Ravishlarning semantik-stilistik xususiyatlari
![Mavzu: Ravishlarning semantik-stilistik xususiyatlari.
Reja :
Kirish.
I bob. 1.1. Ravishlarning o‘zgarmasligi
1.2. Ravishlarda sinonimiya
II.bob.2.1. Ravishlarda daraja va ularning uslubiy
xususiyatlari
2.2. O‘zaro sinonimik munosabatlar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar.](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_1.png)
![Kirish.
Ravish. Ravishlarga xos bo‘lgan grammatik xususiyatlar va bu
xususiyatlarga bog‘liq holda sodir bo‘ladigan leksik-semantik o‘zgarishlar
o‘zbek tilshunosligida o‘rganilgan va o‘quv adabiyotlariga kiritilgan. Bu
tadqiqotlar orasida. S.Fuzailovning ushbu so‘z turkumini o‘rganishga
bag‘ishlangan nomzodlik dissertatsiyasini va «O‘zbek tilida ravishlar» nomli
asarini alohida ko‘rsatishimiz mumkin. 1
Lekin shu paytga qadar ravishlar
semantik-stilistik va funktsional-stilistik yo‘nalishda tadqiqot ob`ekti bo‘lgan
emas. Yozilgan ayrim maqolalar esa bu vazifalarni talablar darajasida hal etib
bera olgan emas. 2
Bu singari birliklarning grammatik xususiyatlari haqida deyarli barcha
darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarida so‘z yuritilgan. Ammo ularning stilistik
xususiyatlari to‘g‘risidagi fikrlarni deyarli uchratmaymiz. O‘zbek tilida ravishlar
uslubiyati va me`yori haqida olimlarimiz haligacha o‘z mulohazalarini
bildirishgan emas. Buning sabablari bor, albatta. Sh.Shoabdurahmonov va
boshqlar tomonidan yaratilgan «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» darsligida shunday
fikrlar bayon etilgan: «Ravishlar mustaqil so‘z turkumi sifatida o‘ziga xos
morfologik belgilarga ega. Bunday belgilardan biri ravishlarning
o‘zgarmasligidir: ravishlar biror so‘zga bog‘langanda, formasi o‘zgarmaydi.
Ular tarkibida uchraydigan ko‘plik, egalik va kelishik affikslari ham forma
yasovchi sifatida qatnashmaydi. Bu affikslar ravishning o‘z xiliga kiradi. Ya`ni
shu affiks bilangina u so‘z ravish hisoblanadi.
Masalan: birdan, birga, kunda, chalqanchasiga, birdaniga, yonlamasiga,
qatorasiga kabi ravishlardagi kelishik va egalik affikslari o‘z asl ma`no va
vazifasini yo‘qotgan». 3
1
Фузаилов С. Наречие в современном узбекском языке: Автореф. дис... канд.филол.наук.- М.,1953.
Шу муаллиф. O‘збек тилида равишлар. Hозирги замон o‘збек тили курсидан материаллар.- Тошкент:
Фан, 1953.
2
Каримов С., Бo‘риев С. O‘збек тилида пайт равишининг услубияти // O‘збек тилшунослиги
масалалари. – Самарqанд: СамДУ нашри, 2001, 65-67-бетлар.
3
Шоабдураhмонов Ш. ва бошq. Hозирги o‘збек адабий тили, I qисм. – Т.: O‘qитувчи, 1980, -бет.](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_2.png)
![«Ravishning asosiy belgisi uning o‘zgarmasligidir,- deyiladi «O‘zbek tili
grammatikasi»da,- ya`ni ravish biror so‘z bilan bog‘lanib, birikma hosil
qilganda, o‘z formasini o‘zgartirmaydi, hech qanday so‘z o‘zgartuvchi affiks
olmaydi». 4
Mana shu masala olimlarimizning ravishlar stilistikasini tahlil etishdan
cho‘chishlariga sabab bo‘lgandir. Buning ustiga ravishlarning ma`no anglatishi
birmuncha aniq bo‘lib, sinonimik xususiyatlari ko‘zga kam tashlanadi. Bu
masalaning ikkinchi tomoni. Ammo qanday mushkulliklar bo‘lishidan qat`iy
nazar, o‘zbek tilidagi ravishlar stilistikasi xususida so‘z yuritish lozim va unga
zaruriyat deb qaraymiz.
Ravishlardagi belgini, xususan harakatning belgisini ifoda etish xususiyati
va bu jarayonda belgilarni darajalab ko‘rsatish imkoniyatining mavjudligi
hamda buning natijasida vujudga kelgan sinonimik variantlar va uslublararo
funktsional chegaralanishlar ushbu so‘z turkumining ham stilistik resurslari
etarli darajada ekanligidan dalolat berali va bu resurslarni kelajakda tadqiqot
ob`ekti sifatida o‘rganish dolzarb masala bo‘lib turadi.
Ravishlardagi ana shu o‘zgarmaslik uning qo‘llanishidagi uslubiy xilma-
xillik bo‘lishini chegaralaydi. Shu bilan birga, ularning nutq jarayonidagi
me`yorlashishini, turg‘unlashishini osonlashtiradi.
Ilmiy adabiyotlarda ravishlar anglatgan ma`nolari jihatidan holat-tarz,
o‘rin, payt, maqsad, miqdor daraja ravishlariga ajratilgan va shu tarzda talqin
qilingan. Biz ham an`nani buzmasdan, ushbu tartib asosida ularni qarab
chiqamiz.
Holat ravishi. O‘zbek tilida ish-harakatning bajarilish tarzini
ko‘rsatadigan bir qancha ravishlar mavjud va ular miqdor jihatdan ravishlarning
boshqa turlariga nisbtan ko‘pchilikni tashkil etadi. Ulardagi uslubiy
imkoniyatlarni tahlil etish maqsadida A.Hojievning “O‘zbek tili sinonimlarining
izohli lug‘ati” (Toshkent,1974) ga murojaat qilamiz.
4
O‘збек тили грамматикаси, 1 том, 528-бет.](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_3.png)
![O‘zbek tilida abadiy, mangu, umrbod, toabad, ilalabad ravishlarining
ma`nolari bir-biriga yaqin va shuning uchun bir sinonimik qatorni tashkil etadi.
Ular orasida abadiy stilistik jihatdan neytral va barcha uslublarda baravar
qo‘llaniladi: Shu ko‘zlar yulduzday abadiy kulsin, / Bahor yo‘llaringga to‘shasin
chechak (Zulfiya.Kelinchak). Gaz esa abadiy muzliklar qa`rida yotgan
o‘simliklar va daraxtlar qoldiqlarini chirishi oqibatida paydo bo‘lgan.
(«Zarafshon» gaz.). Umrbod ravishi haqida ham shuni aytish mumkin: Sening
dillaringga bergay ul orom, / Sevgim armug‘oni bo‘lur umrbod . (Zulfiya,
Palak). Qo‘shiqday Osiyo, qaynoq Afrika / Qo‘lga-qo‘l berganin mahkam
umrbod . (Zulfiya. Salom, Misr). Ammo keyingi paytlarda huquq sohasida olib
borilayotgan islohotlar, jazoni liberallashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlar
umrbod so‘zining Jinoyat kodeksiga atama sifatida kirib kelishini va rasmiy
uslubga xoslanishini taqozo etdi: Mazkur Farmonga binoan mamlakatimizda
2008 yilning 1 yanvaridan jinoiy jazo turi sifatida o‘lim jazosi bekor qilinadi va
uning o‘rniga umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish jazosi joriy
qilinadi. («Zarafshon» gaz.).
Mangu, toabad, ilalabad ravishlarida ekspressivlik ottenkasi kuchli bo‘lib,
bu ularning tarixiyligi bilan bog‘lik va badiiy matnlarda faol qo‘llaniladi: Bir
tasalli: Mangu sarg‘ayish bilmay / Dilda bir bahor ochib har so‘zing (Zulfiya.
Otashparastlar). –Faqir ham rozimen, ustod, toabad rozimen... Tabarruk
boshlariga qo‘ngan humo qushi bul zoti sharifni toabad tark etmagay. Tegsang...
ota qarg‘ishiga uchrab toabad badnom bo‘lursen! (OYO).
Garchi bu rvishlar bir sinonimik qatorda deb hisoblansa ham, ularning
stilistik qiymati bir xilda emas. Abadiy muzliklar o‘rnida mangu muzliklar
deyish mumkin bo‘lgani holda ilmiy matnlarda bu tarzda qo‘llanilmaydi. Chunki
bayonning axborot xarakterida ekspressiv ottenkasi bo‘lgan so‘zni qo‘llashga
ehtiyoj yo‘q. Umrbod qamoq jazosi o‘rnida abadiy qamoq jazosi ni ham qo‘llab
bo‘lmaydi. Chunki umrbod so‘zida abadiyga nisbatan aniqlik ottenkasi bor.
Toabad, ilalabad so‘zlarida yuqori uslubga xos ohang mavjud va uni asosan
badiiy uslubda qo‘llash mumkin.](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_4.png)
![Shoshilinch sememasi ostida birlashadigan apil-tapil, naridan-beri,
shosha-pisha juft so‘zlari ham harakatning tarzini ifoda etadi ( Apil-tapil o‘ng
cho‘ntagini kovladi. T.Murod) va o‘zro sinonim bo‘ladi: apil-tapil - shosha-
pisha : O‘lim dahshatidan qo‘rqib – o‘z jonini apil-tapil topshirib qo‘yadi (TM) -
O‘lim dahshatidan qo‘rqib – o‘z jonini shosha-pisha topshirib qo‘yadi. Ulrga
shoshilib so‘zi ham sinonim bo‘ladi: Shoshilib ketayotganingizda oyog‘ingiz
ostida allaqayoqdan sakrab tushgan chigirtka paydo bo‘ladi (O‘X) . Ammo bu
sinonimlik odamlarning harakatiga nisbatan qo‘llanganda amalga oshishi
mumkin. Shahnoza shoshilib uyga kirdi-da, boshiga harir ro‘mol yopib chiqdi
(O‘X). Shuning uchun ham e rga bahordan bo‘tana bo‘lib, shosha-pisha ,
qirog‘iga sig‘may oqqan ariqlar tiniqlashadi (O‘.X) bu harakat belgisi ariqning
oqishiga ko‘chirilgan bu holat yuz bermaydi. Yana shoshilinch so‘zi sinonim
bo‘ladi: — Xex! - dedi kulib, Qur`onni shoshilinch varaqladi (O‘X). U tibbiy
atamaga aylanganda bu holat yuz bermaydi: Yo‘lda borayotgan kolonnaga
shoshilinch yordam kerakdir (O‘X) - Yo‘lda borayotgan kolonnaga shoshilinch
yordam kerakdir. Bu sinonimik munosbatlarda ayrim stilistik nozikliklr mavjud.
Masalan, shoshilmoq da harakatning tezligi, shu bilan birga, bu harakatda tartib
mavjud. Bunga qarama qarshi tarzda shosha-pisha va apil-tapil tezlikni, ammo
bu tez harakatda pala-partishlik mavjudligini anglatadi. Bu stilistik munosabatlar
ularning nari-beri bilan bo‘lgan munosabatida ayniqsa sezildi: Snaryad
qutilariyu toshlardan naridan-beri qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har
kuni bir xil manzarani ko‘rasan (O‘X) . Naridn-beri ga shunchaki, yuzaki,
zo‘rama-zo‘raki, nomiga so‘zlari sinonim bo‘lishi mumkin: Snaryad qutilariyu
toshlardan shunchaki qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil
manzarani ko‘rasan - Snaryad qutilariyu toshlardan yuzaki qo‘nqaytirib
yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan - Snaryad
qutilariyu toshlardan zo‘rama-zo‘raki qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib,
har kuni bir xil manzarani ko‘rasan - Snaryad qutilariyu toshlardan nomiga
qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan.
Ammo ular harakatning bajarilishini ifoda etishdagi nozikliklarga ko‘ra o‘zaro](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_5.png)
![farqlanadi: shunchaki, yuzaki, zo‘rma-zo‘raki, nomiga so‘zlarida harakatning
tashqi ta`sir, tazyiq ostida bajarilishi anglashilsa, naridan-beri da vaqt tig‘izligi,
erinchoqlik, dangasalik ottenkalari mavjud. SHuning uchun ham bu sinonimik
munosabat hamma vaqt amalga oshavermaydi. Masalan: SHunchaki gap-da!
esimdan ham chiqib ketdi... (O‘X) deyish mumkin bo‘lgani holda Naridan-beri
gap-da! esimdan ham chiqib ketdi... deb bo‘lmaydi.
Ravishlrning ushbu turida sub`ektiv munosabat ifodalash kuchli
bo‘lganligi sababli ular ko‘pincha so‘zlashuv, badiiy va ommabop uslublar
doirasida faoldir.
Arang,zo‘rg‘a, zo‘rg‘atdan, bazo‘r, zo‘rba-zo‘r, o‘lib-tirilib sinonimik
qatorida arang va zo‘rg‘a sinonimiyasi kuchli: O‘zini kulgidan arang tiydi.
(TM). U qaltirar, oyog‘ida zo‘rg‘a turar edi (OYO). Bazo‘r ham sinonim
bo‘ladi: Parda ochilganda bir kishi zo‘rg‘a sig‘adigan, raxlariga mis tasma
qoqligan kichiqroq eshik ko‘rindi - Parda ochilganda bir kishi bazo‘r sig‘adigan,
raxlariga mis tasma qoqligan kichiqroq eshik ko‘rindi.. "Nihoyat bu qari tulki
ko‘nglidagi bor gapni ayt-di!"–Ali Qushchi vujudini qamrab olgan titroqni
zo‘rg‘a bosib, cholga yuzlandi - "Nihoyat bu qari tulki ko‘nglidagi bor gapni
ayt-di!"–Ali Qushchi vujudini qamrab olgan titroqni bazo‘r bosib, cholga
yuzlandi (OYO) . Ammo bazo‘r ning o‘zga til elementi ekanligi va talaffuzdagi
zo‘rg‘a ga nisbatan noqulaylik uning qo‘llanishilini chegaralaydi. Bu so‘zlarda
kitobiylik ottenkasi mavjud. Ularga sinonim bo‘ladigan bir amallab esa,
aksincha, so‘zlashuv uslubiga xoslangan: Oralarida Budyonniy qilichidan bir
amallab jon saqlab qolgani qanchaykin? Bir amallab qaddini rostladi (O‘X).
