logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. IQBOL MIRZO SHE’RIYATIDA FRAZEMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI

IQBOL MIRZO SHE’RIYATIDA FRAZEMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

823.5 KB
Ko'chirib olish
IQBOL MIRZO SHE’RIYATIDA FRAZEMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………. 3 I I BOB . II IQBOL II MIRZO II SHE ’ RLARIDA II QO ‘ LLANILGAN ALAR IBORALARNING XUSUSIYATLARI ………………………. 10 1.1. Shakliy xususiyatlar ……………………………………………… 10 1.2. Ma’noviy xususiyatlar…………………………………………… 20 I bob bo‘yicha xulosa…………………………………………….. 31 II I BOB. IBORALARNING SEMANTIK JIHATDAN TASNIFI VA ULARNING XUSUSIYATLARI ……………………………… 32 2.1. Insonning ruhiy holatini ifodalovchi iboralar……………………. 33 2.2. Xarakter-xususiyat va b elgi bildiruvchi iboralar………………..... 48 II bob bo‘yicha xulosa ..………………………………………….. 58 III BOB. IBORALARNING STILISTIK XUSUSIYATLARI ………… 59 3.1. Shoir she’rlarida qo‘llanilgan sinonim, antonim va ko ‘pma’noli iboralar ….………………………………………………………. 59 3.2. Stilistik figuralar va troplar ..…………………………………… 69 III bob bo‘yicha xulosa .………………………………………… 80 XULOSA VA TAKLIFLAR …………………………………. 81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.………. 84 KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Mustaqillikka erishganimizdan buyon tilshunoslik sohasida katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Milliyligimizni va o‘zligimizni o‘zimizga qaytardi. Til siyosat darajasiga ko‘tarildi. 1990-yil 19- fevralda “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinib, o‘zbek tilining davlat tili ekanligi Konstititsiya bilan mustahkamlab qo‘yildi. Hurmatli Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonining qabul qilinishi Vatanimiz tarixida muhim hodisa bo‘ldi. 1 Birozdan so‘ng O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbek tili bayrami kunini belgilash to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilinishi o‘zbek tiliga yuksak hurmat va e’tiborning isboti bo‘ldi. Shundan boshlab 21-oktabr “O‘zbek tili bayrami kuni” deb e’lon qilindi va bu bayram har yili keng tarzda nishonlanib kelinmoqda. 2 Tilimiz asrlar osha rivojlanib, taraqqiy etib kelmoqda. O ‘z bek tili rivojlanayotgan tillar qatoriga kiradi va hozirgi kunga kelib dunyoda 50 millionga yaqin odam shu tilda so ‘ zlashadi. Tildagi barcha birliklar xalqimizning til boyligi, javohirlari hisoblanadi. Hozirgi kun talablari bilan hayotimiz mezoniga e’tibor beradigan bo‘lsak xalq tili o‘zining ko‘zga ko‘rinmas kuchga egaligini namoyon qilmoqda. Hozirgi kunda tilshunoslikning barcha sohalari bo‘yicha yangi tadqiqotlar yaratildi va yaratilmoqda. Jumladan, iboralar va ularning nutqiy kontekstda tutgan o‘rni keng tadqiq etilmoqda. U o‘z tekshirish obyektiga, tadqiq 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi PF-5850-sonli “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. 2 ? O‘zbekiston Respublikasining 2020-yil 10-apreldagi O‘RQ-615-sonli “O‘zbek tili bayrami kunini belgilash to‘g‘risida”gi Qonuni. etish yo‘li va usullariga ega bolgan fan tarmoqlari sifatida shakllanib bormoqda. Tilshunoslikda iboralarning leksik-semantik xususiyati, grammatik tuslanishi va turlanishi o‘rganilgan bir paytda, iboralarning badiiy matnda qo‘llanilishi bilan bog‘liq ba’zi masalalar o‘z yechimini kutmoqda. Birinchi navbatda, iboralarning asosiy vazifasi shundan iboratki, u badiiy asarning tiliga hamda so‘zlashuv nutqiga jilo beradi, uni sayqallashtiruvchi ifodaviy tasvir vositalarini badiiy asarlar tilida namoyon etadi. Badiiy asar tilidagi individual – muallif tomonidan yaratilgan iboralarini o‘rganish, ularning ma’no qirralarini aniqlash, ularni frazeologik lug‘atlarga kiritish kabi masalalar tilshunoslar e’tiborida bo‘lmog‘i zarur. Badiiy asarlar tilining o‘zi murakkab jarayon bo‘lganligi uchun, badiiy asarlarda yozuvchining individual yondashuvi mavjudligi sabab turli mualliflarga oid badiiy asarlarni emas, balki asarlarida hayotiylik nafasi ufurib turuvchi qalami o‘tkir shoir Iqbol Mirzoning she’rlarida keltirilgan iboralarni tadqiq va tahlil etishni rejalashtirdik. Chunki o‘zbek adabiy tili va badiiy asar tili iboralarini so‘z san’atkorlari tili va uslubi doirasida o‘rganish salmoqli natijalarga olib keladi. Yangi nazariy fikrlarni hosil qilish va yangicha uslubdagi iboralarni yig‘ish, ularning semantik xususiyatlarini o‘rganish va yuksak natijalarga erishish mavzuning dolzarbligini kasb etadi. Ii iuu Mavzuning o ‘ rganilganlik darajasi. Ma’lumki, frazeologizm deganda, ko ‘ chma ma’no anglatadigan, ibora yoki turg ‘ un so ‘ z birikmalari tushuniladi. Frazeologik birlikdan (iboradan) yaxlitligicha anglashiladigan ma’no uning tarkibidagi so ‘ z komponentlariga xos leksik ma’nolarning oddiy yig ‘ indisiga teng bo ‘ lmaydi, iboraning ma’nosi umumlashma ma’no sifatida namoyon bo ‘ ladi. 3 Frazeologiya tilshunoslikning alohida bo‘limi sifatida XX asrning 40-yillarida 3 Раҳматуллаев Ш . Ўзбек тилининг фразеологик луғати . – Тошкент : Қомуслар бош таҳририяти , 1992, 3- бет. 5 Yo’ldoshev B. O’zbek frazeologiyasi va frazeografiyasi masalalari.-Toshkent:Muharrir, 2013, 24-bet. maydonga keldi. Frazeologiya nazariyasining rivojida Sh.Balli, D.Polivanov, A.Bulaxovskiy, V.Vinogradovlarning, turkiyshunoslikda S.K.Kenesbayev hamda N.Muratov kabi tilshunoslarning alohida xizmatlari bor. 4 Frazeologiya nazariyasiga dastlab fransuz tilshunosi Sh.Balli asos solgan. Frazeologizmlarning grammatik, semantik, funksional – uslubiy jihatlarini rus tilshunoslarining tadqiqotlarida ham ko ‘ rish mumkin. Masalan, V.Vinogradov iboralarni leksik qatlam sifatida ma’no guruhlariga ko ‘ ra tasniflaydi. V.Jukov esa frazeologizmlarning kategorial ma’nolarini aniqlagan. O ‘ zbek tilshunosligida frazeologizmlar Sh.Rahmatullayev, M.Sodiqova, I.Qo ‘ chqortoyev, A.Rafiev, B.Yo ‘ ldoshev, A.Mamatov, Q.Hakimov, K.Bozorboyev kabi olimlar ishlarida keng ovrganilgan. 5 Mazkur ishlarda frazeologizm masalalari yetarlicha tahlil qilinib, so ‘ zlashuv nutqida faol foydalaniladigan hamda turli badiiy matnlarda qo ‘ llanilgan frazeologik birliklar chuqur o ‘ rganilganligi diqqatga sazovordir. 6 I Yaqin o ‘ n yillik ichida frazeologizmlar bo ‘ yicha yangidan yangi tadqiqotlar yaratildi, fanga ko ‘plab yangiliklar olib kirildi. Jumladan U.Rashidova, Sh.G ‘aniyeva, M.Bekiyeva, B.Eshboltayev, M.Qo‘shnazarova va boshqa tadqiqotchilar frazeologiya sohasida izlanishlar olib borishdi va yuksak natijalarga erishdilar. Tadqiqotchi Sh.G ‘ aniyeva o ‘ zbek tilshunosligida frazeologik birliklarning struktur tahlili hamda modellashtirish muammosini monografik planda maxsus tadqiq etdi. Tadqiqotchi Sh.G ‘ aniyevaning “O ‘ zbek 4 5 ? Раҳматуллаев Ш . Ўзбек фразеологиясининг баъзи масалалари ( Фразеологик полисемия , синонимия , антонимия ва омонимлик ): Филол . ф . доктр ... дисс . – Тошкент , 1966; Содиқова М . Қисқача ўзбекча – русча фразеологик луғат . – Тошкент : Ўзбек совет энциклопедияси , 1989; Қўчқортоев И . Бадиий сўзустаси ( А . Қаҳҳор ҳақида ). – Тошкент , 1967; Рафиев А . Иборалар нутқимиз кўрки . – Тошкент : Ўзбекистон , 1985; Маматов А . Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиш масалалари : Филол . ф . доктр ... дисс . – Тошкент , 1999; Ҳакимов Қ . Ўзбек тилидаги содда гап қолипли фразеологизмларнинг зарурий бирикувчанлиги : Филол . ф . номз ... дисс . – Тошкент , 1993; Бозорбоев К . Ўзбек сўзлашув нутқи фразеологизмлари : Филол . ф . номз ... дисс . – Самарқанд , 2001. 6 ? Жумабаева С . Ўткир Ҳошимов асарларида фразеологизмлар . – Тошкент ,2014. frazeologizmlari strukturasi” (shakliy va mazmuniy modellashtirish) nomli tadqiqoti frazeologizmlarning ma’no tuzilishi, ularning semantik-struktur va shakliy-sintagmatik xususiyatlarini yoritish bilan birgalikda frazeologizmlarning modellashtirish asoslarini belgilab berdi. Sh.G ‘ aniyeva ushbu tadqiqotida frazeologizmlarni 3 ta mazmuniy guruhga bo ‘ lib o ‘ rgangan. 7 Ular harakat, holat va belgi bildiruvchi frazeologizmlardir. U.Rashidova esa o ‘ zbek tilidagi somatik iboralarni semantik-pragmatik jihatdan tadqiq etdi. Ko ‘z, qo‘l, yurak komponentli iboralar ning mazmun mohiyatini hamda matnda qo ‘llanilish xususiyatlarini ochib berdi. Har bir yozuvchi va shoirlarning ijodida frazeologizmlardan foydalanish uslubi bo ‘ ladi. Jumladan, O’zbekiston Xalq shoiri Iqbol Mirzo she’rlari o ‘ zining xalqonaligi, o ‘ ynoqiligi va ohangdorligi bilan diqqatni tortadi. Shoir she’rlarida qo ‘ llanilgan frazeologizmlar o ‘ zining xalqchilligi, adabiy tilga oidligi va individual xarakterga egaligi bilan ajralib turadi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqotimizda obyekt sifatida “Sizni kuylayman”, “Seni bugun ko‘rmasam bo‘lmas”, “Qo‘shiqlarim”, “Ko‘ngil” kabi va boshqa bir qancha she’riy to‘plamlari olindi va mazkur she’riy to‘plamlardagi she’rlardan muhim misollar yig‘ildi. O‘zbek tilida mavjud iboralar va shoir tomonidan yaratilgan individual xarakterga ega yangi iboralar tadqiqotning predmeti oi hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Badiiy matnlarda mavjud iboralarning qo‘llanishiga doir maxsus tadqiqot yaratish o‘zbek tilshunosligida muhim ahamiyatga egadir. Iqbol Mirzo she’rlarida qo‘llanilgan iboralarni o‘rganish, ularni tasniflash hamda ularning semantik va stilistik xususiyatlarini aniqlash 7 Ганиева Ш. Ўзбек фразеологизмлари структураси (шаклий ва мазмуний моделлаштириш): Филология фанлари бўйича фалсафа доктори дисс.автореф. Фарғона, 2017. tadqiqotning asosiy maqsadi ii hisoblanadi. Oo iiiiii ттттт I oooooo Mazkur nn maqsadga uh erishish nn uchun n quyidagi o vazifalar o belgilab o olindi : -badiiy p matnda y iboralarning i qo‘llanilish i o’rni i va semantik tabiatini tadqiq etish; -Iqbol Mirzo she’rlarida qo‘llanilgan frazemalarning shakliy va ma’noviy xususiyatlarini ochib berish; - Shoir o she’rlaridagi o iboralarni o to‘plab, o ularning o semantik o tasnifini o‘rganish; - Shoir she’rlarida qo‘llanilgan iboralarning stilistik imkoniyatlarini tadqiq etish; - S inonim va antonim va ko ‘pma’noli iboralarning matndan tashqari va matn tarkibidagi ko‘rinishini taqqoslash orqali stilistik jihatdan bo‘yoqdorligini ko‘rsatib berish ; -Iboralarning stilistik figura va troplar vazifasida kelishini o‘rganish. Ilmiy yangiligi. Ushbu magistrlik ishimizda iboralarning, jumladan iboralarning o‘zbek tilshunosligidagi ahamiyati va tutgan o‘rni tadqiq etildi. Iqbol Mirzo she’rlarida qo‘llanilgan iboralarning lug‘aviy izohi, semantikasi,uslubiyatiga misollar keltirildi va izohlandi. Iboralarni alohida matndan uzib olgan holda emas, balki badiiy asar tili orqali, she’r tarkibida qanday ma’no-mazmunni izohlab kelayotganini tahlil etdik. Iqbol Mirzo she’rlarida qo‘llanilgan iboralarni lingvistik jihatdan tadqiq etish orqali, shoir iste’dodi va uning ijodiy uslubi, dunyoqarashi haqida muhim xulosalar chiqardik. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Ushbu ilmiy tadqiqot ishida Iqbol Mirzo she’riyatida qo ‘ lllanilgan frazemalarni semantik-stilistik xususiyatlarini o ‘rganishni rejalashtirgan edik. Dastlab frazemalarni shakliy va ma’noviy xususiyatlari bo‘yicha bir necha guruhlarga bo‘lib olib tadqiq etdik. Ushbu tadqiqotning 3-bobida iboralarning stilistik xususiyatlarini jumladan stilistik figuralar va troplar vazifasida kelishini tadqiq etdik. Iboralarni sinonim, antonim va ko‘pma’nolilarini ajratib oldik va matn tarkibidagi hamda matndan uzilgan holatdagi ma’nolarini taqqoslab chiqdik. Ushbu bob ilmiy tadqiqotning yangiligi hisoblanadi. Tadqiqot asaosiy mazmuni bo ‘ yicha respublika miqyosidagi ilmiy konferensiya to ‘ plamida 1 ta, respublika jurnalida 1 ta, xalqaro jurnalda 2 ta maqola e’lon qilindi. Ushbu ishga ilova tarzida “Iqbol Mirzo she’riyatida qo‘llanilgan iboralarning izohli lug‘ati”ini ilova qildik. Tadqiqot mavzusi bo ‘ yicha adabiyotlar sharhi. O‘zbek tilshunosligida iboralar bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar, ilmiy, nazariy, tanqidiy maqolalar, kitoblar ishning manbasi vazifasini bajaradi. Iqbol Mirzoning “Sizni kuylayman”, “Seni bugun ko‘rmasam bo‘lmas”, “Qo‘shiqlarim”, “Ko‘ngil” va bir qancha she’riy to‘plamlari tadqiqot manbayi qilib jj olindi. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Lingvopoetik, stilistik, qiyosiy va matn tahlili metodlari yordamida shoir she’riyatidagi ibora lar tahlil etilgan. Ularning xalq tilidagi va shoir uslubidagi ko‘rinishlari, ifoda xususiyatlari taqqoslab berilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqot badiiy til masalalarini tadqiq etuvchi ishlar sirasiga kiradi va o‘zbek tili leksikasi, uslubiyatining nazariy masalalarini hal etishda badiiy til va uslub individualligi yo‘nalishidagi tadqiqotlar uchun ma’lum darajada nazariy ahamiyat kasb etadi. Jumladan, Iqbol Mirzoning badiiy til vositalaridan bo‘lmish iboralardan foydalanish usullarini aniqlash, ijodiy jarayon va bu jarayonga xos bo‘lgan lingvistik xususiyatlarni o‘rganish uning asosiy qonuniyatlarini ochishga yordam beradi. Tadqiqot natijalari oliy o‘quv yurtlarining filologiya fakultetlari semasiologiya, leksikologiya, frazeologiya, uslubshunoslik, badiiy matn tahlili, hozirgi zamon o‘zbek adabiy tili kabi nazariy kurslarni o‘tishda, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimi talabalarida badiiy asar tilini tahlil qilish malakasini shakllantirishga nn yordam iiii beradi. Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat. I I BOB. I IQBOL II MIRZO II SHE’RLARIDA II QO ‘ LLANILGAN ALAR IBORALARNING XUSUSIYATLARI 1.1. Shakliy xususiyatlar Voqelikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon ko‘z o‘ngida aniq va to‘la gavdalantirishda iboralarning o‘rni, ahamiyati beqiyosdir. Iboralar hayotdagi voqea-hodisalarni kuzatish, jamiyatdagi maqbul va nomaqbul harakat, holatlarni baholash, turmush tajribalarini umumlashtirish asosida xalq chiqargan xulosalarning o‘ziga xos obrazli ifodalaridir. Shoir va yozuvchilar, odatda tasvir maqsadiga muvofiq iboralarni tanlab qo‘llash bilangina kifoyalanib qolmaydilar, balki qahramonlar tabiati, ruhiy holati, hayot tarziga moslab o‘zgartiradi va qayta ishlaydi. Shu tarzda xalq iboralari sayqallanib, yangi ma’no nozikliklari bilan to‘yinib boradi. Xalq iboralarini qayta ishlashning usullari, ularga yangicha rang va tus, yangicha ma’no talqini berishning yo‘llari juda xilma-xildir. Bunga: -ibora zamiridagi ma’noning yangicha talqinini ochish; -iboraning leksik tarkibini o‘zgartirish; -uning semantik-stilistik funksiyalarini kengaytirish; -iboraga yangicha majoziy va obrazli ma’nolar kiritish kabi usullarni kiritish iiu mumkin. 8 8 S homaqsudov A va boshqalar.O’zbek tili stilistikasi.-Toshkent, -B.70. Iboralarni qayta ishlashning turli usullari B.Yo‘ldoshev tomonidan keng o‘rganilgan. 9 Ibora lar tarkibida nechta so ‘ z ishtirok etishiga qaramay ular yagon umumiy ma’no bilan birlashadi va emotsional-ekspressiv ma’noni ifodalaydi. Frazemalar badiiy adabiyotda obrazli va ta’sirchan vosita sifatida qo ‘ llaniladi. 10 Tilshunoslikda ham ibora lar matnga, nutqimizga ko ‘ chma ma’no berish bilan birgalikda unga ruh bag ‘ ishlaydi, jilo beradi. Kishi ruhiyatiga gap mazunidan kelib chiqqan holda salbiy yoki ijobiy ta’sir ko ‘ rsatadi. Ibora larning stilistik imkoniyatari bosha til birliklariga qaraganda ancha kengdir. Yozuvchi va shoirlar esa ibora larning stilistik vazifalaridan mohirona foydalangan holda o ‘z asarlarida ularni qo‘llashadi. Bu esa asarning ta’sirchanligini, badiiy saviyasini oshirish bilan birga kitobxon qalbiga kirib borishi va o‘rin egallashini ta’minlaydi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda shoir Iqbol Mirzo tomonidan qayta ishlangan iboralarni quyidagicha tahlil qilamiz: 1.Ibora tarkibidagi ayrim so‘zlarni almashtirish : Qattiqroq qaragan edimmi, Xafa qiluvdimmi, bilmadim. Tikonlar yular ich-etimni… Faqat gul kelmadi, kelmadi. (“Kelmadi” she’ridan) 9 Yo’ldoshev B.Frzeologik uslubiyati asoslari.-Samarqand, 1999. 10 Абдуазизов А. Тилшунослик назариясига кириш.- Тошкент, 2010, - Б.8. Ushbu misralarda Ich etini yemoq iborasi Ich etini yulmoq tarzida qo‘llanilib, iboraning yangicha ma’no talqinini ochib bergan. Sh.Rahmatullayev tomonidan tuzilgan “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati” da Ich-etini yemoq iborasi “ Ruhan azoblandi, siqildi” degan ma’nolarni bildiradi. She’riy parchada esa ma’no “ottenkasi” kuchayib, uslubiy bo‘yoqdorlik hosil qilgan. 