о l а rni bildirib keladi. Ма s а l а n: Birovning do‘stlar-u,xorijlari bor.Meni o‘ng hech kimim yo‘q (Nargiza Erkaboyeva. Savollar to‘plami.Toshkent.2009.95-b) IV. B а ’zi so‘zi . ko‘plik qo‘shimchasini olib, gum о n о lm о shi v а zif а sida qo‘llanila о l а di: b а ’zi insonlar, b а ’zi g а p-so‘zl а r, b а ’zi j о yl а r k а bi. B а ’zi so‘zi ‘‘kimdir, а ll а kim‘‘ d е g а n m а ’n о l а rni if о d а l а ydi. Ма s а l а n: Dugonalarim mehmon bo‘lib ketishdi, ammo Ba'zilar g‘iybat qilib charchamadi.(so‘zlashuvda) V. Olmosh turkumida f а l о n so‘zi sh ах s n а rs а ,yoki v о q еа -h о dis а , ul а r to‘g‘risidagi bir о r х ususiyat, b е lgini а niq anglatib, so‘zl а r o‘rnid а ishlatilib, n оа niq t а s а vvurni bildir а di. Ма s а l а n : F а lonchaning o‘g‘li xizmatdan qaytdi deganda sadaqa qilinardi. (Gazetadan) Siniqchig а yub о rishni o‘zim h а m bil а m а n. U f а l о n pul so‘r а ydi. (S.Siyoyev). Ko‘pincha b а diiy а s а rl а rd а uslubiy,yo‘nalish nuqt а i-n а z а rd а n bu so‘z f а l о nch а deb ham aytiladi, Ма s а l а n: Shu y е rd а n о lin а dig а n h о silni f а l о nch а niki-d е b aytib ch е g а r а l а b h а m bo‘lm а ydi. (G а z е t а d а n). O‘zbek tilida asli f а l о n so‘zi –chi qo‘shimchasini о lib, sh ах sni а niq а t а m а sid а n, uning nomi o‘rnid а ishl а til а di. Ма s а l а n: Faloncha ota-onasidan ayrilib qolibdi. (So‘zlashuvda) Eski o‘zbek tili yozuvida gumon olmoshlarining quyidagi shakllari muloqotda bo‘lgan: kimarsa, kimsa, neersa, birav, biragu, falan. O‘zbek tilida gumon olmoshlarining ayrim turi shaxsga nisbatan aytilsa, boshqa guruhi esa narsaga, voqea-hodisalarga,qolaversa, jonivorlarga nisbatan ishlatiladi, ba’zi vaqtlar bu olmoshlar har ikkala ma’noda ham ishlatilib kelinadi. Gumon olmoshlarining ko‘pgina qismi nutqda ishlatilganda kelishik qo‘shimchalari bilan ham olib keladi, bir xillariga esa ko‘plik va egalik qo‘shimchalari ham birga kelishi mumkin. Olmosh so‘z turkumidan leksik ma'no emas, balki mavhum noaniq grammatik ma'no ifodalanadi. Har bir lug‘aviy ma’noviy leksemalar turkumining o‘z so‘roq olmoshlari mavjud: 1. Ot so‘roq olmoshlari: kim, nima; 2. Sifat so‘roq olmoshlari: qanday, qanaqa, qaysi; 3. Son so‘roqolmoshlari: necha, qancha, nechtadan, nechanchi; 4. Ravishga xos so‘roq olmoshlari: nega, nimaga, nechuk, qachon, qanday qilib, qay tarzda; 5. Fe‘lga xos so‘roq olmoshlari: nima qildi, nima qiladi, nima qilmoqchi. Olmoshlarning quyidagi ma’no guruhlari so‘roq olmoshlari tomonidan amalga oshirilgan: 1. Gumon olmoshlari: 1) so‘roq olmoshi oldiga alla-qo‘shimchasi qo‘shliib: a) ot so‘roq olmoshlariga: allakim, . allanima, b) sifat so‘roq olmoshiga: allaqanday,allaqanaqa, allaqaysi, d) son so‘roq olmoshiga: allaqancha,allanecha, allanechanchi, e) ravish so‘roq olmoshiga: allaqachon allapayt kabi; 2) so‘roq olmoshi so‘ngiga -dir gumon yuklama-qo‘shimchasini qo‘shib: a) ot so‘roq olmoshiga: kimdir, nimadir,qayerdir b) son so‘roq olmoshiga: qanchadir, nechanchidir; nechadir.d) sifat so‘roq olmoshiga: qandaydir,qanaqadir, qaysidir, e) ravish so‘roq olmoshiga: qachondir, negadir, nimagadir, nima sababdandir kabi. -dir asli gumon yuklamasi bo‘lgani tufayli ot so‘roq olmoshiga sonlovchi va turlovchi qo‘shimchadan keyin qo‘shiladi: kimlargadir,nimalargadir kabi. Belgilash olmoshlari esa so‘roq olmoshlaridan avval har ta’kidlov qo‘shimchasini keltirib, hosil qilinadi: a) ot so‘roq olmoshlari oldidan: har nima,har kim, b) sifat so‘roq olmoshi oldidan: har qanday, har qanaqa,har qaysi, d) son so‘roq olmoshi oldidan: har necha,har qancha, e) ravish so‘roq olmoshi oldidan: har qachon,har qanaqa kabi. Yuqoridagi tavsifdan tushuniladiki, gumon olmoshlari, bo‘lishsizlik olmoshlari belgilash olmoshlari, o‘z tarkibida ot olmosh, sifat olmosh, son olmosh, ravish olmosh singari turlariga ajratiladi. Olmoshlarning Grammatik tabiati,so‘z turkumlari doirasida qaysi turkum olmoshi ekaniga bog‘liq bo‘ladi. 1) tarixan bu olmoshlarning shaxs ma’nosini m-, s- qismi, son ma’nosini esa -n qismi anglatgan bo‘lsa ham, hozirgi o‘zbek tilida ushbu olmoshlar tarkibi ma’noli bo‘laklarga ajratilmaydi. Men, sen olmoshlarida shaxs va son ma’nosini olmosh asosining o‘zi izohlaydi. 2) biz, siz olmoshlari ham xuddi shunday baholanadi: Hozirgi o‘zbek tilida bu olmoshlar ma’noli qismlarga ajratilmaydi.Tarixan shaxs ma'nosini b-, s- qismi, son ma'nosini -z qismi bildirgan bo‘lsa ham. 3) biz, siz olmoshlari birlikni ifodalash maqsadida ham ishlatila boshlagani uchun, ko‘plikni ochiq ifodalash sababi bilan bo‘lsa kerak, bu olmoshlarga -lar ko‘plik qo‘shimchasini qo‘shib ishlatish . amalga oshirilgan. Bunday ifodalashda (bizlar, sizlar) biz-, siz-negizlari shaxs ma’nosini, -lar qo‘shimchasi esa son ma'nosini bildiradi, bu olmosh so‘z turkumi tarkibidagi ma'nolarni,boshqa-boshqa qismlarni anglatadi. 4) I, II shaxs olmoshlaridan bevosita alohida bo‘lgani holda III shaxs olmoshi “u” kishilik-narsa olmoshi deb ataladi. Ushbu olmosh aslida ko‘rsatish olmoshidan ajralib chiqqanini hisobga olib, uni kishilik-ko‘rsatish olmoshi deb atashimiz ham mumkin. Hozirgi o‘zbek tilida esa “u” III kishilik-narsa olmoshi bilan “ul” ko‘rsatish olmoshini imoifodalar deb atash to‘g‘ri. “U” kishilik-narsa olmoshining asosi I, II shaxs birlik kishilik olmoshlaridan ajralgan holda faqat shaxs ma'nosini ifodalaydi, son ma'nosini unga qo‘shiladigan nol qiymatli morfema bildiradi; bu yerda . nol ko‘rsatkichli morfema shu olmosh asosiga ko‘plik ma’nosini anglatish uchun qo‘shiladigan -lar qo‘shimchasi bilan teskari ma’no belgilanadi. Ko‘rsatish birliklari sestemasining asosini bu, u, shu, o‘sha tashkil qiladi; bu, shu oldidan “mana” birligini, u, o‘sha oldidan “ana” birligini qo‘yish bilan ko‘rsatish ma'nosi izohlanadi. Ko‘rsatish . birliklari sifatga xos bo‘lgani tufayli . ularda shakl hosil qilish bo‘lmaydi. O‘zlik olmoshi deb ataladigan . o‘zbirligi biror leksemaga,so‘zga olmosh bo‘lib kelmaydi, balki biror bir leksemaga qo‘shilib, ta’kid ma'nosini ifodalaydi: men o‘zim(< mening o‘zim), o‘zim; akam o‘zi(< akamning o‘zi); o‘z so‘zida (< o‘zining so‘zida) kabi. Shunga ko‘ra . bu birlikni ta’kid birligi deb nomlash ma’qul. O‘zbirligi aslida ot leksema bo‘lgan, shunga ko‘ra nisbatlovchi va turlovchi qo‘shimchalarni oladi, ammo grammatik son paradigmasining faqat birlik shaklida qo‘llaniladi. 2.2.Olmoshlarning funksional - stilistik xususiyatlari Hozirgi o‘zbek tilining publisistik uslubi,badiiy uslubi va rasmiy uslubining lingvistik xususiyatlari va ijtimoiy vazifasini tahlil etar ekan, uning asosiy belgilarini tilning aloqa, xabar va ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlaridan kelib chiqib o‘rgangan va janrlarini tasniflagan. 28 Mustaqillikdan so‘ng tilshunoslik sohasiga jiddiy e’tibor qaratilishi, qonunlar va boshqa hujjatlarning qabul qilinishi, mamlakat ijtimoiy- siyosiy hayotida o‘rni hisobga olinib, tilshunoslik sohasida yangi o‘zgarishlar yuzaga keldi.Sotsiolingvistika,kulturologiya,pragmalingvistika va tilshunoslik va tabiiy fan deb nomlangan yangi soha shakllandi.Bu sohalarning shakllanishi uchun til uslublari katta rol o‘ynadi. Jumladan,badiiy va publisistik uslub yo‘nalishida olmosh so‘z turkumining funksional va stilistik til jihatlarini ham chuqur o‘rganishni kun tarkibiga qo‘ydi.Bu borada o‘zbek tilshunosligida keng ko‘lamda taqdiqot ishlari olib borilmoqda.Ular orasida A.Abdusaidovning nomzodlik va doktorlik dissertatsion ishda olmoshlarning funksional-uslubiy xususiyatlariga maxsus o‘rganilgan. Publitsistik uslub doirasida qaraladigan janrlar ko‘lami keng bo‘lib, ular tadqiqotchilar tamonidan axborot, tahliliy va badiiy-publitsistik janrlar tarzida uchta katta guruhga ajratiladi va ularning oltmishdan ortiq ko‘rinishlar mavjud ekanligi qayd etiladi. Bu doirasidagi har bir katta va kichik janrlar o‘ziga xos til xususiyatlariga ega va ular lingvistik jihatdan alohida tadqiqot obyekti bo‘la oladi. Maskur uslubdagi janrlar rang-barangligi tufayli olmoshlarning qo‘llanilishi to‘g‘risida faqat umumiy tarzda mulohaza olib borishim mumkin. Chunki ushbu turkumga oid so‘zlardan foydalanish ehtiyoji publisistik janrlar xususiyatidan kelib chiqib amalga oshiriladi. Biz ushbu o‘rinda tahlil uchun olmosh so‘z turkumining funksional-stilistik xususiyatlarini yuzaga chiqishida tilshunos olimlarning olib brogan tatqiqot ishlariga asoslanamiz. 28 Курбонов Т.И.Публицистический стиль современного узбекского литературного языка: Автореф.дис. … канд.филолюнаук.-Ташкент, 1987.-С.7-8. Kishilik Olmoshlari dan Men kishilik olmoshlarining gaplari, ko‘chirma tarzda keltirilayotganda,tahririyatga yozilgan xatlarda ishlatilgan : Bolalarim hamda akalarim meni qo‘ltig‘imdan suyab “Nurbuloq” madanli suv bilan davolash xususiy shifoxonasiga olib borishadi. Ushbu olmosh axborotning xabar, reportaj, hisobot, intervyu, tahlilning maqola, taqriz, obzor, singari janrlarda ishlatilmaydi. Badiiy-publistik janrlarda qo‘llanadi. Sen olmoshi xususida ham shu mazmundagi gaplarni aytish mumkin.Uning qo‘llanish imkoniyati badiiy-publistika janrlar doirasida chegaralangan.U hikmatli so‘zlar beriladigan maxsus rukndagi va badiiy matnlarga uchraydi; Quloq soling menga, yaxshi qiz biroz, dilimni ochmoqchi bo‘layapman sizga. (A.Oripov). Hurmat semasining ro‘yobga chiqarilishida o‘zlik olmoshidan ham foydalanilayotganligi diqqatga sazovor dalillardan biridir. Chunki mazkur olmosh ham asliy ma'nosida nominativlik vazifasini bajarishi bilan bir qatorda uslubiy ahamiyat kasb etadi. Asosan, og‘zaki nutqda qo‘llanadigan birlik va ko‘plik shakllaridagi o‘z so‘zi ana shunday xususiyatga egadir. Ular Badiiy uslub har bir ijodkorning mustaqiligi belgisidir. Bu belgi zamirida san'atkorning voqelikka munosabat, estetik prinsiplarni, ijodiy nazariyasi mujassamlashadi. Til vositalari ana shu o‘ziga xoslikni namoyon etuvchi muhim belgi hisoblanadi. Bunda til vositalari faqat tasvirlovchi unsurlar bo‘lib qolmasdan, balki voqelikka munosabat ko‘lami ko‘rsatuvchi badiiy tadqiq etilayotgan voqea-hodisalarni bosh g‘oya atrofiga uyushtirib asarga birgalikni baxsh etuvchi omil ham hisoblanadi. Demak, badiiy asarda til faqat tashqi belgi-shakl bo‘lib qolmasdan, mazmunga ham daxldor aniqrog‘i uni yorituvchi va umumlashtiruvchi vosita hisoblanadi. Til elementlarining ijtimoiy muhitda tanlab ishlatilishi va ularni tilshunoslikda ilmiy- amaliy tahlil qilish zaruriyati stilistikada yangi soha funksional-stilistikani yuzaga keltirdi. Badiiy asarda so‘z . qo‘llash ijodning janr xususiyatlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Demak, boshqa xoslangan uslublardagi kabi badiiy uslubda so‘z qo‘llash ham lisoniy va nolisoniy qonuniyatning uzviy bog‘liqlikni taqoza etadi. Ayni vaqtda mana shu holatlarning zamirida yozuvchining ijodiy pozitsiyasi mujassamlashadi. Badiiy ta'sir hayotning hamma sohasini qamraydi. Shuning uchun bunda umumiy leksika ham, chegaralangan so‘zlar ham keng miqyosda qo‘llaniladi. Bu jihatdan badiiy adabiyot tili ro‘znoma tiliga o‘xshab ketadi. Chunki ro‘znomada ham hayotning nihoyatda keng ko‘lami ifoda qilinganidan har xil sohaga oid so‘zlar qo‘llanadi. Ammo ro‘znoma materiali asos e'tibori bilan publisistik uslubga mansub bo‘lsa, badiiy adabiyot tili, badiiy uslubga xosdir. Badiiy uslub esa timsoliylik zuhr etadi. To‘g‘ri . ro‘znomadan ham . timsollilik ishlatiladi. Ammo badiiy ijoddagi timsol muhokamaga undaydi, voqelikni yanada chuqurroq, yanada kengroq bilib olishga imkon yaratadi. Qisqa bayon qilingan mazkur dalildan yaqqol seziladi. Olmoshlarning boshqa turlari esa o‘zgacha uslubiy xususiyatlarni ro‘yobga chiqarish uchun xizmat qiladi. Bayon etilganlar asosida ko‘rsatilgan olmoshlarning uslubiy xususiyatlarini ikki xil nuqtai nazardan ko‘rib chiqish lozimligi ayon bo‘ldi: 1) Ijobiy baho ottenkasi; 2) Salbiy baho ottenkasi. Bunday xususiyatlar matnlar asosan badiiy matnlarda namoyon bo‘lishini ta'kidlab o‘tamiz. Ijobiy baho ottenkasi. O‘zbek tilida ijobiy so‘zi, ma’qul deb topilganligini ifodalovchi, ma’qullovchi, yo‘qlovchi, maqtovchi ma'nosini ifodalaydi. U narsa predmetlarning ham shaxslarning ham shunday xususiyatlarini ifodalash uchun ishlatiladi. Dastlab aytib o‘tish lozimki, bunday ijobiy xususiyat olmoshlarning quyidagi semalarida o‘z aksini topadi. 