SHunday bo‘lsa-da, revolyutsionerlar kechasi soat bir yarimlarda bir amallab
darvozani ochadi. Mo‘min-musulmonlar o‘ris jallodlari zulmi ostida bir amallab
kun kechirdi (TM). Lekin bir amallab ham inson harakatiga nisbatan
qo‘llanilishi bilan o‘ziga xoslik kasb etadi va bu harakatning oxirgi kuchni
sarflab amalga oshirilganligini ifoda etadi.
Bir sinonimik uyada turadigan atroflicha, har tomonlama, har taraflama,
batafsil, mufassal, mukammal, to‘la, to‘liq, to‘la-to‘kis ravishlari kitobiy](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_6.png)
![uslublarga moyilligi bilan ajralib turdi. Ular ayniqsa rasmiy va ilmiy bayonda
qo‘l keladi: atroflicha : Sud hay`ati ishni atroflicha ko‘rib chiqib, I.Qarshievni
1.959.000 so‘m jarimaga tortdi hamda ikki yil muddatga ahloq tuzatish ishlari
tayinlanishi lozim topdi . («Zarafshon» gaz.). Bir o‘quvchi yoki talabaga
atroflicha tavsifnoma yozish (DTS); har tomonlama: Mustaqil O‘zbekiston
davlatini har tomonlama rivojlantirish, iqtisodiy mustaqilligini ta`minlash ko‘p
jihatdan zamon talabiga javob beradigan rahbar va mutaxassislarni tayyorlash
sifatiga bog‘liq. U rahbarlar tashkilotni odamlar, tarkibiy masalalar, texnologiya,
resurslar kabi har tomonlama o‘zaro bog‘liq elementlar to‘plami deb qarashni
nazarda tutadilar. (R.Valijonov); mukammal: Darhaqiqat, Navro‘z xalq
pedagogikasi, an`analari, boshqacha so‘z bilan aytganda, xalq odobnomasi, xalq
odatnomasining har tomonlama mukammal , yorqin ifodasidir. Ikkinchidan,
qamoqqa olishga sanktsiya berish vakolatini sudlarga o‘tkazish insonning
shaxsiy huquqini yanada mukammal ta`minlashga erishishimizga
ko‘maklashadi. («Zarafshon» gaz.); to‘la, to‘liq: Quyidagi tajribaga ega bo‘lishi
kerak:- - matnni to‘liq tarjima qilish. Oliy ta`lim muassasasi quyidagilar uchun
mas`uliyatni to‘la o‘z zimmasiga oladi (DTS)
Bu ravishlarning badiiy matnlarda uchashi ham ifodadagi ana shu rasmiy
ohang bilan bog‘liq: Demokratiya — qonun-qoidalarni to‘la-to‘kis bajarish
demakdir, qonun-qoidalar chegarasidan chiqmaslik demakdir (TM). Handasa
ilmining asoslariga bag‘ishlangan bu qismda, Ali Qushchi nuqta, chiziq, sath,
to‘g‘ri va egri chiziq, mutasavi, to‘g‘ri mutasavi chiziqlar va nihoyat doira
tushunchalariga batafsil to‘xtagan, lekin tabiat masalalariga doir ikkinchi
qismini hali boshlay olmagan edi (OYO).
Bir tizimni tashkil etadigan bemalol, bamaylixotir, bafurja, bahuzur
so‘zlari orasida bemalol og‘zki nutqda ko‘p uchrashi, qolganlari esa kitobiyligi,
ayni paytda, badiiy uslub samarali qo‘llanilishi bilan ajralib turadi: Batamom
bemalol o‘tdi. Boisi, it… bog‘loqlik bo‘ldi. – Bizga... besh yulduz yaxshi! – deb
yubordi. - Xo‘p, siz omonatingizni bemalol topshirib kelavering. endi, bemalol
oyoq uzatsam bo‘ladi (TM). Agar unga inonsalar, inonib ilmu idrok bilan](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_7.png)
![bamaylixotir shug‘ullanishga qo‘yib bersalar, u hozir ham vafosiz hokimiyat, bu
toju taxtdan bajonu dil voz kechar erdi... (OYO). Harakatning belgisi va
xulosaning qat`iy ifodasi sifatida ilmiy uslubda ham faol qo‘llaniladi: Masalan,
Yoqutiston o‘rmonlarida o‘sadigan tilog‘och daraxti 52 daraja sovuqqa bemalol
chidaydi (S.Mustafaev) . Bizning sharoitda bemalol qo‘llasa bo‘ladiganlari “to‘rt
maqsad” va “7-S” tamoyillaridir. (R.Valijonov).
Betma-bet, yuzma-yuz, ro‘para, bo‘baro‘, baqamti sinonimik tizimida
betma-bet, yuzma-yuz, ro‘para so‘zlari og‘zaki nutq uchun xoslangan: Vrach
bilan betma-bet bo‘lib o‘tirdi. Raykom esonov Mirzaxo‘jaeva bilan yuzma-yuz
o‘tirdi. YUzma-yuz o‘tirdi. Bir-biriga tikildi. KPSS bilan olov... yuzma-yuz
bo‘ldi! SHu qizlari qurg‘ur, o‘ylamay-netmay, nomahram erkaklarga ro‘para
qiladi-da (TM). Bo‘baro‘, baqamti birliklari boshqa til elementlari bo‘lganligi
tufayli kam qo‘llaniladi v asosan badiiy nutqda uchraydi.
Ravishlarning sinonimik qatorini tashkil qiladigan va harakatning
bajarilishida keskinlikni, aniqlikni va qat`iyatni ifoda etadigan butunlay, butkul,
batamom, tamomila, tamoman, tamom, mutlaqo, paqqos, birato‘la, kushod
so‘zlar doirasida ham funktsional chegralanish mavjud. Masalan, tamomila,
mutlaqo rasmiy uslubda ( Keyin, Opol nomi… tamomila g‘oyib bo‘ldi! —
Xonimlar va janoblar! — dedi Madiev. — Keyingi yillarda iqtisodiy va
ma`naviy, siyosiy turmushimizdagi tarixiy o‘zgarishlar, ulkan burilishlar o‘zbek
xalqi hayotini tamomila o‘zgacha baholashga ehtiyoj uyg‘otmoqda. T.Murod).
Shuning uchun biror mamlakat joriy etish uchun boshqa biror davlatning
modelini ko‘chirib olish mutlaqo noto‘g‘ri ekanligi xaqiqatga mos tushadi
(R.Valijonov); batamom, tamom, butkul badiiy uslubda: U tor xonani ohista
aylanib falak ilmining murakkab qonunlarini idrok etarkan, hibsda yotgani
batamom esidan chiqar, ko‘nglidagi barcha tashvish, barcha g‘am-anduh go‘yo
to‘zg‘ib ketar, hatto qalbidagi so‘nmas dard, enasi Tillabibi to‘g‘risidagi notinch
o‘ylar ham xayolidan ko‘tarilar edi. SHundan keyin hazratning chehrasi
batamom ochilib ketib, yana bir istak bildirdi: shahzoda tunu kun Ko‘ksaroyda
o‘ltiravermay, goho -goho fuqaroga ham ko‘rinib turmog‘i darkor. (OYO). U](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_8.png)
![hamon ko‘zini yumib turar, issiq hammom va yaxshi taomdan keyin uning
a`zoyi badani tamom bo‘shashgan, zirqirab og‘rigan oyoqlariri qaltirar, ko‘z
oldini tuman bosib, xayoli chuvalib borar, agar shahzoda ijozat bersa, u hozir
"shilq" etib yiqilardi-yu, uyquga ketardi... Ma`yus xayollarga cho‘mgan
Xurshida bonu qo‘lidagi og‘uni tamom esidan chiqargan edi, dahlizda ship-ship
oyoq tovushini eshitib hushiga keldi (OYO). Ikkisi oldiga rost kelsang butkul , /
Tashbihga mazmunni juftlash ham mahol (Zulfiya. Qo‘shiq). Bu kuychiga tan
berib, butkul / Qo‘shig‘ini kutdi bulbul .(Zulfiya.Uni Farhod der edilar) faol
uchraydi. Tamom va butkul ravishlri poetik matnlarga xoslangan.
Ushbu olmoshning butunlay og‘zaki nutqda ko‘proq uchraydi va unda
ekspressiv ottenka kuchli: Orol nomi butunlay yo‘qoldi. U — butunlay yangi uy
(TM) . Ravish yasovchi qo‘shimcha –lay tushib qolganda ham ba`zan ma`no
anglashilaveradi, ammo ravishning bu qisqargan shakli hatto ozg‘aki nutqda
ham kam qo‘llaniladi: Ahmedovni maqtayvrib butun ko‘kka ko‘tarib yubordi
kabi . Ushbu qo‘shimchada so‘z yasashdan tashqari, belgini kuchaytirish
xususiyati ham sezildi. SHu tufayli u badiiy uslubda mahsuldor qo‘llaniladi: Ha,
mavlono Muhiddin rasadxonaning eng pastki oshyonasida o‘tirib, bu g‘aroyib
olat va usturloblar yordamida ko‘kka tikilganda foniy dunyo tashvishlari
xayolidan butunlay ko‘tarilar, dili bo‘lakcha bir zavq va hayratga to‘lar,
nazarida, hududsiz koinot bilan, allaqanday ilohiy kuchlar bilan, milt-milt
yongan sirli sitoralar bilan uzoq va osuda suhbat qilar edi... (OYO). Harakatning
bajarilishidagi qat`iyatni ifoda etish maqsadida ilmiy va ommabop uslublarda
ham qo‘llaniladi: Moddiy ne`matlar yaratish, mahsulot ishlab chiqarish, xalqda
xizmat ko‘rsatish tizimlarida yakka hokimlikni butunlay yo‘qotish va ular
orasida haqiqiy iqtisodiy ishlab chiqarish raqobatini vujudga keltirish zarur
(R.Valijonov). Birov arab mamlakatlarida xotin-qizlar hayotini ko‘klarga
ko‘tarsa, boshqasi butunlay aksini gapiradi . («Zarafshon» gaz.).
O‘zaro sinonimik munosabatda bo‘lgan daraksiz, bedarak ravishlari
so‘zlashuv nutqida faol qo‘llaniladi. Ularning dostonlar matnida ko‘p uchrashi
ham ana shu bilan izohlnadi: Yolg‘iz bolam bedarak bo‘p ketarmi, / Bunda yurti](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_9.png)
![vayron bo‘lib yotarmi (Alpomish). YUrting No‘g‘oyda, san bedarak emassan, -
deb bir so‘z dedi (Kuntug‘mish). Kunbotir bilan q ir q yigitning “ovga boramiz”,
deb daraksiz ketganiga xavotir bo‘lib, bir necha amaldor bularni axtarib, tovda
chiq q an edi (Oysuluv). Otlarga qo‘shilib, predmet yoki harakat blgisini
ko‘rsatadigan be- va –siz qo‘shimchalari ushbu holatda mavhumlikni ifoda
etayotgan bo‘lsa, so‘z o‘zagining qavatlanishi yo‘qlik ma`nosining qat`iy ifoda
etilishiga ko‘mklashadi: Qabrlarni nom-nishonsiz qoldirganlari kamday, «Yana
shunday takrorlasam, jinoiy javobgarlikka tortinglar», degan tilxat yozdirib
olardi. Nom-nishonsiz ko‘mib tashlaydilar (TM). Yo‘q, bu ko‘rayotganlari tush
emas, u chindan ham go‘rday sovuq, yarim qorong‘i g‘orda turar, atrofini qora
chakmon kiyib, yuz-ko‘zlarini qora mato bilan tang‘ib olgan, soqol-mo‘ylovlari
o‘sib ketgan qaroqchisifat odamlar qurshab olgan, ular orasida uch oydan beri
dom-daraksiz ketgan devqomat Qalandar Qarnoqiy ham bor edi... (OYO)
Harkatning amalga oshirilish tarzini ifodalaydigan darrov, darhol, tez,
tezdan, birpasda, bir zumda, bir lahzada, zumda, lahzada birliklari
semantikasida qat`iyat mavjud. Qo‘llanilishida esa uslublararo chegaralanadi.
Darrov so‘zlashuv uslubiga xoslangan: — ey, bizning molimiz shu vaqtgacha
zakot bo‘lmagan, endi akamiz o‘g‘illi kishi bo‘lib, darrov bizning molimizni
zakot qiladigan bo‘libdi-da! Kalma aytib darrov bo‘lgin musurmon, / Hiyla
qilsang, men bo‘l boshing olarman (Alpomish) . Kampiri darrov turdi (TM). Bir
zumda, bir lahzada va darhol ravishlarida darrov ga nisbatan eksprssivlik
kuchli va kitobiy xarakterda. SHuning uchun ham badiiy uslubda faol
qo‘llaniladi: Shahriyori falak-iqtidor Mirzo Ulug‘bek Ko‘ragoniy hazratlari amr
etmishlarkim, Ko‘ksaroyda darhol hoziru nozir bo‘lg‘aysiz! Siz otliq hirovul
bilan darhol yo‘lga chiqqaysiz!.. Bir zumda tog‘u tosh orasida jilg‘alar
sharqiradi. Qal`a katta emas, undagi hamma o‘ylar, tor ko‘chalar bir-biriga
tutashib ketar, tomda o‘ynagan bolalar bir zumda butun qal`ani aylanib chiqishar
edi (OYO). Lekin Ali Qushchi uzangini topib, tipirchilagan otga o‘zi sapchib
mindi-da, jilovini qo‘liga oldi: u «qushchi» nomini bekorga olmagan,
a`lohazratlari bilan ovga chiqqan paytlarida, ne-ne asov tulporlarni jilovlab, bir](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_10.png)
![lahzada o‘ziga o‘rgatib olardi!.. Bir lahzada uylari to‘yxonaga aylandi. (OYO).