11 Do‘stlar kechib qo‘ygan edi bahrimdan, Kimlardandir qasos olmoqchi edim. Haydab chiqardilar meni hayotlaridan, Men sening yodingda qolmoqchi edim. (“Yodingda qolmoqchi edim” she’ridan) “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”da “Voz kechdi” ma’nosini bildiruvchi Bahridan o‘tdi iborasi mavjud bo‘lib, shoir uni she’r mazmunidan, kelib chiqib obrazlilikni oshirish, hissiy bo‘yoqdorlikni kuchaytirish uchun “Bahridan kechib qo‘ydi” tarzida qo‘llaydi. Bu orqali misralarda yangicha ma’no hosil qilinmoqda. Belgisiz xilxona, ko‘hna mozorni - Mozorki, qarovsiz xarobazorni Eshitganing bormi, ko‘rganing bormi Dilim vayron bo‘ldi , seni sog‘inib. (“Seni sog‘inib” she’ridan) 11 R ahmatullayev Sh. O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati. -Toshkent, O’qituvchi, 1978. Tilimizda Dili og‘ridi hamda Dili vayron bo‘ldi iborasi bir-biriga o‘zaro sinonimlik hosil qiladi. Ular o‘rtasidagi farq esa ma’no nozikliklarida yuzaga chiqadi. Yayrayman tepkilab, toptab dilimni, Siz bog‘dan kelsangiz chohdan kelaman. Eng zaruur pallada tishlab tilimni, Jonimni og‘itib huzur qilaman. (“Huzur” she’ridan) “O ‘ zbek tili frazeologizmlarining izohli lug‘ati”da “Bog‘dan kelsa (…), tog‘dan kelmoq” yoki “Tog‘dan kelsa (…), bog‘dan kelmoq” qolipidagi ibora bor bo‘lib, “Suhbatdoshining gapiga hech aloqasi yo‘q gap-so‘z aytmoq” ma’nosini bildiradi. Yuqoridagi she’riy misrada esa shoir tog‘ o‘rnida choh so‘zini qo‘llab, salbiy ma’no ottenkasini yuzaga chiqargan. “Tog‘” so‘zi bilan “choh” so‘zi orasida juda katta ma’no farqi bor bo‘lib, shoir o‘zining ichki his-tuyg‘ularini ochiq oydin oshkor qilib kesatiq ma’nosida tog‘ so‘ziga qofiyadosh qilib choh so‘zini qo‘llagan. Natijada esa iboraning asl va o‘zgargan varianti orasida shakily va ma’noviy zidlik (qarama-qarshilik) hosil bo‘lgan. Qancha yog‘iy chopiblar o‘tdi, To‘rt tarafdan qopiblar o‘tdi. Do‘stlar, majruh Vatan egniga Bobom jonin yopib o‘tdi. (“Vatan sog‘ bo‘lsin” she’ridan) To‘rt tarafdan qopmoq jumlasi “Har tomonlama siquvga olmoq, janjallashmoq” degan ma’nolarni ifodalaydi. To‘rt tarafdan qopmoq jumlalari Har tomondan talamoq iborasi o‘rnida shoir tomonidan qayta ishlanib, o‘zgartirilgan holda aks ettirilgan. Shakli o‘zgargan bo‘lsa ham ammo mazmuni saqlanib qolgan. Bu orqali ibora qayta ishlangan holda okkazional xarakterli birikma hosil qilgan. Sargardonlik Majnun-Layliga edi, Bizniki faqay gul sayliga edi. Olisda bo‘lsang ham mayliga edi, Bog‘im xazon bo‘ldi seni sog‘inib. (“Seni sog ‘ inib” she’ridan) Bog‘i xazon bo‘ldi “Vafot etdi, orzulari armon bo‘ldi” degan ma’nolarni bildiradi. Xalqimiz orasida inson vafot etganida Umri xazon bo‘libdi degan go‘zal o‘xshatish bor bo‘lib, asrlar osha u bir butunlikni hosil qilib iboraga aylanib qolgan. Yozuvchi va shoirlarimiz o‘z asarlarida ta’sirchanlikni oshirish, badiiylikni yuksaltirish maqsadida “vafot etdi”, “halok bo‘ldi”, “o‘ldi” kabi qo‘pol so‘zlar o‘rnida Umri xazon bo‘ldi birikmasini ishlatishadi. Inson umri daraxtga o‘xshatiladi. Daraxtlarning barglari kuz kelishi bilan sarg‘ayib to‘kila boshlaydi va xazon bo‘ladi. Dono xalqimiz insonni daraxtga o‘shatishadi. Uning umri tugab vafot etganida Umri xazon bo‘ldi iborasi qo‘llaniladi. She’r mazmunidan ko‘rinib turibdiki oshiq yigit yorini sog‘inib, butun umri uni kutadi va umri xazon bo‘lib tugaydi. Ungacha yor kelishini kutib, yo‘liga intizor bo‘lib yashaydi. Bog‘i xazon bo‘ldi iborasi esa she’r mazmuniga mazmuniy teranlik, shakily-uslubiy joziba, orginallik bag‘ishlagan. Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, shoir she’rlarida qo‘llanilgan iboralar mazmundorlikni oshirish bilan birga, ekspressivlikni ham yuksaltirgan. Iboralar ko‘p ma’nolarda qo‘llanilib, shoirga keng imkoniyatlar bergan, ularni o‘z holicha yoki muayyan o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan qo‘llash muallif mahoratiga bog‘liqdir. 2 . Ibora tarkibini kengaytirish . Bunda ibora tarkibiga yangi so‘z kiritiladi. El qatori nasihatim bezganim rost Umidimni tishlab uzganim rost. Qayda bo‘lmay, bir nigohni sezganim rost, Gunoh qilsam, o‘tkir nigoh tig‘lab chiqdi. (“Kelmadi” she’ridan) Tilimizda Umidini uzdi iborasi ko‘nglidagi oxirgi ilinjini yo‘qotgan insonga nisbatan ishlatiladi. She’riy misrada esa shoir ushbu iborani qo‘llash orqali so‘z o‘yinini yuzaga chiqargan. Oshiqning g‘arib ahvolini jonli tarzda ta’sirchan qilib ko‘rsatish maqsadida Umidini uzdi iborasiga “ tishlamoq” so‘zini qo‘shib qo‘ygan. Bu orqali emotsionallik kuchayib, kitobxon yuragida oshiq ahvoliga chin dildan achinish, yorga nisbatan biroz nafratni uyg‘otgan. Yaramni ko‘chirib sepaman tuzni, Eng ko‘rimli joyga surat ilaman. Kun bo‘yi ataylab o‘ylayman sizni, Jonimni og‘ritib huzur qilaman. (“Seni sog‘inib” she’ridan) Yarani ko‘chirib tuz sepmoq jumlasi Yaraga tuz sepmoq iborasi o‘rnida qo‘llanilib, ta’sirli ma’no nozikligini yuzga keltirgan. Muallif tomonidan qayta ishlanib o‘zgartirilgan jumladan, shoir qalbining tub-tubida yashirinib yotgan tuyg‘ulari to‘lqinlanib, shoir tiliga ko‘chganini ko‘rishimiz mumkin. Senga xatlar yozdim yetib bormadi, Yomg‘irlarda qolib qunishdi kaptar. Mahzun kuy taratdi yomg‘ir torlari, Yurakka ko‘ylakdek yopishdi dardlar. 12 (“Senga xatlar yozdim” she’ridan) Yuqoridagi she’riy parchada ishqdan ozorlangan oshiq ruhiyati aks etgan. Sevikli yorga yozilgan maktubning yetib bormaganligini shoir tabiatdagi manzaralarga uyg‘un holda tasvir etadi : yomg‘irlarda qolib qunishgan kaptar, uning ezib yog‘ishi, dardning yurakka ko‘ylakdek yopishishi. E’tibor berilsa, bunda yomg‘ir torlari shoirning badiiy topilmasi, uning mahzun kuy taratishi esa tashxis, ayni chog‘da, tashbeh hamdir. Chunki yomg‘irning shitirlashi mahzun kuyga qiyoslanyapti. 13 “Yurakka ko‘ylakdek yopishdi dardlar” misrasidagi “Yurakka dard yopishmoq” iborasi shoir tomonidan yangi ishlangan, individual iboradir. Odatda inson tanasi, badaniga dard tegadi. Shoir esa majoziy ma’noda, ta’sirchanlikni oshirish maqsadida yurakka dard yopishdi deyishni o‘rniga yurakka ko‘ylakdek dard yopishdi tarzida qo‘llaydi. Natijada misralararo ta’sirchanlik va ma’no chambarchas bog‘lanmoqda. Senga xatlar yozdim, alanga bo‘ldi, Oy ham quyosh kuydi, qoraydi olam. Ingichka yuragi tutunga to‘ldi, Va o‘zini yerga tashladi qalam. (“Senga xatlar yozdim” she’ridan) Yuqoridagi misralarda maktubda bitilgan kechinmalardgi qaynoq mehr alangaga qiyoslangan. Oy ham quyoshning kuyishi, olamning qorayishi mubolag‘a bo‘lib, ishq o‘tida o‘rtangan oshiq ruhiy holatini ifoda etmoqda.Qalamning ingichka yuragi-uning siyohli qismi. Undagi siyoh oddiy siyoh emas, balki tutunga aylangan dardga dosh berolmagan qalam timsolini ifoda etmoqda. “ Yuragi 12 I.Mirzo. Seni bugun ko’rmasam bo’lmas. –Toshkent::G’.G’ulom nomidagi nashriyot matbaa uyi, 2015, -B.52. 13 Quvvatova D. Iqbol Mirzo she’riyatining poetik xususiyatlari. // O’zbek tili va adabiyoti. 2018. № 5 – B.45. to‘ldi”, “Yuragi toshib ketdi ” iboralari o‘zaro sinonim bo‘lib, ular bir-biridan ma’no nozikliklari bo‘yicha farqlanadi. Yuragi toshib ketdi iborasi “Kechinmalari ichiga sig‘may, kimgadir aytish ehtiyoji tug‘ildi” degan ma’noni ifodalasa, Yuragi to‘ldi iborasi “Sabr bardoshi tugab bitdi” degan ma’noni ifodalaydi. Parchada qo‘llanilgan Yuragi ingichka birikmasi esa shoir tomonidan yaratilgan yangi, individual iboradir. Odatda tilimizda Yuragi baquvvat iborasi ko‘p ishlatiladi, shoir esa unga qarama-qarshi ma’noda Yuragi ingichka birikmasini qo‘llab individual iboralar sonini yana bittaga ko‘paytiradi. Ushbu she’riy parchada tasvir mubolag‘ali bo‘lsa ham, hayotiy mazmun aks ettirilmoqda. Qachonki o‘zandan uziladi suv– Uch kun to‘xtab qolsa, buziladi suv. Yuragim ostida eziladi suv, Ko‘zimga chiqolmay ko‘z yosh ovora. (“Senga xatlar yozdim” she’ridan) Tilimizda insonning ruhiy holatini ifodalovchi Yuragi ezildi iborasi bor bo‘lib, u ko‘proq kishilarning ichki ruhiy holatini, g‘am-anduhlarini obrazli tarzda ochib berish, o‘quvchi ko‘z o‘ngida gavdalantirish uchun ishlatiladi. Shoir esa bu holatatni oddiygina Yuragi ezildi tarzida gavdalantirmasdan, iborani kengaytiradi, suvni jonlantirib “Ezilmoq” so‘zini suvga nisbatan qo‘llaydi va endi yuragim ezildi deb emas, Yuragim ostida eziladi suv tarzida berad. Bu go‘zal o‘xshatish va o‘z fikrining isbotini chiroyli dalillashdir. She’rda oshiqning tushkun holati aks ettirilgan. Ushbu ijod mahsulida ham shoir chindan chuqur iztirob chekkan insonning ko‘zidan yosh chiqmasligini, bu ko‘z yoshlar yurakdan sizilib, bo‘g‘izga zardob bo‘lib to‘lishini tiniq tasvirlaydi. Lirik qahramonning yoridan ayru tushgan holatini o‘z o‘zanidan uzilgan suvga qiyoslaydi va bu betakror tashbeh she’rning ta’sirchanligini yanada oshiradi. Suv timsolini keltirish orqali shoir ishqning chin inson uchun obihayot ekanligini bayon etadi. Iqbol Mirzo ijodida muhabbat lirikasi salmoqli o‘rinni egallaydi. Shoir bu tuyg‘uni goh quvnoq, goh g‘amgin tarzda boshqalardan farqli o‘laroq, o‘zgacha talqinda kuylaydi. Uning she’rlaridan xalqimizga xos bo‘lgan donishmandlik va jaydarilik nafasi ufurib turadi. Shoirning “Pushaymon” sarlavhali she’ri benihoya go‘zal poetik lavhalarga boyligi bilan ajralib turadi. Eng boy odam men bo‘lardim, Pushaymondan foyda bo‘lsa. Ko‘ngli toshdan tosh dilbarni Sog‘inaman qayda bo‘lsa. O‘n beshimda qoldim sevib, Uyda yurak siqar edi. U ham ko‘lob suvlar sepib, Yana suvga chiqar edi. 14 (“Pushaymon” she’ridan) O‘zbek tilida “Diltang qilmoq, ziq qilmoq” kabi ma’nolarni bildiruvchi bir necha iboralar bor bo‘lib, ular bir-biridan uslub va qo‘llanilish jihatidan farqlanadi. Ularga: Yuragi siqildi, Yuragini siqmoq, Yuragi qisildi, Yurak-bag‘ri qon bo‘ldi, Yurak - bag‘rini qon qilmoq, Yuragini ezmoq, Yuragi ezildi kabi iboralar kiradi. Shoir esa bunday iboralar ichidan “ Yurakni siqmoq ” ni tanlab oladi va unga she’rdagi asosiy ma’noni yuklaydi. Yuqoridagi ijod namunasida shoir she’riy misralar orqali “So‘nggi pushaymon– o‘zingga dushman” naqlining ma’nosini yuzaga keltiradi va pushaymonlarga boy oshiq tilidan so‘zlaydi. Banddagi “Ko‘ngli toshdan tosh dilbar” jumlasini berish orqali ijodkor o‘ziga xos ohangdorlik va falsafiy mazmunni ifodalashga erishadi. O‘smirlikdagi beg‘ubor muhabbatning sirlarini ko‘lob suvlar sepib, yana suvga chiqadigan qiz va uning istiqboliga oshiqadigan o‘spirin yigit kechinmalari timsolida bayon etadi. 14 Iqbol Mirzo. Seni bugun ko’rmasam bo’lmas. – Toshkent: Istiqlol, 2005, -B.27. Sindirmaydi yillar kimni, Tuyg‘ularni silliqlaydi. Har ko‘rganda yuragimni, Kapalaklar qitiqlaydi. (“Pushaymon” she’ridan) Tilimizda Dimog‘ini qitilmamoq iborasi bor bo‘lib, ushbu ibora “Ishtahasi ochildi, biron yegulikni iste’mol qilgisi keldi” degan ma’noni ifodalashda ishlatiladi. Shoir esa buni o‘zgartirib “Dimog‘imni kapalaklar qitiqlaydi” tarzida kengaytirib qo‘llab, jonlantirish va ekspressivlikni kuchaytirgan. Inson qalbining eng bebaho gavhari bo‘lmish muhabbat ham ba’zan taqdir sarkashligidan yillar qa’rida yashirinib, o‘zini namoyon eta olmasligini, ammo hamisha yurakning bir chetida umrga ziyo bag‘ishlagan shu’la kabi ko‘ksimizni yondirib, miltirab turishini go‘zal tarzda ifodalaydi. “Tuyg‘ularni silliqlagan yillar” ham bu tuyg‘uni butkul so‘ndira olmasligiga ishora qiladi. Muhabbat bog‘lagan insonimizni har ko‘rganimizda his qiladigan tushuniksiz kechinmani shoir “Har ko‘rganda yuragimni, Kapalaklar qitiqlaydi” tarzida g‘oyatda noziklik va nafislik bilan aniq bayon jjj etadi. 3 . Ibora tarkibini qisqartirish . Ibora tarkibidagi ayrim so‘zlarni tushirib qo‘llash tildagi tejamkorlik talabi bilan amalga oshiriladi. Ammo yozuvchilar bundan o‘z badiiy-lisoniy maqsadiga ko‘ra foydalanadilar. Tilimizda Qo‘lini yuvib qo‘ltig‘iga urmoq iborasi mavjud bo‘lib, uning ma’nosi “Ixlosi qaytib, ishonmay qo‘yib, diqqat-e’tibordan soqit qilmoq” tarzida izohlanadi. Cho‘lpon “Kecha va kunduz” romanida uni mana bunday qisqartirilgan holda qo‘llaydi: Undan keyin, qishloq odamlarining shunaqa o‘zboshimcha harakatlariga yo‘l qo‘yib bersak, oz vaqt ichida qishloqdan qo‘l yuvishimiz kerak bo‘ladi. Bu iboraning noib to‘ra nutqida “qo‘l yuvmoq” tarzida qisqarishi nafaqat shakl ixchamligi uchun, balki ma’no siljishi uchun ham xizmat qilgan. Noib to‘raning “voqealar shu taxlit davom etsa, oz vaqt ichida biz qishloqni tashlab chiqishimizga to‘g‘ri keladi” demoqchi ekanligi mazkur ibora orqali ta’kidlangan. Bundan ko‘rish mumkinki, ayni iboraning qisqargan varianti “tashlab chiqmoq”, “ajralmoq”, “qochib qolmoq” kabi yangi ma’no qirralari bilan matn badiiyatini boyitgan. 15 Iqbol Mirzo she’rlarida tarkibi qisqartirilgan iboralarni uchratmaymiz. Bu esa shoir ijodining o‘ziga xosigini namoyon qiladi. 1.2. Ma’noviy xususiyatlari Adabiy tilning sofligi va ta’sirchaligini ta’minlovchi vositalardan biri bo‘lgan iboralar she’riyatda ma’lum obraz, aniq bir hodisa, predmetni tasvirlab, jonlantirib berishga xizmat qiladi. Bunday obrazlilik iboralarning uslubiy imkoniyatlarini oshiradi, ularni tilning kuchli ifoda vositasiga aylantiradi. Shuning uchun shoirlar va yozuvchilarimiz frazeologik birliklar zamiridagi obrazlardan unumli foydalanishga harakat qilishadi, ayrim hollarda bu obrazlar yordamida yangi iboralar yaratishadi. Bu birliklar ko‘proq badiiy matnlarda, qisman publitistika va she’riyatda qo‘llaniladi. 16 She’riyatda ham frazeologik birliklar muhim o‘rin tutadi. Jumladan, O‘zbekiston xalq shoiri Iqbol Mirzo she’rlarida ham frazeologik birliklar quyidagi maqsadlarda foydalanilgan: 1.Voqea-hodisani obrazli ifodalash uchun. Bunda iboralar ichki ta’sirchanlikka ega bo‘lib, muayyan tushunchani obrazli nomlab, ifodalab qolmasdan, butun bir matnni jonlantirishga xizmat qiladi. Uning qovog‘idan boshimga yoqqan, 15 ? To ‘ ychiyeva Sh. Cho ‘ lponning “Kecha va kunduz” romanida ijodkor dunyoqarashi va badiiy uslub muammolari.Filol.f.nomz…diss.-Toshkent, 1998. 16 Б озорбоев К . Ўзбек сўзлашув нутқи фразеологизмлари : Филол . ф . номз ... дисс . – Самарқанд , 2001. Qorni Xudoga soldim-da, qo‘ydim. Dunyoni yutmoqqa shay turgan nafsi- G‘orini Xudoga soldim-da qo‘ydim. (“Xudoga soldim” she’ridan) b Xalqimizda “Xafa, tushkunlikka tushib qolgan, tund inson”ga isbatan Qovog‘idan qor yog‘adi iborasi ishlatiladi. Bu insonni tashqi holati, ichki dunyosini ochib berishda ishlatiladi. Shoir esa she’rda qahramonning tashqi va ichki ruhiy holatini ta’sirli, obrazli qilib ko‘rsatishda iboradan o‘z o‘rnida mohirona foydalana olgan. Dunyoni yutmoqqa shay iborasi esa nafsiga erk bergan, xasis va nafsi och insonlarga nisbatan qo‘llaniladi. Shoir she’r mazmunidan kelib chiqib nafsni g‘orga, nafsiga erk berganlarni esa dunyoni yutmoqchi bo‘lgan mahluqotga o‘xshatmoqda. Bu esa emotsionallikni kuchaytirib she’rga o‘zgacha ruh bag‘ishlamoqda. Bildim, nega el oldiga osh qo‘yishar, Qachon yostiqqa bemalol bosh qo‘yishar. Ko‘klamasin deb, ustiga tosh qo‘yishar... Mening dadam qabridan o‘t ko‘klab chiqdi. (“Dadam qabri” she’ridan) Bir yostiqqa bosh qo‘ymoq iborasi yangi turmush qurgan yosh oilaga, kelin-kuyovlarga nisbatan ishlatiladi. She’r mazmunidan kelib chiqib shoir iborani shakl va mazmun jihatdan o‘zgartirib, “Yostiqqa bosh qo‘ymoq” tarzida qo‘llaydi. Xalqimizda to‘y-u tomoshalarda xalq oldiga dasturxon yozilib katta bayram uyushtirib osh qo‘yishadi. Bu bizning miliyligimiz belgisidir. To‘ylarimiz milliy taom bo‘lmish osh (palov)siz o‘tmaydi. Xalqning oshini yeb kelgan inson ham albatta xalqqa dasturxon yozib osh qilib beradi. Bu uning bo‘ynidagi farz ham qarzdir. She’riy parchada esa shu oshni qilib bergan inson bu dunyodan bemalol qarzsiz ko‘z yumishi mumkin degan ma’no anglashiladi. Haftalab yo‘l qarab sarg‘aymas kumush, Tog‘ni talqon qildi bobomeros musht, Tin oldi dovonga boqib, alpomish, Tog‘larni qo‘pordi yoylaring, o‘zbek. ( “O‘zbek” she’ridan) Tog‘ni talqon qilmoq, Tog‘ni ursa talqon qiladigan iboralar pahlavon, zabardast kishilarga nisbatan ishlatiladi. Tin olmoq iborasi esa “Orom olmoq, dam olmoq” kabi ma’nolarni bildiradi. Yuqoridagi ikki ibora ham she’r mazmunini ochib berishga, Alpomishga xos xususiyatlarni o‘zida jamlab ko‘rsatib she’rda ifodalangan fikrni umumlashtirishga xizmat qilmoqda. Dili qonga to‘lib, ko‘zlari – yoshga, Alp Tegin bir hikmat chegirdi toshga: “Bizning qayg‘umiz yo‘q boladan boshqa...” Bolangga bog‘liqdir o‘ylaring, o‘zbek. (“O‘zbek” she’ridan) She’riyatda, nasriy asarlarda dil va yurak so‘zlari bir-biriga sinonim sifatida qo‘llanadi. Ular o‘rtasida ma’no nozikliklari jihatidan farq mavjud bo‘lib, bu narsa iboralarga ham ko‘chib o‘tgan. Dili qon , Bag‘ri qon, Yuragi qon iboralari bir xil “Ruhan azoblanmoq, siqilmoq” kabi ma’nolarda qo‘llaniladi. Ammo ular ma’noning kuchli, kuchsizligiga ya’ni darajalanishiga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. She’riy misralarda ko‘z yoshga to‘lgani kabi oshiq qalbi qonga to‘lgani ochib berilgan. Bu orqali kuchli obrazlilik, emotsiya ifodalanmoqda. 2. I Turli xil voqea-hodisalarni baholash uchun . Bunda shoir turli xil voqea- hodisani nomlash bilan birga ularga ijobiy yoki salbiy baho beradi. Matndagi hissiy bo‘yoqdorlik oshiriladi. Bu baho ottenkasi deb olinadi. 17 Qonimni qaynatib , jonimni yoqqan, Korini Xudoga soldimda qo‘ydim. Sillasi qurigan buva, enalar, Zorini Xudoga soldim-da qo‘ydim. (“Xudoga soldim” she’ridan) Qoni qaynadi iborasi “Achchiqlandi, qizishdi” degan ma’nolarda qo‘llanilib, ba’zi o‘rinlarda “Achchig‘i keldi”, “G‘azabga keldi” iboralari unga sinonim sifatida keladi. Misrada kelgan Qoni qaynadi iborasi esa insonning ruhiy ichki holatini tasvirlab, salbiy ma’no ottenkasini yuzaga keltirgan. Tinkasi quridi, Tinka-madori quridi, Sillasi quridi kabi iboralar variantdosh bo‘lib, o‘zaro sinonimlik hosil qiladi. She’riy va nasriy asarlarda hissiy bo‘yoqdorlikni oshirish, qahramonning jismoniy holatini baholashda ushbu iboralar keng qo‘llaniladi. Shoir ham she’r matnida umrini yashab oshini oshab qo‘ygan keksa onaxonlarning tashqi qiyofasi va ruhiy holatini ochib berishda Sillasi quridi iborasidan mohirona foydalana olgan. Shul irmoqning huzurida kim bo‘ldim? To‘xtab qoldim, til tishladim, mum bo‘ldim. 17 H akimov M. O ‘zbek ilmiy matnining sintagmatik va pragmatik xususiyatlari.NDA.