1. Hurmat ma’nosi. Kishining qadr-qimmatiga loyiq ekanligini, e'zozga, ehtiromga loyiqligini ifodalash maqsadida olmoshlarning siz turidan ayrim vaqtlar foydalanib kelinmoqda. Bunday xususiyat ko‘pincha poetik badiiy uslubda o‘z ifodasini topmoqda. Quyidagi misollar fikrimizni tasdiqlay oladi. ko‘pincha shaxslarga nisbatan shunday ma'noda ishlatib kelinmoqda. Misollarga murojaat qilamiz: a) Movunlarimiz ancha chaqqon odamlar, lekin o 'zingizning yo 'qligingiz bo 'lak- da. (U.Nazarov). Tengsiz bu holatda to 'ymasdan sira, yaratganning o‘zi tashlardi nigoh (A.Oripov). b ) Aybga buyurmayiz o‘zlarini qayerdan so‘raymiz? Biz Toshkentdan, ota (U.Nazarov). Ko‘pincha, poetik nutqda o‘zi so‘zi majoziy qo‘llanib, narsa-predmetlar (ko‘pincha mavhum)ni ifodalovchi so‘zlarga nisbatan ham qayd etilgan vazifada ishlatiladi. Zo 'r qudrat emasmi hayot o 'zi ham, Yashil novdada ham uning kuchi bor. (A.Oripov). Mana so‘zlari yolg‘iz holida ham ko‘rsatish olmoshlari vazifasini o‘tab keladi. Ayni shunday olmoshlar hurmat ma'nosini bildirish maqsadida ham ishlatiladi. Biroq bu o‘rinda shuni aytib o‘tish kerakki, faqat . ko‘plik shakldagina . shunday ma'noni anglatib keladi. Fikrimizni ushbu misollar bilan tasdiqlaymiz: - Kecha kelgan mehmonni ko‘rmoqchiydim. U ketib qoldimi? Manalar o 'sha mehmon. II. Kamtarlik semasi. Maqtanishni o‘zidan uzoq tutadigan, mag‘rurlanmaydigan, manmanlikka berilmaydigan kishilarning xislatlarini reallashtirishda ot va sifat turkumiga doir so‘zlardan keng . foydalanishi bilan bir qatorda mazkur ma'noni ro‘yobga chiqarishda olmoshlarning ham kamtarona hissasi borligini aytib o‘tish lozim. Chunki, ayni shunday ma'no, asosan, men va biz olmoshlarining o‘zaro botiniy munosabatida shakllanadi. Olmosh so‘z turkumidan men olmoshi so‘zlovchi shaxsning o‘zini bildiradi, so‘zlovchi shaxsni ko‘rsatadi. Nutq jarayonida ayni shu ma'noni ifodalash maqsadida biz olmoshidan ham foydalanayotganligi ro‘yi-rost isbotidir. Uslubiy ahamiyatga molik shu tarzdagi qo‘llanish, ko‘pincha, yozma nutqqa xos ekanligini so‘zlab o‘tish kerak. So‘zlovchi kimsa tomonidan qo‘llanilgan mazkur olmosh birinchidan, uning nutqining individuallashtirilishiga olib keladi. Masalan: - muborak bo‘lsin, Maqsun aka. To 'y bo 'lsa, mana biz bel . bog‘lab xizmat qilamiz. Nima kamchiliklar bor, ayting! (M.Do‘st). o‘lay agar, sizda ko‘nglim yo‘q, meni To‘ychi urishmaysiz, dedi Kamol. Bizni kampirning yuraklari juda ham tor. (A.Muxtor). Hamma artistlar telpak kiygan, biz esa do‘ppida (M.Do‘st). misollardan biz olmoshining yakka shaxs ma'nosidagi men olmoshi bilan almashtirib ishlatilganligi nutqning og‘zaki uslubga oid ekanligini ifodalab turibdi. Shu bilan birga aytib o‘tish lozimki, mazkur misollarda hurmat ma'nosi ham ifodasini topgan deb o‘ylaymiz. Mana bu misolda esa biz olmoshining faqat kamtarlik ma'nosi qo‘llanilganligini ta'kidlaymiz: - Endi, bizning bu ishlarga dahlimiz ham qolmadi, - dedi Elamonov jilmayib- bundan buyog 'i shu yerda jimgina ishlab yotipmiz . (M.Do‘st). III. G‘ururlik semasi har qanday kishi o‘zinig mehnatidan, biror ishni qoyillatib bajarganligida, kimlargadir naf . tekkanligidan va boshqa ijobiy xatti-harakatlaridan o‘zining qadr-qimmatini e'zozlash maqsadida g‘ururona so‘zlaridan foydalanamiz. Shunday maqsadda nutq jarayonida kishilik olmoshlarining ayrim turlaridan ham foydalanishdiki, bu ularning o‘ziga xos uslubiy qiymatini belgilash imkonini beradi. Birinchi gapda men olmoshining shunday xususiyati to‘g‘risida to‘xtab o‘tmoqchimiz. Mazkur olmoshning qanday uslubiy xususiyatlarga ega ekanligi xususida yuritilgan so‘z edi.Shu bilan birga aytib o‘tish lozimki, men olmoshi g‘ururlik, mag‘rurlik semalari bilan ham o‘ziga xos uslubiy ahamiyatga egadir. Quyidagi misollarga e'tibor beraylik: - Oyijon, sizga bir gap aytaymi?- dedi Jamshid miyig‘ida kulguchi bilan. - Tanlov zo‘r o‘tdi. Unda kim g 'olib bo 'ldi deng. Bu men ekanman. Demak, olmoshlarning har ikkala nutq turida xilma xil funksional uslubiy vazifalarda kelishini ularning turli uslublarga xosligi bilan belgilash mumkin. Bundan tashqari badiiy uslubda olmoshlar, tarixiy, shevaviy variyantlari bilan olinib badiiy asarlarda o‘ziga xos funksiyani bajaradi. Tilning ijtimoiy vazifasi haqida gapirar ekanmiz, akademik V.V.Vinogradov Tilning aloqa, xabar va ta'sir kabi muhim ijtimoiy vazifalari ajratilganda til strukturasi umumiy planida quyidagi uslublar chegaralangan bo‘lishi mumkun: kundalik maishiy uslub (aloqa vazifasi), kundalik xizmatga doir rasmiy hujjat va ilmiy ( xabar vazifasi ), publitsistik va badiiy estetik ( ta'sir vazifasi ) tarzida qayt etgan fikrlari badiiy matnlarda til vazifalarini tahlil etishda muhum ahamiyatga egadir. Atoql otlar va olmoshlarning pragmasemantik belgilari. Ma’lumki,tilshunoslikka oid nazariy adabiyotlarda olmosh so‘z turi xususida boshqa so‘z turkumlariga nisbatan noan’anaviy lisoniy mulohazalar mavjud. Bunday qarashlar,albatta,olmosh turkumiga xos so‘zlarning lingvistik tabiatiga bog‘liq holda shakllandi. “Ichki bo‘sh so‘zlar”-ma’no qobig‘i bo‘sh so‘zlarga olmoshlar atoqli otlar kiritiladi.Olmosh va atoqli otlar ham o‘ziga xos so‘zlarning lingvistik tabiatiga bog‘liq holda rivojlanadi.Ichi bo‘sh so‘zlar-ma’no qobig‘i bo‘sh olmoshlar va atoqli otlar kiritiladi.Olmosh va atoqli otlar ham o‘ziga xos pragmatik funksiyaga ega bo‘lib,matn ichida ma’lum nutq vaziyati bilan aloqador ma’no ottenkalari bilan to‘ldiriladi.Ma’no ottenkalarining aynan nutq vaziyati bilan bog‘liqligi matnda pragmatik funksiya bajarish uchun xizmat qiladi.Tabiiy ravishda savol tug‘iladi.Birinchidan,nima uchun olmosh va . atoqli otlar “ichi bo‘sh”so‘zlar deb qaraladi?Ikkinchidan,pragmatikaning ob’yekti sifatida ularning qanday belgilari yoki xususiyati asos qilib olinadi?Bu savollarga javob topish uchun olmosh va atoqli otlarga xos bo‘lgan nazariy qarashlarni yodga olishimiz tabiiy. Faqat shundagina mazur javob topish va ularni pragmatik tahlil qilish mumkin bo‘ladi. “Olmosh narsa yoki belgini aniq ko‘rsatib bermaydi. Olmoshlarning qaysi so‘z turkumi o‘rnida qo‘llanishi grammatik bog‘langan nutq jarayonida konkretlashadi”. 29 “Olmoshning ma’nosi noaniqroq, umumiyroq bo‘ladi. Olmoshlar predmet uning belgisi va miqdorini anglatmay faqat ko‘rsatish ularning mavjudligini bildirish uchun xizmat qiladi.Olmoshning qaysi so‘z turkumi o‘rnida kelganligi ko‘pincha konteksdan, oldingi gaplardan anglashib turadi. Olmoshlarning ko‘plari alohida olinganda juda umumiy abstrakt xarakterga ega bo‘ladi. 30 Olmosh turkumiga xos bunday talqin “O‘zbek tili grammatika”sida ham uchraydi. 31 Bu nazariy qo‘llanmada ta’kidlanishicha,olmoshlar ma’no jihatidan boshqa mustaqil so‘zlardan ma’lum darajada farq qiladi. Ular predmet belgi va miqdor ma’nolarini to‘g‘ridan to‘g‘ri ifodalamaydi, balki boshqa predmetning belgi va miqdor tushunchalari bilan bog‘lanib,u yoki bu munosabatga kirishgan holda ifodalaydi.Olmoshning konkret ma’nosi konteks situatsiya -nutq jarayonida ishtirok etuvchilarning munosabatiga qarab oydinlashadi,konkretlashadi. Bu talqinlardan buni aniq sezish mumkinki, olmosh boshqa so‘z turkumi kabi o‘zining konkret ma’nosiga ega emas.Faqat nutqiy vaziyat va konteks qurshovida olmosh turkumiga xos so‘zlarning ma’nosi konkretlashadi. Demak,olmoshlar o‘zining lesik-semantik hamda . grammatik 29 Hozirgi zamono‘zbek tili.Faxri Kamol tahriri ostida .-Toshkent,1957,385- bet. 30 Tursunov U.va boshqalar.Hozirgi o‘zbek adabiy tili.-Toshkent,1965,46-bet. 31 O‘zbek tili grammatikasi.1-tom.Morfologiya-Toshkent.Fan.1975. belgilardan tashqari yana boshqa qator xususiyatga egaki,bu uni tildagi yangi bir yo‘nalish asosida tadbiq etish imkoniyatini beradi. O‘zbek tilida olmosh turkumiga xos eng xarakterli tomoni shundaki,garchi uning ichki- ma’no ifodalash qobig‘i puch bo‘lsa-da,biroq bu turkumdagi so‘zlar mustaqil so‘z sifatida boshqa mustaqil so‘zlar qatoriga qo‘yilgan barcha talablarga javob beradi va mustaqil so‘z tabiatiga mos tushadi.So‘zlarni turkumlarga ajratish tamoyillariga ko‘ra,olmoshlar mustaqil holda savolga javob bo‘ladi,o‘zi alohida gap bo‘lagi vazifasini o‘taydi hamda mustaqil ravishda leksik ma’no kasb etadi.Manashu shablon talablar olmoshlarning ham mustaqil so‘zlar qatorida to‘g‘ri tasnif qilinganligini ko‘rsatadi. Biroq olmosh so‘z turkumiga xos so‘zlarning semantik tahlili ularning nutq vaziyati bilan uzviy aloqador ekanligini ko‘rsatadi. Demak, pragmalingvistika nutq vaziyati bilan bog‘langan so‘zlarni yangi tadqiq etish yo‘nalishini belgilash va ularning tildagi lingvistik o‘rnini ko‘rsatishini shu kunning dolzarb vazifasi qilib qo‘yadi. So‘zlarni turkumlarga ajratishning til sistemasi bilan bog‘liq yangicha talqini faqat konteks, nutq vaziyati ta’sirida ma’nosi oydinlanuvchi so‘zlarning pragmatik xususiyatlari to‘g‘risida fikr yuritish imkonini beradi. Nutq vaziyati va konteks bilan bog‘liq bo‘lgan so‘zlarning yangicha talqin vaq tasnifida “Narsa va hodisalarni nomlash nuqtai nazaridan ismlar ikki darajaga bo‘linadi. 1.Birlamchi nomlar (narsa otlari,belgi otlari,miqdor otlari)va fe’llar. 2.Ikkilamchi nomlar. Ikkilamchi nomlarga atoqli otlar (antroponim, toponim, gidronim, oronim h.k) va olmoshlar kiradi Bu ikki turkum borlikdagi narsa va hodisalarni bevosita nomlamaydi. Oldin nomlangan narsalarni bir-biridan ajratadi yoki ularga ishora qiladi. Bu jihatdan atoqli ot va olmoshlar atash ma’nosiga ega bo‘lmagan “ichi bo‘sh” so‘zlar sifatida o‘zaro umumiylikni hosil qiladi. Lekin atoqli otlar faqat narsa otlarini bir-biridan ajratish uchun qo‘llanilsa , olmoshlar barcha so‘z shakllari o‘rnida almashinib kelib, ularga ishora qilish hamda og‘zaki va yozma matn tarkibidagi matn qismlarini bog‘lash vazifasini bajaradi’’ 32 . Shuning uchun ham ba’zi lingvistik adabiyotlarda olmoshning yuqoridagi boshqa so‘z turkumlaridan farqlanuvchi qirralari alohida ta’kidlangani holda, bu belgilar lingvistik planda tahlil 32 Nurmonov A., Sarimsoqov B. Til sistemasida so‘zning o‘rni va so‘zlarni turkumlarga ajratish muammolari.// O‘zbek tili va adabiyoti jurnali. -1999yil, 5-son, 22-bet. qilinadi. Jumladan, ’’olmoshlar predmet, belgi yoki miqdorning aniq nomini bildirmay, ular urnida qo‘llanadi. Olmoshlarning aniq ma’nosi matn vaziyati - nutq jarayonida ishtirok etuvchilarning munosabatiga qarab konkretlashadi.Demak, matnsiz olmoshlarning ma’nosi - nimani ko‘rsatishi noma’lum bo‘lib qoladi. 33 Ma’lumki tilshunoslik fanining uslubshunoslik yo‘nalishi so‘zlovchining individual uslubi bilan bog‘liq holda lingvistik pragmatikaga yaqin turadi , hatto ayrim hollarda bir nutq predmeti xususidagi axborot uslubshunoslik uchun ham, pragmatika uchun ham birday tadqiqot obekti sifatida tahlil qilinishi mumkin. Olmosh turkumiga doir so‘zlarning uslubiy belgilari xususida to‘xtalishining o‘zi bu so‘zlarning lingvopragmatik tahlili uchun yangi bir yo‘l ochadi. Olmoshlarning mavhum ma’no ifodalashi va konkret ma’nosining nutq vaziyati, kontekstdagina namoyon bo‘lishi ularning lingvistk pragmatika yo‘nalishi bilan bog‘lanishining boshlang‘ich belgilaridan biri sifatida qaraladi. Ammo muammoning bevosita pragmatika masalalari qatoriga kiritilishi shu yo‘nalish masalalari bilan shug‘ullangan har qanday tadqiqotchida shubxa tug‘diradi. Qator matinlarni tahlil qilish natijasida olmoshning konkret ma’nosi faqat neytral ifoda imkoniyati bilan chegaralanganligining guvohi bo‘lamiz. Vaholanki, pragmatika masalalari neytral munosabat bilan birga ko‘proq oshkora va yashirin, ijobiy va salbiy, qo‘pol va muloyim (sotsial munosabat), baland va past (pragmatikaning fonosemantik aspekti) munosabat shakllarini ifoda etadi. Shu ma’noda qaraladigan bo‘lsa olmoshlarga xos lingvistik tahlil faqat sotsiolingvistik etiket shakllari sifatida sof ma’nodagi pragmatik muammolar qatoridan o‘rin egallashi mutlaqo to‘g‘ri bo‘ladi. Agar lingvistik pragmatik masalalarining asosiy qismini his-tuyg‘u semantikasi tashkil qiladi degan qarash mutloq to‘g‘ri (bunday qarash asosan Kolshanskiyga taalluqli), olmosh turkumidagi so‘zlarning subekt his-tuyg‘usini aks ettirish darajasi, ba’zi bir so‘zlarni hisobga olmaganda, yo‘q hisob. Shu ma’noda qaraladigan bo‘lsa olmoshlarning lingvistik praagmatikaga umuman dahli yo‘qdek tuyiladi biroq bu turkumdagi so‘zlarning matndagi funksional harakatlanish darajasi yoki ularning ifoda qilish vazifasining mavjudligi bu turkumdagi birliklarni pragmatik tadqiq etish 33 Qilichev E . O‘zbek tilining amaliy stilistikasi- Toshkent , 1992 imkoniyati borligini ko‘rsatadi. Olmoshlarni tadqiq etishda masalaning eng muhim jihati shundan iboratbo‘lishi kerakki, o‘zbek tiliga xos lingvistik adabiyotlardagi mavjud nazariy qarashlardan farqli ravishda olmosga xos pragmatik xususiyatlar namoyon bo‘lishi shart . Olmosh turkumlardagi so‘zlarning muhim, noaniq ma’no ifodalashi quyidagi misollarni qiyoslash asosida ko‘rish mumkin: 1. Predmetning nomini bildiruvchi so‘z: non, uy, daftar. 2. Predmetning belgisini bildiruvchi so‘z: yaxshi , shirin , katta. 3. Predmetning miqdorini bildiruvchi so‘z : bir , to‘rtta, uchovlon. 4. Harakatning belgisini bildiruvchi so‘z : tez , ko‘p, oz, yana. 5. Olmosh so‘z turkumiga oid so‘zlar: Biz, u, shu, nima?, hamma, o‘z. Ko‘rinadiki, faqat olmoshgina nutq vaziyatini, nutq ko‘rinishini talab qiladi. Olmoshda ularning m’nosini faqat kontekst bilan, ijtimoiy muhit va nutq vaziyati bilan oydinlashuvchi ko‘zga yaqqol tashlanadi. “Sememaning tushunchalar bilan bog‘liqligi faqat mustaqil leksemalardagina yuz beradi.Undov, taqlidiy so‘zlarda, yordamchi leksemalarda, olmoshlarda esa bunday bog‘lanishini ko‘rmaymiz” 34 . Olmoshlar shuning uchun ham sof ma’noda lingvistik grammatikaning bosh masalasi sifatida talqinva tadqid etilishi zarur. Ch.S.Pirs termini bilan aytiladigan bo‘lsa,lingvistik pragmatikaning klassik masalalaridan biri indeksial ifodalanish yoki deyksis tushunchasidir. Ch.Morrisning tushuntirishi bo‘yicha deyksis muammosi pragmatik tarkibiga kirib, deyktik elementlar mazmuni so‘zning qo‘llanish vaziyatiga bog‘liq bo‘ladi. 35 . Shuning uchun ham olmosh turkumiga xos so‘zlar indeksial belgilar sifatida deyktik elementlar hisoblanadi va ularga xos denotatni kontektsiz aniqlab bo‘lmaydi. Faqat nutqiy vaziyatni to‘liq egallab olgan nutqiy akt ko‘rinishidagina 34 Неъматов Х Расулов Р. Узбек тили лексикологияси.-Тошкент.1995.52-бет. 35 Новое в зарубежное лингвистики.Вып.Х -М.1985-С.15. deyktik elementlar ma’nosini ifodalash uchun xizmat qiladi.O‘zbek tilshunosligida ham indeksial belgi vazifasini bajaruvchi so‘zlar “ havola bo‘lak” atamasi bilan yuritiladi. I.Maxmudov ta’kidlashicha, “deyksis belgilarining ma’nosi shundan iboratki, ular mazmunini-voqea, belgi narsalarni bevosita ifodalamay balki ularga ishora,havola qiladi. Shunga ko‘ra ularni mazmunan kuchsiz,bo‘sh so‘zlar sifatda qarash mumkin bo‘ladi.Olmosh va nisbiy so‘zlar 36 atoqli otlar deyksis belgilar bo‘lib,konteksda ular havola bo‘lak sifatida vazifa bajaradi.Olim qayd qilganidek,havola bo‘lak o‘z tabiatiga ko‘ra,har qanday konteksda sintaktik o‘rni shaklan to‘g‘ri bo‘lsa ham mazmunan noto‘liq bo‘ladi.Olmoshlar ana shunday so‘zlar sifatida pragmatik qimmatga ega bo‘ladi.Masalan: Bu odam nega ochiq yaraday el o‘tsa ham jizillayotibdi.Nahot bu odamni faqat Usmonjon masalasi,faqat nafsoniyat shu ko‘yga solgan bo‘lsa! Yuqori konteksda bu olmoshi sintaktik jihatdan shaklan to‘liq bo‘lsa-da, biroq mazmunan bo‘sh so‘z havola bo‘lak sifatida avvalo konteksga ishora qilish vazifasini bajaradi. Olmoshlarga xos eng qiziq holat shundaki,ularni indeksial belgi havola bo‘lak sifatida yo‘l ko‘rsatuvchi so‘zlar deb ham atash mumkin.Chunki bu so‘zlar konteks jipsligini ta’minlovchi so‘zlar sanaladi. Olmoshlarda munosabatning konteksdagi ifodalanish darajasi-mayl,modus tushunchasi va kommunikativ niyatning semantik belgilarga xos o‘ta neytral xususiyatlarga ega ekanligi bilan ajralib turadi.Bu jihatdan qaraladigan bo‘lsa,olmoshlarning pragmatik xususiyatlari yo‘qdek tuyuladi.Biroq havola bo‘laklarning matndagi nutqiy vaziyatning mukammalligini saqlash vazifasi har qanday mayl, modallik va kommunikativ niyatning oshkora va yashirin ifodalanishi bosh lingvistik omili hisoblanadi.Bu ma’noda olmosh va atoqli otlarni pragmatikaning muhim muammolari sifatida talqin va tadqiq etish o‘rinli. Olmoshlar havola bo‘lak sifatida matnda bajarayotgan vazifasiga ko‘ra quyidagi tasnifiy belgilardan iboratdir. 