Darhol rasmiy ohangga ega: Unda, o‘sha ustalaringizni chaqirib, darhol
tuzattiring! (TM).
Tez, ildam, jadal, shitob, shaxt, zudlik bilan sinonimik qatorida tez
barcha uslublarda uchraydi. So‘zlashuv uslubida: tez bo‘l; tez-tez bo‘l, imillama.
Badiiy uslubda: Nima uchun to‘da tez e`tibor qozonadi, tez ko‘zga ko‘rinadi?
(TM). Ilmiy uslubda: Hozirgi davr boshqaruvida iqtisodiy demokratiyaga
asoslangan ishlab chiqarish raqobati qanchalik tez rivojlansa, shunchalik tez
bozor iqtisodiyoti samaradorligi ko‘zga tashlana boshlaydi (R.Valijonov) kabi.
Tez asosida yasalgan tezda, tezlik bilan ravishlari ham faol: 1983 yili
angliyalik matematik Ch. Bebbidj horzirgi zamonaviy hisoblash texnikasi —
“analitik mashinalar” namunasi loyihasini ishlab chiqdi va uning yordamida
o‘sha davrda boshqarish qarorlari tezlik bilan qabul qilina boshlandi
(R.Valijonov). Tezda qaytamen. Dadangizga shikast etmaydi, tezda qaytadi,
degan edingiz (OYO). U daraja ko‘rsatkichi bilan ham qo‘llaniladi: Bizni
shahrimizni ko‘rgan odam... tezroq omonatimni topshirib... shu shahardan
makon topsam deydi! (TM).
Sinonimik munosabatga kirishuv jarayonida shakldagi moslik ham
saqlanadi. Masalan, tezlik bilan – shitob bilan – shaxt bilan : Mirzo Ulug‘bek
shitob bilan o‘rnidan turdi. Bog‘larni shovullatgan sovuq izg‘irin, go‘yo uni
to‘xtatmoqchi bo‘lganday shitob bilan ko‘ksiga urilar, chang-to‘zon va
charxpalak xazonlar yuz-ko‘zlarni ayovsiz savalar edi!.. Amir, elkasida qora
xurjun, oysimon egri qilichini eshikka sharaqlatib urib, shaxt bilan kirib keldi-
da, poygakka tiz cho‘kib, sajda qildi (OYO). Lekin keyingi ikki birlikda tezlik
bilan ga nisbatan ekspressivlik kuchli. Buning ustiga tez o‘zagi asosidagi
ravishlar umuman harakatning belgisini anglatsa, ildam, shitob, shaxt ravishlari
insonning harakat tarzi bilan bog‘langan: Xurshida bonu dadasini, xususan bir
kundayoq egik qaddini rostlab, burungiday ildam odimlab, nufuzli mehmonlarni
o‘zi kutib olib, o‘zi kuzatib qo‘yayotgan buvasi Salohiddin zargarni ko‘rganida,
negadir qayta-qayta Qalandarning gaplari esiga tushar va mavlono Ali](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_11.png)
![Qushchini o‘ylar edi... Oysiz, zim-ziyo tunda yurish qiyin, oyoq ostidagi toshlar
g‘achir-g‘uchir qilar, ariq bo‘yidagi tol shoxlari yuzlariga urilar, Qalandar esa,
hech narsaga parvo qilmay tobora jadallab borardi (TM). Shuning uchun ular
o‘rtasidagi sinonimiyada bu ottenkalar payqaladi.
Jadal ravishi ilmiy va ommabop uslublarda qo‘llaniladi: Ularga o‘zini
obro‘sizlantirib qo‘ygan ma`muriy-buyruqbozlik tizimi tuzoqdan qat’iyan xalos
bo‘lishning, jadal o‘zgarib borayotgan iqtisodiy sharoitlarga mos bo‘lgan yangi
muassasalar tizimini tezlik bilan joriy etishni birdan-bir yo‘li deb qaraldi
(R.Valijonov). SHunday qilib, xorijiy va mahalliy sarmoyadorlar qo‘lni-qo‘lga
berishib, jadal ishga kirishdilar («Zarafshon» gaz.).
To‘satdan, to‘sindan, qo‘qqisdan, bexosdan, birdan, birdaniga,
dabdurustdan, nogahon, kutilmaganda, banogoh, ittifoqo, daf`atan, ilkisdan,
tuyqusdan, tuyuqsindan, favqulodda, lop etib sinonimik qatori ravishlar tizimida
eng samarali bo‘lib, kutilmaganda sodir bo‘lgan voqeani anglatadi. Ular orasida
birdan ravishi eng faol hisoblanadi va barcha uslublarda qo‘llaniladi: Birdan
qoziqday qoqilib qoldi. Botir firqa birdan sergak bo‘ldi. Birdan esini yig‘ib oldi
(TM). A.Hojiev ilkisdan, tuyqusdan, tuyuqsindan ravishlarini dialektal deb
ko‘rsatadi: Etay deganda chap soldi, / Ilkisdan burilib ketib (Alpomish). Lop
etib da kutilmaganlikdan tashqari harakatning juda tezlik bilan amalga
oshganligi ottenkasi ham ifoda etiladi: Bonuning esiga lop etib otasi bergan
risola tushdi (OYO).
Birdaniga, bexosdan, lop etib, qo‘qqisdan ravishlari og‘zaki
so‘zlashuvda, to‘satdan, dabdurustdan, nogahon, kutilmaganda, banogoh,
ittifoqo, daf`atan, favqulodda ravishlari kitobiy uslublarda qo‘llaniladi.
To‘satdan rasmiy ottenkaga ega. Masalan, to‘satdan vafot etmoq kabi. Badiiy
uslubda: Uni dabdurustdan tanimay qolgan a`lohazratlari shayxulislomning: –
Amir Jondor tarxon?–deganini eshitib, bir sapchib tushdi. Nogahon, daf`atan,
banogoh, ittifoqo singari eskirgan ravishlar ham badiiy matnlarga xoslanib
qolgan: G‘orga hayrat bilan tikilib qolgan Ali Qushchining esiga... nogahon
Urgut tog‘larida Mirzo Ulug‘bek bilan ov qilib yurganlarida ko‘rgan bir g‘or](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_12.png)
![tushdi. Bobosi Amir Temur bunday holatlarda g‘animning hirovul qo‘shinlarini
oldinga o‘tkazib yuborar, so‘ng banogoh jarong‘ir va barong‘ir suvoriylari bilan
qurshab olib, qopqonga tushirar edi. Banogoh ko‘zi ushatilgan patirga tushib,
ko‘nglidan yana o‘sha fikr o‘tdi: "Og‘u "... Hozir kitobni ochganda daf`atan
ko‘zi tushgan ilk misralar... tushida ko‘rgan qonli kalladan ham dahshatli edi...
Uning kasalmand chehrasida teran bir mahzunlik aks etdi, ovozi kutilmaganda
g‘amgin va samimiy ohanglar kasb etib, qaltirab ketdi: –Ammo...-sizdan
yashirmaymen, mavlono (OYO).
Haddan tashqari, juda, g‘oyatda ma`nolarini beruvchi favqulodda
ravishida mubolag‘a ottenkasi mavjud: Favqulodda qaqqayib qoldi (TM) .
Undagi bu ottenka qo‘llanish ko‘lamini kengaytirgan. Ravishdagi va sifatdagi
ma`noni kuchaytirishga xizmat qilgan: SHu boisdan bilmoqchimen: siz faqirni
kim deb bilasiz?–shahzodaning ovozi favqulodda g‘amgin eshitildi. Barvasta
gavdasini sipohiy liboslarga siqib kiyinarkan, Qashqirning favqulodda yumshoq,
muloyim ovozini eshitdi (OYO).
Xomush, ma`yus ravishlari ham o‘zaro sinonimik munosabatda.
Xomushlik umuman insonning ruhiy holatini ifoda etsa, ma`yuslik tushkunlik,
umidsizlik ma`nosida bo‘lib, asosan yuzda aks etgan ifodani bildiradi: Lekin
ertalabdan qovog‘i ochilmay, xomush yurgan Mirzo Ulug‘bek toqqa chiqqach,
peshanasidagi ajinlari yozilib, labiga kulgu yugurdi. Ali Qushchi bu serhasham
va serjilo xonani tomosha qilarkan, xayoliga bir fikr kelib, ma`yus kulimsirab
qo‘ydi. Mirzo Ulug‘bek, dedi-yu, xayoliga yana bir fikr kelib ma`yus jilmaydi
(OYO). SHuning uchun ham ma`yus yuz va ma`yus tikilmoq kabi holatlarda
gapda aniqlovchi ham, hol ham bo‘lib kelaveradi.
T.Murod uni inson qalbiga nisbatan ham qo‘llagan: Botir firqani
ko‘ngli... shomdan-da ma`yus bo‘ldi, shomdan-da mungli bo‘ldi.
A.Hojiev lug‘atida berilgan yaxshi, durust, tuzuk, binoyi, binoyidek,
joyida, soz, nozanday (noppa-nozanday), (noppa-nozin), bop, bopta, ajabtovur,
avlo, poshshaxon, qoyil, qoyilmaqom so‘zlarida ham harakat belgisini anglatish
xususiyati mavjud. Ular orasida eng faol qo‘llaniladigani yaxshi so‘zi bo‘lib,](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_13.png)
![ham predmetning, ham harakatning belgisini ko‘rsatadi: yaxshi bola yaxshi
o‘qiydi kabi. U uslubiy jihatdan neytral so‘z hisoblanadi: Qorovullar biladi-da,
archa yog‘och yaxshi yonadi. – Hali-hozircha, oblastni yaxshi o‘rganganim
yo‘q. — Yig‘ilish yaxshi o‘tdimi? Masalan, intellektuallar izg‘irin shamol
nimaligini yaxshi biladi (TM). A.Hojiev binoyi, nozanday, poshshaxon,
qoyilmaqom so‘zlarining oddiy so‘zlashuvga xos ekanligini aytadi. Misol: –
Binoyi qilibsiz, xo‘p binoyi qilibsiz (TM) . Ajabtovur ni ham shu qatorga
qo‘shish mumkin: Ha, odam mavzoleydan chiqib... ajabtovur bo‘lib qoladi!
(TM). Qoyil so‘zi bo‘lmoq, qolmoq so‘zlari bilan mustahkam birlashib ketgan
va frazeologik birlikning tarkibiy qismiga aylangan: — Men sizning aql-
zakovatingizga... obkomdayoq qoyil bo‘lib edim! O‘raga qarab o‘tirdi-o‘tirdi...
o‘ziga-o‘zi qoyil bo‘ldi (TM). Durust, tuzuk so‘zlarida kitobiylik, rasmiylik
ottenkasi mavjud.
O‘rin ravishi. Harakatning boshlanish nuqtasini, yo‘nalish tomonini
ko‘rsatadigan o‘rin ravishlari o‘zbek tilida tarz ravishlaridek ko‘p emas.
«Umuman, narsa-predmetning biror erda mavjud bo‘lishini bildirganda, - deb
qayd etiladi «O‘zbek tili grammatikasi»da. – ravish harakat ma`nosini
bildiradigan so‘zlarga taalluqli bo‘lishi shart emas». 5
Bu esa payt ravishlarining
gapda bir qadar avtonom ekanligidan va predikativlik vazifasini o‘z zimmasiga
olishi mumkinligidan dalolat beradi va bu o‘z navbatida, ravishlarning bu
turining stilistik imkoniyatlarini kengaytiradi. Ta`kidlanganidek, ko‘p miqdorni
tashkil etmasa-da, o‘rin ravishlari o‘rtasida ham sinonimik munosabat mavjud.
Ularning ayrimlarini ko‘rib o‘tamiz. Masalan:
A.Hojiev lug‘atida qayd etilgan old(ida), huzur (ida), yon(ida), qosh(ida)
sinonimik qatorida oldida ravishi uslubiy jihatdan neytral hisoblanadi:
Raykomni mashinasi bahaybat darvoza oldida bel bo‘ldi. eron xotin-qizlari
ushbu qarorni eshitib, Tehrondagi Frantsiya elchixonasi oldida namoyish
o‘tkazibdi (TM) . Ushbu ravishning uslubiy neytralligi va faol qo‘llanishi uni
aniq o‘rinni anglatish doirasidan tashqariga olib chiqib, umuman harakatning
5
O‘збек тили грамматикаси, I том. – Т: Фан, 1975, 538-б.](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_14.png)
![bajarilgan o‘rnini mavhum tarzda ifoda etadi. Biz Gippokrat oldida qasam
ichganmiz. Butun partaktiv oldida , afkor omma oldida shunday qildi (TM). Bu
holat sinonimik munosabatlarda ham seziladi. Masalan, aniq o‘rinni
ifodalaganda old ravishiga qosh so‘zini sinonim sifatida qo‘llash mumkin
bo‘lgani holda, u mavhum ma`noni anglatganda bu sinonimiya stilistik
g‘alizlikni keltirib chiqaradi. Masalan: Kolxoz idorasi qoshida oyoq ildi.
