BAHODIR QOBULNING “ENA SHAMOL” QISSASI TILINING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATI
![BAHODIR QOBULNING “ENA SHAMOL” QISSASI TILINING
SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATI
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………….3-5
I BOB. BAHODIR QOBUL QISSALARIDA SO‘Z KO‘CHMA
MA’NOSINING LINGVOPOETIK IMKONIYATLARI………………6-21
1.1. Yozuvchining metafora va metonimiyalardan foydalanish
mahorati……………………………………………………………………..6-14
1.1.1 Ot-metaforalar………………………………………………………..6-10
1.1.2 Sifat metaforalar……………………………………………………...10-14
1.2. Yozuvchining metonimiyalardan foydalanish mahorati……………..14-16
1.3. Yozuvchining sinekdohalardan foydalanish mahorati……………….16-19
Birinchi bob bo‘yicha xulosalar……………………………………...19-21
II BOB. BAHODIR QOBULNING “ENA SHAMOL” QISSASIDA
CHEGARALANGAN LEKSIKANING LINGVOPOETIK
IMKONIYATLARI………………………………………………………...22-52
2.1. Yozuvchining eskirgan so‘zlardan foydalanish mahorati……………….22-23
2.1.1. Tarixiy so‘zlar………………………………………………………....23-26
2.1.2 Arxaizmlar……………………………………………………………...26-28
2.2. Yozuvchining noadabiy qatlamga oid leksik birliklardan foydalanish
mahorati………………………………………………………………………28-51
2.2. 1. Dialektizmlar………………………………………………………….28-39
2.2.2. Etnografik so‘zlar………………………………………………….......39-41
2.2.3. Og‘zaki nutqqa oid so‘z va iboralar……………………………….......41-45
2.2.4. Vulgarizm va varvarizmlar…………………………… ………….......45-51
Ikkinchi bob bo ‘ yicha xulosalar............................................................51-52
III BOB. BAHODIR QOBULNING SEMANTIK-STILISTIK
VOSITALARDAN FOYDALANISH MAHORATI. ASAR TILIGA
DISKURSIV YONDASHUV ……………………………………………...53-66
3.1 O‘xshatish………………………………………………………………..53-56
3.2. Jonlantirish………………………………………………………………56-57
3.4. Badiiy takror va kinoya………………………………………………….57-59
3.5. Asardagi personajlar muloqotida kommunikativ vaziyatni yuzaga
keltiruvchi birliklar. Diskursiv yondoshuv………………………………….59-65
Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar………………………………………..65-66
XULOSA ……………………………………………………………………67-69
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………69-73
0](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_1.png)
![KIRISH
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi:
XX -asr o‘zbek adabiy tilining umummilliy adabiy til darajasiga ko‘tarilishi va
rivojlanishida o‘ziga xos davr bo‘ldi. O‘zbek milliy ongi, tafakkuri, dunyoqarashi,
adabiy tili, adabiyoti va madaniyatining shakllanishi va taraqqiy etishida badiiy
adabiyot tili eng boy manba bo‘lib hizmat qiladi.
Adabiy tilning badiiy mukammallika, milliy xarakterlar yaratishdagi o‘ziga
xoslikka erishishida so‘z san’atkorlarining mashaqqatli xizmaatlarini alohida
ta’kidlash lozim. Shu boisdan ularning asarlari tili va uslubini lingvistik jihatdan
o‘rganish bugungi kunda muhim ahamiyatga ega. Shu nuqtayi nazardan olib
qaraganda “Bahodir Qobulning “Ena shamol” qissasi tilining semantik-stilistik
xususiyati” mavzusi dolzarb va o‘rganish uchun muhim obyekt sanaladi.
Tadqiqot ob y ekti: . Bahodir Qobilning “Ena shamol” to‘plamidagi “Ena
shamol”, “Oqdala”, “O‘spirinlik” qissalari. (qo‘shimcha manba yozuvchining
“Otachiroq” to‘plamidan “Otachiroq” hikoyasi)
Tadqiqot predmeti: Qissadaning semantik-stilistik jihatlari talqini.
Mazkurdagi so‘z ko‘chma ma’nolarining hamda chegaralangan leksikaning talqini.
diskursiv qarashlar izohi.