1.Matn qismlari o‘rtasida sintakmatik munosabatni ta’minlaydi.Bunda matn elementlari o‘rtasidagi kogerentlikni yuzaga chiqarish uchun ishlatiladi. 36 Махмудов Н.Эргаш гапларни табиати ва таснифи масаласи/узбек тили адабиети ва журналию1991.йю3- сон.18-бет 2.Matnning avvalgi qismiga ishora qilish vazifasini bajaradi.Bunda u kontekstual yaxlitlikni ta’minlaydi va deyktik ifodalar turiga kiritiladi. 3.Olmoshlarning konkret ma’nosi nutq vaziyatida aniq bo‘ladi. 4.Olmoshlar matnda shakliy semantika yo‘nalishini yuzaga keltiradi.Shakliy semantika tushunchasi matndagi so‘zning mazmunan noto‘liq bo‘lsa ham,shakli jihatdan barcha grammatik talablarga javob berishini ifodalaydi. Siz shuni bilib qo‘yingki,dushmanlar hech qachon yurtimizga bostirib kirolmaydi. (Gazetadan). Olmoshlarning birinchi darajada funksiyasi so‘zlovchi,tinglovchi va kuzatuvchi shaxs ma’nolarni ifodalash bilan xarakterlanadi.Har qanday nutqda nutq sub’yekti nutq adresati hamda nutq predmeti xususidagi ichki semantik ottenka ko‘rsatkichlari seziladi. Bulardan esa shaxs ma’nolari anglashiladi.”Xabar qilinayotgan faktning propozisiya sub’yektga sifatida so‘zlovchining barcha xususiy ifoda imkoniyatida sub’yektga xos parentetik qo‘shilishlar (masalan;kirish konstruksiyalar),shuningdek, ekspressiv va modal baho ko‘rinishlarini xususiylikning yagona kommunikativ pragmatik kategoriyasi doirasiga kiritish mumkin. Bundan anglash mumkinki, xususiylikning ifodalanish usuli asosan ikki ko‘rinishdan iborat bo‘lib,uning birinchisi oshkora ( eksplisit )va ikkinchisi yashirin ( implisit ) deb nomlanadi,bularning har ikkisida ham shaxs ma’nosi namoyon bo‘lib, bular yashirin ko‘rsatish sifatida so‘zlovchi va tinglovchi tushunchalari bilan ifodalansa, shaxs tushunchasining oshkora ko‘rsatkichlari olmosh turkumidagi so‘zlarning nutqdagi qo‘llanishi bilan qo‘llaniladi. V.V.Ximikning ta’kidlashicha,oshkora xususiylik tushunchasi alohida ifoda yoki yaxlit matnlarda shaxs manbasining tiklanishi bilan namoyon bo‘lib,xabar bayon qiluvchi nutq sub’yekti hisoblanadi.Demak,xususiylik tushunchasi bu keng ma’noda so‘zlovchining turli yo‘nalishdagi tasavvurlaridir. III.BOB. .O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari 3.1 Kishilik olmoshlarining deyktik xususiyatlari . O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari bu nutqiy vaziyatdan kelib chiqqan holda adresat va adresant o‘rtasida bo‘lib o‘tgan muloqot jarayonida amaliy qo‘llash ko‘nikmasini shakllantirish qolaversa geshtaltni “tushuncha”sini yuzaga chiqishida so‘zlovchi eshitgan narsasini qanday tasavvur qilsa shunday anglashi har kimning tushunchasi turlicha ekanini pragmatika sohasida o‘rganamiz. Pragmatika tushunchalar ham turlicha bo‘lib bu tushunchalarni anglahimizda freym mashg‘ulotini o‘tkazishimiz mumkin.Freym bu-insonni biror bir narsa yoki hodisaga nisbatan ilk tasavvuridir. Har bir inson nutq so‘zlar ekan nutqi ostida biror bir maqsad yotadi buni biz lokutiv (locutionary)akt bu ma’lumbir tovushni talaffuz qilish yoki ma’lum belgilar qo‘yish,muayyan biror bir so‘zlarni ishlatilish va ularni ma’lum bir his-tuyg‘ularga muvofiq ishlatish va ular olingan til qoidalariga ko‘ra ma’lum bir murojaat qilish kabi nutq harakatidir.Bularga xabar,iltimos,kafolat,maqtov,xushomad,xafa bo‘lish aktlari kiradi.Misol:Meni kechiring!Uzr so‘rash bilan birga iltimoslik ohang bor bunda lokutiv akt mavjud. Illokutiv akt (Illocutivonary) Boshqa shaxsga nibatan aytish orqali niyatini va maqsadini ifoda etishdir.Bularga tasdiq, buyruq, talab,iltimos, va’da singari aktlarning barchasida illokutiv maqsad yotadi. Masalan: Meni kechiring.U qilgan ishidan pushaymon,afsuslanish akt bor. Perlokutiv (perlocutionary)akt ushbu jarayonda so‘zlovchi tomonidan bayon qilingan nutqiy akt orqali paydo bo‘lgan reaksiya holati nazarga tutiladi.Bunga buyruq, tanqid, ogohlantirish, ishontirish, majbur qildirish, hayron qoldirish, adashtirish aktlari mavjud.Misol: Meni kechiring. Kechirishga undash,buyruq ohangi yotadi.Bu nutqiy aktlarni, albatta,amaliyotda qo‘llaniladi buni tushunish adresantga bog‘liqdir. Kishilik olmoshlari “men”, “sen”, “u”, “biz”, “siz”, “ular” shaxs ma’nosini ifoda etuvchi maxsus so‘zlardir. Bu so‘zlar matn tarkbidan ajratib olingan aniq ma’no ifoda etmaydi. Shuning uchun ham bunday so‘zlar matnda beriladi. Sen-ku jarga uloqtirding, agar meni do‘zaxning eng tubida tashlasalaring ham yo‘l topib chiqib keta olardim.(Samum . Tohir Malik . 6-bet) Kishilik olmoshlari so‘zlovchi-nutq subekti, tinglovchi hamda uchunchi shaxs ma’nosini ifoda etuvchi maxsus so‘zlardir. Bular olmoshlarga xos semantik ma’no deb aytilgan.Ammo pragmatik nuqtai nazardan bu gapni tahlil etsak bepisandlik va maqtanish aktlarni yuzaga kelganini tushunib yetamiz. Illokutiv akt yuzaga kelyapti,adresant o‘zini maqsadini tinglovchiga yetkazmoqchi. Olmoshga xos pragmatik ma’no “men” yoki “biz” shaklining subyektni ifodalshdan tashqari qo‘shimcha “manmanlik” ma’nosida qo‘llanishi bilan xarakterlanadi. Jumladan: Men xohlagan paytimda ustingga ajal tunini yopaman…”deb ogohlantirib ichiga g‘ulg‘ula ilonini tashlab quymoqchi. (Samum Tohir Malik 13-bet.) -Men Muhammad Alini buysundiraman(Jahon tarixi 9-sinflar uchun darslik.2018.139-bet) Bu matnlarda “manmanlik” ma’nosi “men” kishilik olmoshi vositasida ifodalangan. Ayrim o‘rinlarda “men” o‘rnida “biz” kishilik olmoshi qo‘llanib, kamtarlikni ifodalasa, ba’zi hollarda bu ma’no kinoya, kesatiq bilan almashadi hamda bayon qilingan ma’noning ta’sir etish darajasini kuchaytiradi: -Biz shul o‘zingiz ko‘rgan mahallalik G‘ulomboy degan boyning qizlari bo‘lamiz. (Ertak kitob.Toshkent.2018.117-b) Ushbu gapda esa muloyim suhbat kamtarlik ma’nosi yotibdi. Lokutiv aktga misol bo‘ladi. Ma’lumki nazariy adabiyotlarda ta’kidlanishicha, sof kishilik olmoshlari faqat shaxsni ko‘rsatadi, ular so‘zlovchi va tinglovchini ifodalovchi olmoshlardir . Bu, albatta, to‘g‘ri fikr. Sof kishilik olmoshlari shaxs ma’nosini ifodalashdan tashqari, o‘sha shaxs bilan bo‘g‘liq hodisa va predmetlarni ham ifoda etadi: 37 Qo‘ng‘iroq qilgan odamni aniqlash shart emas,chunki kichik norkokuryerni bizga ro‘para qilishlaridan maqsadlari aniq-ku? Sumkasidan ikki yuz ellik gramm chiquvdi, men xabarga ikki yuz gramm deb yozdirdim.(Samum.Tohir Malik.141-b) Bu matnda “biz” olmoshi “men” kishilik olmoshi o‘rnida qo‘llanib so‘zlovchi nazarda tutgan ma’noni kuchaytirish uchun xizmat qiladi. “Men”o‘rnida “biz” olmoshining qo‘llanilishi, birinchidan, so‘zlovchi shaxsning o‘zini muhofaza qilish maqsadida “men va sizlar” tushunchasini ifodalagan bo‘lsa, ikkinchidan, atrofdagilarga nisbatan “o‘zim” ma’nosida ifodalanadi. Bu yerda “men”so‘zi orqali vaziyatni o‘zi sodir etganini ta’kidlayapti.Ishonch,maqtanish akt mavjud bo‘lganligi tufayli buni Illokutiv akt deb ataymiz. 37 O‘zbek tili grammatikasi. I qism. -Toshkent, 1975,336-bet “Sen”, “siz” olmoshlari komunikativ bilan bog‘liq ravishda nutq subyekti hamda tinglovchi orasidagi yaqinlik, hurmat ma’nosini ifoda qiladi: Sen ham o‘ylab ko‘r.(Samum.Tohir Malik.144-b) Siz o‘rtakashlarga imlab qo‘ying,oshni suzaverishsin.(Samum.Tohir Malik.146-b) Ushbu gapda biz buyruq akt uchratamiz.Yaqqol gapda o‘z ohangdorligi bilan buyurish,iltimos akt yuzaga kelayapti bu Perlokutiv akt ga misoldir. Ko‘rsatish olmoshlari o‘z nomi bilan shaxs, predmet yoki belgilab ko‘rsatadi hamda matn qismlarini bog‘lash uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari, ko‘rsatish olmoshlari nutq vaziyati ta’sirida so‘zlovchining tinglovchiga munosabatini ifoda etadi. O‘zlik olmoshi o‘z so‘zi bilan ifodalanib, bu so‘zning ma’nosi ham nutq vaziyatida oydinlashadi. O‘z so‘ziga -lar qo‘shimchasini qo‘shib qo‘llash bilan matnda piching,kesatiq ma’nolari bayon qilinadi. -O‘zlari biladilar,-dedi istehzo bilan, har kimda ham bitta-ikkita majlisga yetkulik gunoh topiladi. Avval sizni sekiritarlikka saylaylik, undan keyin nima qilsangiz qilaverasiz! (A.Qahhor). Ushbu gapda o‘z maqsadini ochiq aytgani va buyurish ohangi sezilib turganini tushunamiz.Bu esa perlokutiv akt ni yuzaga keltiradi.“Hamma” olmoshi odatda jamlik ma’nosini ifoda etib, bu olmoshining uzagida ko‘plik ma’nosi yotganligi uchun egalikning birlik formalarini olganda ham ko‘plikni ifodalaydi: Ertaga hammang bir tangadan pul olib kelasanlar(Oybek) 38 Hamma olmoshi o‘z semantik tuzilishida jamlik ma’nosi bilan birga ma’lum miqdorda “sizlash”ottenkasiga ham egadir.Buyurish ohangi sezilib turadi.Hammang bu perlokutiv aktga misoldir.Chunki buyurish,istak ohang odatda qonun, qaror,rasmiy uslubdagi so‘zlarga xos. Bu ottenka so‘z tarkibidagi jamlik ko‘plik ma’nosi bo‘lgani holda uning birlik II shaxs shaklida qo‘llanishi semantik zidlikni yuzaga chiqaradi, natijada so‘zning g‘ayriodatiy va individual uslubiy qo‘llanilishi yuzaga kelib, so‘zlovchining tinglovchiga munosabati bayon qilinadi va har bir nutq zamirida maqsad yotadi: “… To‘ravoy buva halol, haqiqatgo‘y, ayni paytda cho‘rtkesar muomalasi ters kishi edi. Bolalik xotiramda 38 Узбек тили грамматикаси.1.кисм-Тошкент.1975.354-бет. eng mustahkam saqlanib qolgan hislati shuki, u kamdan kam odamni sizlar edi . Boshqalarda eshitishimcha brigadirlik vaqtida u kolxozchilar ishlayotgan joyga borib, ”hormanglar”, desam sizlaganga o‘tadi deb xavfsirab: ”Horma hammang” der ekan. (S.Mo‘min.”Ma’naviy qadriyatlar; Muomala sirlari”.T.,1994.38-bet) bu hikoya matni sanaladi,bizga hikoya qilib beryapti lokutiv aktga misol bo‘ladi. Umuman, olmoshlar predmet, belgi, miqdor bildiruvchi nomlarni qayta nomlash uchun xizmat qiladi va bularning ma’nosi nutq vaziyati, kontekst tarkibida oydinlashadi ikkinchi jihati olmoshlar nutq vaziyati bilan bog‘liq holda nutqiy etiket shakllaridan biri sifatida so‘zlovchining tinglovchi hamda nutq ishtirokchilariga munosabatini ifoda etadi. Atoqli otlar ham o‘zida leksik ma’no ifodalash va ishora qilish funksiyasini bajarish nuqtayi nazaridan olmoshlardek nominativ qiymatga ega “…Atoqli otlar logik jihatdan bu, shu, u, o‘sha kabi ko‘rsatish olmoshlariga juda yaqin turadi. Chunki atoqli otlar ham, bunday ko‘rsatish olmoshlari ham semantik jihatdan “to‘q” emas ya’ni ularning har ikkalasi ham muayyan obyektni bevosita ifodalamaydi, balki ayni obyektlarga ishora qiladi, ularni ko‘rsatadi “ 39 . Atoqli otlar obyektiv odamdagi narsa va hodisalarni bevosita nomlamaydi. Jumladan, har qanday atoqli otlar birinchi ikkinchisidan farqlash ma’nosida ikkilamchi nomlanish hisoblanadi. Obyektiv nuqtayi nazardan qaraladigan bo‘lsa, odam, kishi, inson kabi nomlar jonli zot uchun umumiy birlamchi nomlanish hisoblanadi.”Ikkilamchi nomlarga atoqli otlar kiradi… Bu jihatdan atoqli otlar… atash ma’nosiga ega bo‘lmagan “ichi bo‘sh” so‘zlar sifatida o‘zaro umumiylikni hosil qiladi, atoqli otlar faqat narsa otlarini bir-biridan ajratish uchun qo‘llanadi” 40 . Atoqli otlarning konkret ma’nosi ham kontekstda namoyon bo‘ladi. Jumladan, ma’lum matn tarkibidagi axborotning to‘g‘ri bo‘lishi va to‘g‘ri anglanishi uchun atoqli ot hisoblangan nom- odam haqidagi real ma’lumot 39 Maxmudov N. Presuppozitsiya va gap.// O‘zbek tili va adabiyoti, 1986 yil, 6-son,30-bet. 40 Nurmonov A., Sarimsoqov B. Til sistemasida so‘zning o‘rni va so‘zlarnin turkumlarga ajratish muammolari .//O‘zbek tili va adabiyati jurnali,1999yil 5-son, 22-bet so‘zlovchiga ham tinglovchiga ham ma’lum bo‘lishi lozim. Shaxs haqidagi barcha ma’lumot nutq ishtirokchilariga nutq momentiga qadar ma’lum bo‘lishi shart. Masalan,sen ko‘chaga kalta yubka va yelkalari ochiq mayka kiyib chiqding.Iymoni butun erkak bunday ko‘rinishdagi qizga, nafaqat unga,umuman,hech bir ayolga sinchiklab qaramaydi. Ushbu matnda biz maslahat,nasihat aktlarni uchratamiz,bu esa lokutiv akt ga misoldir.Sababi kiyinishni farqi yo‘q iymoni butun odam senga e’tibor bermaydi degan fikrni olg‘a surayapti.Ta’sirchanlik yuzaga kelayapti. Xullas, olmosh va atoqli otlar narsa va hodisalarni bevosita nomlamaydi, ularga ishora qiladi. Ularning ma’nosi, birinchidan,nutq vaziyati bilan bog‘liq ravishda konkretlashadi. Ikkinchidan, ma’noning konkret ifodalanishi uchun so‘zlovchi va nutq ishtirokchilari aniq pragmatik bilimlarga ega bo‘lishi shart O‘zbek tilshunosligimizda tilshunoslik bo‘limlari mavjud.Pragmatika sohasini o‘rganish uchun, avvola, adresatni adresantga munosabati nutqiy vaziyatda o‘z maqsadini yetkazishini anglash zukko fikr sohiblariga taalluqli.O‘zbek tilshunosligida gaplarning qurilishiga ko‘ra sintatik jihatdan, semantika , jihatdan va stilistika jihatdan tahlil etib o‘rganishimiz mumkin ammo, pragmatik jihatdan o‘rganganimizda stilistik jihatdan bir-biriga yaqin soha ekanligini bilishimiz mumkin.Masalan: 1.Shu paytda uydagi bir voqea xayoliga tushdi-yu,chehrasi ochildi.(Tohir Malik. Samum.222-bet. ) Ushbu misolni tahlil qiladigan bo‘lsak sintaktik jihatdan gap bo‘laklari hol, hol, aniqlovchi, ega, to‘ldiruvchi, kesim, ega, kesim va yordamchi so‘z yuklama,kelishik qo‘shimchalari bilan o‘zaro bog‘lanish natijasida gapning sintaktik tuzilishini tahlil etamiz.Bu esa gap tuzilishini sintaktik tahlilidir. 2.Shu paytda uydagi bir voqea xayoliga tushdi-yu,chehrasi ochildi.