Choynak qoshida o‘tirdi (TM) - Kolxoz idorasi oldida oyoq ildi. Choynak oldida
o‘tirdi. Qiyoslaymiz: Gippokrat oldida qasam ichganmiz - Gippokrat qoshida
qasam ichganmiz. O‘rin ma`nosi umuman ifoda etilganda old va yon ravishlari
vazifadoshlik nuqtai nazaridan bir-biriga juda yaqinlashadi: Botir firqani
yonidan joy oldi - Botir firqani oldidan joy oldi; Butun partaktiv oldida , afkor
omma oldida shunday qildi - Butun partaktiv qoshida , afkor omma qoshida
shunday qildi; Bir mahallar Mirzo Ulug‘bekning farmoni bilan bu qasri oliyga
ilk bor qadam qo‘yganida vujudini shunday zo‘r bir hayajon chulg‘ab olgan
ediki, boyagi marmar hovuzlarning yonidan o‘tayotganda oyoqlari qaltirab
ketgan edi (OYO) - Bir mahallar Mirzo Ulug‘bekning farmoni bilan bu qasri
oliyga ilk bor qadam qo‘yganida vujudini shunday zo‘r bir hayajon chulg‘ab
olgan ediki, boyagi marmar hovuzlarning oldidan o‘tayotganda oyoqlari qaltirab
ketgan edi.
Harakat bajarilgan o‘rinni mavhum, umumiy tarzda ifoda etish old
so‘zini ko‘makchiga aylantirgan: oldini, oldiga, oldida, oldidan kabi. Bunday
paytda uning sinonimik munosabatga kirishish imkoniyatlari ham torayadi.
Oldiga, oldida, oldidan variantlariga rasmiylik ottenkasi va obrazlilik mavjud
bo‘lgan huzuriga, huzurida, huzuridan so‘zlari sinonim bo‘la oladi: Bir zum
go‘zallikning huzurida jim / Samoviy hislarga bo‘lib qoldim band (A.Oripov).
Mana, kun botib, namozi asrga azon aytildi hamki, hanuz huzuriga taklif qilmadi
(OYO) . Ilmiy va rasmiy uslublarda u oldiga qo‘ymoq tarzida turg‘unlashgan va
uni boshqa ma`nodosh so‘zlar bilan almashtirib bo‘lmaydi: Ilmiy
atamashunoslikda menejment deganda shunday ijtimoiy-iqtisodiy jarayon
tushuniladiki, uning natijasida o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadlarga firma](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_15.png)
![resurslariga rahbarlik qilish orqali erishiladi. “7-S” tamoyili korxona, firma,
xo‘jalik o‘z oldiga qo‘ygan iqtisodiy natijaga erishish uchun qo‘yidagi
yo‘nalishlarda ish olib borishini nazarda tutadi (R.Valijonov).
Oldin ravishi ilgari, olg‘a so‘zlariga sinonim bo‘lishi mumkin:
U ideal hokimlik tiplariga tavsif berdi va qoidalar asosida tarkib topgan
tartib kishilarni tashkil qilishning eng samarali shakli — byurokratiya
(to‘rachilik) degan g‘oyani ilgari surdi.Hozirgi birinchi o‘ringa mustaqillik,
tashabbuskorlik, ongli tavakkalchilikka tayyorgarlik ilgari surilayotgan bir
davrda yangi xo‘jalik yuritish sharoitida rahbar mehnatining mohiyat va
ahamiyatiga uning roli va tabiatiga munosabatni o‘zgartirish kerak
(R.Valijonov). Ilgari ravishining ilgari surmoq tarzda turg‘unlishishi uning ham
ma`nosida mavhumlashish sodir bo‘lganligidan va ko‘makchiga o‘tganligidan
dalolat beradi. Oldin, ilgari so‘zlariga nisbatan olg‘a kitobiy xarakterga ega:
Yo‘q qorinni olg‘a surdi. Yo‘q qorinni olg‘a suraman deya... ketiga chalqayib
qoldi. Yo‘q qorinni tag‘in-da olg‘a surdi. Ko‘kragini olg‘a shishirdi. Olg‘a ,
o‘zbek xotin-qizlari, olg‘a ! Orolpanoh Madiev bir o‘ngga ta`zim etdi, bir chapga
ta`zim etdi, bir olg‘a ta`zim etdi (TM)
Old negizida hosil bo‘lgan so‘zlarning o‘rin ma`nosini anglatish
doirasidan chiqib, payt ma`nosini berishi ham ularning tilimizda semantik
ma`nolarining kengaya borayotganligidan dalolat beradi. Bunday paytda ular
avval o‘zakli so‘zlarga sinonim bo‘ladi: Plazmolizga uchragan hujayra suv bilan
ta`minlansa, darhol u oldingi holatiga qaytishi mumkin. Xromasomalarning
reduplikatsiyasi tufayli, ularning soni yangi hosil bo‘lgan hujayralarga
taqsimlangunga qadar ikki barobar ortadi Reduktsion bo‘linish sporalar hosil
bo‘lishi oldidan sporangiylar; jinsiy gametalar hosil bo‘lishi oldidan
gametangiylar va nihoyat urug‘lanish vujudga kelgan zigotaning bo‘linishidan
sodir bo‘ladi (S.Mustafaev).
Biror narsaning nihoyasi, so‘nggini ifodalovchi oxir so‘zi negizida
yasalgan oxirda, oxirigacha so‘zlari ham ravish sanaladi: Yo‘q, men oxirigacha
boraman. Men oxirigacha kurashaman! Oxirigacha chida, xudo bergan kungacha](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_16.png)
![chida! (TM). Unga sinonim bo‘ladigan intiho so‘zi ekspressiv ottenkaga, nihoya
kitobiy xarakterga ega: Odamzotni ibtidosi-da g‘oyibda bo‘ladi, intihosi-da
g‘oyibda bo‘ladi (TM). U hatto hind munajjimlari yaratgan mashhur "Sidhaita"
ning tarjimasini ham nihoyasig a etkazolmadi... (OYO).
Xuddi shu sinonimik munosabatlar ravish turkumi doirasidagi
baland/yuqori/yuksak, uzoq/olis/yiroq; orqa/ket/ort; past/quyi; o‘rta/ora,
to‘g‘ri/qarshi,ro‘para birliklarida ham mavjud va ular ham tadqiqot uchun
qiziqarli materiallar bera oladi.
Payt ravishi. Grammatikaga oid darslik va qo‘llanmalarda payt ravishiga
ham ravishlarning ma`no turlaridan biri sifatida qaraladi va uning harakat,
harakatning bajarilishi, yuzaga kelish paytini bildirishga xizmat qilib, qachon?
qachondan beri? singari savollarga javob bo‘lishi, gapda ko‘pingcha hol – payt
holi va ba`zan kesim vazifasida kelishi ta`kidlab o‘tiladi. Masalan: men bugun
kutubxonaga boraman = kutubxonaga boradigan kunim – bugun kabi.
SHu ma`noda tilimizdagi endi, so‘ng, keyin, ilgari, hanuz, ertalab, tunov
kun, haligacha, kecha, bugun, allaqachon, avval, qadim, hamon, kechasi,
kunduzi, indinga, har kuni, kuni bilan, yildan yilga, qishin-yozin kabi so‘zlar
ravishlar sanaladi.
Payt ravishlarida ham sinonimik imkoniyatlar mavjud va bu holatning
nutq jarayonida ahamiyati katta. Masalan, so‘ng (so‘ngi), axir (oxirgi), keyin
(keyingi) so‘zlarini olib qaraylik. Yig‘ilish so‘ngida gapir, yig‘ilish oxirida gapir
deyish mumkin, ammo adoq, nihoya, piravord, intiho singari payt ma`nosini
ifoda etuvchi ravishlarni ular o‘rnida qo‘llab bo‘lmaydi. Bu ushbu so‘zlardagi
semantik-stilistik ottenkalar va ularning eksprssivlik darajasi bilan bog‘liq.
Ravishlardagi bu kabi son va sifat jihatdan ko‘plik va rang-baranglik, o‘z
navbatida, ularning funktsional tanlanish va chegaralanishlarini keltirib
chiqaradi. Masalan, piravord rasmiy uslubda, intiho va nihoya badiiy,
ommabop uslublarda ko‘proq qo‘llanilishining sababi ham ana shunda.
Ilgari, avval, oldin, qadim, burun ravishlarini olib qaraylik. Bu ravishlar
umumiy ma`noda ish-harakatning nutq so‘zlanib turgan paytgacha sodir](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_17.png)
![bo‘lganini yoki bo‘lmaganini bidirsa ham, ana shu sodir bo‘lganlik yoki
bo‘lmaganlikni anglatish nuqtai nazaridan matnda farqlanishini payqash qiyin
emas. Masalan, A.Hojievning «O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati»
kitobida bu haqda shunday yozilgan: « Avval , oldin so‘zlari kontekst yoki
boshqa biror vosita yordamisiz o‘tmish ma`nosini aniq ifodalay olmydi. Ilgari,
burun, qadim so‘zlari esa o‘tmish ma`nosini aniq ifodaly oladi. Ilgari so‘zi
ko‘pincha avval, oldin so‘zlariga nisbatan uzoqroq o‘tmishni ifodalash uchun
qo‘llanadi. Oldin ko‘proq oddiy so‘zlashuvga xos. Burun so‘zi ilgari so‘ziga
nisbatan ham uzoqroq o‘tmishni bildiradi. Lekin ilgari, avval, oldin so‘zlariga
nisbatan kam qo‘llanadi. Qadim so‘zi burun so‘ziga nisbatan ham uzoq
o‘tmishni bildiradi». 6
Mana shu aytilganlar aynan ravishlar uslubiyatining
o‘zidir.
Sinonimik munosabatlar doirasida oldin va avval 7
ravishlari bir-biriga
yaqin turadi: Oldin ko‘zlarini cho‘qib uydi, keyin qanoti bilan uyadan surib
chiqardi. Risqul. Buyragingni qo‘y, oldin xabaringni ayt! (Zulfiya. Oy tutilgan
tunda). Avval Zubarjadning boshiga o‘ng qo‘lini qo‘yadi. (Zulfiya. Oy tutilgan
tunda). Ali Qushchi avval tortinib, keyin esa xiyol dadillanib, hamma
so‘roqlarga javob berdi. Bobosi esa avval uning peshonasidan cho‘lp-cho‘lp
o‘pdi (OYO). Ularga sinonim bo‘ladigan burun so‘zi so‘zlashuv nutqida faol.
SHuning uchun ham xalq og‘zaki ijodi namunalarida, badiiy matnlarda
uchraydi: Darvesh. Tashlatishdan burun bir hikoya eshit... Devona. Oqyigit bilan
eshmirza o‘ylanmaslaridan burun qanday yaxshi odamlar edi-ya, hech qachon
yig‘laganini ko‘rgan emasman (Zulfiya. Oy tutilgan tunda). Burungi kunimiz
ham tuzuk ekan, ishimiz sop zo‘rga tushdi. Alpomishga ko‘rinmay ketdi.
6
Hожиев А. O‘збек тили синонимларининг изоhли луg‘ати.- Т.: O‘qитувчи, 1974, 8-б.
7
М.Миртожиев бу hолатни оддий, лингвистик метафорлар деб баhолайди:
«Умуман, метафораларда hосила маънонинг юзага келиши экстралингвистик
сабабга кo‘ра hам, интралингвистик сабабга кo‘ра hам бo‘лади.
Экстралингвистик сабабга кo‘ра асосан оддий метафора ва жонлантириш содир
бo‘лади. Масалан, Аввал таом, кейин калом (маhол) гапидаги аввал сo‘зи пайт
маъносини берган. У асли o‘рин маъносини берарди. Бу hосила маъно
экстралингвистик сабабга кo‘ра юзага келган». ( Миртожиев М. O‘збек тили
лексикологияси ва лексикографияси. – Тошкент: Университет, 2000, 11-бет).](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_18.png)
![Alpomishdan burun Qultoyga etdi. SHu yomon chubir bilan bizdan burun
kelibsan (Alpomish). Ilgari esa bir ma`nosida ularga sinonim bo‘ladi: Bu so‘zni
eshitib: — Ahmoq qalmoq, ilgari meni ko‘ribmiding, yo mening bilan
bo‘lsuhbat bo‘libmiding, yo bizing ko‘zini boqib, biznikida etim-metim
yuribmiding? Poyganing boshida tortib boylasang, O‘n besh kun ilgari berman
haydasang (Alpomish).
Bemahal, bevaqt, bemavrid sinonimik qatoridagi so‘zlar semantik
ottenkalariga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. Bemahal ravishi kerak bo‘lmagan vaqtda
ma`nosini bilan ajralib turadi: SHu sabab, shizofreniya – partiya-hukumat uchun
bamisoli bemahal qichqirgan xo‘roz bo‘ladi (TM). Musofirman, qirq gaz
cho‘kdi ko‘ngilim, Bemahal etmadi qaytayin o‘lim (Alpomish) . Bunday vaqtda
u bemavrid so‘ziga sinonim bo‘ladi: Bemavrid shodlikdan qaynadi, toshdi! Va
dedi: “Ko‘ringiz, mana, oliy zot, Spitamen o‘ldi! Qirqildi boshi!” (M.Ali.
Spitamen). So‘zlari bemavrid ekanini bilib, darrov xatosini tuzatdi (O‘X).
Bemahal so‘zi odatdagi vaqtdan kech bo‘lganda bevaqt so‘ziga sinonim
bo‘ladi: YOlg‘iz yurib ko‘p yo‘llarni olaman, Xorib-charchab bemahalda
kelaman. Kun bevaqt bo‘ldi, bemahal borgan mehmonning izzati, obro‘yi
bo‘lmaydi, bugun men sizlarning qo‘shxonalaringda yotayin, ertangi so‘ng turib
ketayin. Tun qorong‘i, bevaqt bo‘lib boradi, Qo‘nar fursat endi yaqin keladi.