-Toshkent, 1999. Hasrat keldi, ko‘z yoshimga lim bo‘ldim, Eski ko‘ngil endi to‘lmaydiganday . (“Go‘yo” she’ridan) Til tishlamoq va Mum bo‘lmoq iboralari o‘zaro sinonim hisoblanadi. “Mutlaqo gapirmaslik, suhbatda mutlaqo qatnashmaslik” kabi ma’nolarni bildiruvchi ushbu iboralar doim asar qahramonining ruhiy va jismoniy holatini bildirib kelib, asar mazmuniga obrazlilikni olib kiradi. She’rda ham Til tishlamoq, Mum bo‘lmoq iboralarning ketma-ketlikda kelishi uslubiy bo‘yoqdorlikni oshirish bilan birga kuchli hayajon, qattiq ta’sirlanish, qahramonga xos ruhiy holatni o‘quvchi ko‘z oldida gavdalantirishga xizmat qilmoqda. Qaydadir kimningdir so‘nggi libosin, Yirtmoqni hunar deb bilguvchi kaslar. Yo‘qlik va ochlikning tavqini osib, Dunyoga jar solib kulguvchi kaslar. (“Bug‘doyso‘z” she’ridan) Dunyoga jar solmoq iborasi “Ovoza qilmoq, baqirmoq” kabi ma’nolarni bildiradi. Ushbu ibora gap mazmunidan kelib chiqib salbiy yoki ijobiy ma’nolarda qo‘llaniladi. She’riy matnda esa borlik va yo‘qlikning tafsilotlarini barchaga baqirib, ovoza qilib, yurgan kishilarga nisbatan shoir o‘z nafratini Dunyoga jar solib yuruvchi kaslar iborasini qo‘llash orqali namoyon qilmoqda. Ichganim qasam ekan, Quchganim tizzam ekan. Qizlarxonning ko‘nglini, Koshki, bilmasam ekan. (“Qizlarxon” she’ridan) Qasam ichmoq iborasi “Ahdlashmoq, vada bermoq” kabi ma’nolarni bildirib kelib, she’riy va nasriy asarlarda so‘zlovchi fikrini dalillash maqsadida ushbu iboradan foydalaniladi. Shoir oshiqning ruhiy holatini tasvirlab, uning qiyofasini o‘quvchi ko‘z o‘ngida gavdalantirish maqsadida “Quchganim tizzam ekan” jumlalarini qo‘llamoqda. Bu orqali 1-misradagi fikrni 2-misradagi jumlalar to‘ldirib kelib, mazmun oydinlashmoqda. Misralararo qofiyadoshlik, ohangdoshlik yuzaga chiqmoqda. 3.She’riy matnda emotsionallikni kuchaytirish ya’ni so‘zlovchining shodligi, nafrati, g‘azabi, o‘kinch, qo‘rquvi, kinoya va jirkanish singari ma’no munosabatlarini ii ochib ui berish uii uchun. Uiiiii Emotsionallik bu shaxsning voqelikka o‘ z munosabatini his qilishidan kelib chiqadigan, uning ehtiyoj va qiziqishlari bilan bog‘liq bo‘lgan yoqimli va yoqimsiz kechinmalaridir. Emotsionallik inson psixik holati bilan bog‘liqdir. U insonlarda tug‘ma shakllangan bo‘ladi. 18 Shoir Iqbol Mirzo she‘rlarida qo‘llanilgan iboralar ham kishining emotsional holatlarini aks ettirib kelganligini ko‘ramiz. Uzoqni ko‘zlagan otliqni ko‘rdim, Qismati eshakka bog‘liqni kordim. Muhabbatdan dili dog‘ liqni ko‘rdim, Kulsa ham ko‘zidan nam ko‘rinadi. 18 G ‘oziyev E. Umumiy psixologiya.-Toshkent, 2002. (“Ko‘rinadi” she’ridan) Dili dog‘ iborasi “Qalbi og‘rigan, qattiq xafa bo‘lgan” kishilarga nisbatan qo‘llanadi. She’rda esa shoir yigit muhabbat tufayli qalbi qattiq yaralanib, uning o‘chmas izi qolgan, kulsa ham ko‘zlarida yosh paydo bo‘luvchi kishini ko‘rganini obrazli qilib tasvirlashda Dili dog‘ iborasidan mohirona foydalangan. Oshno topdim, valekin do‘st topmadim, Oqko‘ngilli bir qorako‘z topmadim. Bir chekkaga surib qo‘yib dunyoni, O‘g‘il bo‘lib yoningizda o‘ltiray. (“Onajon” she’ridan) “O‘zbek tili izohli frazeologik lug‘ati”da Oqko‘ngil, Ko‘ngli oq, Ko‘ngli toza kabi iboralar mavjud bo‘lib, ular o‘zaro sinonimlikni hosil qiladi. Ushbu iboralar matnda qo‘llanilganda kishilarga xos bo‘lgan ijobiy xarakter-xususiyatni ochib beradi. She’rda ham shoir o‘g‘il o‘z onasiga murojaat qilib, dunyoda oshna- og‘ayni topganini lekin do‘st topmaganini aytmoqda. Odamzot yaralibdi-ki, uning eng yaqin do‘sti o‘z ota-onasidir. O‘g‘il onasiga murojat qilib sizdek qalbi toza, ko‘zlaridan faqat mehr nuri yog‘iladigan inson topmadim demoqda. Keyingi misrada qo‘llanilgan Dunyoni bir chetga surmoq iborasi esa “Hamma g‘am- tashvishlarni, anduhlarni unutmoq” ma’nosini bildiradi. She’riy misrada esa dunyoning barcha g‘am-tashvishlarini unutib onasining oldida bir zumgina o‘tirishni istayotgan o‘gilning ichki kechinmalari tasvirlanmoqda. Belgisiz xilxona, ko‘hna mozorni- Mozorki, qarovsiz xarobazorni Eshitganing bormi, ko‘rganing bormi Dilim vayron bo‘ldi, seni sog‘inib. (“Seni sog‘inib” she’ridan) Dili vayron bo‘ldi, Dili siyoh bo‘ldi, Ko‘ngli qora bo‘ldi, Ko‘ngli buzildi kabi iboralar bir-biriga o‘zaro sinonimlik hosil qilib, ma’no kuchaytirib berishda, ya’ni kuchli-kuchsizlik darajasi bo‘yicha farq qiladi. Yuqoridagi iboralar ichidan shoir ta’sirchanlik darajasi boshqalariga nisbatan kuchliroq bo‘lgan Dili vayron bo‘ldi iborasini tanlab olib, oshiq o‘z yorini sog‘inib undan ko‘ngli og‘rib xafa bo‘lganini bildirmoqda. Birdan ehtirosga to‘ldingiz, Yondingiz, kuydingiz, so‘ndingiz. Parishon, sochingiz parishon Mendan soviyapti ko‘nglingiz. (“Mendan soviyapti...” she’ridan) Ko‘ngli sovidi iborasi “Avvalgi yaxshi munosabatlar yo‘q bo‘ldi” ma’nosini bildiradi. Shoir o‘z yoriga avvalgi yaxshi munosabatlarimiz yo‘q bo‘lmoqda deyish o‘rniga Ko‘nglingiz soviyapti iborasini qo‘llash orqali yorining undan uzoqlashib borayotganini ifoda etmoqda. Ko‘ngli sovidi iborasiga Ko‘ngli qolmoq iborasi o‘zaro sinonimlik hosil qilib, ular badiiy va she‘riy matnlarda ta’sirchanlikni oshirish maqsadida qo‘llaniladi. 4.Ekspressivlikni ifodalash uchun. “Ekspressiya” so‘zi lotincha bo‘lib, nutqning ta‘sirchanlik xususiyatini ifodalaydi va bu xususiyat leksik, grammatik va boshqa vositalar yordamida yuzaga chiqadi. Ekspressivlik til birligining aloqa so‘zlashuv jarayonida so‘zlovchining nutq mazmuniga yoki nutq qaratilgan shaxsga nisbatan subyektiv(ijobiy yoki salbiy) munosabatining ifoda vositasi bo‘la olishini ta‘minlaydi. 19 Ekspressivlik tilning barcha sath birliklari uchun xosdir. Ekspressivlik bevosita inson tuyg‘ularini ifodalash bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun uni emotsionallik (hissiyot, emotsiyani ifodalovchi so‘zlar va ulardan foydalanish)dan ajratib tasavvur etish qiyin. Hatto bazi tilshunoslarning asarlarida emotsionallik va ekspressivlik kategoriyalari bir xil hodisa deb talqin qilinadi. O‘sha-ku xor kelsa toptagan tikka, O‘shaku zo‘r kelsa darrov bosh bukkan, O‘shaning Mashrab-u Xallojga tikkan Dorini xudoga soldim - da, qo‘ydim. (“Xudoga soldim” she‘ridan) Xalqimiz orasida biror kishidan qattiq ranjisa, dili og‘risa uning jazosini berishni xudoga topshirib qo‘yish odati bor va shunday vaziyatda o‘zbek xalqi xudoga soldim iborasini qo ‘ llaydi. Yuqoridagi parchada xudoga soldim iborasi ta‘sirchanlikni oshirishga xizmat qilib ekspressivlikni yuzaga keltirmoqda. Shudir el haqidan qasrlar qurgan, Asli-ku, non urgan , asli Haq urgan. Uning alohida qatorda turgan, 19 ? Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug ‘ati.-Toshkent, 2002. -B.54. Norini xudoga soldim-da qo‘ydim. (“Xudoga soldim” she’ridan) Yuqoridagi she’riy misralarda Non urmoq va Xudo urmoq iborasi o‘zaro bog‘liqlik hosil qilib, mazmunan bir-birini to‘ldirib, obrazlilik va ekspressivlikni yuzaga chiqarmoqda. Non elda aziz bo‘lgan ulug‘ ne’matdir. Xalqimiz orasida “Kimki nonni uvol qilsa xudoning qarg‘ishiga qoladi” yoki “Ko‘zlari ko‘r bo‘lib qoladi” degan naql bor bo‘lib, uning negizida Non urmoq iborasi yuzaga kelgan. Non urdi degani Xudo urdi degani bilan tengdir. Chunki non Olloh tomonidan odamzotga ato qilingan oliy ne’matdir. Xudoga solmoq iborasi esa yomon qilmish qilib yuradigan, yovuz insonlarga nisbatan ishlatilib “Seni jazoyingni xudo bersin” degan ma’noni bildiradi. 5.Satira va yumor hosil qilish uchun. Yumor va satira vositalari orasida iboralar alohida o‘rin tutadi. Ko‘pgina frazeologik birliklarning semantik tarkibida hazil, mazax, kesatiq, piching kabi ma’no nozikliklari bo‘ladi. Frazeologizmlar badiiy asardagi qahramon nutqini, uning so‘zlash ohangidagi yumoristik yoki satirik ii ishorani ui ta’kidlash uii vositasi uii bo‘lib uii xizmat uii qiladi. 20 oooooommmmm Buni quyida shoir she‘rlaridan berilgan parchalar misolida tahlil etamiz. Xayolingni dugonang, Buzganini bilmaysan. Yonginagdan menga ko‘z, Suzganini bilmaysan. (“Tilla uzuk” she’ridan) 20 Y o’ldoshev B. Hozirgi o’zbek tilida frazeologik birliklarning funksional-uslubiy xususiyatlari. Filol.f.doktr.avtoref. -Toshkent, 1993, -B.25. Ko‘z suzmoq iborasi “E’tiborini jalb etish maqsadida biror kimsaga noz- karashma bilan qaramoq” degan ma’noni bildirib, ko‘proq qizlar va ayollarga urg‘u berishda foydalaniladi. Ko‘proq aytishuv, yalla, lapar, she‘rlarda va qisman nasriy asarlarda uchrovchi Ko‘zini suzmoq iborasi obrazlilikni kuchaytirib berishga xizmat qiladi. Iboralarning xilma-xil qo‘llanilish darajasiga ega bo‘lishi ularning uslubiy bo‘yoqdorligiga ham bog‘liq. Ular badiiy asarlarda, she’riyatda asosan ekspressiv baho vositasi bo‘lib kelganligi uchun ularning umumtil miqyosidagi darajasi u yoki bu shoir yoki yozuvchining ma’lum bir asaridagi qo‘llanilish miqdori bilan doimo mos kelavermaydi. Har bir shoir yoki yozuvchi mazkur birliklardan o‘z asarlarida foydalanish mahorati bilan ham farq qiladi. Shu sababli ham ko‘pgina frazeologik birliklar o‘zining kuchli mohiyati bilan asar jozibadorligini oshirishga xizmat qiladi. I bob bo‘yicha xulosa 1. i Frazemalarni badiiy matn tarkibida o ‘ rganish ularning semantik va stilistik xususiyatlarini mufassal tekshirishga yordam beradi. Matn tarkibida ular ifodalagan qo ‘s himcha ma ’no ottenkalari ham namoyon bo ‘ ladi. 2. i Shoir Iqbol Mirzo she ‘rlarida qo‘llanilgan frazemalarning shakliy xususiyatlarini tadqiq etish orqali ijodkor tomonidan qayta ishlangan frazemalarni tahlil qildik. Ularning matndan tashqari va matn tarkibidagi ma’nolarini taqqoslash orqali yangi nazariy xulosalar chiqardik. 3. i Adabiy tilning sofligi va ta ‘sirchanligini ta‘minlovchi vositalardan biri bo‘lgan frazemalar ma’lum obraz, aniq bir hodisa, predmetni tasvirlab, jonlantirib berishga xizmat qiladi. Obrazlilik iboralarning uslubiy imkoniyatlarini oshiradi, ularni tilning kuchli ifoda vositasiga aylantiradi. 4. Shoir frazemalar zamiridagi obrazlardan unumli foydalangan, ayrim hollarda bunday obrazlar yordamida yangi iboralar yaratgan. She ’ rlarda qo ‘ llanilgan frazemalar turli xil ma‘nolarni ochib berishga xizmat qilgan. II BOB. IBORALARNING SEMANTIK JIHATDAN TASNIFI Iboralar nominativ va qo‘shimcha (kesatish, jirkanish, nafrat, so‘kish, qarg‘ish singari salbiy; erkalash, hazil, rag‘batlantirish kabi ijobiy) ma’no – munosabat aks ettiruvchi nutqiy birliklardir. Iboralar biror narsa – hodisani atash, nomlash vazifasinigina bajarmaydi, balki shu predmet yoki hodisani aniqlashtirib, ularni emotsional va obrazli tarzda baholaydi. Frazeologik iboralar zamirida ma’lum obraz, konkret hodisa, predmet tasavvuri yotadi. Bunday obrazlilik iboralarning uslubiy imkoniyatlarini oshiradi, ularni tilning kuchli ifoda vositalaridan biriga aylantiradi. Frazeologizmlar struktural, semantik, funksional – uslubiy jihatlari bilan murakkab hodisa bo‘lganligi uchun u o‘ziga xos shakllanish qonuniyatlariga ega. 21 Uiii i Frazeologizmlar narsa – hodisalar, voqealar, xarakterlarni obrazli – ekspressiv ifodalash ehtiyoji asosida yuzaga keladi. Frazeologizmlarning paydo bo‘lishi va shakllanishi muayyan tarixiy jarayonlar, ijtimoiy muhit, o‘zbek turmushidagi hayotiy voqelik va undan kelib chiquvchi tasavvurlarni obrazli tarzda aks ettirish bilan aloqador bo‘ladi. Shakllanish davrida frazeologizmlar ham leksika kabi har bir tilning o‘z ichki qonuniyatlariga, fonetik, leksik grammatik talablariga bo‘ysundiriladi. Ular deyarli ko‘chma ma’noda qo‘llanib, badiiy tasvir vositasida emotsionallik, ekspressivlik xususiyatiga ega bo‘ladi. Shu sababli frazeologizmlar insonlarning faqat ongiga emas, balki, his – tuyg‘ulariga ham katta ta’sir ii ko‘rsatadi. 22 Frazeologizmlarning tarkibida nechta so‘z ishtirok etishiga qaramay, ular yagona umumiy ma’no bilan birlashadi va emotsional-ekspressiv ma’noni 21 М аматов А . Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиш масалалари : Филол . ф . доктр ... дисс . – Тошкент , 1999, -B.32. 22 Маматов А . Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиш масалалари : Филол . ф . доктр ... дисс . – Тошкент , 1999, -B.49 . ifodalaydi. Frazeologizmlar badiiy adabiyotda obrazli va ta’sirchan vosita sifatida qo‘llaniladi. 23 2.1. Insonning ruhiy holatini aks ettiruvchi iboralar. Ma’lumki asar qahramoni fikrini, ruhiy kechinmalarini, vaziyatini, holatini haqqoniy ifodalash, ular nutqining o‘ziga xos, individual xususiyatlarini to‘g‘ri aks ettirish realistik san’atning bosh talablaridan biridir. Busiz to‘laqonli asar yaratib bo‘lmaydi. Bu asar xoh nasriy xoh she’riy janrda bo‘lsin. Personajlar nutqining o‘ziga xosligi, ularning tushunchasi, saviyasi, odatlari, kasbi, qaysi tabaqaga oidligi, bilimi, ruhiyati, individual xislatlariga bog‘liq bo‘ladi. 24 Ruhiy holat ifodalovchi iboralar insonlarning ichki kechinmalari, o‘y hayollariyu, g‘am-anduhlarini o‘zida namoyon qiladi. Kishilarning shodligi, quvonchi, xafagarchiligiyu, iztiroblari ruhiy holatni bildiruvchi iboralarda o‘z aksini topadi. Shoir Iqbol Mirzo she’rlarida personajlar ruhiyatga, ularning holati va vaziyatini to‘g‘ri ifodalashga, qahramonlarning o‘ziga xos tabiatini bo‘rttirib ko‘rsatishga alohida ahamiyat beradi. Bunda albatta adabiy tilimizning so‘z ma’nosining turli qirralarga va iboralarga boyligi qo‘l keladi. Quyida esa biz shoir she’rlarida qo‘llangan ruhiy holatni ifodalovchi iboralar va ular aks ettirgan ma’nolar bilan tanishib chiqamiz. Jonimga tig‘ urib qiynaydi sog‘inch, Keyin tig‘ sug‘urib qiynaydi sog‘inch. Xayrlashmay turib qiynaydi sog‘inch, Yuragim qon bo‘ldi seni sog‘inib. (“Seni sog‘inib” she’ridan) 23 А бдуазизов А. Тилшунослик назариясига кириш. – Тошкент, 2010, - B .88 . 24 Доние|ров Х., Мирзаев С. Сўз санъати.- Тошкент,1968 Xalqimizda Yuragi qon bo‘lmoq iborasi “G‘am-alamli, g‘amda ziq bo‘ldi, ruhan azoblandi” kabi ma’nolarni ifodalashda qo‘llaniladi. Ushbu misralardagi Yuragi qon bo‘lmoq iborasi orqali shoir yor hajrida qiynalib yuragi qon bo‘lgani, xayrlashmay turib hozirdan oshiq qalbini tig‘ har kuni yaralayotgani chiroyli o‘xshatish bilan ifodalangan. Ibora she’r mazmuniga mazmun bag‘ishlab tasviriylikni oshirishga xizmat qilgan. Katta qishloq ekan Parij, London, Rim, Dalamni sog‘inib ezildi ko‘nglim. Dunyo go‘zali-sen, qadoqqo‘l singlim, Go‘zaldir o‘ngigan ko‘ylaging o‘zbek. (“O‘zbek” she’ridan) Xalqimiz orasida qattiq azoblanib, ruhiy jihatdan tushkinlikka tushib qolgan insonga nisbatan Ko‘ngli ezildi iborasi ishlatiladi. Kengli ezildi iborasi “Ko‘ngli ezildi, ruhan azoblandi” kabi ma’nolarni anglatadi. Insonga xos bo‘lgan ruhiy holatni ochib berishda, obrazlilik va ta’sirchanlikni oshirish hamda uslubiy bo‘yoqdorlikni ta’minlashda badiiy adabiyotda, she’riyatda ushbu iboradan keng foydalaniladi. Shoir esa o‘z yurtini, uning dalalarini sog‘inib ko‘ngli o‘ksib, ruhan ezilganini, ta’sirli tarzda “Dalamni sog‘inib ko‘nglim ezildi” jumlalari orqali aks ettirgan. Bir xushbo‘y sabolar taraldi birdan- Yurakni siypalab erkalaguvchi. Odamlar odamdan zerikkan yerdan Insonlar tarafga yetaklaguvchi. (“Farishta” she’ridan) Inson biron narsadan qattiq ta’sirlanganda, xursand bo‘lganda yoki asabiylashganda unga nisbatan Yuragi o‘ynadi iborasi ishlatiladi. Ushbu ibora inson xatti-harakatiga ijobiy yoki salbiy ma’no ottenkasini yuklashga xizmat qilib, ekspressivlikni kuchaytiradi. Shoir Iqbol Mirzo ushbu iborani Yurakni siypalab erkalamoq tarzida qaytadan ishlagan, individuallashtirgan. Sabolarning xushbo‘y hidi shoir yuragini siypalab uni erkalagan, unga ruhiy dalda bergan. Shoir she’rda odam bilan inson so‘zini bir-biriga qarama-qarshi qo‘llagan. Inson so‘zi odam so‘zidan ustunligini aks ettirgan. Hamma ham odam lekin ularda chin insoniylik tuyg‘ulari bo‘lsagina u haqiqiy inson bo‘la oladi. Agarda ularda shu xislat bo‘lmasa ular odam xolos. Shu odamligi ularni hayvondan farqlab turadi degan ma’no nozikliklari yuzaga chiqqan. Ba’zan ko‘ngil uchun ko‘ngil so‘ralar, Kim termular, kimdir sekin mo‘ralar, Ay do‘stlarim, ulfatlaru jo‘ralar, Ay, aylanay, nomardingu mardingdan. (“Aylanay” she’ridan) Xalqimiz orasida boshiga musibat, xafachilik tushgan insonga hamdardlik bildirilib ulardan hol ahvol so‘raladi. Bu qadimdan davom etib kelayotgan urf- odatlarimizdan biridir. Shu vaziyatni obrazli tarzda umumlashtirib ko‘ngil so‘ramoq tarzida obrazli aks ettiriladi. Shoir ko‘ngil uchun ko‘ngil so‘ralar jumlasida ko‘ngil so‘zini ikki marta qo‘llab ekspressivlikni yanada oshirgan. She’r mazmunidan ko‘rinib turibdiki, insonlardan og‘ir vaziyatlarda ko‘ngli o‘ksimasligi, ularga doim dalda bo‘lishini bildirgan holda ulardan ko‘ngil so‘raladi. Bunday paytda ba’zilar ko‘ngil so‘ramasdan mo‘ralashadi, jimgina termulib turishadi. She’riy parcha orqali do‘st-u yorning mard-u nomardini ham shunday og‘ir kunda dalda bo‘lishi, ko‘ngil so‘rashlari orqali ajratib olish mumkinligi ta’sirli tarzda ochib berilgan. O‘n beshimda qoldim sevib, Uyda yurak siqar edi. U ham ko‘lob suvlar sepib, Yana suvga chiqar edi. (“Pushaymon” she’ridan) “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”da Yuragini siqmoq, yuragi siqildi iborasi bor bo‘lib diltang bo‘ldi, ziq bo‘ldi degan ma’nolarni bildiradi. 