(Tohir Malik. Samum.222-bet .) Endi biz semantik tahlil qilsak bunda har bir so‘zning ma’nolarini gapning bosh vazifasi nima ekanligi. Tinglovchiga qanday fikrni yetkazayotganligini tushunamiz. Misol shu vaqtda esiga bir bo‘lib o‘tgan qiziqarli voqea tushgani uchun uni yuzida kulgu paydo bo‘lganligini tushunamiz.Bu bizga beradigan tushuncha gapning semantik jihati hisoblanadi. 3.Shu paytda uydagi bir voqea xayoliga tushdi-yu,chehrasi ochildi.(Tohir Malik. Samum.222-bet.) Bu gapimizni stilistik tahlil etadigan bo‘lsak endi bu gap badiiy uslubda yozilganligi emotsional so‘zdan yozuvchi mohirona foydalanganligini uchratamiz,Nutq vaziyatidan kelib chiqqan holda gapni tahlil etadigan bo‘lsak.Shu ko‘rsatish olmoshi qatnashib on so‘zi bilan birgalikda vaqt ma’nosini bildirmoqda.Bir voqea xayoliga tushdi,bu so‘zda bir so‘zi orqali yagona voqea ekanligini sezamiz. Bu tahlilimizda biz birgina gapni stilistik jihatdan o‘rganganimizdir. 4. Shu paytda uydagi bir voqea xayoliga tushdi-yu,chehrasi ochildi.(Tohir Malik. Samum.222-bet.) Lingvopragmatik jihatdan tahlil etadigan bo‘lsak yozuvchi mahoratiga qoyil qolmay ilojimiz yo‘q, sababi shu onda so‘zi orqali qisqa vaqtda nimadir sodir bo‘lganligi, bu haqida nimanidir eslatmoqchidek,bir voqea xayoliga tushdi ya’ni qiziq o‘ta qiziq voqea bu esa o‘sha suhbatdoshiga taalluqli hodisadir.Shu ko‘rsatish olmoshi vaqtni tezlashtirib tez xayolida voqea sodir bo‘lganligidan dalolatdir.Chehrasi ochildi so‘ziga keladigan bo‘lsak, u avval xafa ekanligini voqeani eslab xursand bo‘lganligini tushunib yetamiz.Xabar ma’nosini berib kelyapti. Bu esa lingvopragmatika sanaladi. O‘zbek tilshunosligida pragmatika soha lingvistik belgi tarmog‘ida namoyon bo‘ladi. Shunga ko‘ra biz badiiy matnlarda kishilik va o‘zlik olmoshlarini lingvopragmatik talqinini misollar orqali tahlil qilamiz.Biz o‘zbek tilshunosligida ilmiy tadqiqotchi olimlar tomonidan qilingan va o‘rganilgan gaplarning stilistik,semantik jihatlarini fan sifatida yaxshi farqlay olamiz. Ammo pragmatik jihatdan ochib berish mushkulroq, shuning uchun olmosh so‘z turkumini lingvopragmatik xususiyatlarini quyidagi misollar orqali tahlil etamiz. Kishilik olmoshlari men,sen,u.biz.siz.ular so‘zlari bo‘lib nutqda qo‘llanganda o‘z ma’nosidan tashqari qo‘shimcha ma’no anglatishi lingvopragmatik xususiyati hisoblanadi.Buni quyidagi misollar orqali ko‘rib chiqamiz. Kishilik olmoshlari men,sen,u.biz.siz.ular so‘zlari bo‘lib nutqda qo‘llanganda o‘z ma’nosidan tashqari qo‘shimcha ma’no anglatishi lingvopragmatik xususiyati hisoblanadi.Buni quyidagi misollar orqali ko‘rib chiqamiz. Quyidagi misol buni yanada oydinlashtiradi. Umuman, olganda o‘zbek tilshunosligida olmosh so‘z turkumining lingvopragmatik xususiyatlarini ochib berish dolzarb masala, ammo uni ochib berish orqali olmosh so‘z turkumining pragmatik hislatlarini bilib olamiz. 1.Bu dunyoda bitta sen erkakmisan? (Iblis Devori.Tohir Malik.20-bet) Ushbu gapda kishilik olmoshi “sen” qatnashgan bo‘lib u o‘z ma’nosida II-shaxsga qaratib aytilyapti. “Bu” ko‘rsatish olmoshi ishtirok etgan bu olmosh ishora ma’nosini berib kelyapti. 2.Bu dunyoda bitta sen erkakmisan? (Iblis Devori.Tohir Malik.20-bet) Bu gapimizda sen kishilik olmoshi nutqiy vaziyatdan kelib chiqqan holda pragmatik talqin qilsak, “sen” so‘zi piching ma’nosida kelyapti. “Sendan boshqa erkaklar ham bor”- degan ma’noni tushunib yetsak bo‘ladi.Shu bilan birgalikda ohangdorlik kuchli bo‘lganligi uchun bu matn perlokutiv akt ga misol bo‘ladi. Har bir olmoshning ham funksional-stilistik xususiyati mavjud.Lingvopragmatik xususiyatini esa biz faqat nutq jarayonida o‘zimiz tushunib yetamiz, bu esa adresat va adresant o‘rtasidagi muloqotda namoyon bo‘ladi. Quyidagi mavzuda “biz” olmoshning yana bir pragmatik xususiyatini ko‘rishimiz mumkin: 1.Bu so‘takni tanib ol, bizning laychalarimizdan dedi bepisandlik qilib (Samum.Tohir Malik. 160-b) Ushbu gapda “biz” olmoshi o‘z ma’nosida II shaxs ko‘plikni bildirib kelmoqda va biz so‘zi orqali jamlik ma’nosini berib kelmoqda, ammo shu nutq jarayonida yozuvchining mahoratini, ya’ni so‘z qo‘llash jarayonida pragmatik ma’no mavjud ekanligini ham kuzatamiz 2. Bu so‘takni tanib ol, bizning laychalarimizdan dedi bepisandlik qilib (Samum.Tohir Malik.160-b) Endi nutq jarayonida “biz” kishilik olmoshi ostida “bizning” so‘zi orqali mag‘rurlanish akti yuzaga kelayapti “bizning laychalarimiz” deganda go‘yo u boshlig‘u boshqalar xizmatkor-degan fikr nutqda o‘z aksini topadi. Yoki o‘sha misolga nazar soladigan bo‘lsak, endi boshqa ma’noni ham uchratamiz.Bu har bir adresatni tushunchasiga bog‘liq. 3.Bu so‘takni tanib ol, bizning laychalarimizdan dedi bepisandlik qilib (Samum. Tohir Malik. 160-b) Bu gapimizda o‘zi nutqda aniq oydinlashib turgan bepisand qilib gapirganligini, aynan kamsitish ottenkasini ham uchratamiz.Kishilik olmoshi “bizning laycha”so‘zi orqali namoyon bo‘lishini uchratamiz. 4.Bu so‘takni tanib ol, bizning laychalarimizdan dedi bepisandlik qilib (Samum. Tohir Malik. 160-b Bu gapda hamma turli talqin qiladi pragmatik jihatdan buyurish ohangida atib o‘tmoqda perlokutiv akt yuzaga kelayapti. Ya’ni yozuvchi pragmatikani qo‘llashidan sabab o‘z fikrini kitobxonning tushunchasiga nisbatan bayon etishdir. Har kimning tushunchasi,fikr doirasi har xil bu esa kitobxon saviyasiga bog‘liq. 1 . Mana bizning makonimiz! O‘zimizga xon, o‘zimizga bekmiz! (Samum.Tohir Malik.155-b.) Ushbu misol orqali biz olmoshning o‘z ma’nosi II shaxs ko‘plik ma’nosini gapda biz o‘z ma’nosidan tashqari yana qo‘shimcha ma’no anglatib “ bizning makonimiz!”- deya g‘ururlanish aktni ya’ni tuyg‘usini uchratamiz. 2.Mana bizning makonimiz!O‘zimizga xon, o‘zimizga bekmiz! (Samum.Tohir Malik. 155-b.) Ushbu gap orqali bizning olmoshi maqtanish aktini yuzaga keltirmoqda. Bu . maqtanishlar orqali o‘z yurtini o‘zga kishiga maqtanib gapirayotganini sezamiz. O‘ziga xon, o‘ziga bekmiz-deya aytib o‘tmoqda. Ushbu gapni har qanday adresat eshitar ekan, turli ma’noni anglaydi.O‘ziga yarasha xulosaga keladi.Bu esa lokutiv aktga misoldir. 1.Seni ko‘rmadimi? Parvo qilmadi-ku? (Samum.155-b.) Ushbu gapda seni ko‘rmadimi? “seni”, kishilik olmoshi , II shaxs birlik ma’nosida kelayapti,ya’ni seni ko‘rmadimi? Yaqin o‘rtog‘i negadir jo‘rasini ko‘rmay qoldi. 2. Seni ko‘rmadimi? Parvo qilmadi-ku? (Samum.155-b.) Ya’ni bu yerda seni ko‘rmadimi? “Seni” bu jumlaning zamiriga e’tibor qilib nazar tashlasak bepisant qilish, apirish nazarga ilmiy gapirish ohangini sezamiz.Nahot seni ko‘rmadi,u ko‘zga ko‘rinarli joyda turgandi, ammo ko‘rgan bo‘lsa ham so‘rashmay besandlik qilib,ko‘rmaslikka olib o‘tib ketganligini ta’kidlab kelyapti.Bu hayron qolish perlokutiv akt da mavjuddir. 1. Sezasizmi? Siz yoqimsizmi demak, kallani ishlatish kerak (Samum 116-b) Ushbu gapda “siz” olmoshi qatnashgan bo‘lib,IIshaxs ko‘plikda qo‘llanilib kelmoqda. 2. Sezasizmi? Siz yoqimsizmi demak, kallani ishlatish kerak (Samum 116-b) orqali Endi shu jumlani stilistik talqin qilmoqchi bo‘lsak “siz”olmoshi hurmat ottenkasini ham anglatib kelmoqda. 3.Sezasizmi? Siz yoqimsizmi demak, kallani ishlatish kerak (Samum 116-b) Bu gapni pragmatic nuqtai nazardan tahlil qiladigan bo‘lsak ogohlantirish aktidan, nasihat ma’nosida “siz yoqimsizmi’ shunga qarab kallani ishlating-deya,siz olmoshi orqali tushuncha beryapti Bu esa illokutiv aktga to‘g‘ri keladi,chunki gap zamirida maqsad yotibdi. Umuman, olganda “sen” so‘ziga “lar” qo‘shimchasi qo‘shilganda ham olmosh so‘z turkumining lingvopragmatik jihatlari yanada ochiladi. Quyidagi misol orqali o‘zbek tilida olmosh so‘z turkumining lingvopragmatikasi oydinlashadi. 1.Senlar yig‘lab olib narkobeznesni yengamiz, deb bu yerda karnay chalayapsanlar. (Samum. Tohir Malik.11-bet ) Ushbu misolda sen kishilik olmoshi qatnashgan bo‘lib II.shaxsga nisbatan murojaat qilinganligini tushundik.Undan tashqari bu ko‘rsatish olmoshi ham gap tarkibida uchraydi. Buni kitobxon asarda o‘qiganida o‘z ma’nosida tushunish mumkin. 2. Senlar yig‘lab olib narkobeznesni yengamiz,deb bu yerda karnay chalayapsanlar. (Samum.Tohir Malik.11-bet ) Endi nutqiy vaziyatdan kelib chiqib e’tibor berayotgan bo‘lsak gapimizda “senlar’ so‘zi orqali behurmatlik,piching ma’nolarini anglaymiz.Bundan tashqari yana bu ko‘rsatish olmoshi endi birikma shaklida kelib,” bu yerda”so‘zi orali yaqin masofani bildirib kelyapti.Adresat adresantga muloqot jarayonida qo‘pol muloqotda bo‘layotganligini sezishimiz mumkin.Bu ohangdorlik lokutiv nutqni yuzaga chiqaradi. Bu esa olmoshning lingvopragmatik xususiyatidir. 1. Senlarga she’rik , bo‘lgan odamning rostanam tomi ketgan bo‘ladi.(Samum.Tohir Malik.169-b) Ushbu gapda nutqiy aktda e’tibor beradigan bo‘lsak, “sen” asli shaxs birlikdagi kishilik olmoshi sanaladi, “sen”ga “lar”qo‘shimchasi qo‘shilib senlarga so‘zi yuzaga kelyapti. Bu so‘z nutqiy jarayonda hurmatsizlik ma’nosini keltirib chiqaryapti. Senlarga she’rik bo‘lgan odamning rostdan ham tomi ketgan bo‘ladi- degan mazmundagi fikr kelib chiqyapti. 1.Senlarga she’rik , bo‘lgan odamning rostanam tomi ketgan bo‘ladi.(Samum.Tohir Malik.169-b) Bu gapimizda endi ogohlantirish aktini yuzaga kelgan ma’nosini uchratamiz. “senlar”so‘zi haqorat ma’nosini berib kelyapti,senlarga she’rik bo‘lgan odamning rostanam tomi ketadi. Endi bu gapda ogohlantirish ma’nosini ham uchratamiz. Senlarga qo‘shilgan odamni tomi ketgan bo‘ladi.Bu perlokutiv aktga misoldir. Umuman,bu misollar orqali presippozitsiya ma’nosidagi so‘zlarni uchratamiz. 1.Oynisa ko‘z yoshi to‘kib kuyovining dilini xufton qilmaslik uchun asta o‘rnidan turdi-da “men hozir “degancha tashqariga chiqdi (Samum.Tohir Malik.280-b) Ushbu gapda men kishilik olmoshi I.shaxs birligida kelib ot vazifasini bajarib kelayapti Ammo matnni o`qiganimizda endi o`zgacha, ya`ni men hozir -deya ogohlantirib ketish ma`nosida uchratamiz, ya`ni men keyinroq kelaman zarur ishim chiqib qoldi-degan fikrni qisqargan varianti hisoblanadi.Bu yerda esa xabar ma’nosi ham bor bu lokutiv aktdir 1. -Oyi, mayli ,birpasdan keyin ichar.Bugun vaqtim bemalol o`zim qolganman ,siz uyga borib dam oling (Samum.Tohir.Malik.252-bet) Ushbu gapda siz kishilik olmoshi qo`llangan bo`lib, II.shaxs nisbatan ishlatilgan shaklida hurmat ma`nosini anglatib kelayapti. 2. -Oyi, mayli ,birpasdan keyin ichar. Bugun vaqtim bemalol o`zim qolganman ,siz uyga borib dam oling (Samum 252-bet) Bu gapimizda indi o‘g‘il onasiga iltimos ohangda “siz”dam oling de’ya aytib o‘tayotganini tushunamiz. 3. -Oyi, mayli ,birpasdan keyin ichar. Bugun vaqtim bemalol o`zim qolganman ,siz uyga borib dam oling (Samum 252-bet) Endi ayrim mulohazalarga ko‘ra “siz” olmoshi ta’kid ma’nosida kelayotganini tushunib yetamiz. Ushbu gapda ta’sir kuchi kuchliroq bo‘lib buyurish ohangi mavjud perlokutiv akt ga misol bo‘ladi. Quyidagi misol orqali olmosh so`z turkimining yana bir holatini uchratamiz. 1.Unday deya noumid bo`lma sen yashaysan, birga-birga uzoq yashaymiz (Samum. Tohir Malik.254-b) Ushbu gapimizda sen yashaysan jumlasi orqali kishilik olmoshi qo`llangani, u II. Shaxs birlikda qo‘llanilib kelayotganini tushunamiz sen olmoshi o`z vazifasida kelayapti. 2.Unday deya noumid bo`lma sen yashaysan, birga-birga uzoq yashaymiz (Samum. Tohir Malik.254-b) Ammo pragmatik jihatdan nazar soladigan bo‘lsak, endi sen yashaysan jumla tarkibida ishonch, umid ma`nolari ham borligini anglaymiz. 3.Unday deya noumid bo`lma sen yashaysan, birga-birga uzoq yashaymiz (Samum. Tohir Malik.254-b) Quyidagi gap tarkibida lingvopragmatik jihatdan o‘rganadigan bo‘lsak, har bir shaxsning o‘ziga nisbatan tushunchasi bo‘lib, bu tushuncha asl mohiyatni anglab yetishga turtki bo‘ladi. Sen yashaysan jumlasi, noumid bo`lma-deya nasihat, maslahat ma`nosi ham anglatadi.Bu yerda illokutiv akt mavjud sababi maqsad,umid yotibdi.O‘zbek tilida so‘zning turli ma’noli jihatlari uchraydi.O‘zbeklarning tili pragmatikaga boydir. 1.Meni sendan o‘lim ham ajrata olmadi (Samum.Tohir Malik. 61 -b) Ushbu gapimizda kishilik olmoshlari qatnashgan “men”i “sen”dan olmoshlari o‘z ma’nosida kelayotgan bo‘lsa, I.shaxs va II.shaxs birliklarida qo‘llanilib, mazmunan e’tibor beradigan bo‘lsak’ “ta’kid” ma’nosini ham berib kelyapti, meni sendan ajrata olmadi. 2. Meni sendan o‘lim ham ajrata olmadi (Samum.Tohir Malik. 61 -b) Ikkinchi gapda qanday ma’no izohlayapti. llokutiv aktda endi, ishonch aktini yuzaga chiqaryapti. Boshqa hech kim,hatto meni sendan o‘lim ham ajrata olmaydi. Boshqa hech kim ajrata olmaydi, -degan fikr kelib chiqyapti. Taqdirlarimizni iplari butunlay uzilmaganga o‘xshaydi. Ushbu gapda ishonch akti yuqoridagi misolning isbotidir.Ohangdorlik mavjud bu lokutiv aktga misol bo‘ladi. Quyidagi jumlada olmoshning lingvopragmatik xususiyatni yaqqol uchratamiz. 1.Sen xomkalla bir narsani bilib ol: avariya degani tez haydashdan bo‘lmaydi. Qo‘rqib sekin haydaydiganlar to‘g‘ri go‘rga kirib ketadi .(Samum.Tohir Malik.71-b) Ushbu gapda sen xomkalla so‘ziga nazar tashlasak bu jumlalarda perlokutiv ohangni ya’ni intonatsion ohangni uchratamiz ya’ni bepisandlik, kamsitish yerga urish kabi ma’nolarni uchratib keladi. 2.Sen xomkalla bir narsani bilib ol: avariya degani tez haydashdan bo‘lmaydi. Qo‘rqib sekin haydaydiganlar to‘g‘ri go‘rga kirib ketadi.(Samum.Tohir Malik.71-b) Yoki sen xomkalla-deya, aytilgan jumla orqali biz ya’ni bir marta urg‘u berib, ta’kid ma’nosida ham kelayotganini sezamiz.Bunda ohangdorlik mavjud.Intonatsion nutq illokutiv aktni yuzaga chiqaradi. Bu esa olmosh so‘z turkumlarining lingvopragmatik xususiyatini yana bir namoyon bo‘lishiga olib keladi. 1.Men odam emasman men uchqur otman. Agar xohlasang ikkita g‘ildirakda ham uchirib beraman! Kaskadiyorlaring kelib mendan o‘rganishsin (Samum.Tohir Malik.71-b) Endi ushbu gapimizda men I shaxs kishilik olmoshiga nazar soladigan bo‘lsak bu olmosh o‘z vazifasini bajarib kelmoqda. Bu jumlada esa “men”so‘zi orqali o‘ziga ishonch aktini yuzaga keltirayapti. Undan tashqari yana olmosh so‘z turkumining lingvopragmatik talqin qiladigan bo‘lsak,yana e’tibor beramiz. 