Bevaqt borib baxmal uyga kiradi, SHul zamonda Barchinoyni ko‘radi
(Alpomish). Lekin bevaqt so‘zi o‘limning aniqlovchisi bo‘lib kelganda buning
aksini, ya`ni e rta ma`nosini bildiradi: Quruq tuhmatdan, bevaqt o‘limdan
saqlashni Tangridan iltijo qildi (O‘X).
Payt ravishlari sinonimlari qatorida doim, doimo, hamisha, hamma vaqt,
har doim, har mahal, har vaqt, nuqul, mudom, birday, yakkash, yalang, hadeb,
o‘ngkay so‘zlari ham salmoqli o‘rin tutadi. Ular orasida doim so‘zi og‘zaki
nutqqa xos. Badiiy nutqda ham poetik talab bilan qo‘llaniladi: Garchand men
tug‘ilgan ermas bu tuproq, / Lekin xotirada yashaydi doim . (Zulfiya. Jasorat).
Uning varianti hisoblanadigan doimo da rasmiylik, ko‘tarinkilik ottenkasi
mavjud, shuning uchun ilmiy va rasmiy matnlarda aynan shu tarzda qo‘llaniladi:](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_19.png)
![Bundan esa shunday xulosa chiqadi: bunday xodimni doimo majburlash, nazorat
qilish, jazolash va jarima solish bilan qo‘rqitib turish zarur. Rahbarlar va
ishchilarning taqdiri bir deb qaraladi, ular hatto bir oshxonada ovqatlanadilar va
doimo birga bo‘ladilar. Boshqarish haqidagi fan doimo harakatda bo‘ladi
(R.Valijonov). Nuqul so‘zi ham so‘zlashuv uslubida faol: nuqul kuladi,nuqul
iljayadi, nuqul gapiradi, nuqul ovqat eydi kabi. U gapda holdan ko‘ra ko‘proq
aniqlovchilik vazifasini bajaradi: Nuqul go‘daklar bilan / Qolgan kunlar ham
bitdi (Zulfiya. Ikki o‘rtoq). Nuqul asl, qimmatbaho mol. / O‘n sidirg‘a ko‘ylak,
besh ro‘mol (Zulfiya. Zaynab va Omon). Xonaqohning eshigida, nuqul oq joma
kiygan muridlar davrasida... oppoq soqoli ko‘ksiga tushgan, baland bo‘yli,
nihoyatda ko‘hlik bir chol unga o‘tkir ko‘zlarini qadab turardi (OYO).
Mudom, yakkash ravishlarida obrazlilik kuchli va ular badiiy matnlarga
xos: Mudom jo‘shqin umrim hukmida yurgan, / Qadriga etmagan pinhon
she`rimdir (Zulfiya. ekrandagi yurak). Botir firqa endi... yakkash o‘zi o‘yladi.
(TM). Hadeb o‘tirishi joniga tegdi (TM). Unga quyosh, chechak va dengiz /
Kuylar yakkash , «Sen janub yoqda!» (Zulfiya. Rus ayollari).
Harakatning bajarilishidagi uzluksizlikni ifoda etuvchi hamisha so‘zida
kitobiy ottenkasi kuchli vash u tufayli rasmiy va ilmiy uslublarda ko‘proq
ishlatiladi. Badiiy uslubda ham ana shu uslublarga xos bo‘lgan vaziyat ifodasida
qo‘llaniladi: Ku-ku-luks-klanlar hamisha boshdan-oyoq oppoq libosga burkanib
yuradi. SHu sabab, o‘zlarini hamisha men haq deb biladi. To‘da hamisha
aybdor izlaydi… hamisha gunohkor izlaydi. Ana shu ikki toifa hamisha kurashib
keladi. el-yurt hamisha g‘oyalarga ishonib keldi, g‘oyalarga suyanib keldi (TM).
Iqtisod aniq fan sifatida iqtisodiy nuqtai nazardan to‘la axborotlarga ega bo‘lib,
har qanday holatda o‘zini aqlli tutadigan sun`iy shaxs sifatida gavdalanadi va u
iqtisodchilar uchun hamisha sajdagoh bo‘lib xizmat qiladi (R.Valijonov).
Tarkibida olmoshlar ishtirok etadigan hamma vaqt, har vaqt, har doim
ravishlarida amaldagi harakatni ta`kidlash ottenkasi kuchli: Hamma vaqt bedor
suv! Kuydor shalola. / Sen bu tuproqda jonsan, hayotsan (Zulfiya. So‘roqlaydi](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_20.png)
![shoirni she`rim). Sarkardalar ichida yashar u har vaqt . / Xotiradan silinmas
shuhrati, shoni! (Zulfiya. Knyaginya M.N.Volkonskaya).
Miqdor-daraja ravishlari sifatida qaraladigan so‘zlarning aksariyat qismi
nafaqat ravishlarga, balki sifatlarga ham tegishli bo‘lib, ulardagi belgining,
ya`na harakat yoki narsa-hodisa belgisining oz-ko‘pligini ifoda etadi. Shuning
uchun bu o‘rinda ularning faqat harakat bilan bog‘liq jihatlariga e`tibor
qaratiladi.
Ravishlarga qo‘shilib, amalga oshayotgan harakatni biroz mubolag‘ali
tarzda ifodalashga, bajarilishini kuchaytirib, ta`kidlab o‘tishga, miqdorning ko‘p
yoki ozligini ko‘rsatishga xizmat qiladigan ayni, avji, rosa, juda, eng so‘zlari
tizimida e ng, juda, rosa birliklari og‘zaki nutqqa xosligi bilan ajralib turadi: e ng
ko‘p gapirgan shu bo‘ldi, juda maza qildik, rosa kulishdik, eng keyin kabi .
Keyingi ikki holatda ham ular aslida ravishlarga qo‘shilgan: juda ko‘p maza
qildik, rosa ko‘p kulishdik kabi. Ammo kuchaytirish ottenkasi ravishlar tushib
qolib, ularning vazifasini ham bu kuchaytiruvchi vositalar o‘z zimmasiga oladi.
Yana: Juda bo‘ladi-da! SHunday qo‘li gul ustalarimiz bor, boplab tashlaydi.
Juda bo‘lsa – vatanga ona so‘zini qo‘shib aytsa bo‘ladi (TM).
Daraja-miqdor ravishi payt, o‘rinni, tarzni ifodalvchi ravishlardagi belgi-
xususiyatlarni kuchaytiruvchi vosita sifatida qatnashadi va nutqda qavatlangan
ravishlar paydo bo‘ladi: payt ma`nosining kuchaytirilishi: SHu boisdan-da,
odamzotni joni e ng oldin... oyoqdan uziladi (TM) - Shu boisdan-da, odamzotni
joni oldin... oyoqdan uziladi . e ng oldin qorovulxonaga kirib boradi (TM)- Oldin
qorovulxonaga kirib boradi . Miqdorni ifodalovchi ravishlarga qo‘shilganda ham
ma`noni kuchaytiradi: Ular zeb-ziynatlarini ko‘rsatmasinlar, magar erlariga yo
otalariga, yo erlarining otalariga, yo o‘g‘illariga, yo erlarining o‘g‘illarnga, yo
o‘zlarining og‘a-inilariga, yo o‘zlarining og‘a-inilariga, yo og‘a-inilarining
o‘g‘illariga, yo opa-singilarining o‘g‘illariga, yo o‘zlari kabi ayollarga, qo‘l
ostidagi cho‘rilarga, yo ayollardan behojat bo‘lgan, ya`ni juda keksayib qolgan
yoki aqlsiz-devona erkak xizmatkor qo‘llarga, yo ayollarning avratlaridan
xabardor bo‘lmagan go‘daklargagina ko‘rsatishlari joizdir. (TM) . So‘zning](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_21.png)
![takrorlanishi ma`noni yanada kuchaytiradi: O‘ylari esa hayotdan juda-juda olis
bo‘ladi (TM). Harakatga nisbatan sub`ektiv munosabat ifodalanadi: Odamzot
ayni pishib, etilib ko‘z yummaydi (TM) . Bu ottenka rosa orqali biroz kuchlirok
va mubolag‘aliroq beriladi va maqtanchoqlik, mag‘rurlanish ottenkasi yuzaga
chiqadi: Ukrainada ocharchilikka qarshi kurashib, rosa tajriba to‘plaganmiz
(TM).
Harakat belgisining kuchaytiruvchi va ravish vazifasini bajaruvchi har
qancha, harchand, qancha so‘zlari o‘zaro sinonimik munosabatda bo‘ladi:
Ammo-lekin biz sovet xalqi shugina qisqa vaqt mobaynida olamshumul
muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritdik, bu bilan butun sovet xalqi, shu jumladan, ozod
SHarq xotin-qizlari har qancha faxrlansalar arziydi... ozod SHarq xotin-qizlari
har qancha faxrlansalar arziydi... (TM). e nasining bu qiliqlaridan uyalgan Ali
Qushchi harchand iltimos qilmasin, yalinib-yolvormasin, hatto qattiq-quruq
so‘zlamasin, foyda bermas, Tillabibi: "Bo‘talog‘im!" deb qichqirganicha
orqasidan yugurgani yugurgan edi... (OYO). Ammo har qancha uslublararo
neytralligi, harchand badiiy bo‘yoqdorligi bilan o‘zaro farqlanadi. Bir ma`nosi
bilan ularga sinonim bo‘ladigan qancha so‘zi ham uslubiy jihatdan neytral
hisoblanadi: Ha, u o‘z umrida qancha xatolar qilmasin, qancha yanglishmasin,
ilm-ma`rifat yo‘lida qirq yil qilgan mehnati zoe ketmabdi (TM) .
Harakatning belgi-xususiyatlarini anglatuvchi ravishlar silsilasida hech,
aslo, asti, sira, mutlaqo, zinhor, butunlay, hargiz, taqir, zarracha, tirnoqcha
sinonimik qatori ham salmoqli o‘rin tutadi. Ulardan hech barcha uslublarda faol
qo‘llaniladi: Bahorimga yog‘gach hech erimas qor, / Gulday she`r yozmadim
atrlar sochib... (Zulfiya. Kechir yoshlik). Hech bahor, tuproqda uyg‘onish /
O‘tdimi qalbimning yonidan? (Zulfiya. Kechir, bahor). U ko‘ngliga tugib
qo‘ygan gaplarini aytishga iymanar, bu gaplar usiz ham arang o‘tirgan otasining
o‘ksik ruhiga ozor berishidan cho‘chir, ayni zamonda Qalandar Qarnoqiyning
so‘zlari yodidan hech ko‘tarilmas edi (OYO). Aslo, hargiz poetik uslubga, asti
so‘zlashuv uslubiga xos: Derdim aslo o‘lmas burgut bosgan iz. / SHu qayrilmas
qanotlarda uchaber (Zulfiya. Qishloq vrachi). Qaro er bag‘riga essiz, bu do‘stga](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_22.png)
![alvido denglar, / CHirog‘ing uchmagay hargiz , yashaysan biz aro denglar
(Zulfiya. Do‘stga marsiya). e ndilikda u sharmanda qiz, /Kelinlikka yaramas
hargiz ! (Zulfiya. Zaynab va Omon). – Asti qo‘ying, ming shukur, /Tug‘adi ofat
– urush (Zulfiya. Ikki o‘rtoq).
Hech, aslo, sira, hargiz so‘zlari o‘zaro sinonim bo‘ladi: Umri jovid
yo‘qdir aslo ustivor olam aro, Ketdi ko‘plar, biz keturmiz, topqusen sen ham
fano (OYO) - Umri jovid yo‘qdir hargiz ustivor olam aro, Ketdi ko‘plar, biz
keturmiz, topqusen sen ham fano.. U Amir Kamoliddinga ishonar, uning qal`a
kalitini shahzodaga qarshiliksiz topshirishini sira kutmagan, chunki uni o‘zining
eng sodiq amirlaridan biri deb o‘ylardi!.. (OYO) - U Amir Kamoliddinga
ishonar, uning qal`a kalitini shahzodaga qarshiliksiz topshirishini hech
kutmagan, chunki uni o‘zining eng sodiq amirlaridan biri deb o‘ylardi - U Amir
Kamoliddinga ishonar, uning qal`a kalitini shahzodaga qarshiliksiz topshirishini
aslo kutmagan, chunki uni o‘zining eng sodiq amirlaridan biri deb o‘ylardi.
Zinhor badiiy uslubga xoslangan: Nigohim yo‘ldadur, kelgaymi deb,
zinhor bilmaysen, Ko‘ngil ohin bilurmi deb, kutarmen, yor, bilmaysen (OYO) .
Bu so‘z takror qo‘llanib, juftlashganda inkor ottenkasi yana ham kuchayadi: –
Amir Temur toshlari... ehtiyot bo‘lmoq kerak... zinhor-bazinhor ehtiyot bo‘lmoq
kerak (OYO) .
Butunlay va mutlaqo ravishlari sinonimik munosabatda bo‘ladi, ammo
butunlay og‘zaki, mutlaqo esa kitobiy mazmunga ega: Ha, mavlono Muhiddin
rasadxonaning eng pastki oshyonasida o‘tirib, bu g‘aroyib olat va usturloblar
yordamida ko‘kka tikilganda foniy dunyo tashvishlari xayolidan butunlay
ko‘tarilar, dili bo‘lakcha bir zavq va hayratga to‘lar, nazarida, hududsiz koinot
bilan, allaqanday ilohiy kuchlar bilan, milt-milt yongan sirli sitoralar bilan uzoq
va osuda suhbat qilar edi... (OYO) - Ha, mavlono Muhiddin rasadxonaning eng
pastki oshyonasida o‘tirib, bu g‘aroyib olat va usturloblar yordamida ko‘kka
tikilganda foniy dunyo tashvishlari xayolidan mutlaqo ko‘tarilar, dili bo‘lakcha
bir zavq va hayratga to‘lar, nazarida, hududsiz koinot bilan, allaqanday ilohiy](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_23.png)
![kuchlar bilan, milt-milt yongan sirli sitoralar bilan uzoq va osuda suhbat qilar
edi...