25 Ushbu iboralarga sinonim tarzda badiiy adabiyotda ta’sirchanlikni oshirish, ma’no ottenkasini kuchaytirish, kishi holatini obrazli tarzda tasvirlash maqsadida Yuragi qon bo‘ldi, bag‘ri qon, yurak-bag‘rini qon qilmoq, yuragi ezildi kabi iboralardan keng qo‘llaniladi. She’rda esa shoir 15 yoshda sevib qolganini, uyida yuragi siqilib ziq bo‘lganidan yorini ko‘rish uchun uning uyiga borishini, yor suv sepish uchun ko‘chaga chiqqanida uni ko‘rib yuragi joyiga tushishini go‘zal xotiralar bilan eslamoqda. Ko‘kragimni berib yerga, O‘ylab o‘yga yetolmayman. Kelib-kelib kimga erga, Tekkanini aytolmayman. (“Pushaymon” she’ridan) O‘ylab o‘yiga yetolmadi iborasi “Uzoq o‘ylab aniq bir fikrga kelolmaslik” ma’nosini anglatadi. She’riy jumlada esa oshiq xotiralarini eslamoqda, yoshlik paytlarini ko‘z o‘ngida gavdalantirmoqda. 1-misradagi Ko‘kragini berib yerga jumlasi 2-misraning mazmunini kengroq ochib berish, obrazlilikni oshirishga xizmat qilgan. Oshiq shuncha o‘ylab ham yorining kimga turmushga chiqqanini aytolmasligini tan olmoqda, afsuslanmoqda. Goho sizning borligingiz unutdim, Yo‘llarimda zorligingiz unutdim, Umidlari kesilgan bu dunyoda Yolg‘iz umidvorligingiz unutdim. 25 R ahmatullayev Sh. O ‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati.-Toshkent: O‘qituvchi, 1978, -B.272. G‘animatim, omonatim-onajon. (“Onajon” she’ridan) Ko‘nglidagi oxirgi ilinji umidini uzgan insonga nisbatan Umidini uzdi yoki Umidi uzildi iborasi ishlatiladi. Shoir esa ushbu iboraning 2-qismini o‘zgartirgan, uni qayta ishlab umidini kesdi tarzida qo‘llagan. Bunda shoir badiiy mahorati yaqqol ko‘ringan. Umidi uzildi iborasiga nisbatan umidi kesildi jumlasida ma’no nozikligi yuqori bo‘lib, ta’sirchanlik va hissiy bo‘yoqdorlik ustun turadi. Shoir ko‘nglidagi oxirgi umidini ham uzgan bu shafqatsiz dunyoda yolg‘izgina umidi, tayanchi bo‘lgan onaizorini unutib qo‘yganini ming afsus nadomatlar bilan eslamoqda. Bu dunyoda ozib-yozib bir bor kelib, Nahot o‘tsam hijronlarda bag‘rim tilib ? Sen yurasan dardim bilmay, qadring bilib, Seni qanday sevishimni bilsang edi! (“Bilsang edi” she’ridan) Badiiy adabiyotda yurak va bag‘ir so‘zlari bir-biriga sinonim sifatida ishlatiladii. Ular o‘rtasidagi o‘xshash va farqli jihatlar badiiy asar yoki she’r mazmunida yaqqol ko‘rinadi. Yuqoridagi she’rdan olingan parchada ham Bag‘rini tirnamoq jumlasi Yuragini tirnamoq iborasi o‘rnida qo‘llangan. Yuragini tirnamoq iborasi “Yashirin holda ruhan azob bermoq” degan ma’noni anglatib, ushbu iboradan insonga xos ruhiy holatlarni ochib berishda keng foydalaniladi. Shoir dunyoda bir bora yashab o‘tsamda umrimni seni sog‘inib hijroningda ruhan azoblanib, ezilib o‘tkazamanmi, sen qadrimni, dardimni bilmay yuraverasan, meni sevishimni bilsang edi deya o‘z yoriga murojjat qilmoqda. Ritorik so‘roq gap tarkibida iborani qo‘llash orqali she’r mazmuni yanada kuchaymoqda. Dilim xufton , kunduzimni tunday qilib, Uchrashuvga kelmadi u shunday qilib. Xo‘rliklarim kelib ketar turib-turib, Endi uni unutayin qanday qilib? (“Dilim xufton” she’ridan) Ushbu she’riy parchada qo‘llanilgan Dili xufton jumlasi shoir tomidan yaratilgan yangi iboradir. Ibora o‘z ifodalagan ma’nosiga ko‘ra “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”da kelgan Dili g‘ashlandi iborasi bilan sinonimlik hosil qiladi. Dili g‘ashlandi iborasi “Ko‘ngli notinch, ko‘ngli g‘ash” degan ma’noni anglatadi. Oshiq yorining uchrashuvga kelmaganligidan ko‘ngli g‘ashlanib, uni deb kunduz kuni kech bo‘lganini bayon qilmoqda. Xo‘rligi kelmoq iborasi esa “O‘ksinib yig‘lab yuborish holatiga bormoq” degan ma’noni bildiradi. Unga sinonim sifatida Yig‘lamoqdan beri bo‘lmoq, o‘pkasi to‘lmoq iboralari og‘zaki nutqimizda qolaversa, badiiy adabiyotda keng qo‘llaniladi. Oshiq o‘z yorini uchrashuvga kelmaganligi, uni deb kunini kech qilganini eslab yig‘lamoq darajasiga kelib qolganligini, uni unutish yo‘lini izlab topolmay she’rxonga qarata uni qanday unutish mumkin deya savol bilan murojat qilmoqda. Bu esa she’rning badiiy saviyasini oshirib, she’rni o‘qiyotgan kitobxon ko‘nglini jumbushga keltirishga sabab bo‘ladi. Dilim xufton kunduzimni tunday qilib, Va ‘ dasida turmadi u shunday qilib, Balki bir kun so‘zlarini unutarman, Ko‘zlarini unutayin qanday qilib? (“Dilim xufton” she’ridan) Vadasida turmoq iborasi “Aytgan gapining ustidan chiqmoq, vadasiga sodiq qolmoq” degan ma’nolarni bildiradi. Ushbu ibora yor o‘z oshig‘iga aytgan gapini ustidan chiqmay, uchrashuvga kelmay yorining ko‘nglini notinch qilganini yoritib berishga xizmat qilmoqda. Yorning so‘zlarini unutishim mumkin, ammo uning ko‘zlarini qanday qilib unutaman deya oshiqning savoli bilan she’r yakunlanmoqda. Bu ham shoir ijodiga xos bo‘lgan usullardan biri bo‘lib, savollarga javob topishni kitobxonning o‘ziga qoldiradi. Qattiqlashib borar kun sayin qahr, Tikonda ham zahr, gulda ham zahr. Tirnoqqa arzimas borlig‘ing, axir, Ko‘ksimni tirnoqlab yulgim keladi. (“Keladi” she’ridan) Tirnoqqa arzimaydi iborasi “Qadri yo‘q, ahamiyatsiz” degan ma’nolarni bildirib, og‘zaki nutqda asosan kishilarga, ba’zan narsa- ptredmetlarga nisbatan qo‘llaniladi. Badiiy adabiyotda asar qahramonlariga xos bo‘lgan belgini ta’sirli qilib ko‘rsatish, bo‘yoqdorlikni kuchaytirish maqsadida Tirnoqqa arzimaydi iborasi qo‘llaniladi. She’rda qo‘llanilgan Ko‘ksini tirnoqlab yulmoq jumlasi shoir tomonidan yangi ishlangan, individual iboradir. “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”da Yuragini tirnadi, Yurak bag‘rini tirnadi iboralari bor bo‘lib, ular “Yashirin holda ruhan bezovta qildi, azobladi” degan nozik ma’nolarni ochib berishga xizmat qiladi. Unga sinonim sifatida Dilini tirnamoq, Yurakni timdalammoq, Ichini mushuk tatalayapti iboralari keng qo‘llaniladi. Shoir she’r ma’nosini kuchaytirish, ta’sirchanlikni yanada oshirish maqsadida Ko‘ksini tirnadi iborasiga “ Yulmoq ” so‘zini qo‘shib qo‘llagan. Ko‘ksini tirnadi iborasiga nisbatan ko‘ksini tirnoqlab yuldi iborasida ekspresivlik kuchli bo‘lib, unda eng nozik ma’no qirralari bo‘rtib, ko‘rinib turadi. She’rda lirik qahramon ya’ni oshiq o‘ziga o‘zi murojaat qilmoqda. Qahrning kun sayin qattiqlashib borishi oqibatida tikonda bor zahar gulga ham o‘tganligi, o‘zining butun vujudi, borlig‘i tirnoqqa ham arzimas darajada ekanligi ya’ni qadri yo‘qligi oqibatida lirik qahramon ko‘ksini tirnab yulgisi kelmoqda. G‘oyat qattiq darajada ruhiy iztirob chekmoqda. Ushbu ma’noni ta’sirli qilib ko‘rsatishda iboralar yetakchi ma’no tashimoqda. Yuragim oqadi Farg‘ona tomon, Ey, achchig‘i shirin, gumoni a’yon, Sevgingga ishonib yashayman hamon, O‘zimning holimga kulgim keladi. (“Keladi” she’ridan) She’rda qo‘llanilgan Yuragi oqmoq jumlasi shoir tomonidan yangi ishlangan iboradir. Yuragi toshib ketdi, yuragini toshirib yubormoq iboralari tilimizda ko‘p qo‘llanilganligi bois shoir uni biroz o‘zgartirgan holda Yuragi oqmoq tarzida qo‘llaydi. Bunda shakl bilan birga mazmun ham o‘zgarishga uchraydi. Yuqoridagi iboralar Yuragi toshib ketdi, yuragini toshirib yubormoq iboralari “Kechinmalari ichiga sig‘may, kimgadir aytish ehtiyoji tug‘ildi” degan ma’nolarni bildirsa, Yuragi oqmoq iborasi “Biron narsaga talpinmoq, sog‘inmoq” degan ma’nolarni bildiradi. “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”da “Mazax qilmoq, mensimaslik, tahqirlamoq” degan ma’nolarni o‘zida jamlagan Ustidan kulmoq iborasi bor bo‘lib shoir uni yangitdan ishlagan, individuallashtirgan va O‘z holiga kulmoq tarzida qo‘llagan. Bu bilan esa obrazlilik kuchaygan. She’r mazmunida shu narsa a’yon bo‘lmoqdaki, lirik qahramon yorining achchig‘i shirin bo‘lsa ham doimo uni sog‘inmoqda, yori yashaydigan Farg‘onani eslab yuragi to‘lib toshmoqda, sevgilisining sevgisiga ishonib yashashini ta’kidlab, o‘zining bunday ahvolga tushib qolgani, o‘zining hozirgi qiyofasi-yu holatiga o‘zi kulmoqda. 2-misrada qo‘llanilgan achchig‘i shirin birikmasi uslibiy bo‘yoqdorlikni oshirish bilan birga stilistik figura bo‘lgan antitezani yuzaga chiqarmoqda. Jahl so‘zining o‘rniga achchiq so‘zi almashinib qo‘llanishi oqibatida ekspressivlik kuchaygan hamda shakl jihatdan ziddiyat yuzaga kelgan. Antiteza - tabiat va jamiyatdagi narsa hodisalarning mohiyati, insonlarning xarakteri, ularni bir-biriga qiyoslash, taqqoslash, chog‘ishtirish asosida oydinlashadi.Shuning uchun ham bu qiyoslash tafakkur jarayonida doimo hamqadamdir. 26 26 Musayev A. O’zbek tili stilistikasidan ma’ruza matni.-Jizzax, 2014-2015. Ketsam, senga eltar ja’miki yo‘llar, Yolg‘iz seni quchsam, yuragim to‘lar. Qanday soz, tepamda na’farmon gullar, Sochingga ko‘milib o‘lgim keladi. (“Keladi” she’ridan) Yuqoridagi she’riy parchada Yuragi to‘lmoq iborasi Yuragi toshib ketdi iborasiga mazmunan sinonim bo‘lib kelgan. Yuragi toshib ketdi iborasi “Kechinmalari ichiga sig‘may, kimgadir aytish ehtiyoji tug‘ildi” degan ma’noni bildiradi. Shoir ushbu iborani mazmunini saqlab qolgan holda uning shaklini o‘zgartirgan, qayta ishlagan. She’r mazmunidan shuni bilish mumkin-ki, dunyodagi barcha yo‘llar lirik qahramonni yori tomon eltadi, uni quchganida his- tuyg‘ulari jo‘shib ketib o‘ziga sig‘may qoladi, tepasida turgan och pushti rangli gullarni ko‘rib, yorning sochi hidiga mast bo‘lib jon bergisi keladi, bir umr uning yonida qolishni hohlaydi. Oyday yuragimda dog‘im bor edi, Kulfat o‘zimniki, taskin-daldam yo‘q. Uzoqda ishongan bog‘im bor edi, Suyangan tog‘im yo‘q-endi dadam yo‘q. (“Dadam” she’ridan) She’rda Yuragida dog‘i bor iborasi shoir tomonidan qayta ishlanib, qismlari o‘zgartirilgan holda yuragimda dog‘im bor tarzida qo‘llanilgan. Yuragi yara iborasi “Ko‘nglida armoni bor” degan ma’noni bildiradi. She’rda lirik qahramon yuragini oyga o‘xshatmoqda. Bizga astronomiyadan ma’lumki oy sayyorasidagi balan-past tog‘lar bizning ko‘zimizga oyning yuzidagi dog‘ga o‘xshab ko‘rinadi. Shoir ham shunga o‘xshatish tarzida yuragini oyga, ko‘nglining bir chetida qolib ketgan armonini oy yuzidagi dog‘ga qiyoslamoqda. Bu esa ekspressivlikni kuchaytirib, she’r saviyasini yuksaltirishga xizmat qilgan. Keyingi misralarda esa xalqimiz orasida ota-onaga nisbatan g‘ururlanish, faxr-iftixor tuyg‘ularini namoyon etuvchi Ishongan bog‘im, suyangan tog‘im iborasi qo‘llanilgan. Ibora “Suyanchig‘i, g‘amxo‘ri, orqa qiladigani, e’tiqod-ishonch bilan qaraydigani bor” degan ma’noni ifodalaydi. Ushbu ibora aytilishi bilanoq biz ota-ona haqida fikr ketayotgaini darhol anglab olamiz. Chunki ushbu ibora bizga bolaligimizdan beri eshitilaverib yod bo‘lib ketgan. Shoir ham shunga ishora qilib o‘zining, ot-onasini eslamoqda, armonlari yodiga tushmoqda. Uyga kirsam o‘ksib beradi ko‘nglim, Ko‘chada yuzimda dard-u alam yo‘q. Dada deb chaqirsam kuladi, o‘g‘lim, O‘g‘lim, panohim yo‘q - endi dadam yo‘q. (“Dadam” she’ridan) Ko‘ngli o‘ksimoq iborasi ma’yuslanmoq, o‘ksimoq degan ma’nolarni bildiradi. Ko‘p o‘rinlarda unga sinonim sifatida Ko‘ngli cho‘kdi shakli ham qo‘llaniladi. Shoir o‘zining ruhiy holatini, dadasini eslab yuragi ezilayotganini obrazli tarzda ifodalash maqsadida iboralardan keng tarzda, turli xil ma’no nozikliklarini ochib berishda foydalangan. Ko‘chada yursa yuzida dard-u alamlari yo‘q bo‘lib ko‘rinadi, uyiga qadam bosishi bilanoq lirik qahramon (shoirning o‘zi)ni dard-u alamlari o‘rab oladi. Dadasi doim uyida bo‘lishiga o‘rganib qolganini, endi esa har safar uyiga kirishi bilan ko‘ngli o‘ksishi, sababi esa dadasi endi bu dunyoda yo‘qligini, dada deb chaqirib o‘rganib qolgani uchun har safar dadasi yo‘q bo‘lsa ham dada deb chaqirganida bu o‘g‘liga erish tuyilib ustidan kulishini, shoir esa shu payt o‘g‘liga qarata endi mening panohim o‘z otam yo‘q deya hitob qilmoqda. Barcha dar-u alamlari yuzaga chiqmoqda. Iligini so‘rib ilkimning, Sarg‘aytirgan guldek singlimni, Erta ulg‘aytirgan o‘g‘limni, Jigarimni tilgan yo‘qchilik. (“Meros” she’ridan) Tilimizda yurak, jigar, ko‘ngil so‘zlari bir-biriga ma’nodosh (sinonim) sifatida qo‘llaniladi. Bular bir-biridan ifodalayotgan ma’no nozikliklari, kuchli- kuchsizlik darjasiga ko‘ra farqlanadi. Shu bilan birga bu hodisa iboralarga ham ko‘chgan bo‘lib, ular ham ma’no nozikliklari bilan bir-birdan farq qiladi. 27 “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati” da Ko‘nglini tilmoq, yurak- bag‘ri tilindi, bag‘ri tilindi iboralari bir biriga sinonim sifatida berilgan. Shoir ham shunga ishora qilib Jigari tilindi tarzida o‘zi yangi ibora yaratadi. Kishi tana a’zolari nomi bilan boshlanuvchi iboralar ekspressivlikni oshirishga xizmat qiladi. Shoir ham yo‘qchilik jigarimni tildi deya o‘zining ruhan azoblanayotganini, ojizligini bayon qilmoqda. Minnatli osh, bu-sochma o‘qdek, Ich-ichingni kuydirar cho‘g‘dek. Qorin ochu nazarim to‘qdek, Meni aziz bilgan yo‘qchilik. (“Meros” she’ridan) Ich-ichini kuydirmoq iborasi shoir tomonidan qayta ishlanib, o‘zgartirilgan iboradir. “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”da Ichini yemoq, Etini yemoq, Ichini kemirmoq iboralari bor bo‘lib, ruhan azoblanmoq, ezilmoq degan ma’nolarni bildiradi. Ich-ichini kuydirmoq iborasi ham yuqoridagi iboralar kabi ma’noni ifodalaydi. She’r mazmunida “Minnatli osh sochma o‘q misoli ichingni kuydirib ruhan azoblaydi, qornim och lekin nazarim to‘q bo‘lsa ham yo‘qchilik meni aziz biladi” - deydi lirik qahamon. Eng go‘zal mamlakat - Qo‘shtegirmonda Qon yig‘lab gulbargin to‘kadi gullar. 27 Qo ‘ng‘urov R va boshqalar. Nutq madaniyati va uslubiyati asoslari.-Toshkent:Fan, 1983. Ma’yus ketib borar mag‘rib tomonga Mendan arazlagan farishta kunlar… (“She’rim” she’ridan) Shoir tomonidan yangi yaratilgan individual iboralardan yana biri Qon yig‘ladi iborasi bo‘lib, u Yuragi qon bo‘ldi, yurak-bag‘ri qon, Bag‘ri qon, yuragi qon, Yuragi xun bo‘ldi kabi ko‘pgina iboralar bilan sinonimlik hosil qiladi. Qon yig‘lamoq iborasi yig‘lamoq so‘zini yuqori darajada kuchaytirib ma’no ottenkasini oshirishga xizmat qiladi.Yig‘lamoq so‘ziga qon so ‘ zini qo‘shish orqali emotsionallik kuchaygan. Dedim: “Qorasoch dilbar, Dilimni tig‘ tilgusi. Zulfga tegursam agar Yuzim qaro bo‘lgusi!” (“Dedi” she’ridan) Tilimizda Yurakni tilmoq, Yurakni tirnamoq, Yurakni timdalamoq iboralari mavjud bo‘lib, ular insonga “Yashirin holda ruhan azob bermoq” degan ma’noni bildiradi. Shoir esa ularning ma’nosini saqlab qolgan holda o‘zi mustaqil tarzda yangi ibora bo‘lmish Dilni tig‘ tilgusi ni yaratadi. Iborani oddiygina qilib dilni tilmoq tarzida qo‘llamasdan uni obrazli tarzda chiqishini ta’minlash uchun dilni tiluvchi vosita sifatida tig‘ so‘zini qo‘llaydi. Tilimizda Yuzi shuvut bo‘ldi iborasi uyatli bo‘ldi degan ma’noni bildiradi. Unga antonim sifatida Yuzi yorug‘ bo‘ldi iborasi qo‘llaniladi. Shoir yangitdan yaratgan iboralardan biri Yuzi qora bo‘ldi iborasidir. U yuzi shuvut bo‘ldi iborasi bilan bir xil ma’noda keladi. Shoir qorasoch dilbarining zulfi oshiqning yuziga tekkanida uning yuzi soch rangidek qora bo‘lib qolishini chiroyli o‘xshatish bilan tasvirlamoqda. Ketdi yoshlik, ketding sen, Dil yig‘lar, dil kuyinar. Dilda keksaygan quyosh, O‘z nuriga suyanar. (“Birinchi sevgi” she’ridan) She’rda qo‘llanilgan Dili yig‘lamoq, dili kuyinmoq iboralari shoir tomonidan yangi yaratilgan, individual ibora bo‘lib, “Qattiq xafa bo‘lmoq, ranjimoq” degan ma’nolarni bildiradi. She’rda esa shoir bolaligini, yoshligini eslab, umrining tezda o‘tib ketganligidan kuyinmoqda, qattiq afsus chekmoqda, dilidagi keksayib qolgan quyosh endi bolaligidagidek navqiron emasligidan o‘zining tikka tushgan nurlariga suyanib nur sochayotganligini obrazli tarzda, quyoshni jonlantirish orqali yangicha ma’no ottenkasini bermoqda. Eldan ketib, el bo‘lganni kim biladi, Don axtargan go‘shtxo‘rlarga yem boladi, Dil qonasa, ona tuproq em bo‘ladi, Aytgil,do‘stim, nima qildik Vatan uchun? (“Aytgil, do‘stim” she’ridan) Xalqimizda Til yarasi bitadi, dil yarasi bitmaydi degan maqol bor. Inson qalbi yaralansa uning yarasi bir umr unga azob berib qiynaydi. Yuqridagi she’riy parchada qo‘llanilgan dili qon iborasi “Bag‘ri qon, g‘am-alamli, g‘am-alamda” degan ma’nolarni ifodalaydi. Dili qonamoq iborasi orqali ma’no ottenkasi yanada kuchaygan. Shoir ushbu iboradan unumli foydalanish orqali inkor qilib bo‘lmaydigan hikmatli fikr ifodalab, o‘z fikrini Ona tuproq em bo‘ladi jumlalari bilan dalillab ko‘rsatgan. Yurakkinam lim to‘ldi, Ko‘zyoshlarim sim bo‘ldi. Sen oylarga aylanding, Gulijon, men kim bo‘ldim? (“Birinchi sevgi” she’ridan) Tilimizda Yuragi toshib ketdi, Yuragini toshirib yubormoq iboralari bor bo‘lib, kechinmalari ichiga sig‘may, kimgadir aytish ehtiyoji tug‘ilgan insonlarga nisbatan qo‘llaniladi. Shoir esa shu ma’noni saqlagan holda iboralar shaklni o‘zgartirib yangi Yuragi lim to‘ldi iborasini yaratadi. Bu yangi ishlangan ibora bo‘lib yuqoridagi iboralar ifodalagan ma’noni ifodalaydi. Biroq yuqoridagi iboralarda ma’no uslubiy jihatdan kuchliroqdir. Shoir yorining oyga aylanib qo‘l yetmas joyga ketganidan afsuslanib yuragi to‘lib, azoblanmoqda, ko‘z yoshlari daryo bo‘lgani, ichidagi dardlari uni azoblayotganini she’rga solgan. Yorining ismini keltirish orqali o‘z holini unga bayon qilish bilan o‘z fikrini yakunlagan. Oltin qasr, tosh qasr, O‘tdi yil, o‘tdi asr. Yuragimni qon qilding, Ezilib ketdi bag‘ir. (“Oshiq bola” she’ridan) Tilimizda Yuragi qon, Yuragi qon bo‘ldi, Yuragi qonga to‘ldi iboralari bor bo‘lib, ular bir-biridan ma’no nozikliklari bilan farq qiladi. Yuragi qon bo‘ldi iborasi “Ziq bo‘ldi, ruhan azoblandi” degan ma’noni, yuragi qon iborasi “G‘am- alamli, g‘am-alamda” degan ma’noni ifodalaydi. Yuragini qon qilmoq iborasi ham “Ruhan azoblanib g‘am-alamda qolmoq” degan ma’noni ifodalaydi. Bag‘ri ezildi iborasi esa ham “Ruhan azoblandi” degan ma’noni bildirib Yuragini ezmoq, Yuragi ezildi, Yurakni ezmoq, Yurak-bag‘ri ezildi, Yurak-bag‘ridan ezilmoq, Ko‘nglini ezmoq bag‘rini ezmoq, Yuragini siqmoq, Yuragi siqildi kabi iboralar bilan sinonimlik hosil qiladi va bir-biri bilan almashinib qo‘llana oladi. Lirik qahramon yorini eslab qasrni oltin va toshdan qurilganga qiyoslamoqda, yorini sog‘inganini yuragi azoblanib, ruhan siqilganini bayon qilib, o‘z holini tasvirlamoqda. Bu bilan badiiy tasvir vostalaridan o‘z o‘rnida mohirona qo‘llay olgan . Tosh qasrning toshlarin Eritmadi yoshlarim. Ko‘ngling yumshagan bo‘lsa, Ro‘molchangni tashlagin… (“Oshiq bola” she’ridan) Xalqimizda ko‘ngilchan, rahmdil insonlarga nibatan Ko‘ngli yumshoq degan ibora keng qo‘llaniladi. Unga shakl va mazmun jihatdan o‘xshash ko‘ngli yumshadi iborasi bor bo‘lib, u rahmdilligi uyg‘ondi degan ma’noni ifodalaydi. She’riy parchada oshiq bola ko‘zyoshlari sel bo‘lib oqsa ham tosh qasrning toshlarini erita olmaganlligini, agarda yorining ko‘ngli yumshab rahmdilligi kelgan bo‘lsa ro‘molchangni menga tashlagin deya murojaat qilmoqda. Bunda obrazlilik kuchli ifodalangan bo‘lib, badiiy-uslubiy bo‘yoqdorlikka boydir. Shimoldan shaqaloq shamollar kelur, Xalqumga xanjardek hilollar kelur, Siynadan sitrilgan savollar kelur, Rahmingiz kelmasmi? (“Rahmingiz kelmasmi?” she’ridan) Shoir she’rda o‘z holatining bag‘oyat nochorligi haqida gapirib mahbubadan shafqat tilaydi. Lirik qahramonning bo‘m-bo‘sh bog‘lariga “Ko‘klamlar keladi”, “Azoblar, anduhlar, alamlar keladi”, uning “Tunlari tangaday to‘kiladi”, ammo yorning rahmi kelmaydi. Shoir ko‘ngini tashbehlar bilan bezab, tabiatni jonlantira turib, so‘z o‘yini qiladi. Sher davomida ibora bo‘lib kelgan Rahmi kelmoq erkin birikmaga aylanadi, rahm jonlantiriladi: oshiq oldiga yorning rahmi kelmasa, o‘zi kelsin. Odatda so‘z o‘yini shakldosh so‘z, ibora, erkin birikma yordamida yuzaga keladi va u bu yerda ibora orqali shoir so‘z o‘yini qilmoqda. Bu esa shoir mahoratining mevasidir. 