2. Men odam emasman men uchqur otman. Agar xohlasang ikkita g‘ildirakda ham uchirib beraman! Kaskadiyorlaring mendan kelib o‘rganishsin (Samum.Tohir Malik. 71-b) Endi maqtanish ma’nosini ham anglaymiz. Men uchqur otman. Undan tashqari mensimaslik ma’nosini ko‘chma anglatib keladi. Buni jumla davomida yaqqol seziladi. Lokutiv akt yaqqol sezilib turadi. Quyidagi gaplarda olmoshlarning ham lingvopragmatikaga oid xususiyatlarini uchratamiz. Bittang matematika professori, bittang Oskar mukofoti g‘olibi. Orada bitta pachoq men ekanmanda, dedi Shohi istehzo bilan (Tohir Malim.Samum. 70-bet) Ushbu jumlada Shohidni tilidan chiqqan o‘zining fikridan kelib chiqib, o‘zini kamsitish, yerga urib o‘ziga nisbatan bepisandlik holatida ekanligini anglab yetamiz. Sen pachoq emassan, sen pachoqlarni tekislab odam qiladigan shefsan,- dedi Radik telefonini u tomonga qaratib,-senga, … Saxiylik bobida Nobel mukofoti beriladi. Chunki … sen valine’matimizsan! (Tohir Malik.Samum. 70-bet) Ushbu jumlalar orqali sen so‘zining bir necha bor takrorlanib ishlatilishini kuzatamiz. Bu kitobxonga aniq seziladiki bu yerda bepisandlik,mensimaslik ottenkasi mavjuddir. Ammo adresant adresatga nisbatan quyidagicha fikrga borishimiz Sen pachoq emassan, sen pachoqlarni tekislab odam qiladigan shefsan,- dedi Radik telefonini u tomonga qaratib,- senga, … Saxiylik bobida Nobel mukofoti beriladi. Chunki.. sen valine’matimizsan! (Tohir Malik.Samum .70-bet) Bu jumlalar orqali maqtash ohangi ham ma’lum, maqtash akti orqali piching akti mavjud.Bu lokutiv akt turiga kiradi. O‘zlik olmoshining lingvopragmatik xususiyatlari. O‘zlik olmoshi nutq jarayonida har bir shaxsning o‘zi tomonidan qilingan ishlar yuzasidan anglashilgan ishlarni tushuntirishdan iboratdir. Shunday ekan o‘zlik olmoshi ham o‘z ma’nosidan tashqari qo‘shimcha ma’no anglatib keladi. Mashina xarsangga urilganda, eshik o‘z-o‘zidan ochildi-yu, qizni qandaydir kuch tashqariga otdi. (Tohir Malik.Samum 106-bet) Bu gapda o‘z-o‘zidan olmosh ishtirok etgan bo‘lib mashina o‘z-o‘zidan ochildi. Ya’ni o‘z-o‘zini ochdi degan ma’noni anglatib kelyapti. Ya’ni o‘zi so‘zi takror qo‘llanish orqali mashina o‘zini o‘zi ochganini tushunamiz. Mashina xarsangga urilganda eshik o‘z-o‘zidan ochildi-yu, qizni qandaydir kuch tashqariga otdi. (Tohir Malik.Samum.106-bet) Endi ushbu gapda o‘z-o‘zidan so‘zi orqali hech kim bilmay qolganini bexosdan ochilganini, hech kim ochmaganini tushinamiz. O‘z-o‘zidan ya’ni birdaniga eshik ochilganini anglaymiz.Bu yerda ohangdorlik ya’ni lokutiv akt mavjud xabar ma’nosini ham anglatib kelmoqda yozuvchi talaffuz jarayoniga katta e’tibor berib kelgan.Bu gapni tahlil qilar ekanmiz olmoshni o‘zi ma’nosidan boshqa yana qo‘shimcha ma’no berilishini yana quyidagi misollar orqali tushunib yetamiz. 1. Mana bizning makonimiz! O‘zimizga xon, o‘zimizga bekmiz! (Tohir Malik. Samum.155-bet). Ushbu gapda o‘zlik olmoshi orqali biz qo‘shimcha ma’noni ham anglaymiz. O‘zimizga xon, o‘zimizga bekmiz ya’ni O‘zimiz so‘zi orqali mag‘rurlanishni va g‘ururlanish tuyg‘usini his etamiz.Bu gapning tagida maqsad yotibdi.Ya’ni makon o‘zini ekanligini,o‘zi xohlagancha yashashi mumkinligini ta’kidlab,tasdiqlab o‘tmoqda, shuning uchun bu illokutiv aktga misol bo‘ladi. Men o‘zimni kimligimni bilaman.(Tohir Malik.Samum.155-b ) Ushbu misol orqali men so‘ziga o‘zim so‘zi qo‘shilib men o‘zim ya’ni ta’kid ma’nosini bildirib keladi. Men o‘zimni kimligimni bilaman. (Tohir Malik.Samum.155-b) Manashu gapimizda esa men o‘zim so‘zi orqali maqtanish va mag‘ururlanish ma’nosini anglaymiz.Ushbu gapni lingvopragmatik tahlil qilar ekanmiz,avvalo, bu yerda onangdorlik kuchli motivatsiya kuchli,intonatsiya sezilib turibdi.Bu lokutiv aktdir Hurmatli odamga bir nima deb bo‘lmaydi. Sen o‘zimiznikisan. (Tohir Malik.Samum 161-bet) O‘zlik olmoshi sen kishilik olmoshi bilan birgalikda kelganda qo‘shimcha ma’no anglatib keladi. Sen o‘zimizniki. Ushbu gapda ta’kid ma’noda kelganini tushunamiz. Hurmatli odamga bir nima deb bo‘lmaydi. Sen o‘zimiznikisan. (Samum.161bet ) Yoki ushbu gap orqali olmosh so‘z turkuminig ma’nosiga e’tibor beradigan bo‘lsak bu yerda ham kamtarlik ma’nosini beryabdi.Ishonch,ta’kid ma’nolarini be’rib keladigan pragmatikaning bu turi perlokutiv aktga misoldir. Keyingi gapda ham o‘zlik olmoshining o‘z ma’nosidan asl ma’nosidan tashqari yana qo‘shimcha ma’no anglatishini tahlil qilamiz. Hozir o‘zi ketadi. (Samum.207-bet ) Ushbu gapda o‘zlik olmoshi o‘zi ya’ni I shaxs menini bildirib hozir o‘zi yakka yolg‘iz ketishini aytib o‘tadi. O‘zi ketishini aytib o‘tyabdi. Hozir o‘zi ketadi.(Samum. 207-bet ) Endi e’tibor bersak o‘zi ketadi, ketmoqchi edi, biror bir sabab bo‘lib ketmay qoldi. Shuni ta’kidlash uchun shu ma’noni aytib o‘tyabdi.Ketishni talab etayapti. Bu ohangda, demak illokutiv maqsad yuzaga chiqadi. Ohang tomondan aytilmoqda. Hozir o‘zi ketadi.(Samum 207-bet ) O‘z navbatida mahalliy dehqonlarni hunarmand va savdogarlarni xonavayron qildi . ( Jahon tarixi 8-sinf 2019-yil 151-bet) Endi hozir o‘zi ketadi gapiga e’tibor bersak . U ketishga tayyor degan ma’no ham kelib chiqadi yoki hozir o‘zi ketadi gapida, shoshmay turing keyinroq o‘zi ketadi- degan ma’no ham kelib chiqadi. O‘z navbatida mahalliy dehqonlarni hunarmand va savdogarlarni xonavayron qildi . ( Jahon tarixi.8-sinf.2019-yil.151-bet) Bu gapda o‘zlik olmoshi orqali gap ohangdorligiga e’tibor beradigan bo‘lsak, o‘z ma’nosida o‘z navbatida amalga oshiriladigan ish haqida aytib o‘tmoqda.O‘zlik ma’nosini anglatib kelmoqda. O‘z navbatida mahalliy dehqonlarni hunarmand va savdogarlarni xonavayron qildi . ( Jahon tarixi.8-sinf.2019-yil.151-bet) Mazkur gapda esa o‘z so‘zi bu joyda ta’kid ma’nosini berib kelmoqda. Dehqon. hunarmand, savdogarlarni o‘z vaqtida xonavayron qilganini ta’kidlab o‘tmoqda. O‘z navbatida mahalliy dehqonlarni hunarmand va savdogarlarni xonavayron qildi . ( Jahon tarixi.8-sinf.2019-yil.151-bet) Quyidagi gapda esa o‘z olmoshi o‘z navbatida so‘ziga qo‘shilib xabar ma’nosini anglatib kelyapti.Shu bilan birga mahalliy aholini xonavayron qilganini tasdiqlab kelmoqda.Bu illokutiv akt turiga kiradi.Bularning barchasi tinglovchining tushunishiga nutqiy ohangda aytganda pragmatik jihatdan anglab yetishiga bog‘liq.Bu esa tilshunoslikda pragmatik sohani kirib kelishiga bog‘liq. Ushbu gap ohanglari orqali biz olmosh so‘z turkumining o‘zlik olmoshining lingvopragmatik xususiyatlarini uchratdik. Bundan tashqari stilistika bilan pragmatikaning jihatlari bir-biri bilan o‘zaro o‘xshash bo‘lib ikkalasi ham nutq vaziyatida sodir bo‘ladi. Ammo stilistikada bir tomonlama ma’no mazmunini uslubiyat orqali o‘rgansak pragmatikada nutqiy vaziyatda so‘zlarni amaliyotda to‘g‘ri qo‘llay olish o‘z maqsadini adresatga qay darajada yetkazib berish maqsadini o‘rganadi. Ko‘rsatish olmoshining lingvopragmatik talqini. 1.Ana qara go‘shtsiz sho‘rva qilsa ham bo‘larkan-ku?-shunday deb iljaydi. (Samum. Tohir . Malik.8-bet .) Manashu gapimizda “ana” ko‘rsatish olmoshi qatnashgan bo‘lib u o‘z ma’nosida qo‘llanganda go‘shtsiz sho‘rva ham bo‘larkan-ku,-deya aytib o‘tyapti. Sho‘rvani go‘shtsiz ekanligiga ishora qilyapti. Olmosh so‘z turkumi verbal xarakterli so‘z turkumiga kirib biror narsaga ishora qilish ma’nosini beradi. 2.Ana qara go‘shtsiz sho‘rva qilsa ham bo‘larkan-ku? -shunday deb iljaydi. (Samum. TohirMalik.8-bet .) Bu gapimizda esa nutq vaziyatidan kelib chiqqan holda “ana, qara go‘shtsiz sho‘rva ham bo‘larkan-ku” deb ajablanish, hayratda qolish ma’nosini ifodalab kelyapti. Sho‘rvani go‘shtsiz pishirsa ham bo‘lishiga ishora etib kelyapti Lingvopragmatika bu so‘zlarning ishlatilishida nutqiy vaziyatdagi o‘rni va ichki ma’nosi nutqiy akt jarayonida oydinlashadi.Bu esa perlokutiv aktga misol bo‘ladi.Chunki ta’sirchanlik ohangi bu yerda kuchli. 1. Molning bir qismini shu yerda qoldirishar deb o`ylagandim. Unday bo`lmadi. (Samum.Tohir Malik. 247-b) Ushbu gapda u ko‘rsatish olmoshiga qo`shimcha qo`shish orqali n harfi orttirilib unday so‘zi kelib chiqadi.Unday so‘zi ushbu gapda o`ylagan ishimiz amalga oshmadi degan ma`noni anglatib kelyapti.Ya’ni afsuslanish nutqi yuzaga chiqmoqda. 2.Molning bir qismini shu yerda qoldirishar deb o`ylagandim.Unday bo`lmadi... (Samum.Tohir Malik .247- b) Ushbu gapimizda u ko`rsatish olmoshi orqali unday so‘zi yasalar ekan ohangdorlik jihatdan talaffuz etsak illokutiv akt yuzaga chiqadi. Bu (hayratlanish) hayron qolish, ma`nosini yuzaga chiqaradi. Unday bo‘lmadi. Mol u o‘ylaganidek amalga oshmaganidan hayron qolmoqda.Maqsadiga u erishmadi. 1.Shunday bo`liyapti Davronxo`jayev ko`z ostiga olib quygan yigitlar bor. Ishni o`shalarni kuzatishdan boshlamoqchi (Tohir Malik.Samum.248-b) Ushbu gapda shu ko`rsatish olmoshiga qo`shimcha qo`shilib n tovush ortirilib shunday olmoshi hosil bo`liyapti va ishora ma`nosini anglatib shunday bo`liyapti ya`ni ish jarayonini qanday ketayotganini ko`rsatib ketmoqda ammo tag ma`nosiga nazar solsak bu jumla orqali biz yana boshqa ma`noni ham uchratamiz 2.Shunday bo`liyapti Davronxo`jayev ko`z ostiga olib quygan yigitlar bor. Ishini o`shalarni kuzatishdan boshlamoqchi(Tohir Malik.Samum.248-b) Ushbu jumlada Shunday bo`liyapti sozlari orqali ogohlantirish ya`ni kuzatib aytish ma`nosini berib kelayapti yoki: 3. Shunday bo`liyapti Davronxo`jayiv ko`z ostiga olib qo‘ygan yigitlar bor. Ishini o`shalarni kuzatishdan boshlamoqchi (Samum248.b) jumlalar orqali xabar berish keyingi ishni qayrrda amalga oshirilishini yetkazib kelayapti. Demak, birgina olmoshning presupozitsiya ma`nosi ogohlantirish, xabar berish, ko`rsatish ma`nolarini anglatayapti.Bu esa perlokutiv aktga misoldir. Endi o`sha ko`rsatish olmoshiga nazar soladigan bo`lsak qo`shimcha qo`shilganda tarkibi umuman, boshqa ma`no anglatib kelishini aniqlaymiz. Masalan: 1.Ehtimol ,bu tomonlarga kelib qolar o`shanda …(Samum.249-b) Ushbu gapimizda qo`llanilgan o`shanda … so`zi mutloqa boshqa ma`noda qo`llanilayapti ya`ni bizlar tomonga kelib qolsa o`zim bilaman nima qilishni, ya`ni ogohlantirish ma`nosini ham berib keliyapti. 2.Ehtimol ,bu tomonlarga kelib qolar o`shanda …(Samum.249-b) Endi esa po`pisa ma`nosini ham anglaymiz ya`ni kelsa u bilan gaplashishni xohlayapti,aytolmagan gaplarni aytmoqchi bo‘layapti, bu ko‘rsatish olmoshi o‘z ma’nosidan tashqari boshqa ma’noni ham bildirib kelayapti.Ya’ni bu ta’sirchanlik ostida perlokutiv akt yotibdi. Bizning lingvopragmatikamiz nutiqda qo`llanilgan so`zlarni intonatsiyaga, ohangdorligiga nisbatan so`zini qo`llash nutq adresat va adresant tushunchalariga bog`liqligi va haqida qay darajada qo`llay olishiga bog`liq Quydagi misolga e`tibor beradigan bo`lsak endi o`sha ko`rsatish olmoshi tanqid ma`nosini berib kelyapti,ya`ni O`sha she`rning yuragini kuydirgan alam G`ayratda ham bor.(Samum249.b) bu yerda o`sha alam shoirda ham bor deb tanqid qilib ishora berayapti. Bizga G`ayratni kamchiligi o`sha olmoshi orqali aytib o‘tmaqda. Nutq jarayonida ifodalanayotgan bu so`zlar, avvalo,nutqiy vaziyatda, amaliyotda qo`llaniladi. Bu lokutiv aktda uchraydi. Ohangdorlik bunda kuchli. Gumon olmoshlarining lingvopragmatik jihatlari . O‘zbek tilida olmosh ham belgi bildiruvchi xususiyatga ega bo‘lib uning pragmatik xususiyati mavjudligini quyidagi misollar orqali ko‘rib chiqamiz. Olmoshlarning stilistik xususiyatini ifodalovchi ushbu gapga e’tibor qaratamiz . 1 .”Qandaydir Tursunov mening ishimga to‘g‘anoq bo‘lmoqchi.” ushbu gapda xabar mazmunini ko‘rishimiz mumkin.Qandaydir Tursunov uning ishiga halaqit berayotgani haqida xabar beryapti.Ammo pragmatik xususiyatlarini vaziyat dorasida turli ma’noli jihatlarini kuzatamiz. 2 .”Qandaydir Tursunov mening ishimga to‘g‘anoq bo‘lmoqchi.” endi xabar ma’nosidan tashqari mavhumlik yuzaga keladi. “Qandaydir “ olmoshi orqali uni tanimaganligini u kim bilmasligi,begona shaxs ekanligini bilib olamiz . Gumon ma’nosini beryapti. 3 .”Qandaydir Tursunov mening ishimga to‘g‘anoq bo‘lmoqchi.” bu gapda vaziyat omiliga ko‘ra “qandaydir” olmoshi orqali endi mensimaslik ya’ni uni pisand qilmay gapirayotganini tushunib olamiz. 4. .”Qandaydir Tursunov mening ishimga to‘g‘anoq bo‘lmoqchi.” ushbu vaziyatda taajjub ya’ni unga hech narsa qilgan emas, negadir u odam buning ishiga xalaqit berayotganini tushunishimiz mumkin. 5 .”Qandaydir Tursunov mening ishimga to‘g‘anoq bo‘lmoqchi.” endi matn orqali vaziyatga qarab begona odam uni ishiga to‘g‘anoq bo‘lib,qilgan ishini kamsitayapti,nazar pisand qilmayapti.Kamsitish ottenkasini ko‘ramiz.Nutqiy vaziyatdan kelib chiqib xabar,mensimaslik,taajjub,kamsitish singari aktlar ko‘pincha lokutiv akt turini hosil qiladi.Chunki nutqiy talaffuz orqali ohangdorlik kuchli.Bu esa olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatidir.Turli ma’no ottenkasida kelishi nutq vaziyatida uchratiladi. O‘zbek tilshunosligida pragmatika sohasi bo‘yicha ko‘pgina olimlarimiz ilmiy ish qilmoqdalar.Olmoshlar o‘z ma’nosidan tashqari tag ma’no (perisupozitsiya ) berish xususiyatiga ham ega.Perisupozitsiya odatda gap ohangidan anglashinib turadigan qo‘shimcha ma’no beradigan gaplardir.Bu esa nutq vaziyatida akt da namoyon bo‘ladi. Buni quyidagi misolda uchratamiz. 1 .,,Kechagi gazetada edi shekilli,shu ish uchun Amerikadan qandaydir aeroplan sotib olibmizmi?" (Oltin zanglamas.Shuhrat.28-b) Ushbu gapda endi biz gumon olmoshi bo‘lgan qandaydir so‘zi orqali notanish ,begona narsa yutib olganligini aytib o‘tyapti.Gumon hali yutub olganmi,yo‘qmi so‘roq ohanggi orqali bildirib kelyapti. 2 .,,Kechagi gazetada edi shekilli,shu ish uchun Amerikadan qandaydir aeroplan sotib olibmizmi?" (Oltin zanglamas.Shuhrat.28-b) Endi bu gapimizda biz xabar ma'nosini uchratamiz qandaydir gumon olmoshi orqali qandaydir aeroplon yutib olganli haqida Amerikadan xabar kelganligini buni gazeta orqali eshitganligini anglaymiz. 