O‘zaro sinonimik munosabatda bo‘lgan juda, g‘oyat, g‘oyatda, bag‘oyat,
nihoyatda, benihoya, ashaddiy, o‘tketgan, toza, rosa, xo‘p(xo‘b), biram, chunon,
beqiyos, mislsiz, obdan, o‘bdan, chandon, zap, ko‘p, o‘ta, uvvlo, bisyor, yomon,
kamoli, kiroyi, o‘lgu(n)day, o‘larday, o‘larcha, qattiq so‘zlari ham harakatga
bog‘liq bo‘lgan belgi-xususiyatlarni kuchaytirib, oshirib ko‘rsatishga xizmat
qiladi: Ammo SHarof Rashidovni gaplaridan g‘oyat ta`sirlandi (TM) . Kim
bo‘lsa-da, xo‘p aytib edi (TM) . Bu ravishlar ba`zan og‘zaki nutqda qavatlangan
holda yoki yuklamalar bilan birgalikda keladi va ular yordamida harakat
belgisining ekspressivligi yana ham ortadi: Suvi toza ham tiniq oqdi. Juda
yomon yaralandi! – dedi Botir firqa (TM)
Payt ma`nosini ifoda etadigan birpas, bir oz, ozgina, andak, sal, picha
so‘zlarida ham belgining darajasini ko‘rsatish xususiyati mavjud. Masalan: O‘z
el-yurtingiz emasmi, odamga picha botar ekan. - Vaqt picha o‘tibdi, – dedi Botir
firqa. – Pichagina o‘tibdi. - Men picha ayta olaman, o‘ptoq Rashidov. - Picha
tiyilsang-chi, qanaqa bolasan, o‘zi? Anig‘i, picha o‘tirgisi keldi (TM).
O‘zbek tilidagi ataylib, atay, atayin, ataydan, jo‘rttaga, jo‘rtta, maxsus,
qasddan, azza-bazza so‘zlari harakatning nima maqsadda amalga
oshirilganligini bildiradi. Ulardan atay negizidagi ravishlar va jo‘rttaga ravishi
og‘ziki nutqqa, maxsus va qasddan esa kitobiy nutqqa xoslangan. Sinonimik
munosabatlar esa quyidagicha: atay, ataylab – jo‘rttaga: Och nigohing tushsin
deb atay , / Alanganing guliday chaqnay (Zulfiya. Yo‘ldagi insonga). Ataylab
tosh emagandir, axir! Qurbonoy xola atay gapni boshqa yoqqa burdi. (O‘X). U
jo‘rttaga "sultoni sohibqiron", dedi va bu gapi shahzodaga yoqqanini sezib,
davom etdi (OYO). Maxsus va qasddan so‘zlari ham sinonimik munosabatga
kirishadi. Ammo qasddan ning o‘rnida maxsus ni qo‘llashi mumkin bo‘lgan
holda, maxsus ning o‘rnida qasddan qo‘llab bo‘lmaydi: e rta-indin sovuq tushsa,
o‘quvchilar o‘rtasida norozilik kayfiyatini tug‘dirish uchun qasddan shunday
qildi. Basharti sovet pechkasini qasddan buzgan taqdirda ham uni tarbiyalash](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_24.png)
![kerak (O‘X). U to‘rtinchi kurs davomida-umumkasbiy va ixtisoslik fanlarini
o‘rganish jarayonida, shuningdek, mazkur standartdagi uni bajarishga ajratilgan
maxsus vaqt mobaynida bajariladi (DTS). O‘lik tashiydigan maxsus samolyot
bo‘ladi, deyishadi. O‘lik tashiydigan maxsus samolyot bo‘ladi, deyishadi (O‘X).
SHuning uchun ham ma`no ottenkasiga ko‘ra qasddan ko‘proq atay o‘zakli
so‘zlarga yaqin: - Yig‘lama, - dedi rahmi kelib. - Ataylab qilmadim-ku, jinni!
Oting nima? (O‘X) - - Yig‘lama, - dedi rahmi kelib. - Qasddan qilmadim-ku,
jinni! Oting nima? Ammo bu qoidani hamma holatlarga ham qo‘llab bo‘lmaydi:
Qizcha ham iltijo qiladi chunon. – / Rahmat Huriliqqo, atay kelamiz . (Zulfiya.
Quyoshli qalam). Ataylab so‘zi maxsus ga sinonim bo‘lishi mumkin: Hovli
o‘rtasida bir vaqtlar dadam ataylabdan Beshariqdan qavas qilib oldirib kelgan
qo‘qongullar yashnab yotibdi (O‘X) - Hovli o‘rtasida bir vaqtlar dadam maxsus
Beshariqdan qavas qilib oldirib kelgan qo‘qongullar yashnab yotibdi.
Ayrim misollar tahlilida ravish so‘z turkumiga oid yasama so‘zlarda ham
sinonimik munosabatlar mavjudligini kuzatish mumkin. Masalan bu holat -
larcha, - larchasiga qo‘shimchalari o‘rtasida kuzatiladi. Bu imkoniyat fors-tojik
tilidan kirib kelgan – ona qo‘shimchasining bu safga qo‘shilishi bilan yanada
kengayadi Bu qo‘shimchaning o‘zbek tilidagi – lar va –chasiga
qo‘shimchalariga teng kelishi ilmiy adabiyotlarda qayd qilib o‘tilgan. 25
25
Dabdurustdan qaraganda shundayligi ham to‘g‘ri. Ammo qator misollarni tahlil
qilib, til faktlarini me`yor prizmasidan o‘tkaza boshlagandan so‘ng bu
qarashning ayrim izohtalab o‘rinlari ham ma`lum bo‘lib qoladi. Misollarga
murojaat qilamiz: ayyorona – ayyorlarcha – ayyorcha - ayyorchasiga, beadabona
– beadablarcha, birodarona – birodarlarcha, bahodirona – bahodirlarcha,
botirona – botirlarcha – botirchasiga, go‘dakona – go‘daklarcha –
go‘dakchasiga, do‘stona – do‘stlarcha – do‘stchasiga, zolimona – zolimlarcha,
iblisona – iblischasiga – iblislarcha, mag‘rurona – mag‘rurlarcha, mardona –
mardlarcha – mardchasiga, mastona – mastcha, mag‘rurona – mag‘rurchasiga,
mohirona – mohirlarcha – mohirchasiga, pahlavonona – pahlavonlarcha,
25
25
O‘збек тили грамматикаси, 1 том, 532-бет.](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_25.png)
![tajavvuzkorona – tajavvuzkorlarcha, firibgar – firibgarlarcha – firibgarchasiga,
faqirona – faqirlarcha, xoinona – xoinlarcha, qahramonona – qahramonlarcha –
qahramonchasiga kabi variantlar tilimizda yashab kelayotganligi imlo
lug‘atlarda qayd etilgan. Ammo adibona, badbaxtona, betarafona,
donishmandona, dilbarona, dilovarona, devkorona, johilona, jinoyatkorona,
jasurona, zohidona, zaifona, ig‘vogarona, isyonkorona, kamtarona, lutfkorona,
muloyimona, ma`sumona, majnunona, muzaffarona, makkorona,
mutakabburona, mug‘ombirona, ma`yusona, namoyishkorona, ojizona, odilona,
oshkorona, oqilona, payg‘ambarona, razilona, riyokorona, sitamkorona,
san`atkorona, tashabbuskorona, takabburona, fidokorona, xoloskorona,
xiyonatkorona, xolisona, ehtiyotkorona, g‘oyibona, g‘olibona, g‘aribona kabi
so‘zlarga – larcha, -chasiga qo‘shimchalarining qo‘shilishini o‘zbek tili va imlo
va morfem lug‘atlarida uchratmadik. Bundan ana shu so‘zlar doirasida ular
sinonim emas ekan, degan xulosa kelib chiqmaydi. Faqatgina shu narsani
ta`kidlash zarur bo‘ladiki, misollar tahlilida bu uch qo‘shimcha sinonimiyasida
nutqiy me`yor asosiy o‘ringa chiqishi ma`lum bo‘lib qoladi.
Boshqacha aytganda, bu so‘zlarning deyarlik barchasiga, faqatgina
oshkor va g‘oyib so‘zlarini istisno qilgan holda, - larcha qo‘shimchasini
qo‘shish to‘g‘ri bo‘ladi va ularning ishlatilishini me`yor hisoblash mumkin.
Lekin – chasiga qo‘shimchasi haqida bu gapni aytish hamma vaqt ham to‘g‘ri
emasday ko‘rinadi. Masalan, biz nutqimizda so‘zlarni, garchi grammatik
jihatdan qo‘pol xato hisoblanmasa-da, badbaxtchasiga, betarafchasiga,
go‘dakchasiga, dadilchasiga, johilchasiga, zaifchasiga, muhibchasiga,
muloyimchasiga, mas`umchasiga, muzaffarchasiga, ma`yuschasiga,
namoyishkorchasiga, ojizchasiga, oshkorchasiga, oqilchasiga, olimchasiga,
razilchasiga, sitamkorchasiga, tajavvuzkorchasiga, xoinchasiga, xolischasiga,
g‘oyibchasiga, g‘aribchasiga tarzida qo‘llashga odatlangan emasmiz. Ayrim
holatlarda ba`zi shaxslar va badiiy adabiyot tilida qo‘llanganda ham ularni
ommalashgan, binobarin, me`yorlashgan deb aytish qiyin.](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_26.png)
![Bu qo‘shimchalarning ishlatilishida ba`zan yuqorida aytilganlarning
aksini ko‘rish ham mumkin. Mas.: dehqonchasiga, dehqonlarcha tarzida
tilimizda faol ishlatilishi bilan birga dehqonona deyish me`yorlashgan emas.
Ularga ayrim misollar keltirish bilan chegaralanamiz: Uchala o‘g‘il ham
seniki-ku! (Tangabekaga makkorona jilmayib qaraydi) (Zulfiya. Oy tutilgan
tunda). Bu ko‘rgiliklardan yuragi laxcha cho‘g‘ bo‘lgan Qalandar, o‘rnidan turib
ketdi, telbalarcha atrofiga tikilib, yana o‘tirdi (OYO). –Xushomadni bilasen,
tulki!–dedi shahzoda mastona kulimsirab (OYO) .
Bu qo‘shimchalar yordamida yasalgan so‘zlarda uslubiy chegaralanish
mavjud. –larcha, -chasiga og‘zaki, -ona kitobiy ottenkaga ega. Masalan, rasmiy
uslubda: Ya`ni, birovga ko‘r-ko‘rona ishonib, ko‘r-ko‘rona kafillik bera
olmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Mudofaa va Sog‘liqni saqlash vazirliklari,
Davlat test markazi bilan birgalikda joylardagi chaqiruv komissiyalarining
samarali
ishlashini tashkil qilsinlar,
chaqiruvchilarning sifatli va xolisona tibbiy ko‘rikdan o‘tkazilishini,
ularning ma`naviy-ruhiy fazilatlari va intellektual rivojlanish saviyasi
qonunchilikda belgalangan tanlovning harbiy-kasbiy mezonlariga qat`iy
muvofiq ravishda o‘rganib chiqilishini ta`minlasinlar («Zarafshon»). Badiiy
uslubda: Abdullatif a`zoyi badaniga rohatbaxsh bir narsa taralayotganday bo‘lib,
mastona suzilgan ko‘zlarini ochdi, ochdi-yu, hayron bo‘lib qoldi. Bu qiyomat-
qoyim bosilguncha shahardan chiqib, g‘aribona kun o‘tkazib turmoq darkor, –
Miryusuf Xilvatiy shunday dedi-da, elkasidagi xurjunini to‘g‘rilab, qarshidagi
tor ko‘chaga kirib ketdi. SHahzoda bir necha bor rasadxonaga pinhona borib, bu
kitoblarni ko‘zdan kechirgan edi (OYO) .
Tahlillardan shu narsa ma`lum bo‘ladiki, ravishlarda harakatning alohida
belgi-xususiyatlarini ko‘rsatish bilan birgalikda, bu xususiyatlarni so‘zlovchi
yoki yozuvchining bu harakatlarga sub`ektiv munosabatini ifoda etuvchi
imkoniyatlar ham mavjud. Bir harakat belgisini ko‘rsatadigan yoki ravishlar
yasaydigan qo‘shimchalarning bir necha variantlari mavjud bo‘lishi ularning](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_27.png)
![sinonim tarzda qo‘llanilishi va bu qo‘llanilishda stilistik ottenkalarning
farqlanishi hamda uslublararo xoslanishini ko‘rsatadi.
Lug'atning semantik va stilistik o'ziga xosligi bizning davrimiz uchun juda
dolzarb bo'lgan ommaviy axborot vositalarining tilida aniq ko'rinadi. Bu
zamonaviy jurnalistika matnlarining mavzulari va maqsadi xilma-xilligi bilan
bog'liq.
Jurnalistik uslubning janr o'ziga xosligi tilning tematik va stilistik jihatdan
heterojen vositalaridan foydalanishdadir. Gazeta va jurnal maqolalarida turli
uslublar (badiiy, ilmiy, ishbilarmonlik, notiqlik va boshqalar) xususiyatlarining
uyg‘unlashuvi uslub jihatidan har xil so‘z va grammatik vositalardan
foydalanishga olib keladi. Turli stilistik rangdagi so'zlar va matn qismlari
oldindan aytib bo'ladigan chegaralar ichida, chunki jurnalistik matnlarning
hajmi, qoida tariqasida, kichikdir. Tilning uslubiy vositalarining xilma - xilligi
publitsistik nutq ustalariga maqola yoki eslatmaning yorqin sarlavhalari bilan
o'quvchi e'tiborini jalb qilish, uni zamonaviy hayotning dolzarb muammolari
bilan qiziqtirish imkonini beradi.