2.2. Xarakter-xususiyat va belgi bildiruvchi iboralar Badiiy adabiyotdagi inson obrazi ham xuddi hayotdagi kabi o‘z xulq- atvoriga, ya’ni o‘z xarakteriga ega holda yaratiladi. Bu badiiy asarda aks ettirilgan muhitning va turmushning haqqoniy aks ettirilishiga omil bo‘ladi. Bu haqida adabiyotshunos M. Qo‘shjonov shunday yozadi: “Yozuvchi hayotiy voqealarni tasvirlar, xarakterlar yaratar ekan, u o‘z fantaziyasining mutlaq bandasi bo‘lib qola olmaydi. Yozuvchi istagida ustun tura oladigan, uning qalami yo‘nalishini belgilab beradigan ma’lum kuchlar borki, san’atkor ular bilan hisoblashmay iloji yo‘q. Shulardan biri hayot mantig‘idir. Hayot mantig‘i badiiy asarda ikki aspektda kuchga egadir. Birinchisi voqealarda, ikkinchisi xarakterlarda…Lekin har ikki holda ham, agar asar badiiy asar bo‘lsa, yetakchi kuch xarakterlar IU mantig‘idir. 28 Bundan ko‘rinadiki, yozuvchi yoki shoir obraz yaratishda til vositalaridan xarakterlarga mosini tanlab qo‘llay olishi kerak. Iqbol Mirzo she’rlarida bu qoidaga amal qilingani holda, shoir o‘zining badiiy maqsadini, asar badiiy qimmati va g‘oyasini yuzaga chiqarishda qahramonlar o‘rnining ahamiyatini oshirgan. Quyida ushbu iboralardan ba’zilarini keltirib o‘tdik. Biri eski o‘g‘ri, biri yangi boy, Ko‘zini yog‘ bo s gan , lab-lunji moy. Dili bilan tili kelar poyma-poy, Og‘ayni-oshnalar yodimga tushsa. (“Yodimga tushsa” she’ridan) Ko‘zini yog‘ bosmoq iborasi “Takabburlandi, tanib-tanimaganga oldi” degan ma’nolarni bildirib, badiiy adabiyotda asosan kishilarga xos bo‘lgan xarakter-xususiyatni ochib berish, ularni ta’riflash maqsadida qo‘llaniladi. Ko‘zini 28 ? Қўшжонов М . Сюжетда воқеа ва характерлар мантиғи масаласи // ўзбек тили ва адаби ë ти масалалари .- i Тошкент, 1964, - Б .5. yog‘ bosmoq iborasi orqali shoir yor-do‘stlarini eslamoqda, ularning xarakterini tasvirlab, ularning ichki dunyosini ochib bergan. Bu esa she’rni mazmundor hamda ta’sirli chiqishiga zamin yaratgan, she’r mazmuning shaklan qisqa, ammo tugal va mazmundor chiqishiga olib kelgan. Eng boy odam men bo‘lardim, Pushaymondan foyda bo‘lsa. Ko‘ngli tosh dan tosh dilbarni Sog‘inaman qayda bo‘lsa. (“Pushaymon” she’ridan) Tilimizda mehrsiz, iltifoti yo‘q insonlarga nisbatan bag‘ritosh, yuragi tosh iborasi ishlatiladi. She’riyatda, badiiy asarlarda yorning mehrsizligi, oshig‘ini doim hajrida qiynab, zor-u intizor qilishini Ko‘ngli tosh jumlasi orqali ta’sirli tarzda aks ettirishadi. Shoir ham xuddi shu yo‘ldan borgan holda dilbarining ko‘nglini toshdan ham qattiq deya ta’rif beradi. Mehrsiz dilbarining ko‘ngli toshdan ham qattiq, mehrsiz bo‘lsa ham doimo uni sog‘inishini, uni sevganidan pushaymon bo‘lishning esa foydasi yo‘qligini tan olmoqda. Chiroyli tarzda yor ko‘ngli toshga o‘xshatilmoqda. Shoirning badiiy mahorati, so‘z ustasi ekanligi shu jumlalarda namoyon bo‘lib kelgan. Hoki poyingizni ko‘zimga suray, O‘zim yarim ko‘ngling izni to‘ldiray. Bir chekkaga surib qo‘yib dunyoni, O‘g‘il bo‘lib yoningizda o‘ltiray. G‘animatim, omonatim-onajon. (“Pushaymon” she’ridan) Xalq orasida ruhan ezilgan, dili vayron bo‘lib qalbiga ozor yetgan insonga nisbatan ko‘ngli yarim iborasi ishlatiladi. Ushbu ibora insonga xos bo‘lgan ruhiy holatni obrazli tarzda ta’sirchan qilib ifodalashga xizmat qiladi. Yuqoridagi she’riy parchada shoir onasining ruhiy holatini ochib berish bilan birga onasiga xos bo‘lgan belgi, xususiyatni ko‘rsatmoqda. Shoir onasining qalbi ezilgan, ruhan azoblanganini unutgizib, o‘zim ko‘nglingizni farzandlik mehrim bilan to‘ldiray deb onasiga murojaat qilmoqda. Dunyoni bir chekkacha surmoq iborasi dunyoning barcha g‘am-tashvish va xursandchiligini unutib, o‘zini erkin his etmoqlikni bildiradi. She’rda esa shoir farzand sifatida dunyoning barcha tashvishlarini unutib o‘g‘il bo‘lib bir kun bo‘lsa ham sizning yoningizda o‘tiray, sizning subhatingizni olay deb onasiga iltijo bilan boqmoqda. Ushbu she’riy parchada misralararo ketma- ket kelgan iboralar she’rning obrazli chiqishiga, farzand va onaning tashqi qiyofasiy-u, ularning o‘y -hayollarini o‘quvchi ko‘z o‘ngida gavdalantirib berishga xizmat qilmoqda. Tirnoqlaring tillodan, Barmoqlaring halvodan. Men tamshanib o‘tarman Achchig‘i tez dunyodan. (“Oshiq bola” she’ridan) Xalqimiz orasida Achchig‘i keldi, Achchig‘ini keltirmoq, Jahli keldi, Jahlini keltirmoq, Qahri keldi, Qahrini keltirmoq, Qoni qaynadi, Jahli chiqdi iboralari keng qo‘llanilib, biri o‘rnida ikkinchisi kela oladi. Ular uslubiy ma’nolari, o‘zlari ifodalagan mazmuni bilan bir-biridan farq qiladi. Shoir esa Jahli tez iborasi shaklini o‘zgartirib jahl so‘zi o‘rnida achchiq so‘zini qo‘llaydi hamda yangi ibora yaratadi. U ifodalagan ma’no esa yuqoridagi iboralar ifodalagan ma’nolar bilan o‘xshash. O‘zini jahlini bosib turolmaydigan insonlarga nisbatan achchig‘i tez iborasi qo‘llanadi. Shoir ushbu iborani she’riy misrada qo‘llash orqali dunyoni jonlantirib, undan har narsani kutish mumkinligini, sinovlari juda achchiq va juda shirin bo‘lishini nazarda tutmoqda. Kitobxonni harakatchan bo‘lishga, bardosh va sabr bilan sinovlarni yengib o‘tishga chorlamoqda. O‘shanda (oq osmon, qo‘ng‘ir yer guvoh…) Dilimni bilardi majnuntol bargi. Kaftimda yo‘q edi zig‘irdek gunoh, Yo‘q edi kaftimning zarradek gardi – O‘shanda men seni yaxshi ko‘rardim… (“Yaxshi ko‘rardim” she’ridan) Tilimizda Ko‘nglini topmoq, ko‘nglini ovlamoq, dilini bilmoq kabi iboralar o‘zaro sinonim sifatida ishlatilib kelinadi va “Istak-hohishiga mos tushadigan harakatlar qilish bilan o‘ziga moyil qilmoq” ma’nosini ifodalaydi. Shoir esa ular ichidan ekspressivlikni oshirish va ma’noni o‘ta muloyimlik, yumshoqlik bilan ochib berish uchun Dilini bilmoq iborasini qo‘llaydi. Yuqoridagi misralarda shoir inson qalbini poklovchi ilk muhabbatni samimiy tarzda ifodalaydi va she’rga o‘zgacha ruh , mazmun berishda “oq osmon” va “qo‘ng‘ir yer” birikmalari qo‘llaydi. Ijodkor oshiq qalbining har qanday g‘arazlardan va g‘uborlardan holi bo‘lishi, muhabbatning poklikka, ezgulikka undovchi tuyg‘u ekanligini yoritib beradi. “O‘shanda men seni yaxshi ko‘rardim…” misrasidan esa oddiylik, soxtaliklidan yiroqlik, samimiylik va kuygan ko‘ngil o‘kinchi ayon bo‘ladi. Shoir bu o‘rinda “sevardim” so‘zini qo‘llamaydi, aynan “Yaxshi ko‘rardim” ifodasini ishlatadi va bu orqali ilk muhabbatga xos bo‘lgan soflik, andisha hamda pokizalikni ko‘rsatib beradi. Bu esa ijodkorning so‘z qo‘llashdagi yetuk salohiyatidan darak beradi. Shoir qisqa satrlarda lirik qahramon oshiqning ko‘ngil kechinmalarini, o‘rtanishlarini tiniq va betakror tarzda to‘liq aks ettiradi. Men bitta bolangman qir oshib yurgan, O‘zi bilan o‘zi kurashib yurgan. Hech kim yo‘q yerlarda ko‘ksiga urgan Bir chala shoirman, og‘zi polvonman. Iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii i (“Bag‘dod polvonlari” she’ridan) Yuqoridagi she’riy parchada qo ‘ llanilgan og ‘ zi polvon iborasi hozirgi kunda Farg ‘ ona vodiysi xalqi tilida faqat og ‘ ziga kuchi yetadigan, maqtanchoq, qo ‘ lidan biror tuzukli ish kelmasa ham barchasini og ‘ zida bajaradigan insonlarga nisbatan qo ‘ llaniladi. Men o ‘ zi bilan o ‘ zi kurashib, qir oshib yurgan, faqatgina hech kim yo ‘ q yerlarda ko ‘ ksiga urib matanguvchi, faqat og ‘ zida hamma ishni bajaruvchi bir chala shoir bolangman deya yurtiga murojaat qilmoqda. Ko‘z uchida qaraysiz , ko‘z uchida... Yulduzchalar cho‘kib yotar dil burjida. Oy aylanar koinotning kulgichida, Yurak erir qabog‘imning hovuchida... Ko‘z uchida qaraysiz, ko‘z uchida... (“O ‘pkalanib qaraysiz” she’ridan ) Ko‘z uchida qaramoq iborasi shoir tomonidan yaratilgan individual ibora bo‘lib, nazar-pisand etmaslik, mensimaslik kabi ma’nolarni anglatadi. Shoir mahbubasiga meni hech mensimaysiz, nazar pisand etmasdan yuragimni ezasiz deya murojjat qilmoqda. Ko‘z uchida qaramoq iborasi o‘z navbatida kishilarga xos bo‘lgan salbiy xarakterni ochib berishga xizmat qiladi. Belgi bildiruvchi iboralar shaxs yoki predmetga xos bo‘lgan belgini ko‘rsatish, ularning o‘ziga xosligini namoyon qilish, ma’no nozikliklarini oshirish maqsadida qo‘llaniladi. 29 Shoir Iqbol Mirzo ham o‘z she’rlarida bunday iboralardan o‘z o‘rnida mohirona qo‘llay olgan hamda she’rning jozibadorligi, ekspressivligini oshirgan. Kitobxon ko‘z o‘ngida lirik qahramonni gavdalantira olgan. Ko‘zi qora, yuragi oq shu el uchun, 29 N e ‘matov H., Bozorov O. Til va nutq.-Toshkent: O‘qituvchi, 1993. Tuproq uchun, shu yurt uchun, chaman uchun, Ulug‘ inson boshlab bergan shu yo‘l uchun, Aytgil, do‘stim, nima qildik Vatan uchun? (“Aytgil, do‘stim” she’ridan) Yuragi oq iborasi yaxshi niyatli, boshqalarga yomonlikni ravo ko‘rmaydigan insonlarga nisbatan ishlatiladi va u ijobiy mazmundagi iboradir. Kishiga xos bo‘lgan belgini ijobiy ruhda ochib berib, uning mazmun mohiyatini obrazli tarzda ifodalashga xizmat qilgan ushbu ibora og‘zaki nutqqa ko‘proq xoslanganligi bilan xarakterlidir. Yuragi oq iborasi she’r mazmunini boyitib, belgining obrazli chiqishiga sabab bo‘lgan. Shoir o‘z xalqining yaxshi niyatli insonlardan iborat ekanligini, ularning ko‘nglidagi his-tuyg‘ularning ham pokligini shu iborada jamlagan. Ho‘qandi latifda Karnayguldan uchar bolari kuyi, Rayhonlar chayqalib chaladi g‘ijjak. Gumbazlarga yetar tuproqning bo‘yi, Sipohi teraklar qoqmaydi mijja. Dil uyg‘oq. (“Munojot” OO she’ridan) Dil uyg‘oq iborasi shoir tomonidan yaratilgan individual iboradir. Shoir go‘zal tabiat manzaralari bilan inson ruhiy olamini bir-biriga bog‘liq tarzda ifodalaydi. Go‘zal o‘xshatishlar va jonlantirish san’atidan mohirona foydalangan holda ushbu manzaralar o‘zining diliga jon bag‘ishlab, uni uyg‘oq tutib turishini tasvirlagan. Shoirning ushbu she’rida tovushlar, so‘zlar o‘zlari hosil qilgan ohangda yayrab raqs tushayotgandek bo‘ladi go‘yo. Ey, kafti qadog‘u ko‘ngli yumshoq el, Quyoshda qoraygan, yuragi oq el, Duoga qo‘l ochgan, tilagi oq el, Kaftingga ko‘z suray, dehqonim, yurtim, O‘zingdan o‘rgulay, bog‘bonim, yurtim. (“Navro‘zguli qo‘shig‘i” she’ridan) Yuqoridagi she’riy parchada keltirilgan k o‘ngli yumshoq iborasi “Ko‘ngilchan, rahmdil” kabi ma‘nolarni ifodalasa Yuragi oq va tilagi oq iboralari shoir tomonidan yaratilgan individual iboradir. Ushbu Ko‘ngli yumshoq, Yuragi oq, Tilagi oq iboralari o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan belgini, o‘ziga xoslikni ifodalaydi. She’riy parchada kafti qadoq bo‘lsada rahmdil, tanasi quyoshda qoraygan bo‘lsada yaxshi niyatli, duoga qo‘l ochsa doim yaxshi, pok niyat qiladigan el ulug‘langan. “Kaftingga ko‘z suray, dehqonim, yurtim, O‘zingdan o‘rgulay, bog‘bonim, yurtim” misralari orqali shoir yurtini dehqonga, bog‘bonga qiyoslab ulug‘lagan. Hamma yurakka tig‘ urar albatta, Nishon sifatida kerakman asli. Ne qilay, yuragim o‘zimdan katta, Odam shaklidagi yurakman asli… (“Singlimga” she’ridan) Yuragi o‘zidan katta iborasi shoir tomonidan yaratilgan individual ibora bo‘lib, “Hech narsadan tap tortmaydigan, qo‘rqmas” degan ma‘noni anglatib, tavakkalchi insonlarga nisbatan qo‘llaniladi. Shoir esa uni boshqa ya‘ni ko‘ngilchan, rahmdil kabi ma‘nolarda qo‘llagan. Ya’ni hamma mening yuragimga, dilimga ozor beradi, ularga alamlarini olish uchun bir nishonman, nima qilsam ham ko‘ngilchanman misoli odam qiyofasidagi yurakman deya aytmoqda. Qoshlaring kamon deymi, Yuragim nishon deymi, Kipriging paykon deymi, Jigar-bag‘rim qon deymi, Ko‘zlaring cho‘lpon deymi, Ko‘zlarim giryon deymi, Munis, mehribon deymi, Rostimni yolg‘on deymi? (“So‘roq” she’ridan) “ O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”da Jigar-bag‘ri xun, Yurak- bag‘ri xun kabi iboralar mavjud, ammo jigar-bag‘ri qon iborasi keltirilmagan. Jigar-bag‘ri qon, ko‘zlari giryon, ko‘zlari cho‘lpon iboralari shoir tomonidan yaratilgan individual iboralardir. “Sening kamon qoshlaringga yuragim nishon deymi, kipriging paykon deymi, yuragim ziq bo’lib ko‘zlarim yo‘lingda intizor, har doim seni izlayman, Munis seni mehribon deb aytaymi, rost gapimni yolg‘on deb ataymi” deya shoir sevgan yoriga savol bilan murojaat qilmoqda. Ichidagi bor kechinmalarni to‘kib solmoqda. Tinchlikni deb yurak bag‘ri kuyik el bu, Yaratganning qoshida eng suyuk el bu! O‘tmishi ham, ertasi ham buyuk el bu, Menga qanday yashamoqni o‘rgatmagin! (“Agar jannat ko‘kda bo‘lsa” she’ridan) Yurak-bag‘ri kuyik iborasi shoir tomonidan yaratilgan individual ibora bo‘lib, g‘am-alamli, diliga ozor yetgan degan ma‘nolarni bildiradi va ushbu ibora belgini ifodalaydi. Shoir tinchlik tufayli diliga ko‘p ozor yetgan, yaratganning qoshida eng sevimli bo‘lgan, o‘tmishi va kelajagi buyuk bo‘lgan elini ulug‘lamoqda, unga hamdardlik bildirish bilan birgalikda undan faxr tuyg‘usini tuymoqda hamda menga qanday yashashim kerakligini o‘rgatmagin deya o‘zagalarga qattiq uqdirmoqda. Chora istab bechoraman men chorasiz, Fe’ling sabab ikkimiz ham ovoramiz. Ichi qora qiz ekansan, e qora qiz! Seni qanday sevishimni bilsang edi! (“Bilsang edi” she’ridan) “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”da Ichi qora iborasiga “Yomon niyatli, boshqalarga yaxshilikni ravo ko‘rmaydigan” deya ta‘rif berilgan. Yuqoridagi she’riy parchada esa chora izlab bechora bo‘ldim, sening fe‘l-atvoring tufayli ikkimiz ham ovora bo‘lyapmiz, yomon niyatli ekansan, niyating o‘zing kabi qora ekan, ammo seni qanchalar kuchli sevishimni bilsang edi deya shoir orzu qilmoqda, qizga murojaat qilmoqda. Shoir ichi qora deya qizning fe‘l-atvoriga ta‘rif berish barobarida tashqi ko‘rinishing kabi ko‘ngling ham qora ekan deya so‘z o‘yini qilmoqda. Uzoqni ko‘zlagan otliqni ko‘rdim, Qismati eshakka bog‘liqni ko‘rdim, Muhabbatdan dili dog‘ liqni ko‘rdim, Kulsa ham ko‘zida nam ko‘rinadi. (“Ko‘rinadi” she’ridan) Yuqoridagi sh e ’ riy parchaning mazmunini ochib berishga xizmat qilayotgan Uzoqni ko ‘ zlamoq, Dili dog ‘ liq kabi iboralar shoir tomonidan yaratilgan individual iboralardir va ular belgini bildiradi. Otliq odam har doim uzoq masofani bosib o ‘ tadi. She ‘ rda esa shoir hayoti davomida turli xil kimsalarni ko ‘ rgani va o ‘ ziga kerakli xulosalar chiqarganini ushbu parchalar orqali ta’kidlab ko ‘ rsatmoqda. Oyday yuragimda dog‘im bor endi, Kulfat o‘zimniki, taskin-daldam yo‘q. Uzoqda ishongan bog‘im bor edi, Suyangan tog‘im yo‘q – endi dadam yo‘q. (“Dadam” she ’ridan ) Yozuvchining individual uslubini o‘rganish birinchi navbatda, uning so‘z tanlash, so‘z qo‘llash uslubini o‘rganish demakdir. Shoir Iqbol Mirzo tildan ijodiy, individual foydalangan ajoyib so‘z ustasidir. U frazeologik birliklarni o‘z she’rlarida qo‘llab, ularga o‘zgartirishlar kiritgan ya’ni “yoshartirgan”. Azaldan mavjud bo‘lgan iboralar tarkibidagi so‘zlarni almashtirish, ular o‘rniga sinonimlarini qo‘llash yo‘li bilan frazeologik birliklarni qayta ishlagan. She’rdagi mazmunning uslubiy samaradorligi, ta’sirchanligi oshgan. II bob bo‘yicha xulosa 1. I Iboralar narsa-hodisalar, voqealar, xarakterlarni obrazli-ekspressiv ifodalash ehtiyoji asosida yuzaga keladi. Shu sababli ular insonlarning faqat ongiga emas, balki his-tuyg‘ulariga ham kattta ta’sir ko‘rsatadi. 