3 .,,Kechagi gazetada edi shekilli,shu ish uchun Amerikadan qandaydir aeroplan sotib olibmizmi?" (Oltin zanglamas.Shuhrat.28-b) Bu matnimizda taajjublikni,hayratlanish ma'nosini uchratamiz qandaydir aeroplon yutib olganmizmish.U hayron va taajjubda bu ishi uchun olganligiga taajjublanayapti. 4. ,,Kechagi gazetada edi shekilli,shu ish uchun Amerikadan qandaydir aeroplan sotib olibmizmi?" (Oltin zanglamas.Shuhrat.28-b) Keyingi gapda biz ta'kid ma'nosini ham uchratamiz sababi olmoshlar nutq orqali matni ichida o‘zining pragmatik xususiyatlarini nomoyon etadi.Sababi ushbu holatda uning ma'noli jihatlari ochiladi.U Amerikadan qandaydir aeroplon yutub olganligini ta'kidlayapti.Bu haqida kechagi gazetada xabar berganligini aytib o‘tyapti.Bunda ohangdorlik kuchlidir shuning uchun lokutiv akt turiga kiradi.Ushbu matnimiz orqali olmoshlarning pragmatik xususiyatlarini uchratamiz.Bu gapda shu olmoshi ham ikki ma'no kasb etayapti.Bir o‘rinda ko‘rsatish olmoshi o‘z o‘rnida qo‘llangan bo‘lsa,ikkinchi o‘rinda ta'kid,xabar ma'nosini ham berib kelmoqda.Ushbu gap matni orqali biz qandaydir gumon olmoshining pragmatik ma'nosini uchratamiz. Quyidagi misol orqali qandaydir gumon olmoshining turli ma'no ottenkasini kuzatamiz. 1 .,,Uning qo‘log‘iga Jannatning tovushi umrida birinchi marta qandaydir do‘rillab, xo‘nuk eshitildi." (Olting zanglamas.Shuhrat.52-b) Ushbu gapimiz orqali ham gumon olmoshi qo‘llanilishida haqiqatdan ham gumon ma'nosini bildirib kelyapti. Demak. Jannatning tovushi go‘rillab eshitilganligi, o‘zgarganligini shu ovoz uniki ekanligi u uchun gumon,noma'lumligini uchratamiz. 2 .,,Uning qo‘log‘iga Jannatning tovushi umrida birinchi marta qandaydir do‘rillab, xo‘nuk eshitildi." (Oltin zanglamas.Shuhrat.52-b) Bugapda esa hayratlanish,taajjub ma'nosini qandaydir gumon olmoshi orqali anglaymiz.Birinchi marta Jannatning ovozi do‘rillab eshitilyapti,u bundan lol qolyapti va hayratlanyapti,ilgarilari Jannatning ovozi boshqacha yoqimli edi.Endi boshqacha eshitilyapti bu nutq vaziyatida nomoyon bo‘ladi. 3 .,,Uning qo‘log‘iga Jannatning tovushi umrida birinchi marta qandaydir do‘rillab, xo‘nuk eshitildi." (Oltin zanglamas.Shuhrat.52-b) Endi e'tibor qaratsak qandaydir olmoshi xabar ma'nosini bildirib kelyapti.Jannatning ovozi qandaydir do‘rillab,xo‘nuk eshitilganligi haqida bizga xabar beryapti umri davomida uning ovozi o‘zgarmaganligi faqat shu ovozni eshitganligi,endi unga boshqacha ovoz eshitilganligini aytib xabar berib kelyapti. 4 .,,Uning qo‘log‘iga Jannatning tovushi umrida birinchi marta qandaydir do‘rillab, xo‘nuk eshitildi." (Oltin zanglamas.Shuhrat.52-b) Gapda sodir bo‘lgan nutq vaziyatiga qarab biz qandaydir gumon olmoshini boshqa ma'noni berib kelyotganini matn ichida ko‘rib chiqamiz.Qandaydir so‘zi endi sabab ma'nosini beryapti.Qandaydir ya'ni biror voqea sodir bo‘lganki,Jannatning ovozi nimadir sababdan endi do‘rillab qoldi.Sababi borligini bizga aytmoqchidek tuyuladi.Bu esa o‘quvchini nutq vaziyatida nomoyon bo‘ladi.Shu fikrlar orqali turli jarayonda,turli ma'no kelib chiqishi o‘quvchiga turli jihatdan ta'sir etishi uning mulohazasiga bog‘liqdir.Bu lokutiv aktning yuzaga chiqishiga misol bo‘ladi.Sababi gapning zamirida maqsad yotgan emas,yoki ta’sir o‘tkazish kuchi ham yo‘q bizga faqat xabar beib kelmoqda asosan.Nutqiy vaziyatdan kelib yuqoridagi tahlillar barchasi lokutiv akt turiga misol bo‘ladi. 1,, Nimalardir mo‘r-u maloxdek o‘rmalab kelayotgandek" 41 (X To‘xtaboyev) 41 To‘xtaboyev X.Sariq devni minib.Toshkent.2013. Ushbu gapda nimalardir gumon olmoshi qatnashgan bo‘lib,gumon, taxmin ma'nolarini ifodalab kelyapti.Mo‘r-u maloxdek nimalardir noma'lum narsa o‘rmalab kelayotganligini bizga bildirish uchun gumon olmoshi qo‘llanilib kelgan. 2.,, Nimalardir mo‘r-u maloxdek o‘rmalab kelayotgandek"(X To‘xtaboyev) Nimalardir bu so‘z orqali o‘xshatishni ham bildirib kelyapti,nimalardir xuddi mo‘r-u maloxdek o‘rmalaybdi,demak chopgan emas,yugurgan emas,ammo nimalardir o‘rmalayapti.Matnda vaziyatga qarab biz o‘xshatish ohangni ham uchratishimiz mumkin. 3.,, Nimalardir mo‘r-u maloxdek o‘rmalab kelayotgandek"(X To‘xtaboyev) Bunda ohang ifodasiga ko‘ra taajjub ,hayratni ham uchratamiz.Nimalardir o‘rmalab kelyapti.Avval hech unday vaziyat bo‘lmagan, ammo endi u shu vaziyatni guvohi bo‘lyapti.Taajjub va hayratlanishda,bu ham vaziyat orqali ohangda aks etadi. 4.,, Nimalardir mo‘r-u maloxdek o‘rmalab kelayotgandek"(X To‘xtaboyev) Yozuvchining mahorati orqali nimalardir gumon olmoshi xabar mazmunini ham ifodalab kelganini guvohi bo‘lamiz.Umuman, bizga nimalardir o‘rmalab kelyotganligi to‘g‘risida xabar berib kelyapti bu ham nutq vaziyatida yuzaga chiqadi va buni biz turli ma'no ifodasida uchratishimiz.Bu lokutiv akt ga misoldir.O‘zbek tilida olmoshlarning xususiyatlari nutq vaziyatida namoyon bo‘lishini biz qo‘yidagi misollar orqali ham bilib olamiz. 1.,,Bu yigitning nimasidir unga rahmatli otasini eslatardi." 42 (Farid Usmon) Ushbu gapimizda nimasidir gumon olmoshi qatnashgan bo‘lib ,nutqiy vaziyatda adresantning adresatga gumon ma'nosini yani biror bir xarakter jihati rahmatli otasini eslatayotganligini shu so‘z orqaliochib berayotganini kuzatamiz.Bu gapda gumon so‘z holida uchratamiz. 2.,,Bu yigitning nimasidir unga rahmatli otasini eslatardi".(Farid Usmon) 42 http://uzschoolcorpara.uz Bu gapimizda nimasidir gumon olmoshini nutq vaziyatida xabar mazmunini bildirib kelyotganini,Yigitning nimasidir rahmatli otasini eslatganligi haqida bizga xabar beryapti,biz buni adresant nutqi orqali bilib olyapmiz. 3,,Bu yigitning nimasidir unga rahmatli otasini eslatardi."(Farid Usmon) Gumon olmoshini nimasidir so‘zi orqali endi o‘xshatish ma'nosida kelayotganligini anglaymiz.Demak, yigit otasiga nimasidir orqali o‘xshaydi,shuning uchun unga rahmatli otasini eslatmoqda.Turishimi,yurishimi,biror bir yuz tuzilishimi otasiga o‘xshayotganligini nutqiy vaziyat orqali anglashimiz mumkin. 4.,,Bu yigitning nimasidir unga rahmatli otasini eslatardi."(Farid Usmon) Ushbu gapda olmoshning yana bir pragmatik xususiyatin,i ya'ni ma'no ottenkasining yana bir jihatini uchratamiz.Nimasidir olmoshi orqali taajjub,hayratlanish belgisini bildirib kelyapti.Yigitning otasiga o‘xshaganligiga taajjubda qolganligida, ohang vaziyatida namoyon bo‘lishini kuzatamiz. Lokutiv aktdir. Bularning barchasi nutqiy vaziyatda oydinlashadi.Presupozitsiya ya'ni adresantning adresatga ta'siri va unga hukmini o‘tkaza borishi bilan bog‘liq. O‘zbek tilshunosligida bunday vaziyatdan kelib, so‘zning ma'noli jihatlarini kuzatishimiz bugungi kunda pragmatika sohasida o‘rganilmoqda.Bu o‘rganishlar orqali bitta so‘zning turli ma'nolarda kelishini kuzatamiz va tahlil eta olamiz.Gumon olmoshlarining ma'no turlarini keyingi misollar orqali tahlil etamiz. 1.,,Yarim kechasi oshxonada nimadir taraq etganday bo‘ldi."(So‘zlashuvda) Bu gapimizda nimadir gumon olmoshining o‘z ma'nosida uchratamiz.Gumon ma'nosini bildirib kelyapti.Oshxonada nimadir taraqladi,nima ekanligi gumon balki mushuk kirgan, balki biron bir narsa yerga tushib ketdi.Bu bizga qarong‘u ya'ni noma'lumdir. 2.,, Yarim kechasi oshxonada nimadir taraq etganday bo‘ldi."(So‘zlashuvda) Ushbu gapda nimadir endi boshqa ma'no ottekasini beryapti, ya'ni taajjub ma'nosini berib kelyapti.Yarim kechasi nimadir taraq etganday bo‘lganiga taajjubda u hayron qoldi. Nimadir taraqladi yoki o‘g‘ri tushdimikin -deya taajjubda. 3.,,Yarim kechasi oshxonada nimadir taraq etganday bo‘ldi." (So‘zlashuvda) Bu gap orqali xabar ma'nosini anglaymiz.Nimadir taraqladi,avvallari hech taraqlamanligini, bugun taraqlagan ovoz eshitilganligi haqida bizga xabar beryapti. Lokutiv aktdir.Olmoshning yana bir lingvopragmatik xususiyatlari shu gaplarimiz orqali namoyon bo‘ladi.Bu so‘zlarning qo‘llanilishi turli nutqiy vaziyatlarda amalga oshadi.Bunday misollarni oddiy xalq so‘zlashuv uslubida ham ko‘p uchratamiz, bir so‘zni o‘z ma'nosidan tashqari boshqa ma'no ifodalab kelishi pragmatik jihatini tashkil etadi. O‘zbek tilida gumon olmoshlarining presupozitsiya jihatlari ya'ni nutqiy vaziyatda adresantga adresat hukmi,o‘z ta'sir kuchini o‘tkaza olishini allaqanday gumon olmoshi orqali ham uchratamiz. 1.,,Mohidilning tomog‘idan o‘tgan bir qultumgina suv badaniga allaqanday iliqlik berdi."(Tohir Malik.Samum) Ushbu gapimizda allaqanday gumon olmoshi qatnashgan bo‘lib o‘z ma'nosida qo‘llanilib kelyapti.Gap orqali gumon ya'ni allaqanday iliqlik bir qultum suv orqali uni badaniga kirib borganini ifodalash qiyin uni ta'rifini topolmayapti gumon ma'nosini beryapti. 2.,,Mohidilning tomog‘idan o‘tgan bir qultumgina suv badaniga allaqanday iliqlik berdi."(Tohir Malik.Samum) Ushbu gapimizda allaqanday gumon olmoshi orqali hayratlanish ma'nosi anglaymiz.Mohidilning badaniga allaqanday ilig‘lik bir qultum suv orqali bordi, u hayratda suvning kuchiga,suvsiz inson yashay olmasligini his etganday bo‘ldi.Biz nutq vaziyatidan kelib chiqqan holda buni sezishimiz mumkin. 3.,, Mohidilning tomog‘idan o‘tgan bir qultumgina suv badaniga allaqanday iliqlik berdi."(Tohir Malik.Samum) Allaqanday gumon olmoshining yana boshqa ma'no ottenkasini berishini kuzatamiz,bu so‘z orqali ta'riflab berish qiyin tuyg‘u, hayajon ma'nosini berayotganini sezamiz.Bir qultum suv orqali butun badani hayajonlanib, zavq oldi,tanasida iliqlik sezdi.Biz buni ko‘rmasak ham sezgilarimiz orqali his etishimiz mumkin.Allaqanday gumon olmoshi gap tarkibida qo‘shimcha ma'no tashishini bilishimiz mumkin.Umuman olganda gumon olmoshlari ishtirok etgan gaplarda ohangdorlik kuchli bu esa , lokutiv aktning yuzaga keltirib chiqaradi. So‘roq olmoshlari O‘zbek tilshunosligida so‘roq olmoshlari kim, nima, nega, qayer, qanday, qaysi, qachon, qayerga, qancha, nechanchi kabi so‘roqlarga javob bo‘lib, bu olmoshlar nutqda qo‘llaniladi. 1 . Kim seni haydadi?(6-sinf.Adabiyot darsligi.2022.175-b) Ushbu gapda kim? so‘roq olmoshi ishtirok etgan bo‘lib o‘z vazifasini o‘tab kelmoqda, ya’ni so‘rayaptiki kim seni haydadi kimligini ayt degan ma’noni bildirib kelyapti, ammo quyidagi misolning tag ma’nosiga e’tibor beradigan bo‘lsak boshqa ma’noni ham anglaymiz. 2 .Kim seni haydadi?(6-sinf.Adabiyot darsligi.2022.175-b) Bu gapda men seni haydaganim yo‘q-ku,lekin nimaga ketyapsan degan ma’noni ham tushunamiz.Bu esa adresantning tushunchasiga bog‘liq.Ushbu gapda kesatiq ma’noni ham anglaymiz.Bunda endi ta’sir kuchi mavjud bu perlokutiv aktni yuzaga chiqishiga sabab bo‘ladi. 1.- Kim unga shogird tushmoqchi bo‘lsa, oldin sinovdan o‘kazar edi.(8-sinf Ona tili 2019-yil.) Nutqimizdan chiqayotgan har bir olmosh so‘ziga mansub bo‘lgan so‘zlar, avvalo, o‘z ma’nosida keladi.Bu gapda ham kim olmoshi so‘roq ma’nosini olib kelmoqda.Shogird tushmoqchi bo‘lgan har qanday odam oldin sinovdan o‘tishi kerakligini aytib o‘tmoqda. 2.- Kim unga shogird tushmoqchi bo‘lsa, oldin sinovdan o‘kazar edi.(8-sinf Ona tili 2019-yil.) Bu gapda esa kim so‘roq olmoshi orqali ta’kid ma’nosini ham anglatib kelmoqda, shu bilan birga ogohlantirish akt ham anglashilib turibdi. Shogird tushish uchun avval sinovdan o‘tishi keraklidi haqida ogohlantirib kelmoqda. Bu lokutiv aktni yuzaga chiqaradi. 1.O‘zi nega dadam bor, deb maqtanadi ?-dedi nariroqda turgan bo‘ydor bola.(6-sinf Adabiyot darsligi 179-bet.) Bu gapda nega olmoshi o‘z ma’nosiga ko‘ra so‘roq mazmunini anglatib kelmoqda.So‘roq ohangni bildirib kelmoqda.So‘roq olmoshlari matnda qo‘shimcha emotsionallikni ifodalab keladi.G‘aliz voqealarni ochish uchun so‘roq ohang qo‘l keladi.Kitobxonga buni ochib berish uchun bu so‘zlar ishlatiladi. 2.O‘zi nega dadam bor, deb maqtanadi ?-dedi nariroqda turgan bo‘ydor bola.(6-sinf Adabiyot darsligi 179-bet. ) Endi bu gapda esa piching,kesatik ohangdorlikni bildirib kelmoqda maqtanmasa bo‘lardi-ku,degan mazmunni anglatib kelayapti. Bu esa tinglovchining tushunchasiga bog‘liq.Aslida nutq, so‘zlovchi o‘z fikrini bayon etayotganda ohangdorlik bilan ifoda etganda lingvopragmatika yuzaga keladi. Nutqiy vaziyatda muallif so‘zlarni joyini tartibidan o‘zgartirib ohangdorlikni oshirib qo‘lladimi ,demak,bu lokutiv aktga misol bo‘ladi. 1.Nega bu yerga olib kelasiz bo‘lmasa? –dedi Vitya bolalar uyining darvozasini ko‘rsatib.(6-sinf.Adabiyot darsligi.2022-yil. 176-bet. ) Ushbu gapga e’tibor beradigan bo‘lsak, nega so‘roq olmoshi qatnashgan bo‘lib u o‘z ma’nosi so‘roq ohangni ifodalab kelmoqda. So‘roq olmoshi o‘z ma’nosida kelib u sooramoqda. 2.Nega bu yerga olib kelasiz bo‘lmasa? –dedi Vitya bolalar uyining darvozasini ko‘rsatib.(6-sinf. Adabiyot darsligi.2022-yil.176-bet. ) Endi esa ,aksincha, do‘q urish,po‘pisa ohangni ham uchratamiz.Bu esa matnni o‘qigan chog‘imizda yaqqol seziladi.Bu gapda o‘z taa’sir kuchini tinglovchiga o‘tkazmoqchi bo‘lgan bola nutqi qulog‘imizga chalinadi bu esa perlokutiv aktni yuzaga chiqaradi.Pragmatika har bir gapning tagida yashiringan bo‘ladi buni anglashimiz uchun ohangdor nutqqa e’ribor qaratishimiz kerak bo‘ladi. 1.U oldindan nima bo‘lishini biladi . (8-sinf. Jahon tarixi.25-bet.) Ushbu gapda nima so‘roq olmoshi qatnashgan bo‘lib, u o‘z ma’nosini bildirib keladi.Ya’ni so‘roq ohangda kelmoqda.Va u oldindan biror-bir narsa bo‘lishini biladi.Shunga qarab harakat qiladi. 2.U oldindan nima bo‘lishini biladi . (8-sinf. Jahon tarixi.25-bet.) Endi esa biz e’tibor bersak, uni oldindan nima bo‘lishiga xabari bor shunga tayyorgarlik ko‘rib turibdi.Bu haqida ogohlantirib o‘tayapti.Yoki biz piching ma’noda aytayotganini ham anglashishimiz mumkin. Illokutiv aktga misoldir.Sababi bu gapning tagida maqsad yotibdi.Oldindan nima bo‘lishini u biladi.Bunda esa nima olmoshining pragmatic qo‘llanilishidir. Belgilash olmoshi Bu olmosh turi jamlikni,birdamlikni,birgalik ma’nolarni anglatib keladi.Yoki alohidalikni,yakkalikni ham ifodalab keladi.Bu belgilash olmoshlari ham gapda o‘z pragmatikasi egadir.Nutqiy akt jarayonida ham o‘zga ma’no anglatib o‘tishini guvohi bo‘lamiz.Buni quyidagi misollar orqali kuzatib chiqamiz. 1.Hamma millat bolasi bir! Hamasini Xudo yaratgan!(6-sinf. Adabyot darsligi. 