Tadqiqot ishining maqsadi:
- Mavzuga doir o‘quv adabiyotlari bilan tanishib chiqish jarayonida
yangidan-yangi ilmiy xulosalar chiqarish;
- Bahodir Qobulga xos lingvistik mahoratni belgilashda yozuvchining
“Ena shamol” qissasi tilining badiiyatini ta’minlovchi leksik-stilistik vositalarni
lingvopoetik hamda pragmalingvistik jihatdan tahlil qilish dissertatsiyaning asosiy
maqsadi.
- Sheva unsurlarini yig‘ish va uni to‘g‘ri taqsimlash, undagi areal
hududlardan kelib chiqqan holda shevalarning xususiyatlarini o‘rganish etib
belgilandi. Qissaning barcha tomonlari rejaga muvofiq ochib berilgach maqsadga
yetiladi.
1](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_2.png)
![- Olib borilgan izlanishlar yuzasidan taklif, metodik tavsiyalar va amaliy
ko‘rsatmalar berish.
Tadqiqotning vazifalari:
- tilshunoslikda badiiy so‘z semantikasi masalalari hamda ularn ing
xususiyatlarini o‘rganish;
- badiiy so‘zga ixtisoslashish jarayoniga doir qarashlarning tayanch
nuqtalarini topish;
- Mavzuga doir o‘quv adabiyotlari bilan tanishib chiqish jarayonida
yangidan-yangi ilmiy xulosalar chiqarish , badiiy asar tili semantikasi va stilistikasi
yuzasidan aniq xulosalar chiqarish, tegishli mutaxassisliklar uchun badiiy asar tili
stilistikasining sintaktik funksiyalarining ilmiy metodologik asoslarini ishlab
chiqish hamda o lib borilgan izlanishlar yuzasidan taklif, metodik tavsiyalar va
amaliy ko‘rsatmalar berish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi :
- Grammatikaning semantika va stilistika bo‘limi, ularning badiiy asar tili
bilan aloqasiga doir ilmiy-nazariy qarashlar tahlilga tortildi;.
- Semanlarinintikaning badiiy asar tilining o‘ziga xos xususiyatlari, tarkibiy
tuzilmasi, qoidalari sintaktik nuqtayi nazardan o‘zaro qiyoslandi;
- So‘zlarning morfologik, semantik va sintaktik xususiyatlaridan yuzaga
keladigan mazmuniy munosabatlari asoslab berildi;
- gap bo‘laklariga ixtisoslashish jarayonining tayanch nuqtalari aniqlandi
hamda tegishni mulohazalar asosida ochib berildi.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqot ishida badiiy asar
tiliga doir tadqiqotlar ko‘lamini yanada kengaytirish, bu borada samarali
natijalarga erishish mumkin, agar:
1. o‘zbek tilshunosligida badiiy asar tili so‘zining shakllari, tuzilishi va
mazmuni o‘rganilsa;
2. mazvuning jahon tilshunosligi bilan o‘zaro umumiy va xususiy jihatlari
tahlilga tortilsa
2](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_3.png)
![3. badiiy asar tili semantikasi tafsifi jihatidan umumiy, barcha uchun
universal bo‘lgan qoidasining yaratilishi yuzasidan xulosalar berilsa;
4. mazkur mavzu yuzasidan chiqarilgan xulosalar, tavsiyalar hamda
tajribalarni ta’lim jarayoniga tadqiqot predmeti sifatida olib kirilsa.
Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).ʻ Tilshunoslikning
sematika stilistika bo‘limi yuzasidan juda ko‘plab tadqiqot ishlari amalga
oshirilgan. N.A.Baskakov, S.Karimov, A.S.Sodiqov, G‘.Abdurahmonov,
Sh.Shukurov, E.Fozilov, U.Tursunov, B.O‘rinboyev, A.Hojiyev, A.G‘ulomov,
I.Azimov, N.Abdurahmonov, A.Nurmonov, M.Boshmonov, J. Eltazarov kabi
olimlarning yaratgan ilmiy asarlari bu jihatdan xarakterli.
Tadqiqotda qo llanilgan metodikaning tavsifi.
ʻ Mazkur tadqiqot ishida
tavsifiy, qiyoslash, tahliliy, statistik metodlardan foydalanilgan.
Tadqiqotning nazariy ahamiyati: hozirgi o‘zbek tilida semantika-
stilistikaning badiiy asar tili nuqtayi nazaridan xususiyatlari,tavsiflarini qamrab
oluvchi grammatik tadqiqotlartning ilmiy-nazariy tavsifi borasida izlanishlar olib
borish hamda tegishli xulosalar chiqarish.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Magistrlik dissertatsiyasida yoritilgan
nazariy va amaliy masalalardan tilshunoslik, umumkasbiy, pedagogik, metodik
fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, uslubiy tavsiya va ishlanmalar yaratish,
ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish jarayonida bundan tashqari dialektologik
amaliyotlarni olib borish jarayonlarida samarali foydalanish mumkin.