2. I Iboralar insonlarga xos bo‘lgan xususiyat, holat va belgilarni ifodalashga xizmat qiladi. Shu sababli biz iboralarni semantik jihatdan ruhiy holat, xarakter- xususiyat va belgi bildiruvchi turlarga bo‘lib o‘rgandik. 3. I Ruhiy holatni ifodalovchi iboralar insonlarning ichki kechinmalari, o‘y- hayollari-yu g‘am-anduhlarini o‘zida namoyon qiladi. Tahlillar davomida iboralar ko ‘pincha kishining shodligi, quvonchi, xafagarchiligi, ruhiy iztiroblarini aks ettirganini kuzatdik. 4. Shoir obraz yaratish davomida frazemalardan obrazlarning xarakteriga mosini tanlab qo‘llay olgan, she‘rning badiiyligini yuksaltirib, so‘z orqali o‘zi ta’riflayotgan obrazini jonli tarzda o‘quvchi ko‘z o‘ngida gavdalantira olgan. 5. Belgi bildiruvchi iboralar shaxs va predmetga xos bo‘lgan belgini ko‘rsatish, ularning o‘ziga xosligini namoyon qilish, ma‘no nozikliklarini ochib berish uchun qo‘llanilgan. III BOB. IBORALARNING STILISTIK XUSUSIYATLARI Iboralarning uslubiy imkoniyatlari nihoyatda katta. Xuddi so‘zlar kabi iboralar ham uslubiy qo‘llanishi jihatdan neytral yoki uslublardan biriga tegishli bo‘lishi mumkin. Iboralardan so‘zlashuv va badiiy uslubda ko’proq foydalaniladi. Iboralardan o‘z o‘rnida foydalanish nutqning ifodaliligini, obrazliligini oshiradi. Iboralar xalqqa tegishlidir. Asrlar davomida iboralar xalq tilida sayqallanib, turli shakl va ma’no mundarijaga ega bo‘ladi. Shoir va yozuvchilar esa asarning xalqchilligi, sodda tilliligi va obrazliligini ta‘minlash uchun iboralardan foydalanadilar. Badiiy uslubda ham iboralarning qo‘llanishi o‘ziga xos bo‘lib, ular badiiy asar tili ta‘sirchanligini, shuningdek, badiiy asar qahramon nutqining ifodaliligini oshirishga yordam beradi. Iboralar uslubiyati o‘rganilganda dastlab ular o‘rtasidagi sinonimiya, omonimiya va antonimiya yaqqol ko‘zga tashlanadi. Iboralarning sinonimiya hodisasiga boyligi ulardan foydalanishda katta stilistik imkoniyatlar yaratadi. 30 3.1. i Sinonim, antonim iboralar va ko ‘pma’nolilik Sinonimiya til birliklari orasidagi kichik sistema bo‘lib, bu iboralar orasida ham anchagina. Ikki iborani sinonim deyish uchun ular ayni bir ma’noni anglatishi shart. Sinonimlar odatda bir yoki bir necha jihatdan farqqa ega bo‘ladi, shulardan biri ma’no qirrasidagi farqdir. Masalan, yer bilan yakson bo‘lmoq - yer bilan yakson qilmoq iborasi kulini ko‘kka sovurmoq - kuli ko‘kka sovurildi iborasiga sinonim, ayni bir ma’noni anglatadi (“butunlay yemirmoq, yo‘q qilmoq”). Bu sinonimlar boshqa belgi xususiyatlaridan qat‘i nazar ma‘no qirrasida farq qiladi; ikkinchisida ma’no bir qadar kuchli. 31 Sinonimik munosabatda qatnashuvchi (bir sinonimiya uyasiga birlashuvchi) iboralarning miqdori har xil bo‘ldi. Ko‘pchilik uyalar ikki sinonimli, uch, to‘rt iborani birlashtiruvchi uyalar ham bor. Buni biz quyida Iqbol Mirzo she’rlarida qo‘llanilgan iboralar misolida ko‘rib chiqamiz. 1.Ibora bilan ibora sinonimlikni yuzaga keltiradi. Ibora Ibora Ma’nosi 30 Rafiyev A., G‘ulomova N. Ona tili va adabiyot. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik.-Toshkent: Sharq, 2002. 31 R ahmatullayev Sh. O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati.-Toshkent:O‘qituvchi, 1978, -B.6. Mum tishladi Tilini tishladi Gapirmaslik Yuz burmoq Yuz o‘girmoq Voz kechmoq Dili qonga to‘ldi Jigar-bag‘ri qon bo’ldi G‘am-alamli Ko‘nglini bilmoq Yuragini bilmoq Yashirin ii tuyg‘ulardan iiii xabardor bo‘lmoq Ko‘ngli to’q Ko‘zi to‘q Nafsi ii to‘q Shayton yo’ldan urdi Shayton chalg‘itdi Yomon yo‘lga kirmoq Yaxshi ko’rmoq Xush ko‘rmoq Yoqtirmoq Xudo urdi Haq urdi Og‘ir musibatga uu duchor bo‘lmoq Bag‘ri qon Yuragi qon G‘am-alamli Qo‘msamoq Yuragi oqmoq Juda ham sog‘inmoq Qalbiga nish urmoq Zahrini sochmoq Dilini og‘ritmoq Toshbag‘ir Toshdil Bemehr Ko‘nglini og’ritmoq Bag‘rini tilmoq Ranjitmoq Ko‘z yoshiga lim to’lmoq Ko‘z yoshi sim bo‘ldi Yig‘lab ado bo‘ldi Ko‘ngli ezildi Bag‘ri ezildi Ko‘ngli og‘ridi Kulini sovurmoq Kulini ko‘kka sochmoq Yo‘q qilmoq Yuragi potirlamoq Yuragi o‘ynamoq Bezovtalanmoq Qismatiga ko‘nmoq Taqdirga tan bermoq Rozi bo‘lmoq Ko‘zi to‘rt bo‘lmoq Dili qo‘msamoq Sog‘inmoq Tilini chaynadi Tili aylanmay qoldi Gapirolmay qolmoq Qon yig‘ladi Ko‘z yoshi sim bo‘ldi Qattiq azoblanmoq Mensimadi Labini burdi Nazar-pisand etmadi Dili kuyinmoq Ko‘ngil so‘ramoq Achinmoq Ko‘ngli vayron Ko‘ngli abgor Qattiq ranjimoq 2. Ibora bilan so‘z sinonimik munosabatga kirishadi. Bu leksik-frazeologik sinonimlikdir. Iqbol Mirzo she’rlarida qo‘llanilgan iboralarning leksemalar bilan sinonimligini quyidagi jadval asosida ko‘rib chiqamiz. Ibora Leksema(so‘z) Tiz cho‘kmoq Mag‘lub bo‘lmoq Yurak-bag‘ri yara Alamli Chap bermoq Uddaburon Ko‘zi giryon Intizor Ko‘nglini qitiqlamoq Shubhalanmoq Dunyoga jar solmoq Bo‘rttirib xabar tarqatmoq Sir tutmoq Yashirmoq Dunyodan uzilgan Chetda qolib ketmoq Yuragi qurtlamoq Nasfiga qul Ko‘ngli yarim Yetim Bag‘rini ochmoq Qabul qilmoq Bir sinonimik uyani tashkil qiluvchi iboralar o‘zaro obrazlilik darajasi, ma’nolarning kuchayib borishi(gradatsiya) bilan bir-biridan farqlanadi. Buni quyida Iqbol Mirzo she’rlarida qo‘llanilgan iboralar misolida ko‘rib chiqamiz: Yuragi ingradi – Yuragi titradi – Yuragi to‘kildi; Xush ko‘rmoq – Yaxshi ko‘rmoq – Ko‘ngil bermoq; Ko‘nglini og‘ritmoq – Zahrini sochmoq – Bag‘rini tilmoq – Qalbiga nish urmoq; Yuragi qon – Bag‘ri qon – Dili qonga to‘lmoq – Jigar bag‘ri qon; Ko‘ngli ezildi – Bag‘ri ezildi – Yuragi to‘kildi; Dili qo‘msamoq – Yuragi oqmoq – Ko‘zi to‘rt bo‘lmoq; Ko‘ngli to‘lmadi – Dili qo‘zg‘aldi – Yuragini qon qildi; Ko‘ngli muz– Ko‘ngli tosh – Toshbag‘ir; Qoni gupirmoq – Qoni qaynamoq – Qoni qaynab jo‘sh urmoq; Ustidan kulmoq – Ustidan kulib yurmoq – Ustidan kulib o‘ynamoq; Dili orziqdi – Ko‘zi xumor bo’ldi – Ko‘zi to‘rt bo‘ldi; Ko‘ngli buzildi – Ko‘ngli sovidi – Ko‘nglini uzdi. Antonimiya til birliklari orasida semantik munosabat asosida belgilanadigan hodisalardan biri bo ‘ lib, iboralarda ham so ‘ zlardagi kabi qarama- qarshi ma ’ no uchraydi. Antonimiya hodisasini belgilash, birinchidan, iboralarning lug ‘ aviy ma ’ nosini chuqurroq anglashga olib kelsa, ikkinchidan, ko ‘ p ma ’ nolik hodisasida bir iboraning ma ’ nolarini o ‘ zaro farqlashga yordamlashadi, uchinchidan, sinonimlarni belgilashda ham foyda keltiradi. 32 Qarama-qarshi ma‘no ifodalovchi iboralar antonim iboralar (frazeologik antonim) hisoblanadi. Masalan, oq ko ‘ ngil – ichi qora; yaxshi ko ‘ rmoq-yomon ko ‘ rmoq. Bir so ‘ z bir ibora bilan antonim bo ‘ lsa, bu leksik-frazeologik antonim deyiladi. Yomon ko‘rmoq-sevmoq; Yaxshi ko‘rmoq-nafratlanmoq; Ko‘ngli to’q-notinch.; Taqdirga tan bermoq-kurashmoq. Sinonimiyada bo‘lganidek, antonimik munosabat ham polisemantik iboralarda har bir ma’noga nisbatan alohida belgilanadi. Polisemantik iboraning bir 32 R ahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. Darslik.-Toshkent:Universitet, 2006. ma’nosiga antonim bor bo‘lishi, boshqa bir ma’nosiga esa yo‘q bo‘lishi mumkin. Masalan, savol bermoq monosemantik iborasiga besh ma’noli javob bermoq iborasining birinchi ma‘nosi antonym (qolgan to‘rt ma‘nosiga frazeologik antonim yo‘q). 33 Ibora bilan ibora antonimlikni yuzaga keltiradi. Shoir she’rlarida bir-biriga antonim bo‘la oladigan iboralar ham qatnashganini ko’ramiz. Ibora Ibora Tomirida qon muzlamoq Qoni qaynamoq Ko‘ngli to‘lmoq Ko‘ngli to‘lmaslik Yuragi oq Ichi qora Yuragi to‘lmoq Yuragi o‘ynamoq Yaxshi ko‘rmoq Yomon ko‘rmoq Oqko‘ngil Ko‘ngli tosh Qoni muzlamoq Qoni qaynamoq Tin olmoq Yuragi potirlamoq Jonni yoqmoq Jonga yoqmoq Ko ‘ pma ’ nolilik hodisasi so‘zlarda juda taraqqiy etgan bo‘lib, bu hodisa iboralarda ham uchraydi. So‘zlarning juda ko‘p qismi ko‘p ma’nolidir, iboralarda esa unday emas. Iboralarning asosiy qismi bir ma’nolidir. Iboralar ko‘p ma’noligida ham xuddi so‘zlarning ko‘p ma’noligida bo‘lgani kabi bosh va yasama ma’no farq qiladi. So‘zlarning ko‘p ma’noligida bosh ma’no to‘g‘ri ma’noga, yasama ma’no esa ko‘chma ma’noga teng. Iboralarning ko‘p ma‘noligi bundan farq qilib, bosh ma‘no ham ko‘chma ma’noda bo‘ladi. Chunki har qanday frazeologik ma’no ustama, ko‘chma ma’no sifatida yuzaga keladi. 34 33 Rahmatullayev Sh. Hozirgi O‘zbek va rus tillarida frazeologik antonimlar.-Toshkent:Universitet, 2000, -B.32. 34 Shomaqsudov A., Rasulov I., Qo‘ng‘urov R., Rustamov H. O‘zbek tili stilistikasi.-O‘qituvchi, 1983. Iboralarning ko‘p ma’noliligi ularning sinonimlik holati bilan bog‘liq. Chunki u yoki bu boraning yangi ma’nosi iboralar doirasida yangidan-yangi semantik bog‘lanishlarni aniqlashga, frazeologik ma’nolar miqdorini kengaytirishga olib keladi. 35 Iqbol Mirzo she’rlarida ham shunday ko’pma’noli iboralarning qo’llanganini kuzatamiz. Jonimga tig‘ urib qiynaydi sog‘inch, Keyin tig‘ sug‘urib qiynaydi sog‘inch. Xayrlashmay turib qiynaydi sog‘inch, Yuragim qon bo‘ldi seni sog‘inib. (“Seni sog‘inib” she’ridan) Yuragi qon bo‘ldi : 1. kimning - diltang bo ‘ lmoq, siqilmoq. 2. kimning - ruhan azoblanmoq. Ushbu she’riy parchada Yuragi qon bo‘ldi iborasi “Diltang bo‘lmoq, siqilmoq” ma’nosida qo‘llanilgan. Ya’ni oshiq yorini sog‘inganidan yuragi siqilib, diltang bo‘lib ketgan. Sog‘inch uning tanini va ruhini o‘rtab, qiynab yuborgan. Sog‘inch azoblarini ifodalash uchun har bir misrada iboralar qo‘llanilgan va ifodalilik kuchayib, gradatsiyani yuzaga keltirgan. Yuzlarimga suv urdi samo, Seskandimu o‘zimga keldim . Kimligimni sezdim avvalo, Keyin hech kimmasligim bildim. (“Alvido” she’ridan) O’ziga kelmoq: 1 . kim - behushlikdan qaytmoq. Varianti:o’zi(ga) keltirmoq kim kimni. 2. Odatdagi sezish, anglash holatiga qaytmoq. 35 Suvonova N. Frazeologiyaning sistem sath birligi sifatidagi talqini.-Toshkent, 2008. Ushbu she‘riy parchada O’ziga kelmoq iborasining 1-ma’nosi qo‘llanilgan.Yani shoir samoning yuziga suv urishi oqibatida beshushlikdan qaytgani va kim ekanligini anglaganini go‘zal o‘xshatishlar bilan ochib bergan. Men seni haliyam yaxshi ko‘raman , Tovushing eshitgim keladi juda. Telefon gardishini aylantiraman, Qo‘ng‘iroq chorlaydi, ammo behuda. (“Afsus” she’ridan) Yaxshi ko ‘ rmoq: 1 . kimni -sevmoq, oshiq (ma ‘ shuq) bo ‘ lmoq (qiz bilan yigir, er va xotin). Sinonimi: ko’ngil bermoq. 2. kimni - o’ziga qadrdon deb bilmoq. 3 . nimani ba’zan nima kimni . Yoqtirmoq. Antonimi: yomon ko‘rmoq. Yuqoridagi misralarda Yaxshi ko‘rmoq iborasi “Sevmoq, oshiq bo‘lmoq” ma’nosida qo‘llanilgan. Oshiq o‘zining yorini hali ham sevishi, uning tovushini eshitgisi kelib telefon gardishini aylant,irishi ammo uning bu harakatlari har safar behuda ketishini o‘kinch bilan tasvirlangan. Bachkana kun kelsa, Ahmad donolar Asta tera boshlar shaxmat donalar. Siz unga so‘z berib qo‘ysangiz, tamom, Sizga gap bermaydi mahmadonalar. (“Bachkana kun…” she’ridan) So ‘ z bermoq: 1 . kimni kimga - so ‘ z berildi kimga . Muzokarada gapirishga rasmiy ruxsat bermoq. Varianti so ‘ zni bermoq. 2 . kimni kimga - ahd-u paymon qilmoq. Varianti: so ‘ z(i)ni bermoq kim(o ‘ zining) kimga ; bergan so ‘ z(i) kimning kimga. Yuqoridagi misralarda so‘z bermoq iborasining 2-ma’nosi qo‘llanilgan. Bachkana kun kelsa Ahmad kabi donolarga muzokaralarda gapirishga ruxsat berib qoyilsa bormi, unday mahmadonalar hech kimga gap bermasligi o‘tkir kinoya bilan tasvirlangan. “Ko‘ngil” degan so‘zga qofiya “singil”. Singlim! Seni desam isiydi ko‘nglim. Yurak xinaguldek o‘ynaydi yengil, Munisginam, singlim, anisim, singlim! (“Singlimga” she’ridan) Yuragi o ‘ynaydi: i 1 . Kimning - yurak urishi odatdagidan ko’ra tezlashdi va kuchaydi. 2. Qalbi hayajonga to ‘ ldi. Varianti: Yurag(i)ni o ‘ ynatmoq kim kimning ; yurak o ‘ ynashi. Shoir ko‘ngil deganda, avvalo ko‘z o‘ngiga singlisi kelishini, uni eslasa ko‘ngli isib, yuragi misoli xinaguldek o‘ynab qalbi hayajonga to‘lishini tasvirlagan. Buncha bino qo‘yma zarrin choponlarga, Saratonda yaproq bo‘lgin dehqonlarga, Suyangani tayoq bo‘lgin cho‘ponlarga, Aytgil, do‘stim, nima qildik Vatan uchun? (“Aytgil, do‘stim” she’ridan) Bino qo ‘ ymoq kim. 1. o ‘ ziga - ortiqcha baho bermoq, yuksak fikrda bo ‘ lmoq. 2. o ‘ ziga - qiyofasiga alohida e ’ tibor bermoq. 3 . kimga yoki nimaga . E ‘ tiqod bilan qaramoq. Sinonimi: ixlos qo ‘ ymoq. Yuqoridagi misralarda Bino qo‘ymoq iborasi “O‘ziga ortiqcha baho bermoq” ma’nosida qo‘llanilib, she’rning ta‘irchanligini oshirishga xizmat qilgan. Dildorim deyinmi, dilbarim, Behuda yurakni tilganim. Bir pul dir dunyoni bilganim – Ko‘nglingda nima bor – bilmayman (“Ko‘nglingda nima bor” she’ridan) Bir pul: 1 . nima , ba’zan kim - qadr qiymatsiz. Varianti: uch pul. 2. Foydasi yo ‘ q.Varianti: bir tiyin Ushbu misrada qo‘llanilgan bir pul iborasi foydasi yo‘q ma’nosida kelgan bo‘lib, shoir yuragini tilgani behuda ekanligi, yorining ko‘nglida nima borligini bilmagani oldida dunyoni bilganining foydasi yo‘qligini go‘zal o’xshatishlar bilan tasvirlab bergan. Qizg‘aldoq bosh egib turar bag‘ri qon, Shoir yuragidan chiqqanmi o‘sib? “Nega yig‘lamaysan, ahli Turkiston?” Muhammad Yusuf yo‘q, Muhammad Yusuf. (“Muhammad Yusuf” she’ridan) Bosh egmoq: 1. I kim kimga -itoatkor bo ‘ lmoq. Varianti: bosh(i)ni egmoq kim (o’zining) kimga. Sinonimi bo’yin egmoq, bo’ynini xam qilmoq 2 . Itoat qilmoq, bo ‘ ysunmoq. Varianti: bosh(i)ni egmoq kim(o’zining) kimga ; egilgan bosh. Sinonimi: bo ‘ yin egmoq. Shoir lolaqizg’aldoqqa murojaat etish orqali jonlantirish san’atidan mohirona foydalangan. Lolaqizg‘aldoqning itoatkorlik bilan bag‘ri qon bo‘lib, g‘am-alamli tarzda bosh egishining sababi shoir Muhammad Yusufning vafot etishi, uning endi yo‘qligida deb ko‘rsatgan. Qaydadir kimningdir so‘nggi libosin, Yirtmoqni hunar deb bilguvchi kaslar. Yo‘qlik va ochlikning tavqini osib, Dunyoga jar solib kulguvchi kaslar – (“Bug’doyso’z” she’ridan) Jar solmoq. 1 . i kim - Jarchi vositasida eshittirmoq (eski). 2 . Keragidan ortiq darajada bo ‘ rttirib xabar tarqatmoq. Ushbu misrada J ar solmoq iborasi keragidan ortiq darajada bo ‘ rttirib xabar tarqatmoq ma ’ nosida qo ‘ llangan. Ushbu iboranig 1-ma ‘ nosi eskirib qolib, hozirgi kunda iste ’ moldan chiqib ketgan. Shoir kimlarningdir so ‘ ngi libosini yirtishni o ‘ ziga hunar qilib olgan kishilarning ochlik va yo ‘ qlik xabarini dunyoga bo ‘ rttirib xabar tarqatishini zaharxanda, o ‘ tkir kinoya bilan ochib bergan. Iqbol Mirzo she’rlarida qo’llanilgan iboralarni tahlil etish jarayonida shunisi aniq bo ‘ ldiki shoir she ‘ rlarida dil, ko ‘ ngil, yurak, bag ‘ ir hamda qon so ‘ zlari ko ‘ p qo ‘ llanilgan. Bular somatik iboralardir. Ko ‘ ngil, yurak, dil, bag ‘ ir so ‘ zlari o ‘ zaro sinonimdir. Ushbu dil, yurak, bag’ir, yurak, qon komponentli iboralar insonning ichki tuyg ‘ ulari, kechinmalari va his-hayajoni, ruhiy holatini ifodalashga xizmat qiladi. Ularning asosiy qismi ot+fe ‘ l tuzilishiga ega bo’lgan ikki hamda uch komponentli fe’l iboralardir: dili qo’zg’aldi, dili qo ‘ msadi, dili qonga to ‘ lmoq, ko ‘ ngil so ‘ ramoq, ko’ngli to’lmoq, ko’nglini qitiqlamoq, yuragi ingradi, yuragini qon qilmoq, yuragi o ‘ ynamoq, bag ‘ rini ochmoq, bag ‘ ri ezilmoq, qoni qaynamoq, qoni muzlamoq kabi. Dil, ko ‘ ngil, yurak, bag ‘ ir komponentli iboralarning ma ‘ lum qismi sifat birikmalar bo ‘ lib, struktura jihatdan ot+sifat tuzilishiga ega. Masalan, dili vayron, dili dog ‘ , dili uyg ‘ oq,ko ‘ ngli yarim, ko ‘ ngli to ‘ q, ko ‘ ngli tosh, bag ‘ ri qon, bag ‘ ri tosh . Bu iboralarning barchasi shaxsning fe ’ l-atvori, ichki ruhiy holatini ifodalash uchun xizmat qiladi. Tahllillar davomida yana shunisi aniq bo ‘ ldiki shoir she ‘ rlarida “Yurak- bag ‘ ri…”, “Jigar-bag ‘ ri…” ko ‘ rinishidagi iboralar ko ‘ p qo ‘ llanilgan. Bunday ko ‘ rinishli iboralar shaxsning g ‘ oyat darajada ruhiy azoblanishi, g ‘ am-alamlari, iztiroblarini kuchaytirib ko ‘ rsatib bergan. Masalan, yurak-bag ‘ ri yara, jigar-bag ‘ ri qon, yurak-bag ‘ ri qon, yurak-bag ‘ rini qon qilmoq, yurak-bag ‘ rini tirnamoq kabilar. Bir paradigma doirasida birlashgan iboralar ma ‘ nosida semantik umumiylik bo ‘ lishiga qaramasdan, ular funksional-stilistik jihatdan bir-biridan farqlanadi. Shu sababli, ularning biri o ‘ rnida ikkinchisini qo ‘ llash hamma vaqt ham mumkin bo ‘ lmaydi. Chunki ular ifoda ottenkasiga ko ‘ ra bir-biridan ajralib turadi. 36 3.2. Stilistik figuralar va troplar Sintaktik figuralar – she ’ riy tilning elementlari bo ‘ lib, ular matnnning o ‘ quvchiga ta ’ sirini kuchaytiradi hamda she ‘ riy nutqning maxsus majoziy tuzilishini hosil qiladi. Stilistik figuralar qadim zamonlardan ma’lum bo’lib, ular birinchi marta Arastu asarlarida tasvirlangan. 37 Stilistik figuralar talaffuzning yorqinligini oshirishga xizmat qiladi, nutqni ohangdor, ta ’ sirchan va jozibali qilish uchun ishlatiladi. Asosan, tinglovchining tushunishiga osonlik yaratadi. Shu jihatdan ular nutq musiqasi deb yuritiladi. Ular quyidagi nomlar bilan ma’lum: anafora, epifora, kompozitsion bog ‘ lanish, takror, sintaktik parallelizm, antiteza, gradatsiya, ritorik so ‘ roq. 38 Antiteza (tazod) — grekcha so‘z bo‘lib, “qarama-qarshi qo‘yish” ma’nosini bildiradi. Antitezadan ifodalilikni kuchaytirish uchun, qarama-qarshi tushunchalarni, fikr, obraz, narsalarni, shaxslarning xarakterlarini qiyoslash yoki bir xil narsa-hodisalaming daraja jihatidan qarama-qarshi holatini tasvirlash uchun 36 R ashidova U. O ‘ zbek tilidagi somatik iboralarning semantik-pragmatik tahlili.:Filologiya fanlari bo ‘ yicha falsafa doktori diss.avtoref.-Samarqand, 2018. 37 A rastu.Poetika.