2022.178-bet.) Ushbu gapda hamma belgilash olmoshi qo‘llanilib kelmoqda.Bu birgalik,jamlik ma’nosini anglatib kelmoqda.Boshqa millat bolasi ham birldir-deya aytib o‘tmoqda. O‘z ma’nosida kelyapti. 2.Hamma millat bolasi bir! Hamasini Xudo yaratgan!(6-sinf. Adabyot darsligi. 2022.178-bet.) Endi bu gapning tag ma’nosiga e’tibor beradigan bo‘lsak ogohlantirish aktni uchratamiz.Hammani Xudo yaratganligi haqida bizga ta’kidlab,ogohlantirib kelmoqda.Sening qo‘lingdan hech narsa kelmaydi,-deya aytib o‘tmoqda.Bu lokutiv aktga misoldir. 1.Ammo yangicha turmushda hamma ham o‘z o‘rnini topa olmadi. (8-sinf. Jahon tarixi. 16 -bet.) Ushbu gapda hamma so‘zi birgalik ma’nosini berib kelmoqda.Gap mazmuniga e’tibor beradigan bo‘lsak hamma ham yangicha hayotda o‘z o‘rnini topa olmasligini ta’kidlab aytib o‘tmoqda. 2.Ammo yangicha turmushda hamma ham o‘z o‘rnini topa olmadi. (8-sinf. Jahon tarixi. 16 -bet.) Endi esa biz nutq jarayonida amalda qo‘llanilganda boshqacha talqinni ham uchratamiz.Hamma olmoshi orqali piching.kesatiq ma’noni ham anglaymiz.Ya’ni har bir davlat ham o‘z o‘rnini topa olmadi-deya kesatiq ma’nosida aytib o‘tmoqda. Lokutiv aktdir. 1.Bu shodiyonada hamma xursand men ham shov-shuv ko‘taraman .(Odil Yoqubov “Yaxshilik” 34-bet) . Ushbu gapda hamma belgilash olmoshi qatnashgan bo‘lib,jamlikni,birgalikni ifodalab kelayapti.Hamma xursandligiga ishora qilib kelyapti muallif.Albatta,hamma olmoshi butun jamoaga nisbatan ishlatiladigan jamlik so‘zidir. 2.Bu shodiyonada hamma xursand men ham shov-shuv ko‘taraman .(Odil Yoqubov “Yaxshilik” 34-bet). Endi esa hamma olmoshining tup mohiyatiga nazar soladigan bo‘lsak,avvalo,hamma xursand-deya ta’kidlab qolmay, u ham xursand bo‘lganiga ishora qilib kelmoqda.Ya’ni ta’kid,e’tirof ma’nosini ham uchratamiz.Ammo bu gapimizda ta’sirchanlik kuchli shuning uchun lokutiv aktga misol bo‘ladi. Demak,o‘zbek tilimizda hamma belgilash olmoshi jamlik,birgalikdan tashqari ogohlantirish, ta’kid ma’nolarini ham ifodalab kelar ekan.Jamlikdan bo‘lak alohidalikni ham anglatib keladi.Buni ifodalash va nutqiy jarayondagi voqealar va hodisalarni adresat adresantga yetkazishida har kimni turlicha tushunchasi mavjud bo‘ladi.Buni oddiy qilib geshtalt deb ham ataymiz.Yaxlit tushunchaga ega bo‘lishi, pragmatika sohasiga oid tushunchaga ega bo‘lishiga bog‘liqdir.Quyidagi misollar orqali buni yaqqol guvohi bo‘lamiz.Olmoshlarni lingvopragmatik jihatini kuzatamiz. 1.Darslikdan foydalanayotganingizda har bir mavzuni o‘rganishingizga yordam beradi.(8-sinf.O‘zbekiston tarixi.Darslik. 2019-yil. 4-bet) Bu gapga e’tibor beradigan bo‘lsak, har bir belgilash olmoshi qatnashgan bo‘lib, bu olmosh yakkalik,alohidalik ma’nolarni anglatib kelmoqda.Bu gapda mavzuning alohidaligini aytib o‘tyapti. 2.Darslikdan foydalanayotganingizda har bir mavzuni o‘rganishingizga yordam beradi.(8-sinf.O‘zbekiston tarixi.Darslik. 2019-yil. 4-bet) Endi esa bu gapda har bir olmoshining qo‘llanilishi odatda,har bir mavzu deb ta’kid ma’nosini,tushunchasini anglatib kelmoqda.Darslikdagi mavzularni har birini o‘rganishga yordami katta ekanligini aytib o‘tmoqda.Maslahat ma’nosini ham uchratamiz shuning uchun lingvopragmatik jihatdan olmoshlarni tahlil qilar ekanmiz avvalo nutqiy vaziyatdan kelib chiqqan holda tahlil etamiz.Bunda adresant o‘z ta’sir kuchi orqali adresatga fikrini o‘tkazmoqchi bu perlokutiv aktga misol bo‘ladi. 1.-Har bir kishi kasb-hunar mukammal bilmog‘i, yaxshi tarbiya olmog‘i lozim. (8- sinf. Ona tili.2019-yil.121-bet.) Bu gapda har bir so‘zi orqali belgilash olmoshining yakka holda ajratib,alohida ko‘rsatib kelganligini matn jumlasi orqali uchratamiz bu esa har bir kishini o‘ziga yarasha kasbi,hunari bo‘lishi kerakligini yoritib berish uchun ushbu ishoraviy olmosh katta rol o‘ynab kelmoqda. Maslahat ma’nosini uchratishimiz ham mumkin. 2.-Har bir kishi kasb-hunar mukammal bilmog‘i, yaxshi tarbiya olmog‘i lozim. (8- sinf. Ona tili.2019-yil.121-bet.) Har bir kishi yashar ekan u,albatta,kasb-hunarli bo‘lishi kerakligi zarur-deya ogohlantirish akti ham nutqda har bir olmoshi orqali aytilib o‘tmoqda.Ogohlantirish aktidan tashqari ta’kid ma’nosini ham berib kelmoqda.Bu tushuncha har bir tinglovchi,adresant tushunchasiga ko‘ra yuzaga keladi. Perlokutiv aktga misol bo‘ladi. 1. -Har qanday daryoning kemasi bor. (8-sinf. Ona tili. 2019-yil.102-bet.) Ushbu gapda esa har so‘zi olmoshning yakka holda qo‘llanib keladigan belgilash olmoshining qismi bo‘lib,so‘roq olmoshi bilan birgalikda qo‘llanilib har qanday ya’ni har qanaqa daryo bo‘lsa ham kemasi bor,deb xabar berib kelmoqda. 2.-Har qanday daryoning kemasi bor. (8-sinf. Ona tili. 2019-yil.102-bet.) Endi esa bu gapni lingvopragmatik talqiniga e’tibor qaratadigan bo‘lsak,Qanaqa daryo bo‘lsa ham o‘z kemasi bor deb, ogohlantirib,ta’kidlab aytib kelmoqda buni biz oldindan bilishimz kerakligini o‘qtirib kelmoqda.Bu gapning tagida maqsad ohangi yotganligini,har bir narsa zamirida maqsad yotganligini ifodalab kelganligi uchun illokutiv aktga misol bo‘ladi. Bo‘lishsizlik olmoshi Bu olmosh turi ham tilshunoslikning bir bo‘lagi sifatida tilimizda ko‘p ishlatiladi.Jumladan, bu bo‘lishsizlik olmoshi ish harakatni bo‘lmaganligini bildirib keladi.Ish amalga oshmaganligini bildirib keladi.Olmoshlar boshqa so‘z turkumi o‘rnida qo‘llanilib kelib,ishora vazifasini o‘taydi. 1.So‘ngi hukmdor Taxmasb II amalda hech qanday hokimiyatga ega bo‘lmaydi. (8- sinf.Darslik.Jahon tarixi. 90-bet.) Ushbu misolga e’tibor beradigan bo‘lsak, bo‘lishsizlik olmoshini hosil qiladigan hech so‘zi qanday so‘roq olmoshi bilan birgalikda kelib Taxmasb hech qanday hokimiyatga ega bo‘lmaganligini aytib Ta’kidlab o‘tmoqda. 2.So‘ngi hukmdor Taxmasb II amalda hech qanday hokimiyatga ega bo‘lmaydi. (8- sinf.Darslik.Jahon tarixi. 90-bet.) Endi esa bu hech qanday olmoshi orqali xabar ma’nosini anglaymiz.Hech qanaqa hokimiyat bo‘lmaganligini ogohlantirib,e’tirof etib kelmoqda.Nutqiy aktni tinglaganimizda xabar mazmunini ham anglaymiz.Bu perlokutiv aktga misoldir. 1.Insoniyat bosib o‘tgan tarixiy yo‘l shu qadar chegal murakkab hodisalarga boyki, uni yaxlit tarzda baholashingizni hech iloji yo‘q.(Adabiyot darsligi. 8-sinf 3-bet.) Ushbu gapda bo‘lishsizlik olmoshi qatnashgan bo‘lib, hech olmoshi orqali esa tarixni baholashni iloji yo‘qligini aytib o‘tmoqda.Tasdiqlab kelmoqda.Albatta,tarix bu o‘tmish, o‘tmish esa hech baholanmaydi. 2.Insoniyat bosib o‘tgan tarixiy yo‘l shu qadar chegal murakkab hodisalarga boyki, uni yaxlit tarzda baholashingizni hech iloji yo‘q.(Adabiyot darsligi. 8-sinf 3-bet.) Bu gapni nutqiy vaziyatga qarab o‘z tushunchamizga ega bo‘lsak.Bizga xuddi o‘tmishni baholashni iloji yo‘qligini ta’kidlab,ogohlantirib,tushuntirib aytayotgandek tuyuladi.Umuman,olganda hech bo‘lishsizlik olmoshining ishlatilishi ishni amalga oshmasligiga ishora yoki ogohlantirish,ta’kid ma’nolarini ham berib keladi.Bu Illokutiv aktdir. Adresant o‘z niyatini,fikrini ochiq oydin aytmoqda. Xulosa qilib aytganda zamon yuksalib borar ekan, tilimizda so‘zlarning ifodasi ham shakllanib turli ma'nolarni ifodalab keladi.Bugungi kunda shunday turli ma'no jihatlari bilan belgi,ifodasi bilan olmosh so‘z turkumi o‘zining turli ma'no ottenkalarini ifodalab kelyapti. Bu esa nutq vaziyatida adresantning nutqini adresatga bergan tushunchasi orqali ifodalanadi. Nutqda uchraydigan fikrni hamma o‘zining tushunchasi orqali anglab yetadi.Bu tushunchani o‘z ma'nosidan tashqari boshqa ma'no ottenkasini berish,uni tushunib yetish,tilshunoslikning pragmatika sohasida o‘rganiladi.O‘zbek tilida olmosh so‘z turkumining pragmatika sohasi bo‘yicha ham o‘z asl ma’nosidan tashqari qo‘shimcha tag ma’nosi ham borligini tushunib yetamiz.Shu bilan birga bugungi dissertatsiya ishida o‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik jihatlarini ochib berish uchun gaplarni tahlil qildik. Olmosh Pragmatika sohasi bo‘yicha o‘zbek tilshunosligida Sh.Safarov, N.Hakimov, A.Mamatovlar ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan. Mustaqillik davrida ona tilimizni e'zozlashimiz, so‘z boyligimizni oshishiga turtki bo‘lmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar 1.7-sinf ona tili darsli o‘quv qo‘llanma.Toshkent.2019.117-bet. 3.Mamatov A.Zamonaviy lingvistika.Toshkent .Noshir.2019. 4.Safarov.Sh.Pragmatika asoslari.Toshkent.2008. 7.Karimov S .Olmoshlarning funksional stilistik chegaralanishi/O‘zbek tilining gramatik qurilishi stilistikasi.Ilmiy maqolalar to‘plami.SamDU.1992 80-85 8.Mamatov A.E.Zamonaviy lingvistika. Toshkent.Noshir.2019. 9.Hakimov M.O‘zbek pragmalingvistika asoslari. Т oshkent.2013. 10.Hakimov М .O‘zbek ilmiy matnning sintagmatik va pragmatik х ususiyatlari:Filol..Fan...no..di..diss. То shkent.1993.17-21 б 11.NurmonovA,Hakimov М .Lingvistik pragmatikaning nazariy shakllanishi.O‘zbek tili va а dabiyoti.2001. 12.Qo‘ng‘urov R .O‘zbek tili stilistikasidan ochirklar.SamDU.1975. 13.Yusupova O.O‘zbek tilida olmoshlarning funksional stilistik xususiyatlari.Samarqand.2017 14.Rahimova M.Pragmatik-funksion konsepsiya.Pragmalingvistikaning ta'lim yo‘nalishiga ta'siri.maqola 2021. 15.Mahmudov N., Nurmonov A. va boshqalar. Ona tili. 5-sinf. O‘qituvchilar uchun qo‘llanma. – Toshkent: Ma’naviyat, 2004. – 176 b. 16.Mahmudov N. va boshqalar. Ona tili. 7-sinf. / O‘qituvchilar uchun qo‘llanma. – Toshkent: Ma’naviyat, 2005. – 141 b. 17.Ne’matov H. , G‘ulomov A. va boshq Ona tili. 7-sinf uchun darslik. 2-nashri. – Toshkent: O‘qituvchi, 2001. – 128 b. 18.Омилхонова М., Абдуллаев Й. ва бошқалар. 7- ва 8- синфда она тили дарслари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1982. – 205 б. 19.Ona tili: Umumta'lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik / Mual. N. Mahmudov, A. Nurmonov, A. Sobirov, V. Qodirov va boshq. – Toshkent: Ma’naviyat, 2011. – 224 b 20. Ona tili : Umumiy o ‘ rta ta ’ lim maktablarining 5- sinfi uchun darslik / Mual . N . Mahmudov , A . Sobirov , V . Qodirov va boshq . – Toshkent : Ma ’ naviyat , 2004. – 224 b . 21.Ona tili: Umumta’lim maktablarining 6-sinfi uchun / N. Mahmudov, A.Nurmonov va boshq. – Toshkent: «Tasvir» nashriyot uyi. 2005. – 176 b. 22.Ona tili: Umumta’lim maktablarining 7-sinfi uchun darslik / N. Mahmudov, A. Nurmonov, A. Sobirov va boshq. – Tошкент: Ma’naviyat, 2005. –128 b. 23.Ona tili fanidan Davlat ta’lim standarti: Uzviylashtitilgan Davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturlari. – Toshkent, RTM, 2010. – B. 10-19. 24.Ona tili fanidan umumiy o‘rta ta’lim maktabining o‘quv dasturi: Uzviylashtitilgan Davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturlari. – Toshkent, RTM, 2010. – B. 20-418- sinf uchun ona tili o‘quv fanidan takomillashtirilgan dastur. Tuzuvchilar: H.Ne’matov, N.Mahmudov, R.Sayfullayeva, M.Qodirov, M.Abduraimova // Til va adabiyot ta’limi. – Toshkent, 2008. – №8-son. – B. 8-18. 25. Ғуломов А ., Қобилова Б . Нутқ ўстириш машғулотлари : Ўқитувчилар учун методик қўлланма . – Тошкент : Ўқитувчи , 1995. – 160 б . 26. Юсупова Ш . Ж . Она тили таълими самарадорлигини оширишда илғор педагогик технологияларни жорий этиш ( ноанъанавий усуллар ва компь - ютердан фойдаланиш ): Пед . фан . номзоди ... дисс . – Тошкент , 1998. – 26 б . 27. Юсупова Ш . Ж . Ҳозирги ўзбек адабий тили дарсларида ўқувчилар тафаккурини ўстиришнинг илмий - методик асослари : Пед . фан . доктори ... дисс . – Тошкент , 2005. – 270 б ; дисс . автореферати . – 44 б . 28. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. I том. – Тошкент: Фан, 1960, -499 б.; II том. – Тошкент: Фан,1961, – 421б.; III том. – Тошкент: Фан,1963. –457 б. 29. Маҳмудов Қ. Кэнду олмоши // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,1982. – №4.–Б.29. 30. Маҳмудов Н., Мадвалиев А., Маҳкамов Н., Аминов М. Ўзбек тилида иш юритиш (муншоат). –Тошкент: ЎзСЭ Бош редакцияси, 1990. – 221 б. 31. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 235 б. 32. Менглиев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Қарши: Насаф, 2004. –171 б. 33. Миртожиев М. Ҳозирги ўзбек тили. – Тошкент: Ўқитувчи,1992. –168 б. 34. Муҳамедов С. Олмошларнинг лексик-морфологик структурасининг статистик анализи // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,1978. –№3. –Б.47-50. 35. Мукаррамов М. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг илмий стили. – Тошкент: Фан, 1984. – 160 б. 36.Мукаррамов М. Научный стиль современного узбекского литературного языка в семантико-функциональном аспекте: Автореф. дисс. ... д-ра.филол.наук. – Ташкент, 1985.–44 с 37. Неъматов Ҳ. “Қутадғу билиг”да ўзлик олмошлари (кэнду, өз) // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,1972. –№3. –Б.46. 38. Неъматов Ҳ. XI-XII аср ёзма ёдгорликларида олмошлар // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,1979. –№1. –Б.26-30. 39. Неъматов Ҳ. Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикология асослари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. –128 б. 40. Нурмонов А., Шаҳобиддинова Ш., Искандарова Ш., Набиева Д. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Морфология. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2001. – 164 б. 41. Пардаев А.Б. Ҳозирги ўзбек тилида кўмакчиларнинг функционал-стилистик хусусиятлари: Филол.фанлари номзоди …дисс. автореф. – Самарқанд, 2005. –26 б. 42. Пардаев З.Н. Ўзбек тилида сифатларнинг семантик-услубий хусусиятлари: Филол.фан.номз. …дис.автореф. – Самарқанд, 2004. –22 б. 43. Позилова Н. Иккинчи шахс олмошларининг прагматик хусусиятлари // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,1999. –№3. –Б.41. 44. Пузанко Л.В. Семантико-функциональные особенности трансформантов, соотносительных с указательными местоимениями. Культура народов Причерноморья.Том 3. Раздел II. Вопросы духовной культуры. Дата создания документа: 28.06.2002 . Дата индексирования: 15.06.2006 . 20 Kb - http://www.ccssu.crimea.ua/internet/Education/cult... 45. Раҳимов С., Умурқулов Б., Эшонқулова А. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2001. – 340 б. 46. Раҳимова К. Туркманистондаги ўзбек шеваларида олмошлар // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,1981. –№4.–Б.50. 47. Рахматуллаева М. К вопросу изучения синонимов в языке Алишера Навои: Автореф.дисс. …канд.филол.наук. –Тошкент, 1965. – 17 б. 48. Садыкова М. Стилистика глаголов в современном узбекском литературном языке: Автореф. дис. ..д-ра.филол.наук. – Ташкент, 1991.–48 с. 49. Санақулов У.С. Ўзбек ёзма адабий тили фонетик, марфологик меъёрларнинг шаклланиши ва тараққиёти (илк босқич): Филол.фанлари д-ри ...дисс. автореф. – Тошкент, 2007. – 61 б. 50. Смирнов Ю.Б. Семантико-функциональные особенности неопределенных местоименных прилагательных // Русский язык в школе. – Москва, 1985. –№4. – С.90-94. 51. Собиров А. Ўзбек тилининг лексик сатҳини система сифатида тадқиқ этиш: Филол. фанлари д-ри. …дисс. автореф. – Тошкент: 2005. –50 б. 52. Содиқов Т. Тошкент области шеваларида олмошлар // Ўзбек тили ва адабиёти.- Тошкент,1975.-№5.-Б.43-47. 53. Содиқов Т. Ўзбек шеваларида кўрсатиш олмошлари // Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкент,1980. –№1.–Б.45-49. 54. Стилистика русского языка: Дата создания документа: 20.11.2002. Дата индексирования: 27.11.2006. 196 Kb - http://www.hi-edu.ru/x-books/ xbook 028/01/part-023.... 55. Сулейманова О.А. Местоименные актуализаторы весь и целый в современном русском языке // Филологические науки. – Москва, 1985. -№4. - С.78-82. 56. Суяров И. Ўзлик олмоши ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,1965. –№1. –Б.60-62. 57. Суяров И. Шахс олмошларининг этимологияси ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,1964. –№2. –Б.33-37. 58. Темирова М. «Фарҳод ва Ширин»да олмошларнинг вариантлари // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,1991.–№4. –Б.44-48. 59. Тожиев Ё., Ҳасанова Н., Тожиматов Ҳ., Йўлдошева О. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари. – Тошкент: Университет, 1994. – 132 б. 60. Тожиев Ё., Маллабоев М. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари. I қисм – Тошкент: Тошкент Давлат иқтисодиёт университети, 2006. –150 б. 61. Турсунов У., Мухторов А., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент:Ўқитувчи, 1992. – 399 б. 62. Убайдуллаев Б.Г. XIX аср қорақалпоқ мумтоз шоирлари асарлари тилида олмошларнинг лексик-грамматик хусусиятлари: Филол.фанлари номзоди … дис.автореф. – Нукус, 2006. –21 б. 63. Узоқов Ҳ. Водил шевасида олмошлар // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,1962. –№5.–Б.32-36. 64. Уринбаев Б. Вопросы синтаксиса узбекской разговорной речи: Автореф. дисс. ...д-ра.филол.наук. – Ташкент, 1976. –62с. 65. Усманов Х. Особенности разговорной речи в художественном тексте: Автореф. дисс. ...канд.филол.наук. – Ташкент, 1988. -20с. 66. Шамсиддинов Ҳ. Ўзбек тилида сўзларнинг функционал-семантик синонимлари: Филол. фанлари д-ри... дис. автореф. –Тошкент, 1999. – 46 б. 67. Шарипова У. Навоийнинг «Муҳокаматул луғатайн» асаридаги сўроқ олмошлари // Илм зиёдир / Проф. Р.Расулов таваллудининг 60 йиллигига бағишланган илмий мақолалар тўплами. – Тошкент: ТДПУ, 2006. –Б.134-146. 68. Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. – Тошкент:Ўқитувчи, 1983. – 248 б. 69. Ўринбоев Б. Функционал услуб ва унинг моҳияти. – Тошкент: Фан, 1992. - 36 б. 70. Ўринбоев Б. Ўзбек тили сўзлашув нутқи синтаксиси масалалари. – Тошкент: Фан, 1974. –148 б. 71. Ўринбоев Б., Ўринбоева Д. Ҳозирги ўзбек тилининг сўзлашув услуби. – Тошкент: Фан, 1991.–161 б. 72. Қиличев Э. Ўзбек тилининг амалий стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – 160 б. 73. Қиличев Э., Қиличев Б. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Бухоро, 2002. – 114 б. 74. Қўнғуров Р. Ўзбек тили стилистикасидан очерклар. – Самарқанд: СамДУ, 1975. – 240 б. 75. Қўнғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари. – Тошкент: Фан, 1980. – 168 б. 78. Қўнғуров Р. Олмош стилистикасига оид айрим мулоҳазалар// Ўзбек тили стилистикасидан кузатишлар / Илмий мақолалар тўплами. –Самарқанд: СамДУ, 1981. –Б.4-21. 79. Қўнғуров Р. Ўзбек тилини стилистик жиҳатдан ўрганишнинг аҳволи ва навбатдаги вазифалар // Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкент,1984. -№4. -Б.25-27. 80. Қўнғуров Р., Каримов С., Қурбонов Т. Ўзбек тилининг функционал стиллари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1984. – 84 б. 81. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. – Тошкент: ЎзМУ, 2002. –118 б. 82. Қўнғуров Р., Каримов С. Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти. Библиографик кўрсаткич. – Самарқанд: СамДУ нашри,1984. –100 б. 83. Ғуломов А. Тихонов А., Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг морфем луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1977. –464 б. 84. Ҳакимов М.Ҳ. Ўзбек тили матнининг синтагматик ва прагматик хусусиятлари: Филол.фанлари номзоди …дис.автореф. – Тошкент, 1993. – 27 б. 85. Ҳакимова Д. Сиз ва сен олмошларининг лексик-семантик хусусиятлари // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2003. –№5.–Б.77. 86. Ҳамдамов Ж. Ўзбек тили тарихи. I қисм. – Самарқанд: СамДУ, 1999. –160 б. 87. Ҳамдамов Ж. Ўзбек тили тарихи. II қисм. Тарихий морфология. Биринчи бўлим. – Самарқанд: СамДУ, 2003. –180 б. 88. Ҳамдамов Ж. Ўзбек тили тарихи. II қисм. Тарихий морфология. Иккинчи бўлим. – Самарқанд: СамДУ, 2003. –94 б. 89. Ҳамроев М. Ҳозирги ўзбек тилидаги кўрсатиш олмошларининг функционал-семантик хусусиятлари. –Тошкент: Фан, 2009. –108 б. 90. Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1974. -308 б. 91. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Тошкент: ЎзМЭ, 2002. -168 б. 92. Ҳожиева Ҳ. Кишилик олмоши ва ҳурмат маъноси // Ўзбек тили ва адабиёти. –Тошкент, 2000. –№4. –Б.37-38. 5.Tohir M.Samum.Toshkent.2019.350 bet. 6.To‘xtaboyev X.Sariq devni minib.Toshkent.2013. Elektron jurnallar 1. http://uzschoolcorpara.uz 2.http//library.ziyonet.uz 3.https//cyberleninka.ru/article/n/pragmatika-tushunchasi .

O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari REJA: Kirish.BIM ning umumiy tavsifi……………………………………………………. I.BOB. Pragmalingvistika va so‘z turkumlarining lingvopragmatik tatqiqi…………………………………………………………………………………. 1.1. Jahon va o‘zbek tilshunosligida so‘z turkumlarining lingvopragmatik tadqiqi…………………………………………………………………………………. 1.2.So‘z turkumlarining lingvopragmatik xususiyatlari……………………............ II.BOB.Olmosh so‘z turkumi va uning lingvistik xususiyatlari……………………. 2.1.Olmosh so‘z turkumining grammatik xususiyatlar…………………………….. 2.2.Olmoshlarning funksional - stilistik xususiyatlari………………………………. III.BOB. O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari…………… 3.1.Kishilik olmoshlarining deyktik xususiyatlari…………………………………. 3.2.O‘zlik va ko‘rsatish olmoshining lingvopragmatik xususiyatlari……………… 3.3.Gumon, so‘roq, belgilash, bo‘lishsizlik olmoshlarining lingvopragmatik talqini …………………………………………………………………………………. Xulosa…………………………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………………..

Kirish. O‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlari. Mavzuning dolbzarbligi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Miromonovich ham “Ulug‘ allomalarimiz o‘zlarining olamshumul kashfiyot va ixtirolarini sizning yoshingizda ayni kuchga to‘lgan navqiron chog‘larida amalga oshirganlar.Siz ham buyuk ajdodlardan ibrat olib,hayotga mo‘jizalar yaratishga astaydil intilishingiz kerak” 1 -deya ta’kidlaganidek yosh avlod tarbiyasida,ta’lim sohasida yangi islohotni amalga oshirishda yangicha yondoshuv va motivatsiya yoshlarga turtki bo‘ladi. O‘zbek tilimiz shakllanar ekan o‘z taraqqiyot yo‘lini ham bosib o‘tadi.Shu jumladan inson shaxsini kamol topishi tafakkurini shakllantirish va rivojlantirishda tafakkur mahsulini nutq vositasida ifodalash salohiyatini egallashida asosiy vosita bo‘lmish ona tili ta’limi maktabda yetakchi . o‘quv fanlaridan biri sanaladi.Bu har bir millatni o‘z tilini mavjudligi, qolaversa tilning turli ma’no mazmun tamonlari mavjud. Umuman olganda, ona tili xalq tafakkurini o‘stiradi, shakllantiradi, rivojlantirib, boradi va millat tilida namoyon bo‘ladi. Ta’lim bo‘yicha ona tili fani o‘zbek tilshunosligi bo‘limi “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fani orqali morfologiya bo‘limini o‘rganib so‘z turkumlarini tahlil qilib boramiz. 2 So‘z turkumlaridan olmosh so‘z turkumiga alohida e’tibor yaratsak olmosh . so‘z turkumining shakllanishi, qo‘llanilishi, qolaversa qaysi so‘z turkumi o‘rnida ishlatilishiga qarab ma’noli jihatlari o‘rganiladi.Ammo uning ayrim . xususiyatli jihatlari mavjudligi, uni biz lingvopragmatik jihatidan o‘rganishimiz zarur.Buni esa misollar orqali tahlil etishimiz . o‘zbek tilshunosligida olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatini o‘rganish . mavzuni dolzarbligini belgilaydi 3 . Muammoning o‘rganilganligi darajasi: so‘z turkumlarining o‘rganilishi tilning muhim elementi hisoblanadigan so‘zning lingvistik tabiati shakl va ma’no xususiyati uning nutqiy jarayondagi o‘rni qadim zamondan tadqiqotchilarni diqqatini tortib kelmoqda. So‘zlarning inson, narsa-hodisa, belgi-xususiyat, harakat-holat singarilarni ifodalashdagi o‘ziga xos jihatlarini belgilash maqsadida ularni muayyan guruhga 1 Maqola.Yangi O‘zbekiston.Hukumat.25-dekabr 2020. 2 G.Umarova .Ta’lim bosqichlarida olmosh so‘z turkumining o‘qitilishi.Malakaviy bitiruv ishi.Toshkent.2018. 3 М.Хакимов.Узбек прагмалингвистика асослари.Тошкент.2013.

ajratishda tilshunoslar o‘z tajribalari asosida o‘rganib boradi. Jumladan, olmosh so‘z turkumi masalasida yoritilgan . ilmiy manbalarni 3 guruhga bo‘lib o‘rganishimiz maqsadga muvofiq. 1.Olmosh so‘z turkumi haqida tarixiy nuqtai nazardan o‘rganilgan asarlar mavjud.Jumladan, G‘.Abdurahmonov va Sh.Shukurovning “O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi”, J.Hamdamovning “O‘zbek tili tarixi II qism. Tarixiy morfologiya. Birinchi bo‘lim” . kabi asarlarda H.Ne’matovning ayrim ishlarida tadqiqot obyekti bo‘lgani bilan bir qatorda bu ilmiy ish o‘zining tegishli ilmiy-nazariy bahosini olgan. 2.Hozirgi o‘zbek adabiy tilida olmoshlar bo‘yicha maxsus tadqiqot ishlarini olib borgan tilshunoslar mavjud. X.Komilovaning “O‘zbek tillida son va olmosh” asari I.Suyarovning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida olmosh” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasi bo‘lib, bu ilmiy ishlar tilshunoslik fanining rivojlanishi uchun zamin bo‘ldi. 4 3.Olmoshlarning ayrim turlarining stilistik xususiyatlari bo‘yicha fikr bildirgan olimlarimizdan R.Qo‘ng‘irov, S.Karimov, B.Isabekov. T.Akramov, N.Pozilova, O.Yusupovalar o‘z maqola va tadqiqot ishlarida olmoshlarning ma’no- mazmun kasb etuvchi xususiyatini o‘rganib, ochib berishga harakat qilgan.Shu bilan birga Pragmatika sohasi bo‘yicha . ish olib borgan o‘zbek tilshunoslari M.Hakimov, A.Mamajonov, Sh.Safarovlar o‘z tadqiqot . ishlarini olib borgan. Ammo olmoshlarning lingvopragmatik xususiyatlarini o‘rganish uchun yosh tilshunoslar tadqiqot ishlarini olib borishi zarur. Dissertatsiyaning ilmiy tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi .Tadqiqot Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat Universiteti Filologiya fakulteti Lingvistika yo‘nalishiga mo‘ljallangan. O‘zbek tilshunosligi kafedrasi Lingvopragmatika sohasi bo‘yicha o‘rganayotgan ishlar . muammosini tarkibiy qismi bo‘lib,Mavzu va tadqiq yo‘nalishlari . filologiya fakulteti va universitet Ilmiy kengashlaridan tasdiqlangan hamda universitetning ilmiy ishlar rejasiga kiritilgan. 4 Hozirgi o ‘ zbek adabiy tili .( Morfologiya ) O ‘ quv uslubiy majmua . Samarqand .2022.

Tadqiqotning maqsadi. Tadqiqotni bosh vazifasi sifatida o‘zbek tilshunosligida Morfologiya so‘z turkumlari bo‘limi mavjud bo‘lib,bu bo‘lim hozirgi o‘zbek adabiy tili fanida o‘rganiladi. Bu fan tarkibida balki, nutqiy . muloqotda olmosh so‘z turkumi mavjud bo‘lib bu so‘z turkumi boshqa so‘z turkumi o‘rnida qo‘llanilib keladi.Olmoshlarning nutq jarayonida qo‘llaganimizda qanday ma’no mazmun ifodalashi ,so‘z turkumini o‘zbek tilida lingvopragmatik xususiyatini ochib berishdan iborat. Tatqiqotning vazifasi. Tadqiqotning bosh vazifasi shu maqsadni amalga oshirish jarayonida dissertatsiya ishida qo‘yidagi vazifalarni bajarish ko‘zga tutiladi: - pragmatika sohasining so‘z turkumlarini o‘rganilishga bag‘ishlangan asosiy kuzatishlarga munosabat bildirish; - mavzuga aloqador ayrim atamalarning izohiga aniqlik kiritib, fikr bildirish; - jahon va o‘zbek tilshunosligida so‘z turkumlarining lingvopragmatik tadqiqini yoritish; - olmosh so‘z turkumining lingvistik xususiyatini o‘rganish: -Olmosh so‘z turkumiming grammatik xususiyatini ochib berish,o‘zaro almashinish jarayonida amal qiladigan kommunikativ . nutqiy omillarni yoritish; - olmoshlarning o‘zbek tili funksional-stlistik tizimidagi o‘rnini belgilash,bunda so‘zlashuv va yozma nutqdagi funksional chegaralanishlar stilistik xoslanish jihatlariga e’tibor qaratish; - o‘zbek tilida olmoshlarning lingvopragmatikasini o‘rganish; - kishilik va o‘zlik olmoshlarining lingvopragmatikasini ochib berish,va misollar orqali yoritish; - ko‘rsatish olmoshining deyktik belgilarini o‘rganish - barcha olmoshlarning pragmatik xususiyatini yoritish; Tadqiqotning obyekti va predmeti. O‘zbek tilshunosligi elektron matnlar fondida to‘plangan O‘zbekiston Respublikasi Prezident farmonlari va qarorlari,ilmiy uslubda yozilgan ayrim monografiya,darslik o‘quv qo‘llanmalari,internet saytida joylashgan ilmiy tadqiqot ishlari,jurnallarda chop etilgan ilmiy maqolalar,shu jumladan,qo‘yidagi T.Malik, O.Yoqubov,E. A’zam, N. Eshonqul, M.Yusuf,

O'xshashlar

O‘ZBEK TILIDA YUKLAMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI
O‘ZBEK TILIDA “SUV” LEKSEMASINING LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARI
O‘ZBEK TILIDA FRAZEMALASHUV
Psixolingvistikada matn va diskurs tushunchalarining lingvopragmatik xususiyatlari
O‘zbek tilida gap bo‘laklarining tartibi