Atrofimizdagi dunyoning spektral xilma-xilligi rus tilining derivativ
imkoniyatlari bilan birgalikda rangning juda keng leksik va semantik maydonini
shakllantirdi, bu jurnalistik uslubning semantik va stilistik o'ziga xosligiga ta'sir
qila olmadi. Kolorativlarning ulkan semantik va ekspressiv salohiyati ularning
kundalik nutqda erkin ishlatilishiga va ommaviy axborot vositalari matnlarida
faol ishlatilishiga olib keldi. Bunga rangning leksik-semantik sohasi elementlari
nisbatining tarixiy o'zgaruvchanligi, uning tarkibi, semantikasi va tuzilishi
yordam beradi. Ranglovchilarning semantikasining o'zgarishi va rivojlanishining
natijasi zamonaviy rus tilida ularning: 1) to'g'ridan-to'g'ri, 2) majoziy va 3)
ramziy ma'nolarining birgalikda mavjudligidir, chunki rang nafaqat insonning
vizual idrokining atributi, balki rang. shuningdek, shaxs etnolingvistik ong va
tasavvurining ajralmas qismidir. bitta.
Kolorativlar sifat sifatlari bo‘lganligi uchun ularning bevosita leksik ma’nosi
predmetning rang xususiyatini tavsiflashdan iborat.](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_28.png)
![Ommaviy axborot vositalari matnlarida bunday ranglar bizning leksik
kartotekamizdagi rang belgilarining umumiy sonining 30% ni tashkil qiladi.
Bunday rang beruvchilar qo'shimcha (ijobiy yoki salbiy) ekspressiv-majoziy
ma'nolarni yaratishi mumkin, chunki rang belgilarining semantikasi dastlab
qo'shimcha, modal-baholovchi impulsni olib yuradi. Masalan, AiF-dagi
maqolalardan birining muallifi rang -baranglikdan foydalanib , o'z tug'ilgan
shahridagi tashvishli ekologik vaziyat haqida o'z tasavvurini shunday ifodalaydi:
Shahar ulkan kuldonga o'xshaydi, kulrang va tutun (AiF. 2005). № 13). 2.
ma'nosi ko'pincha frazeologik jihatdan bog'liq bo'lib chiqadi: u so'zlarning
barqaror birikmalarining bir qismi sifatida amalga oshiriladi [1, 251]. Bu
ranglarning aksariyati - ommaviy axborot vositalarining matnlarida uchraydigan
rang belgilarining umumiy sonining 55%: qora hasad (AiF 2005. No 50), ko'k
tush (AiF 2005. No 45). Shunday qilib, masalan, turg'un birikmada ko'k tush
ko'rsatkichi frazeologik jihatdan bog'liq bo'lgan "qadrlangan, amalga
oshirilmaydigan" ma'nosini ifodalaydi. 3.
Rang belgilari murakkab tabiiy va madaniy hodisa bo'lib, yorqin baholovchi,
majoziy va ramziy mazmun bilan ajralib turadi. Arxaik tafakkurdan boshlangan
rangning ramziy ma'nolari ma'lum bir etnik-madaniy jamoaga o'xshash hissiy
fon asosida tevarak-atrofdagi narsalar va hodisalarni tartibga solish funktsiyasini
bajaradi. Rang belgilari unchalik ko'p emas - belgilar - ranglarning umumiy
sonining 15% : jigarrang vabo - "fashizm", qora lola - "o'lgan askarning jasadi
bilan tobut".
paronimiya ) o'z ichiga olgan ranglar va kombinatsiyalarning tizimli-semantik
xususiyatlari zamonaviy gazetalar sahifalarida ommaviy o'quvchi uchun mavjud
bo'lgan eng muhim stilistik vosita sifatida tez-tez yangilanadi. Shunday qilib,
media matnlardagi antonimlar, birinchi navbatda, qarama-qarshi taqqoslash
funktsiyasini bajaradi, ularning asosiy kategorik xususiyati - qarama-
qarshiliklarni ifodalash qobiliyatini amalga oshiradi [1, 227]. Qora - oq
antonimik juftlikka oraliq havola kulrang qo'shilishi mumkin.](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_29.png)
![Jurnalistik matnlardagi qora rangni inkor etish va norozilikning eng yorqin
ramzi deb hisoblash mumkin, bu frazeologik birliklarning semantikasi va
emotsional-ekspressiv fonida o‘z aksini topadi: yomg‘irli kunga yo‘l qo‘ying –
“bir narsaga zahira” (AiF. 2005. No 16). ), qora bozor - "noqonuniy
muomaladagi tovarlar" (AiF. 2005. No 50). Qora - oq antonimik juftligida oraliq
bo'g'in bo'lib, kul rang o'zining stilistik jihatdan neytral ko'rinishiga qaramay,
barqaror kombinatsiyalarda aniq salbiy hissiy ma'noga ega bo'ladi: kulrang
import - "Rossiyaga yarim qonuniy yo'l bilan olib kiriladigan telefonlar" (AiF)
2005 yil. № 35), kulrang sichqoncha - "kamtar, sokin qiz".
hissiy zaryadi uning antonimining hissiy ranglanishidan keskin farq qiladi.
Rus xalqi uchun etnik ustuvor rang bo'lib , ommaviy axborot vositalaridagi oq
rang poklik, yuksaklik, xotirjamlik va tinchlikni anglatadi: oq tunlar (AiF. 2005.
№ 25), oq xalatdagi odam "shifokor" (AiF. 2005 yil. 48-son).
Kontekstli antonimiya, ayniqsa, media matnlarda samarali. Shunday qilib,
qora rang belgisi bo'lgan frazeologik birliklarda salbiy fonning aniq ustunligiga
qaramay, neytral va hatto ijobiy ekspressiv rangga ega bo'lgan iboralar mavjud.
Ifoda orqa eshik (AiF. 2005. No 6) neytral va keng tarqalgan bo'lib foydalaniladi
va allaqachon barqaror bo'lib qolgan kombinatsiya qora ikra, farovonlik va
farovonlikni anglatadi, qarang. : Endi men bir bo'lak non haqida o'ylamayman -
sariyog' va murabbo bilan. Va menga qora ikra kerak emas (AiF. 2005. No 40).
Oq rangdan foydalanishda shunga o'xshash narsa kuzatiladi . Kontekstual
muhitga qarab, uning alohida kombinatsiyalarda ijobiy hissiy ranglanishi
diametral qarama-qarshi bo'lishi mumkin - salbiy, qarang: oq tunlar - oq o'lim -
"tuz", delirium tremens - "alkogol sindromi".
20-asr oxiridagi Rossiyadagi siyosiy vaziyat rus tili lug'atida aniq aks
ettirilgan. Yigirmanchi asr tarixining xususiyatlarining ajralmas qismi qizil
rangdir .
Qizil rang har doim isyonning, inqilobning rangi bo'lib kelgan, chunki qon rangi
inson ongida qadimgi ov instinkti, kuch va pulga ega bo'lish istagini uyg'otadi.](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_30.png)
![Ommaviy axborot vositalari tilining leksik tarkibi uchun an'anaviy bo'lib,
barqaror birikmalarda qizil rangdan foydalanish hisoblanadi. Qiyoslang:
tarixning qizil davri - "1917 yildan 1991 yilgacha - "kommunizm hukmronlik
davri" (AiF. 2005. No 47),
Qizil Armiya (AiF. 2005. No 25). Ushbu rang beruvchi rus tiliga xos
bo'lmagan yangi antonimik munosabatlarni shakllantirdi: qizil (o'ta radikal
partiyaga mansub shaxs) - oq (marksizm-leninizm nazariyasiga qarshi). So'nggi
paytlarda ijtimoiy-siyosiy ta'limotning o'zgarishi munosabati bilan oq rangning
stilistik ranglanishida o'zgarishlar yuz berdi ( u siyosiy belgilarga ega bo'ladi ).
Ma'lumki, oq harakat qizil rangga qarshi edi, so'zlashuv nutqi bilan salbiy ifodali
baholashning tashuvchisi edi. Ammo zamonaviy jamiyatdagi o'zgargan siyosiy
vaziyat va qizil rang salbiy ifodali va majoziy semantik aura beradi. Bunday
antonimik substantivlashtirilgan ranglar zamonaviy jurnalistik matnlarda keng
tarqalgan. So'zlarni shakllantirishning bu morfologik bo'lmagan usuli sintaktik
qurilishni "engillashtiradi", rang bilan frazeologik birikmani bitta rang belgisiga
qisqartiradi, bu otning kategorik semantikasini oladi. Bunday substantivlar
ommaviy axborot vositalaridagi matnlarda oq (oq terisi bo'lgan odamlar) - qora
(qora terililar) kabi antonimik juftlarni juda samarali tashkil qiladi: Bu holatda
"oq" "qora" aka-ukalarga buyruq beradi. Antonimik qarama-qarshilik vektori
o'zgaradi: oq rang salbiy hissiy ekspressiv rangga ega bo'ladi, qora esa ijobiy
rangga ega bo'ladi. Buni quyidagi misol ham tasdiqlaydi : U erda (AQShda)
yomon odamlar juda ko'p. Albatta, istisnolar mavjud, asosan qora tanlilar
orasida (AiF. 2005, № 42). Ushbu kontekstli muhitda rangli qora rangning
semantikasi aniq ijobiy baho oladi .
Bunday asosli sifatlarning uslubiy bo‘yoqlari kamaygan holda paydo bo‘lishi
va ishlatilishi tilimizga xos emas edi.
Ularni ingliz tilidan, aniqrog'i, uning Amerika versiyasidan semantik qarz deb
hisoblash kerak. Rus tilidagi qarzga olingan, stilistik jihatdan qisqartirilgan
lug'atning to'siqsiz ishlashi rangli tilda polisemiyaning rivojlanishiga olib keldi .
Shunday qilib, qora tanlilar nafaqat afro-amerikaliklarni chaqiradi. Rus tilida](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_31.png)
![Gruziya va Ozarbayjondan kelganlarni qora deb atashadi. Ushbu so'zning
qisqartirilgan stilistik rangi to'liq o'chirilmagan bo'lsa-da , jurnalistik uslubda
bunday mazmunli foydalanishni kontekstli asosli deb hisoblash mumkin,
qarang : Cherni bir necha kun ishladi. Birorta ham mahalliy olinmagan (AiF.
2005. No 4). Asoslangan rang belgilarining morfologik shakllari ekspressiv
semantik siqish bilan tavsiflanadi. Ko'rinib turibdiki, shuning uchun ham qarz
olish fonida omonimlar bu shakllarda hech qanday to'siqsiz paydo bo'ladi: oq1
(ochiq teriga ega odam) - oq2 (marksizm-leninizm nazariyasiga qarshi) - oq3
(kimyoviy kelib chiqishi giyohvand moddasi); yashil1 (AQSh milliy valyutasi,
dollar) - yashil2 (atrof-muhitni muhofaza qilish harakati ishtirokchilari) - yashil3
(yosh).
Zamonaviy jurnalistikada juda ko'p sonli sinonimlar, shu jumladan rang
beruvchilar qo'llaniladi , bu fikrni eng aniq ifodalashga yordam beradi [2, 281].
Rangli turg un birikmalar ko pincha semantik jihatdan ekvivalent, lekin tuzilishiʻ ʻ
jihatidan farq qiluvchi leksemalar orasida sinonimik qatorda o rin egallaydi:
ʻ
dollar – dollar – bucks – yashil ; oq xalatli odam - shifokor - shifokor. Ammo
kamdan-kam hollarda rang beruvchilar bilan barqaror kombinatsiyalar
o'zlarining sinonim qatorlarini yaratishi mumkin: jigarrang vabo - qora tartib
(fashizm).
Yashil chiroqni berish (AiF. 2005. No 31) kabi yaxshi tashkil etilgan
frazeologik birikmalar bilan birga - 'ruxsat berish'; qulog'iga qizarib (AiF. 2005.
No 42) - "uyalish", zamonaviy jurnalistik uslubda rang beruvchilardan
foydalangan holda yangi to'plam iboralari paydo bo'ladi . Bu zamonaviy
jamiyatda yangi voqeliklarning yuzaga kelishi va keskin siyosiy kurash
natijasidir. Demak, allaqachon barqaror bo‘lib qolgan “to‘q sariq inqilob”
iborasi (AiF. 2005. No 37) 2004-yilda Ukrainadagi muxolifat qarama-
qarshiligida V.Yushchenko tarafdorlarining saylovoldi tashviqotida apelsindan
foydalangan g‘alabasini anglatadi. Malinali kurtkalar (AiF. 2005. No 50)
badavlat, ammo kam ma'lumotli odamlar deb ataladi.](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_32.png)
![Demak, kolorativlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ko‘chma va ramziy ma’nolarda
keng qo‘llanilishi zamonaviy publitsistlarning etnik-lingvistik ongi bilan bog‘liq
bo‘lib, u bevosita semantik jihatdan to‘liq va stilistik jihatdan rang-barang
matnlar yaratishda namoyon bo‘ladi. Rangli atamalardan foydalanish zamonaviy
voqelikning rang-barang va jonli rasmini qayta tiklashga yordam beradi. O'zbek
tilida ravishlarning grammatik uslubiyati turli uslublarda qo'llanilib,ma'no
ekspressivlikni ko'chaytiradi.Fikrni ifoda etishda ravishlarning ishlatilishi
qo'shimcha ma'no kasb etadi.
Adabiyotlar](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_33.png)
![1. Asadov A. Ravish so‘z turkumi va uning tarkibi haqida // O‘zbek
tili va adabiyoti, 2005, 2-son, 53-55-betlar.
2. Abdullaev A. Ma`noni kuchaytirishning morfologik usuli //
O‘zbek tili va adabiyoti, 1970, 1-son.