-Toshkent, 2015. 38 Sultonsaidova S., Sharipova O ‘ . O ‘ zbek tili stilistikasi.O ‘ quv qo ‘ llanma.-Toshkent, 2009. foydalaniladi. Ikki qarama-qarshi holat, belgi yoki xususiyat esa biri ikkinchisini inkor etadi. Goho jonga yoqar , Goho jonni yoqar... Yolg‘izman... (“Yolg‘izman...” she’ridan) Yuqoridagi misralarda jonga yoqar va jonni yoqar iboralari o‘zaro zidlanib, antiteza san’atini yuzaga keltirmoqda. Shoirga gohida yolg‘izlik joniga orom bag‘ishlashi ba’zan joniga azob berib, ruhini qiynashi iboralar vositasida ochib berilgan. Birdan ehtirosga to‘ldingiz , Yondingiz, kuydingiz, so‘ndingiz. Parishon, sochingiz parishon, Mendan soviyapti ko‘nglingiz . (“Mendan soviyapti” she’ridan ) Ushbu she’rda oshiq ma‘shuqasining yengiltabiat ekanligidan, sevgi singari muqaddas tuyg‘uni qadrlamay uning ustidan kulishidan qattiq o‘ksinmoqda. Oshiq shoirning yor ko‘nglida birdaniga o‘ziga nisbatan ishq paydo bo‘lib yonib kuyishi va qanday tez sevgan bo‘lsa shunday tez ko‘ngli qolishi, sevgisi sochlari kabi parishon, har tarafga to‘zib ko‘ngli sovishidan qattiq ranjigani tasvirlangan. O‘rgimchak to‘rini daryoga soldim, Tillo baliq tutib, ziyoga soldim, O‘zimning jonimni baloga soldim . Shu shirin jonimni saqlagim keldi , Oyog‘ingni quchib yig‘lagim keldi. (“Telba xayol” she’ridan) Shoir ushbu she’rda dunyo tashvishlaridan charchaganlari, jonini ba‘zan baloga solgani, o‘zini qiynagani ba‘zan shu jonini azoblardan, qiyinchiliklardan saqlagisi kelgani, hammasidan ham yorning oyog‘ini quchib yig‘lagisi kelganini tasvirlamoqda. Jonini baloga solmoq va Jonini saqlamoq iboralari o‘zaro zidlanib antitezani yuzaga keltirmoqda. Biz oh ursak, har oshiqdan ko‘ra oshiq ohimiz bor, Ko‘ylagining shamolidan samolarda xokimiz bor. Ko‘nglimiz yo‘q , dog‘imiz bor, dog‘i yo‘q dilxohimiz bor, Gunohkormiz, ko‘ngil berdik , endi tan olmog‘imiz bor, Qalbimizni qayta bersin, tashlasin ostonasiga, Buncha jafo qilmasalar begonaning bolasiga! (“Farg‘onacha “she’ridan) “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati”da Ko‘ngil bermoq iborasi “Sevmoq, oshiq bo‘lmoq” ma’nosini, ko‘ngli yo‘q iborasi esa “Istamaslik” ma’nosini bildirishi ko‘rsatib o‘tilgan. Yuqordagi she’riy misralarda ko‘ngli yo‘q va ko‘ngil bermoq iboralari o‘zaro zidlanib antitezani yuzaga keltirgan. Gradatsiya – lotincha so‘z bo‘lib, zinapoya (ifodalilikning o‘sib borishi yoki tushib ketishi) ma‘nosini bildiradi. Gradatsiya narsa, belgi, xususiyat, harakatni biri-biridan kuchliroq yoki kuchsizroq ma‘no ottenkali sinonimlar va so‘zlar vositasida kuchaytirib yoki pasaytirib borish orqali tasvirlashdir. Bunda ta’sirchanlik birin-ketin kuchayib yoki pasayib boradi. Agar ta‘sirchanlik kuchayib borsa klimans, pasayib borsa antiklimans bo‘ladi. Gradatsiyaning bu ikki turini quyidagi she‘riy parchalar misolida tahlil etamiz. Sohibjamol sohibdilim, muncha sitam ayladilar , Makr birlan, qahr birlan ko‘zimizni boyladilar . Bizni suyib – suymadilar, ozod qo‘yib – qo‘ymadilar, Dilimizni barmog‘ida olma kabi o‘ynadilar , Kuyib-kuyib qolaberdik kiyiklarning orasida, Buncha jafo qilmasalar begonaning bolasiga. (“Farg’onacha” she’ridan) Ushbu she’riy parchada Sitam ayladi, Ko‘zini boyladi, Dilini o‘ynadi va Jafo qildi iboralari ketma-ketlikda qo‘llanilib ma‘noni kuchaytirishga xizmat qilmoqda. Ya’ni she‘rdagi ma‘no pastdan yuqoriga qarab kuchayib borib, klimansni yuzaga keltirgan. Oshiq sohibjamoliga murojaat qilib yorning unga ko‘p ozor berishi, ba’zan qahr, ba‘zan makr bilan o‘ziga qaratib olishi, suyib ba‘zan suymay uni qiynashi, uning dilini, tuyg’ularini barmog‘ida olma kabi o‘ynashishi, barcha urinishlari besamar ketib kiyiklar orasida kuyib qolaverishi va shunday holatda bo‘lsa ham yori unga jabr-zulm qilishidan ozorlanmoqda. Undan shafqat so‘rab, bunchalar ko‘p sitam qilmang deb unga murojaat qilmoqda. O‘zini birovning farzandi, unga begona ekanligini uqtirmoqda. Shul irmoqning huzurida kim bo‘ldim? To‘xtab qoldim, til tishladim, mum bo‘ldim. Hasrat keldi, ko‘z yoshimga lim bo‘ldim, Eski ko‘ngil endi to‘lmaydiganday . (“Go‘yo” she’ridan) She’rda Til tishlamoq, Mum bo‘lmoq, Ko‘z yoshi lim bo‘lmoq, Ko‘ngli to‘lmaydi iboralari pastdan yuqoriga qarab ma‘noni kuchaytirib bermoqda va klimansni yuzaga keltirmoqda. Shoir har gal shu irmoqni ko‘rganida uning oldida to‘xtab gapirolmay qolishi, uni ko‘rganda eski hayollari, o‘tmishi yodiga tushib ko‘z yoshlari to‘lib ketishi va ko‘ngli to‘lmay unga tinchlik bermasligi, notinchligini obrazli tarzda tasvirlagan. Ba’zan qo‘lim, ba’zan esa sabrim yetmas, Hayotimni oqlash uchun umrim yetmas . Onamni haj qildirgani qurbim yetmas , Hayit kuni yurakkinam ingrab chiqdi . (“Dadam qabri” she’ridan) Yuqoridagi she’riy parchada qo‘li yetmas, sabri yetmas, umri yetmas, qurbi yetmas, yuragi ingrab chiqdi iboralari ma’noni kuchaytirib berishga xizmat qilgan va klimansni yuzaga keltirgan. Shoir ba’zi bir ishlarni bajarishga imkoni va sabri yetmasligi, hayotida qilgan yomon ishlarini yuvish uchun umri yetmasligi, onasini haj safariga olib borish uchun imkoni yo‘qligidan Hayit bayramida yuragi unga tinchlik bermasdan bezovta bo‘lganini, ruhan azoblanganini iboralar vositasida ochib bergan. Parilarki, dil qonidan pardozi, Joning kuysa hamki, kelmas parvosi, Kulim ko‘kka sochar har gal parvozi, Ko‘zlariga boqsam, ko‘zim kir bo‘ldi. (“Zeru zabar” she’ridan) Joni kuymoq, Kulini ko‘kka sochmoq, Ko‘zlariga boqmoq, Ko‘zi kir bo‘ldi iboralari darajalanib, gradatsiyani yuzaga keltirmoqda. Ushbu parchada shunday go‘zal parilar borki pardozi misoli dil qonidan qilingan, ularga shuncha g‘amxo‘r bo‘lsam ham parvo qilmaydi, har safar ularni ko‘rsam meni adoyi tamom qiladi, ularning ko‘zlariga boqsam ko‘zlarim ko‘rmay qolar darajada xiralashadi deya shoir ularnimaqtamoqda. Har bir misralarda qollanilgan iboralar esa darajalanib kuchli obrazlilikni yuzaga keltirgan. Trop i (yun.tropos – nutqning o‘zgarishi, boshqacha tuyilishi) – nutqning ifodaviyligi va ta‘sirchanligini oshirish maqsadida so‘z va iboralarning ko‘chma ma’noda qo‘llanishidan iborat poetik va stilistik tushuncha; shunday ma‘noda qo‘llanilgan so‘z va iboralarning umumiy nomi. 39 39 Mirzayev I. O ‘ zbek tili stilistikasi.-Toshkent, 1983. Trop deb bir narsaning nomini, belgisini boshqasiga ko’chirish yoki nutqda so‘z va iboralarning ko‘chma ma’noda ishlatilishiga aytiladi. Qandaydir xususiyati bilan bir-biriga yaqin ikki shaxsni, tushunchani, narsani, hodisani va ularning belgisini qiyos qilish, o‘xshatishda troplar asos qilib olinadi. Bunda ular haqida aniq tasavvur paydo bo‘ladi. 40 Tropning eng ko‘p tarqalgan turlari: istiora(metafora), metonimiya, sinekdoxa, majoz(allegoriya), kinoya, sifatlash(epitet), kichraytirish(litota), mubolag‘a (giperbola), jonlantirish, perifraza va boshqalar. Biz o‘z ishimizda tropning eng keng tarqalgan turi sifatida sarkazm va jonlantirishni oldik va shoir she‘rlaridan parchalar berish orqali ularni tahlil etdik. Sarkazm — yunoncha so‘z bo‘lib, qiynash, ozor berish degan ma’noni bildiradi. Bunda tasvirlanayotgan narsa yoki murojaat qilinayotgan kishidan muallifning ustunlik xususiyatiga asoslanib, achchiq zaharxanda, istehzoli ta‘na, piching bilan gapiriladi. Sarkazm satirik asarlarda qo‘llanib, shaxsning, voqea- hodisaning salbiy tomonlari fosh qilinadi. Iqbol Mirzo she’rlarida ham sarkazmning eng yaxshi namunalarini uchratamiz. Shoir she’rlarida ko‘proq sarkazm sifatida o‘ziga, bevafo yoriga murojaat qiladi. Masalan: Manxus davralarda davrlar surdim, Qasamlar ichdimu ichaverdim may. Oydin lahzalarni siz bilan ko‘rdim, Gulxan atrofida uchta bolakay. (“Og‘riq” she’ridan) Davrlar surmoq, qasam ichmoq iboralari bir-birini to’ldirib sarkazmni yuzaga keltirmoqda. Shoir yomon, jirkanch davralarda qatnashganidan, may kabi qasamlarni ham ichaverganidan afsuslanmoqda, jirkanmoqda. Hayotining eng 40 Shomaqsudov A., Rasulov I., Qo ‘ ng ‘ urov R., Rustamov H. O ‘ zbek tili stilistikasi.-Toshkent:O ‘ qituvchi, 1983. baxtli, nurli damlarini gulxan atrofida beg‘uborlarcha o‘ynayotgan uchta bolakay bilan ko‘rganini eslamoqda. Uning qovog‘idan boshimga yoqqan Qorini Xudoga soldim -da qo‘ydim. Qonimni qaynatib, jonimni yoqqan Korini Xudoga soldim- da qo‘ydim. (“Xudoga soldim” she’ridan) Ushbu she’riy parchada qovog’idan Qor yog‘moq, Xudoga solmoq, Qonini qaynatmoq, Jonini yoqmoq iboralari ketma-ket tarzda biri ikkinchisini to‘ldirib, ma’no kuchaytirib kelmoqda. Barcha tashvish-u xafagarchiliklar va unga azob berib qiynaganlarni jazolashni xudoga topshirganini, barchasini yolg‘iz olloh ko‘rib turganini o‘tkir, zaxarxanda kinoya bilan tasvirlamoqda. Ichganim qasam ekan, Quchganim tizzam ekan. Qizlarxonning ko‘nglini Koshki, bilmasam ekan. (“Qizlarxon” she’ridan) Shoir sevikli yori Qizlarxon uchun ko‘p bora qasamlar ichgani, axd-u paymonlar qilgani, ba‘zan kechalari tizzasini quchib shirin hayollarni o‘ylagani, yori Qizlarxon unga noz-firoq qilsa ham qizning o‘ziga befarq emasligini yuqoridagi she’riy misralarda ochib bergan. She’rda qasam ichmoq va ko‘nglini bilmoq iboralari piching, kinoya ma’nolarida qo‘llanilib sarkazmni yuzaga keltirgan. Xayolingni dugonang Buzganini bilmaysan. Yonginangdan menga ko‘z Suzganini bilmaysan. ( “Tillla uzuk” she’ridan ) Shoir ushbu she’riy parchada Xayolini buzmoq, Ko‘z suzmoq iboralarini qo‘llash orqali she‘rning hajviyligini hamda hayotiyligini oshirgan. Qizlarning bir- biriga sevgi borasida hech qachon do‘st bo‘la olmasligi, bir-biriga nisbatan ko‘nglida ozgina bo‘lsada dushmanlik kayfiyati bo‘lishini ushbu parcha orqali ochib bergan. Dugonang seni o‘y fikrlaringni chalg‘itib, sening oldingda meni o‘ziga qaratish uchun ko‘zini suzgan ya‘ni e‘tiborimni qaratish uchun noz, karashma bilan qaradi deyish orqali kuchli kinoya, zaxarhanda haqiqatni aytib bermoqda. Xudo, deyman, g‘amga to‘lsin yuraklari, Meni o‘ylab, ado bo‘lsin yuraklari . Birovlarni sevmay o‘lsin yuraklari ... Endi uni unutayin qanday qilib? (“Dilim xufton” she’ridan) Sevgisi rad etilgan, ruhan tushkunikka tushib sevgan yoriga nisbatan ko‘nglida adovat tuyg‘ulari paydo bo‘lgan oshiqning ichki kechinmalari ushbu parchada yaqqol ochib berilgan. Yuragi g‘amga to‘lmoq, Yuragi ado bo‘lmoq, Yuragi sevmadi iboralari bir qarashda qarg‘ishni ifodalayotgandek ko‘rinadi. Ammo bu she‘riy parchada navbat bilan qo‘lanilgan iboralar ma’nosi jihatidan darajalanmoqda va qattiq kinoya balki, tilakni ham ifodalashga xizmat qilmoqda. Jonlantirish. Jonsiz narsalarning inson kabi harakat qiladigan, fikrlaydigan, so‘zlaydigan qilib tasvirlanishi jonlantirish deyiladi. Jonlantirish inson tafakkuri bilan bog‘liq. Inson voqelikdagi narsa hodisalarni qiyoslash, o‘xshatishlar, bo‘rttirishlar orqali jonliroq va aniqroq tasavvur qilishga, aniq, ilmiy tafakkur qilish bilan birga badiiy fikrlashga ham intiladi. Shuning uchun ham jonlantirish faqat badiiy asarlarda emas, balki jonli tilda ham uchraydi: “dengiz hayqiradi”, “daraxt yig‘laydi” va boshqalar. 41 Shoir Iqbol Mirzo ham boshqa shoirlar kabi she’rlarida jonlantirish san’atidan ham mohirona foydalangan. Buni quyidagi she‘riy parchalarda ko‘rib chiqamiz. Eshilib-buralib, yulqinar uzum, Shamaloq barg aro mo‘ltirar osmon. Siyohrang rayhonlar yashirar ko‘zin , Ustunga yuz bosib, yig‘laydi chopon. (“Aza” she ’r idan) Tilimizda ko‘proq so’zlashuv uslubida Ko‘zini yashirmoq iborasi “Uyalmoq, ayb ish qilgan paytda pushaymonlikdan jim turmoq”likni ifodalaydi. Yuqoridagi she’riy parchada esa uzum, osmon, rayhon va chopon xuddi insonlar kabi harakat-holatga kelyapti. Insonga xos bo‘lgan xususiyat predmetga ko‘chirilmoqda. Ko‘zini yashirmoq iborasi rayhonga nisbatan ishlatilib, jonlantirish san’atini yuzaga keltirmoqda. Milyon yilda meni yaratdi hayot, Meni so‘rab, tog‘lar qator cho‘kdi tiz . Nahot anglamaysan, bilmaysan nahot, Axir men bittaman, yagona, yolg‘iz. (“Yolg‘iz” she’ridan) Tiz cho ‘ kmoq iborasi “Taslim bo‘lmoq, qilgan aybi uchun qattiq pushaymon bo‘lib kechirim so‘ramoq” kabi ma’nolarn bildiradi. Ko‘proq so‘zlashuv uslubida va qisman asarning ta’sirchanligini oshirish maqsadida badiiy uslubda bu iboradan keng foydalaniladi. Yuqoridagi she‘rda esa tiz cho‘kmoq iborasi tog’larga nisbatan qo‘llanilib, she’rning ta‘sirchanligini oshirgan va jonlantirish san’atini 41 O ‘zME.Birinchi jild.-Toshkent, 2000. yuzaga keltirgan. Oshiq yoriga qarata hayot meni million yilda yaratdi hattoki, meni yaralishimni so‘rab tog‘lar ham tiz cho‘kdi, sen esa buni bilmaysan, yoki anglamaysan, men dunyoda bittaman deya uqtirmoqda. Qizg‘aldoq bosh egib turar bag‘ri qon, Shoir yuragidan chiqqanmi o‘sib? “Nega yig‘lamaysan, ahli Turkiston?” Muhammad Yusuf yo‘q, Muhammad Yusuf. (“Muhammad Yusuf” she’ridan) Bag‘ri qon iborasi “G‘am-alamli, g‘am-alamda” degan ma’noni bildirib, insonning ruhiy holatini ifodalashda so‘zlashuv va badiiy uslublarda ko‘p qo‘llaniladi. Bag‘ri qon iborasi esa lolaqizg‘aldoqqa nisbatan ishlatilib, uni jonlantirib berishda katta rol o‘ynamoqda. Lolaqizg‘alqdoqning g‘am-alamli tarzda boshini egib turishining boisi tarzda shoir Muhammad Yusufning endi yo‘qligi deya ko‘rsatilmoqda. Muhammad Yusufning hammaga ma‘lum va mashhur she‘ri “Lolaqizg‘aldoq” deb nomlanib, ushbu gul nomini aytganimizda yodimizda avvalo atoqli marhum o‘zbek shoiri Muhammad Yusuf gavdalanadi. Eng go‘zal mamlakat – Qo‘shtegirmonda Qon yig‘lab gulbargin to‘kadi gullar. Ma’yus ketib borar mag‘rib tomonga Mendan arazlagan farishta kunlar... (“She’rim” she ’ ridan) Qon yig‘lamoq iborasi “Behad darajada kuchli azoblarda ruhan azoblanib yig’lamoq” degan ma‘noni anglatadi. Ushbu she’iy parchada gullar va kunlar jonlantirilmoqda. Qon yig‘lamoq iborasi gullarga nisbatan qo‘llanilib, ularni inson kabi harakatlanishiga ko‘maklashmoqda. Kabutarxonaga aylanadi ko‘z, Yurak potirlaydi, o‘ynaydi battar. Xo‘rsiniq uchadi: o‘n... yigirma... yuz... O‘mbaloq oshadi bir to‘p kabutar. (“Bir to‘p kabutar” she’ridan) Yuqoridagi she’riy parchada Yuragi o’ynamoq, Yuargi potirlamoq iboralari she’r mazmunini to‘liq ochib berishga xizmat qilmoqda. Yurak insonning tana a’zosi. Insonga, qushlarga xos potirlamoq, o‘ynamoq so‘zlari yurakka nisbatan qo‘llanilib jonlantirishni yuzaga keltirmoqda. Shoir bir to‘p kabutarlarga ko‘zi tushgan payt ulardan ko‘zini uzolmasligi, ko‘zlari xuddiki kabutarxonaga aylanib yuragi hayajonga to‘lib ketishi, ammo yuragidagi alamlari, hayotning o‘tkinchi ekanligi uni churuq xo‘rsinishga majbur etishini tasvirlamoqda. III bob bo‘yicha xulosa 1. i Iboralar uslubiyati o‘rganilganda dastlab ular o‘rtasidagi sinonimiya, omonimiya va antonimiya yaqqol ko‘zga tashlanadi. Iboralarning sinonimiya hodisasiga boyligi ulardan foydalanishda katta stilistik imkoniyatlar yaratadi. 2. i Sinonimik munosabatda qatnashuvchi (bir sinonimiya uyasiga birlashuvchi) iboralarning miqdori har xil bo‘ladi. Ko‘pchilik uyalar ikki sinonimlidir.Tilimizda uch, to‘rt iborani birlashtiruvchi uyalar ham mavjud. Antonimiya hodisasi iboralar o‘rtasida ham mavjud bo‘lib, u iboralar o‘rtasidagi ma’noni farqlashga, ko‘pma’nolilikni ajratishga yordam beradi. Buni biz quyida Iqbol Mirzo she‘rlarida qo‘llanilgan iboralarni ibora bilan ibora sinonimiyasi va antonimiyasi hamda leksik-frazeologik sinonimiya va antonimiya misolida ko‘rib chiqdik. 3. i Stilistik figuralar talaffuzning yorqinligini oshirishga xizmat qiladi, nutqni ohangdor, ta ’ sirchan va jozibali qilish uchun ishlatiladi. Asosan, tinglovchihining tushunishiga osonlik yaratadi. Iboralar ham obrazni ifodalaydi va obrazli frazeologik birlik(obrazning obraz bo ‘ lib kelishi) ya‘ni stilistik figura va troplar vazifasida keladi. Shu asosda biz antiteza va gradatsiya san ’ atini yuzaga keltirgan iboralarni she ’ r matni bilan birgalikda tahlil qildik. 4. i Trop deb bir narsaning nomini, belgisini boshqasiga ko’chirish yoki nutqda so‘z va iboralaming ko‘chma ma’noda ishlatilishiga aytiladi. Sarkazm va jonlantirish san’ati tropning eng keng tarqalgan turi bo‘lib, biz bularnni frazemalar misolida ko‘rib chiqdik . XULOSA O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi bilan tilimizni yanada chuqurroq ham amaliy, ham nazariy jihatdan keng tomonlama o‘rganish imkoniyatini berdi. Keyingi yillarda hukumatimiz va Prezidentimiz tomonidan chiqarilgan qaror va farmonlar o ‘zbek tilining rivojlanishi, yurtimizda til siyosatining yanada takomillashishiga ulkan xissa bo‘ldi. Ayniqsa, “Davlat tilini rivojlantirish departamenti to ‘ g ‘ risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarorning qabul qilinishi va departamentning tashkil etilishi o ‘ zbek tilining xalqaro nufuzini yanada oshirdi. 