3. Asadov T. So‘z turkumlari tizimida ravish: Filol.fan.nomz. …
dis.avtoref. – Toshkent, 2009. –23 b.
4. A`lamova M. Orttirma daraja formalarining semantik-stilistik
xususiyatlari // ToshDU ilmiy asarlari to‘plami, № 648. – Toshkent, 1980, 61-
65-betlar.
5. Kononov A.N. Grammatika sovremennogo uzbekskogo
literaturnogo yazika. Morfologiya – M.L., 1960.
6. Fuzailov S. Hozirgi zamon o‘zbek tilida ravish yasalishi // O‘rta
Osiyo Davlat universitetining ilmiy asarlari. Filologiya fanlari, II kitob, “O‘zbek
tili masalalari”. – T.: SAGU nashriyoti, 1957.
7. Fuzailov S. Azaliy (tub) ravishlar haqida // Nauchnie trudi
TashGU, vip.260, Yazikoznanie. – Tashkent, 1964.
8. Fuzailov S. Narechie v sovremennom uzbekskom yazike:
Avtoref. dis... kand.filol.nauk.- M.,1953.
9. Fuzailov S. O narechii v sovremennom uzbekskom yazike //
Trudi Sredneaziatskogo gosuniversiteta, Novaya seriya, vip. XXIV ,
Filologicheskie nauki, kn 1. – Tashkent, 1952.
10. Fuzailov S. O‘zbek tilida ravish va uning sifat bilan
munosabati // Sovet maktabi, 1956, 1-son.
11. Fuzailov S. O‘zbek tilida ravishlar. Hozirgi zamon o‘zbek tili
kursidan materiallar.- Toshkent: Fan, 1953.
12. Xo‘jaev T. Yaxshi tipidagi so‘zlarning adverbializatsiya
protsessiga doir // O‘zbek tili va adabiyoti masalalari, 1961, 3-son.
13. O‘zbek tili grammatikasi, I tom. – Toshkent: Fan, 1975. –612 b.](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_34.png)
![14. Hamdamov P. O‘zbek tilidagi o‘lchov-miqdor so‘zlari haqida //
Leninobod pedagogika institutining ilmiy asarlari, XXIII. Til va adabiyot
masalalari. – Leninobod, 1967.
15. Karimov S.A. O'zbek tilining grammatik uslubiyati.(Ma'ruzalar matni)-
Samarqand 2012.](/data/documents/efaec976-7fce-46ba-882b-f6b8f7c6151e/page_35.png)
Mavzu: Ravishlarning semantik-stilistik xususiyatlari. Reja : Kirish. I bob. 1.1. Ravishlarning o‘zgarmasligi 1.2. Ravishlarda sinonimiya II.bob.2.1. Ravishlarda daraja va ularning uslubiy xususiyatlari 2.2. O‘zaro sinonimik munosabatlar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar.
Kirish. Ravish. Ravishlarga xos bo‘lgan grammatik xususiyatlar va bu xususiyatlarga bog‘liq holda sodir bo‘ladigan leksik-semantik o‘zgarishlar o‘zbek tilshunosligida o‘rganilgan va o‘quv adabiyotlariga kiritilgan. Bu tadqiqotlar orasida. S.Fuzailovning ushbu so‘z turkumini o‘rganishga bag‘ishlangan nomzodlik dissertatsiyasini va «O‘zbek tilida ravishlar» nomli asarini alohida ko‘rsatishimiz mumkin. 1 Lekin shu paytga qadar ravishlar semantik-stilistik va funktsional-stilistik yo‘nalishda tadqiqot ob`ekti bo‘lgan emas. Yozilgan ayrim maqolalar esa bu vazifalarni talablar darajasida hal etib bera olgan emas. 2 Bu singari birliklarning grammatik xususiyatlari haqida deyarli barcha darsliklar va o‘quv qo‘llanmalarida so‘z yuritilgan. Ammo ularning stilistik xususiyatlari to‘g‘risidagi fikrlarni deyarli uchratmaymiz. O‘zbek tilida ravishlar uslubiyati va me`yori haqida olimlarimiz haligacha o‘z mulohazalarini bildirishgan emas. Buning sabablari bor, albatta. Sh.Shoabdurahmonov va boshqlar tomonidan yaratilgan «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» darsligida shunday fikrlar bayon etilgan: «Ravishlar mustaqil so‘z turkumi sifatida o‘ziga xos morfologik belgilarga ega. Bunday belgilardan biri ravishlarning o‘zgarmasligidir: ravishlar biror so‘zga bog‘langanda, formasi o‘zgarmaydi. Ular tarkibida uchraydigan ko‘plik, egalik va kelishik affikslari ham forma yasovchi sifatida qatnashmaydi. Bu affikslar ravishning o‘z xiliga kiradi. Ya`ni shu affiks bilangina u so‘z ravish hisoblanadi. Masalan: birdan, birga, kunda, chalqanchasiga, birdaniga, yonlamasiga, qatorasiga kabi ravishlardagi kelishik va egalik affikslari o‘z asl ma`no va vazifasini yo‘qotgan». 3 1 Фузаилов С. Наречие в современном узбекском языке: Автореф. дис... канд.филол.наук.- М.,1953. Шу муаллиф. O‘збек тилида равишлар. Hозирги замон o‘збек тили курсидан материаллар.- Тошкент: Фан, 1953. 2 Каримов С., Бo‘риев С. O‘збек тилида пайт равишининг услубияти // O‘збек тилшунослиги масалалари. – Самарqанд: СамДУ нашри, 2001, 65-67-бетлар. 3 Шоабдураhмонов Ш. ва бошq. Hозирги o‘збек адабий тили, I qисм. – Т.: O‘qитувчи, 1980, -бет.
«Ravishning asosiy belgisi uning o‘zgarmasligidir,- deyiladi «O‘zbek tili grammatikasi»da,- ya`ni ravish biror so‘z bilan bog‘lanib, birikma hosil qilganda, o‘z formasini o‘zgartirmaydi, hech qanday so‘z o‘zgartuvchi affiks olmaydi». 4 Mana shu masala olimlarimizning ravishlar stilistikasini tahlil etishdan cho‘chishlariga sabab bo‘lgandir. Buning ustiga ravishlarning ma`no anglatishi birmuncha aniq bo‘lib, sinonimik xususiyatlari ko‘zga kam tashlanadi. Bu masalaning ikkinchi tomoni. Ammo qanday mushkulliklar bo‘lishidan qat`iy nazar, o‘zbek tilidagi ravishlar stilistikasi xususida so‘z yuritish lozim va unga zaruriyat deb qaraymiz. Ravishlardagi belgini, xususan harakatning belgisini ifoda etish xususiyati va bu jarayonda belgilarni darajalab ko‘rsatish imkoniyatining mavjudligi hamda buning natijasida vujudga kelgan sinonimik variantlar va uslublararo funktsional chegaralanishlar ushbu so‘z turkumining ham stilistik resurslari etarli darajada ekanligidan dalolat berali va bu resurslarni kelajakda tadqiqot ob`ekti sifatida o‘rganish dolzarb masala bo‘lib turadi. Ravishlardagi ana shu o‘zgarmaslik uning qo‘llanishidagi uslubiy xilma- xillik bo‘lishini chegaralaydi. Shu bilan birga, ularning nutq jarayonidagi me`yorlashishini, turg‘unlashishini osonlashtiradi. Ilmiy adabiyotlarda ravishlar anglatgan ma`nolari jihatidan holat-tarz, o‘rin, payt, maqsad, miqdor daraja ravishlariga ajratilgan va shu tarzda talqin qilingan. Biz ham an`nani buzmasdan, ushbu tartib asosida ularni qarab chiqamiz. Holat ravishi. O‘zbek tilida ish-harakatning bajarilish tarzini ko‘rsatadigan bir qancha ravishlar mavjud va ular miqdor jihatdan ravishlarning boshqa turlariga nisbtan ko‘pchilikni tashkil etadi. Ulardagi uslubiy imkoniyatlarni tahlil etish maqsadida A.Hojievning “O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati” (Toshkent,1974) ga murojaat qilamiz. 4 O‘збек тили грамматикаси, 1 том, 528-бет.
O‘zbek tilida abadiy, mangu, umrbod, toabad, ilalabad ravishlarining ma`nolari bir-biriga yaqin va shuning uchun bir sinonimik qatorni tashkil etadi. Ular orasida abadiy stilistik jihatdan neytral va barcha uslublarda baravar qo‘llaniladi: Shu ko‘zlar yulduzday abadiy kulsin, / Bahor yo‘llaringga to‘shasin chechak (Zulfiya.Kelinchak). Gaz esa abadiy muzliklar qa`rida yotgan o‘simliklar va daraxtlar qoldiqlarini chirishi oqibatida paydo bo‘lgan. («Zarafshon» gaz.). Umrbod ravishi haqida ham shuni aytish mumkin: Sening dillaringga bergay ul orom, / Sevgim armug‘oni bo‘lur umrbod . (Zulfiya, Palak). Qo‘shiqday Osiyo, qaynoq Afrika / Qo‘lga-qo‘l berganin mahkam umrbod . (Zulfiya. Salom, Misr). Ammo keyingi paytlarda huquq sohasida olib borilayotgan islohotlar, jazoni liberallashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlar umrbod so‘zining Jinoyat kodeksiga atama sifatida kirib kelishini va rasmiy uslubga xoslanishini taqozo etdi: Mazkur Farmonga binoan mamlakatimizda 2008 yilning 1 yanvaridan jinoiy jazo turi sifatida o‘lim jazosi bekor qilinadi va uning o‘rniga umrbod yoki uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish jazosi joriy qilinadi. («Zarafshon» gaz.). Mangu, toabad, ilalabad ravishlarida ekspressivlik ottenkasi kuchli bo‘lib, bu ularning tarixiyligi bilan bog‘lik va badiiy matnlarda faol qo‘llaniladi: Bir tasalli: Mangu sarg‘ayish bilmay / Dilda bir bahor ochib har so‘zing (Zulfiya. Otashparastlar). –Faqir ham rozimen, ustod, toabad rozimen... Tabarruk boshlariga qo‘ngan humo qushi bul zoti sharifni toabad tark etmagay. Tegsang... ota qarg‘ishiga uchrab toabad badnom bo‘lursen! (OYO). Garchi bu rvishlar bir sinonimik qatorda deb hisoblansa ham, ularning stilistik qiymati bir xilda emas. Abadiy muzliklar o‘rnida mangu muzliklar deyish mumkin bo‘lgani holda ilmiy matnlarda bu tarzda qo‘llanilmaydi. Chunki bayonning axborot xarakterida ekspressiv ottenkasi bo‘lgan so‘zni qo‘llashga ehtiyoj yo‘q. Umrbod qamoq jazosi o‘rnida abadiy qamoq jazosi ni ham qo‘llab bo‘lmaydi. Chunki umrbod so‘zida abadiyga nisbatan aniqlik ottenkasi bor. Toabad, ilalabad so‘zlarida yuqori uslubga xos ohang mavjud va uni asosan badiiy uslubda qo‘llash mumkin.
Shoshilinch sememasi ostida birlashadigan apil-tapil, naridan-beri, shosha-pisha juft so‘zlari ham harakatning tarzini ifoda etadi ( Apil-tapil o‘ng cho‘ntagini kovladi. T.Murod) va o‘zro sinonim bo‘ladi: apil-tapil - shosha- pisha : O‘lim dahshatidan qo‘rqib – o‘z jonini apil-tapil topshirib qo‘yadi (TM) - O‘lim dahshatidan qo‘rqib – o‘z jonini shosha-pisha topshirib qo‘yadi. Ulrga shoshilib so‘zi ham sinonim bo‘ladi: Shoshilib ketayotganingizda oyog‘ingiz ostida allaqayoqdan sakrab tushgan chigirtka paydo bo‘ladi (O‘X) . Ammo bu sinonimlik odamlarning harakatiga nisbatan qo‘llanganda amalga oshishi mumkin. Shahnoza shoshilib uyga kirdi-da, boshiga harir ro‘mol yopib chiqdi (O‘X). Shuning uchun ham e rga bahordan bo‘tana bo‘lib, shosha-pisha , qirog‘iga sig‘may oqqan ariqlar tiniqlashadi (O‘.X) bu harakat belgisi ariqning oqishiga ko‘chirilgan bu holat yuz bermaydi. Yana shoshilinch so‘zi sinonim bo‘ladi: — Xex! - dedi kulib, Qur`onni shoshilinch varaqladi (O‘X). U tibbiy atamaga aylanganda bu holat yuz bermaydi: Yo‘lda borayotgan kolonnaga shoshilinch yordam kerakdir (O‘X) - Yo‘lda borayotgan kolonnaga shoshilinch yordam kerakdir. Bu sinonimik munosbatlarda ayrim stilistik nozikliklr mavjud. Masalan, shoshilmoq da harakatning tezligi, shu bilan birga, bu harakatda tartib mavjud. Bunga qarama qarshi tarzda shosha-pisha va apil-tapil tezlikni, ammo bu tez harakatda pala-partishlik mavjudligini anglatadi. Bu stilistik munosabatlar ularning nari-beri bilan bo‘lgan munosabatida ayniqsa sezildi: Snaryad qutilariyu toshlardan naridan-beri qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan (O‘X) . Naridn-beri ga shunchaki, yuzaki, zo‘rama-zo‘raki, nomiga so‘zlari sinonim bo‘lishi mumkin: Snaryad qutilariyu toshlardan shunchaki qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan - Snaryad qutilariyu toshlardan yuzaki qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan - Snaryad qutilariyu toshlardan zo‘rama-zo‘raki qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan - Snaryad qutilariyu toshlardan nomiga qo‘nqaytirib yasalgan “uycha”dan turib, har kuni bir xil manzarani ko‘rasan. Ammo ular harakatning bajarilishini ifoda etishdagi nozikliklarga ko‘ra o‘zaro