42 42 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 12-dekabrdagi 984-sonli “Davlat tilini rivojlantirish departamenti to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi Qarori. Bugungi kunda hukumatimiz tomonidan o‘z bek tilini tadqiq etish, uni rivojlantirish va keng yoyish uchun keng imkoniyatlar yaratib berilgan. Tilshunos va adabiyotshunos olimlarimiz tomonidan amalga oshrilayotgan taqdiqotlar esa o ‘ z samarasini berib, o ‘ zbek tilining rivojlanishi va keng yoyilishi yildan-yilga o ‘ sib bormoqda. Shunga qaramasdan, bugungi kunda tilshunosligimizda hali o ‘ rganilmagan, tadqiq etilishi zarur bo ‘ lgan muammolar talaygina. Hozirda tilning ichki tomoni – fonetik, leksik, frazeologik, grammatik xususiyatlarini o‘rganish, uning amaliy tomoni, til birliklaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Tilda so‘zlovchining tinglovchiga bo‘lgan ekspressiv munosabatini ifoda etuvchi bir talay vositalar mavjud bo‘lib, iu ulardan iu eng iu ko‘p i qo‘llaniluvchisi u iboralardir. Badiiy asar tilining rang-barangligi va puxtaligi badiiy asarda til va stilistik vositalaridan yozuvchining qanday foydalanganligiga bog‘liq. Iboralar eng ko‘p badiiy matnlarda, qisman publitsistikada, ilmiy – ommabop matnlarda qo‘llaniladi. Badiiy matnlarda iboralarning tutgan o‘rni muhim ahamiyatga egadir. O‘zbek tilida mavjud bo‘lgan iboralarni so‘z san’atkorlari tili va uslubi doirasida o‘rganish tilshunoslikda salmoqli natijalarga olib keladi. Bu narsa mumtoz adabiyot, hozirgi adabiyot, gazeta tili va folklor asarlari matnlari asosida amalga oshirilmoqda. Iboralar haqidagi ishlarda olg‘a surilgan nazariy va amaliy fikrlar o‘zbek adabiy tili bo‘yicha yozilgan darslik – qo‘llanmalarda ham o‘z aksini topgan va topmoqda. Umumtil iboralari modellari asosida yaratilgan frazeologik neologizmlar ko‘pincha ma’noni kuchaytirish, kitobxon ongida hajviy his uyg‘otish, salbiy qahramonlardan kulish kabi vazifalarni bajaradi. Bunday iboralar, ma’lum bir mazmunni ifodalash bilan bir qatorda, asar qahramoniga ijodkorning munosabatini oo ham o bildiradi. Bunday munosabat turlicha bo ‘lishi mumkin. Bu shoir yoki yozuvchining uslubiga bog ‘liqdir. O ‘ zbekiston xalq shoiri Iqbol Mirzo she ’riyatida qo‘llanilgan iboralarning semantik va stilitik xususiyatlarini tadqiq etish o‘zbek tili lingvopoetikasini boyitishga va taraqqiy ettirishga xizmat qiladi. Iqbol Mirzo she’riyatida qo ‘ llanilgan frazemalarning semantik-stilistik xususiyatlarini o‘rganish davomida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. i Kuzatishlarimiz shoir qahramonlarning bir – biriga bo‘lgan munosabatini ochishga xizmat qiladigan frazemalarni mohirlik bilan tanlay olgan. 2. So‘zlarning ma ’ nosidagi eng nozik emotsional farqlarni sezgan holda ularning stilistik imkoniyatlarini iboralar misolida ochib bergan. 3. Shoir har bir frazemani she ‘rning ruhiga mos tarzda tanlaydi va ular she’rda turli xil stilistik figuralar va troplar vazifasini bajarib kelgan. 4. Frazemalar she’rga ba’zan quvnoqlik, ba’zan sokinlik berish bilan birga lirik qahramon va tinglovchining ruhiyatini birlashtirgan. 5. Jumladan shoir qo‘llagan frazemalar she’riy parchalarda antiteza va gradatsiya kabi stilistik figuralarni, sarkazm va jonlantirish kabi troplarni hosil qilib she’r matnidagi poetik ma‘noni aktuallashtirishga, lirik qahramon kayfiyati va dunyoqarashini ochib berishga, matnning emotsional ta’sirchanligini oshirishga xizmat qilib kelgan. 6. I Shoir Iqbol Mirzo kashf etgan yangidan-yangi iboralarning semantik- stilistik xususiyatlarini o‘rganish, ularning turli stilistik figuralar va troplar vazifasda kelishi shoir she’riyatining lingvopoetik tabiatini belgilaydi. 7. Iqbol Mirzo tomonidan yaratilgan individual frazemalar shoir she’riyatining o‘ziga xosligi, betakrorligini o‘zida namoyon etgan va ular shoir she’riyatining gultoji hisoblanadi. 8. Frazemalar ustida olib borgan tahlillarimiz obrazli birlik hisoblangan iboraning she’riy matn tarkibida obrazli frazeologik birlik(obrazning obraz darajasiga ko‘tarilishi) bo‘lib kelishini, iboralardan mohirona foydalanish so‘z ustalarining iste’dodi va ijodiy mahoratiga bog‘liq ekanligini tasdiqladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: I. I Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1.1. . O‘zbekiston Respubikasi Oliy Kengashining 1989-yil 21-21- 21-oktabrdagi ii 3561-XI-sonli U “Davlat UI tili UI haqida”gi IU Qonuni. U . I 1.2. i O‘zbekiston Respublikasining 2020-yil 10-apreldagi O‘RQ-615- sonli “O‘zbek tili bayrami kunini belgilash to‘g‘risida”gi Qonuni. 1. 1.3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi PF-5850-sonli “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. Hi 111 1.4. I O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 20-oktabrdagi PF - 6084 - sonli “Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini ii takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. H.. 1.5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 12-dekabrdagi 984-sonli “Davlat tilini rivojlantirish departamenti to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi Qarori. II. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to‘plamlar 2.1. Абдуазизов А.Тилшунослик назариясига кириш. –Тошкент, 2010. Uiiiiiiiii 2.2. u Arastu. u Poetika. i – i Toshkent, u 2015. Uiiiiiiiii 2.3. u Бозорбоев К. Ўзбек сўзлашув нутқи фразеологизмлари: Филол.ф.номз...дис.– i Самарқанд, i 2001. Uiiiii I 2.4. u Доние|ров Х., u Мирзаев С. Сўз санъати. – Тошкент, 1968. 2.5. u Hakimov M. O ‘zbek ilmiy matnining sintagmatik va pragmatik xususiyatlari. i NDA. i – i Toshkent, i 1999. Uiiiii iiiiiiiiiii 2.6. u Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug ‘ati. – Toshkent, 2002. Uiiiiii iiiiiiiiiii 2.7. u Iqbol ui Mirzo. u Sizni iu kuylayman. i – i Toshkent, i 2007. Uiiiiii i 2.8. u Iqbol Mirzo. Seni bugun ko’rmasam bo’lmas. – Toshkent: Istiqlol, 2005. Uiiiiii 2.9. u I.Mirzo. Seni bugun ko’rmasam bo’lmas. – Toshkent: G’.G’ulom nomidagi ... nashriyoti uu matbaa ui uyi, u 2015. Uiiiiii 2.10. u Маматов А. Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиш масалалари: i Филол.ф.доктр...дис. i – i Тошкент, i 1999. Iiiiiii i 2.11. u Musayev A. O’zbek tili stilistikasidan ma’ruza matni. – Jizzax, 2014- 2015. Uiiiiii 2.12. u Mirzayev u I. u O ‘ zbek uii tili uii stilistikasi. i – i Toshkent, i 1983. Uiiiiii 2.13. u Ne‘matov H., Bozorov O. i Til va nutq. i – i Toshkent: i O‘qituvchi, 1993. Uiiiiii 2.14. u Quvvatova D. Iqbol Mirzo she’riyatining poetik xususiyatlari. // O’zbek ... tili ii va uu adabiyoti. u 2018. u № i 5. ii- uiiiiii iiiiiiiiiii 2.15. u Қўшжонов М. Сюжетда воқеа ва характерлар мантиғи масаласи//ўзбек ui тили ui ва yu адабиëти ui масалалари. i – i Тошкент, i 1964. Uiiiiii 2.16. u Qo ‘ng‘urov R va boshqalar. Nutq madaniyati va uslubiyati asoslari. – Toshkent: i Fan, i 1983. Uiiii 2.17. u Rafiyev A., G‘ulomova N. Ona tili va adabiyot. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. – Toshkent: Sharq, 2002. 2.18. u Rahmatullayev Sh. O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1978. 2.19. u Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek va rus tillarida frazeologik antonimlar. – Toshkent: Universitet, 2000. 2.20. u Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. I Darslik. – Toshkent: Universitet, 2006. 2.21. u Rashidova U. O ‘ zbek tilidagi somatik iboralarning semantik- pragmatik tahlili.:Filologiya fanlari bo ‘ yicha falsafa doktori diss.avtoref. – Samarqand, 2018. 2.22. u Sultonsaidova S., Sharipova O ‘ . O ‘ zbek tili stilistikasi. O ‘ quv qo ‘ llanma. – Toshkent, 2009. 2.23. u Suvonova N. Frazeologiyaning sistem sath birligi sifatidagi talqini. – Toshkent, 2008. 2.24. u To ‘ ychiyeva Sh. Cho ‘ lponning “Kecha va kunduz” romanida ijodkor dunyoqarashi va badiiy uslub muammolari.Filol.f.nomz…diss. – Toshkent, 1998. 2.25. u Yo’ldoshev B. Hozirgi o’zbek tilida frazeologik birliklarning funksional-uslubiy xususiyatlari. Filol.f.doktr.avtoref. – Toshkent, 1993. 2.26. u Yo’ldoshev B.Frzeologik uslubiyati asoslari. – Samarqand, 1999. 2.27. u O ‘zME.Birinchi jild. – Toshkent, 2000. 2.28. u G ‘oziyev E. Umumiy psixologiya. – Toshkent, 2002. 2.29. u Shomaqsudov A., Rasulov I., Qo ‘ ng ‘ urov R., Rustamov H. O ‘ zbek tili stilistikasi. – Toshkent: O ‘ qituvchi, 1983. III. Foydalanilgan boshqa adabiyotlar 3.1. http://www.edu.uz 3.2. http://ziyonet.com . 3.3. http://google.uz 3.4. http://wikipedia.org 3.5. http://ziyonet.uz

IQBOL MIRZO SHE’RIYATIDA FRAZEMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………. 3 I I BOB . II IQBOL II MIRZO II SHE ’ RLARIDA II QO ‘ LLANILGAN ALAR IBORALARNING XUSUSIYATLARI ………………………. 10 1.1. Shakliy xususiyatlar ……………………………………………… 10 1.2. Ma’noviy xususiyatlar…………………………………………… 20 I bob bo‘yicha xulosa…………………………………………….. 31 II I BOB. IBORALARNING SEMANTIK JIHATDAN TASNIFI VA ULARNING XUSUSIYATLARI ……………………………… 32 2.1. Insonning ruhiy holatini ifodalovchi iboralar……………………. 33 2.2. Xarakter-xususiyat va b elgi bildiruvchi iboralar………………..... 48 II bob bo‘yicha xulosa ..………………………………………….. 58 III BOB. IBORALARNING STILISTIK XUSUSIYATLARI ………… 59 3.1. Shoir she’rlarida qo‘llanilgan sinonim, antonim va ko ‘pma’noli iboralar ….………………………………………………………. 59 3.2. Stilistik figuralar va troplar ..…………………………………… 69 III bob bo‘yicha xulosa .………………………………………… 80 XULOSA VA TAKLIFLAR …………………………………. 81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.………. 84

KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Mustaqillikka erishganimizdan buyon tilshunoslik sohasida katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Milliyligimizni va o‘zligimizni o‘zimizga qaytardi. Til siyosat darajasiga ko‘tarildi. 1990-yil 19- fevralda “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinib, o‘zbek tilining davlat tili ekanligi Konstititsiya bilan mustahkamlab qo‘yildi. Hurmatli Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonining qabul qilinishi Vatanimiz tarixida muhim hodisa bo‘ldi. 1 Birozdan so‘ng O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbek tili bayrami kunini belgilash to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilinishi o‘zbek tiliga yuksak hurmat va e’tiborning isboti bo‘ldi. Shundan boshlab 21-oktabr “O‘zbek tili bayrami kuni” deb e’lon qilindi va bu bayram har yili keng tarzda nishonlanib kelinmoqda. 2 Tilimiz asrlar osha rivojlanib, taraqqiy etib kelmoqda. O ‘z bek tili rivojlanayotgan tillar qatoriga kiradi va hozirgi kunga kelib dunyoda 50 millionga yaqin odam shu tilda so ‘ zlashadi. Tildagi barcha birliklar xalqimizning til boyligi, javohirlari hisoblanadi. Hozirgi kun talablari bilan hayotimiz mezoniga e’tibor beradigan bo‘lsak xalq tili o‘zining ko‘zga ko‘rinmas kuchga egaligini namoyon qilmoqda. Hozirgi kunda tilshunoslikning barcha sohalari bo‘yicha yangi tadqiqotlar yaratildi va yaratilmoqda. Jumladan, iboralar va ularning nutqiy kontekstda tutgan o‘rni keng tadqiq etilmoqda. U o‘z tekshirish obyektiga, tadqiq 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi PF-5850-sonli “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. 2 ? O‘zbekiston Respublikasining 2020-yil 10-apreldagi O‘RQ-615-sonli “O‘zbek tili bayrami kunini belgilash to‘g‘risida”gi Qonuni.

etish yo‘li va usullariga ega bolgan fan tarmoqlari sifatida shakllanib bormoqda. Tilshunoslikda iboralarning leksik-semantik xususiyati, grammatik tuslanishi va turlanishi o‘rganilgan bir paytda, iboralarning badiiy matnda qo‘llanilishi bilan bog‘liq ba’zi masalalar o‘z yechimini kutmoqda. Birinchi navbatda, iboralarning asosiy vazifasi shundan iboratki, u badiiy asarning tiliga hamda so‘zlashuv nutqiga jilo beradi, uni sayqallashtiruvchi ifodaviy tasvir vositalarini badiiy asarlar tilida namoyon etadi. Badiiy asar tilidagi individual – muallif tomonidan yaratilgan iboralarini o‘rganish, ularning ma’no qirralarini aniqlash, ularni frazeologik lug‘atlarga kiritish kabi masalalar tilshunoslar e’tiborida bo‘lmog‘i zarur. Badiiy asarlar tilining o‘zi murakkab jarayon bo‘lganligi uchun, badiiy asarlarda yozuvchining individual yondashuvi mavjudligi sabab turli mualliflarga oid badiiy asarlarni emas, balki asarlarida hayotiylik nafasi ufurib turuvchi qalami o‘tkir shoir Iqbol Mirzoning she’rlarida keltirilgan iboralarni tadqiq va tahlil etishni rejalashtirdik. Chunki o‘zbek adabiy tili va badiiy asar tili iboralarini so‘z san’atkorlari tili va uslubi doirasida o‘rganish salmoqli natijalarga olib keladi. Yangi nazariy fikrlarni hosil qilish va yangicha uslubdagi iboralarni yig‘ish, ularning semantik xususiyatlarini o‘rganish va yuksak natijalarga erishish mavzuning dolzarbligini kasb etadi. Ii iuu Mavzuning o ‘ rganilganlik darajasi. Ma’lumki, frazeologizm deganda, ko ‘ chma ma’no anglatadigan, ibora yoki turg ‘ un so ‘ z birikmalari tushuniladi. Frazeologik birlikdan (iboradan) yaxlitligicha anglashiladigan ma’no uning tarkibidagi so ‘ z komponentlariga xos leksik ma’nolarning oddiy yig ‘ indisiga teng bo ‘ lmaydi, iboraning ma’nosi umumlashma ma’no sifatida namoyon bo ‘ ladi. 3 Frazeologiya tilshunoslikning alohida bo‘limi sifatida XX asrning 40-yillarida 3 Раҳматуллаев Ш . Ўзбек тилининг фразеологик луғати . – Тошкент : Қомуслар бош таҳририяти , 1992, 3- бет. 5 Yo’ldoshev B. O’zbek frazeologiyasi va frazeografiyasi masalalari.-Toshkent:Muharrir, 2013, 24-bet.

maydonga keldi. Frazeologiya nazariyasining rivojida Sh.Balli, D.Polivanov, A.Bulaxovskiy, V.Vinogradovlarning, turkiyshunoslikda S.K.Kenesbayev hamda N.Muratov kabi tilshunoslarning alohida xizmatlari bor. 4 Frazeologiya nazariyasiga dastlab fransuz tilshunosi Sh.Balli asos solgan. Frazeologizmlarning grammatik, semantik, funksional – uslubiy jihatlarini rus tilshunoslarining tadqiqotlarida ham ko ‘ rish mumkin. Masalan, V.Vinogradov iboralarni leksik qatlam sifatida ma’no guruhlariga ko ‘ ra tasniflaydi. V.Jukov esa frazeologizmlarning kategorial ma’nolarini aniqlagan. O ‘ zbek tilshunosligida frazeologizmlar Sh.Rahmatullayev, M.Sodiqova, I.Qo ‘ chqortoyev, A.Rafiev, B.Yo ‘ ldoshev, A.Mamatov, Q.Hakimov, K.Bozorboyev kabi olimlar ishlarida keng ovrganilgan. 5 Mazkur ishlarda frazeologizm masalalari yetarlicha tahlil qilinib, so ‘ zlashuv nutqida faol foydalaniladigan hamda turli badiiy matnlarda qo ‘ llanilgan frazeologik birliklar chuqur o ‘ rganilganligi diqqatga sazovordir. 6 I Yaqin o ‘ n yillik ichida frazeologizmlar bo ‘ yicha yangidan yangi tadqiqotlar yaratildi, fanga ko ‘plab yangiliklar olib kirildi. Jumladan U.Rashidova, Sh.G ‘aniyeva, M.Bekiyeva, B.Eshboltayev, M.Qo‘shnazarova va boshqa tadqiqotchilar frazeologiya sohasida izlanishlar olib borishdi va yuksak natijalarga erishdilar. Tadqiqotchi Sh.G ‘ aniyeva o ‘ zbek tilshunosligida frazeologik birliklarning struktur tahlili hamda modellashtirish muammosini monografik planda maxsus tadqiq etdi. Tadqiqotchi Sh.G ‘ aniyevaning “O ‘ zbek 4 5 ? Раҳматуллаев Ш . Ўзбек фразеологиясининг баъзи масалалари ( Фразеологик полисемия , синонимия , антонимия ва омонимлик ): Филол . ф . доктр ... дисс . – Тошкент , 1966; Содиқова М . Қисқача ўзбекча – русча фразеологик луғат . – Тошкент : Ўзбек совет энциклопедияси , 1989; Қўчқортоев И . Бадиий сўзустаси ( А . Қаҳҳор ҳақида ). – Тошкент , 1967; Рафиев А . Иборалар нутқимиз кўрки . – Тошкент : Ўзбекистон , 1985; Маматов А . Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиш масалалари : Филол . ф . доктр ... дисс . – Тошкент , 1999; Ҳакимов Қ . Ўзбек тилидаги содда гап қолипли фразеологизмларнинг зарурий бирикувчанлиги : Филол . ф . номз ... дисс . – Тошкент , 1993; Бозорбоев К . Ўзбек сўзлашув нутқи фразеологизмлари : Филол . ф . номз ... дисс . – Самарқанд , 2001. 6 ? Жумабаева С . Ўткир Ҳошимов асарларида фразеологизмлар . – Тошкент ,2014.

frazeologizmlari strukturasi” (shakliy va mazmuniy modellashtirish) nomli tadqiqoti frazeologizmlarning ma’no tuzilishi, ularning semantik-struktur va shakliy-sintagmatik xususiyatlarini yoritish bilan birgalikda frazeologizmlarning modellashtirish asoslarini belgilab berdi. Sh.G ‘ aniyeva ushbu tadqiqotida frazeologizmlarni 3 ta mazmuniy guruhga bo ‘ lib o ‘ rgangan. 7 Ular harakat, holat va belgi bildiruvchi frazeologizmlardir. U.Rashidova esa o ‘ zbek tilidagi somatik iboralarni semantik-pragmatik jihatdan tadqiq etdi. Ko ‘z, qo‘l, yurak komponentli iboralar ning mazmun mohiyatini hamda matnda qo ‘llanilish xususiyatlarini ochib berdi. Har bir yozuvchi va shoirlarning ijodida frazeologizmlardan foydalanish uslubi bo ‘ ladi. Jumladan, O’zbekiston Xalq shoiri Iqbol Mirzo she’rlari o ‘ zining xalqonaligi, o ‘ ynoqiligi va ohangdorligi bilan diqqatni tortadi. Shoir she’rlarida qo ‘ llanilgan frazeologizmlar o ‘ zining xalqchilligi, adabiy tilga oidligi va individual xarakterga egaligi bilan ajralib turadi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqotimizda obyekt sifatida “Sizni kuylayman”, “Seni bugun ko‘rmasam bo‘lmas”, “Qo‘shiqlarim”, “Ko‘ngil” kabi va boshqa bir qancha she’riy to‘plamlari olindi va mazkur she’riy to‘plamlardagi she’rlardan muhim misollar yig‘ildi. O‘zbek tilida mavjud iboralar va shoir tomonidan yaratilgan individual xarakterga ega yangi iboralar tadqiqotning predmeti oi hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Badiiy matnlarda mavjud iboralarning qo‘llanishiga doir maxsus tadqiqot yaratish o‘zbek tilshunosligida muhim ahamiyatga egadir. Iqbol Mirzo she’rlarida qo‘llanilgan iboralarni o‘rganish, ularni tasniflash hamda ularning semantik va stilistik xususiyatlarini aniqlash 7 Ганиева Ш. Ўзбек фразеологизмлари структураси (шаклий ва мазмуний моделлаштириш): Филология фанлари бўйича фалсафа доктори дисс.автореф. Фарғона, 2017.

O'xshashlar

Ravishlarning semantik-stilistik xususiyatlari
O‘ZBEK TILIDA YUKLAMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI
Ravish va semantik stilistik xususyatlari
Ravish so’z turkumining semantik-stilistik xususyatlari.
Modal so'zlarning stilistik xususiyatlari