Dissertatsiyada ishlab chiqilgan tavsiyalar o‘quvchilarni ongli ravishda ilmiy
izlanishlar olib borishlariga ham ko‘maklashadi.
Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasi
tuzilish jihatdan kirish, 3 ta bob, 6 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat .
3](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_4.png)
![I BOB. BAHODIR QOBUL QISSALARIDA SO‘Z KO‘CHMA
MA’NOSINING LINGVOPOETIK IMKONIYATLARI
1.1. Yozuvchining metafora va metonimiyalardan foydalanish mahorati
1.1.1. Ot –metaforalar
Til insonlarga xizmat qiladigan, Yer yuzining yaratuvchisi tomonidan
odamzodga ato etilgan eng buyuk ne’matlardan biridir. Kishi jamiyatga ta’sir etar
ekan, bu borada tilning ahamiyati, o‘rni haqida uzoq gapirishga hojat ham yo‘q.
negaki, til orqali jamiyat ravnaq topsa, til ham jamiyat orqali mavjud bo‘ladi.
Tilning qudrati shu darajadaki, u kishini hayolot olamining eng yuqori cho‘qqisiga
olib chiqishi, istasa, undan pastga qulatishi ham mumkin. Dunyo yaralibdiki, til
butun bashariyatga xizmat qilib kelish barobarida barcha insonlar undan o‘z
ehtiyojlari yo‘lida foydalanib kelmoqdalar. Til doimiy rivojlanishda bo‘lganligi
sabab har davrning o‘ziga xos bo‘lgan so‘zlashish usuli, unda yaratilgan manbalar
turli xillikni tashkil etadi. Preziden Sh.Mirziyoyev tilning ahamiyati to‘grisida
to‘xtalar ekan, quyidagi fikrlarni aytib o‘tadi: “ Ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz
aynan ona tilimiz orqali jahonga o‘z so‘zini aytib kelganlar. Shu tilda buyuk
madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashfiyotlar, badiiy durdonalar yaratganlar” 1
.
XX -asr o‘zbek adabiy tilining umummilliy adabiy til darajasiga ko‘tarilishi
va rivojlanishida o‘ziga xos davr bo‘ldi. O‘zbek milliy ongi, tafakkuri,
dunyoqarashi, adabiy tili, adabiyoti va madaniyatining shakllanishi va taraqqiy
etishida badiiy adabiyot tili eng boy manba bo‘lib hizmat qiladi.
Adabiy tilning badiiy mukammallika, milliy xarakterlar yaratishdagi o‘ziga
xoslikka erishishida so‘z san’atkorlarining mashaqqatli xizmaatlarini alohida
ta’kidlash lozim. Shu boisdan ularning asarlari tili va uslubini lingvistik jihatdan
o‘rganish bugungi kunda muhim ahamiyatga ega. Zero, “o‘zlikni anglash, milliy
ong va tafakkur ifodasi, avlodlar o‘rtasidgi ruhiy-ma’naviy bog‘liqlik til orqali
namayon bo‘ladi. Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy so‘zlari bilan
aytganda, “Har boir millatning dunyoda borligini ko‘rsatadurg‘an oyinai hayoti til
va adabiyotdur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qatmakdur”.
1
O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev dushanba kuni o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining 30
yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi, 22 oktabr 2019.
4](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_5.png)
![Badiiy asar tilini o‘rganish XX asrda keng tus oldi. Bu masalani birinchi
bo‘lib rus tilshunosligida L.V. Shcherba ko‘tarib chiqdi. Badiiy asar tilini
o‘rganishdan maqsad uning tahlili jarayonida asar g‘oyasi bilan bog‘liq hissiy-
subektiv mazmunni ifoda etuvchi u yoki bu lisoniy vositalarni ko‘rsatib berish
ekanligini L.V.Shcherba va V.V. Vinogradov o‘z tadqiqotlarida alohida e’tirof
etadi.
O‘zbek tilshunosligida ham badiiy asar tilini o‘rganish masalasi keng
o‘rganilgan sohalardan biridir. Bu borada qilingan dastlabki tadqiqotlarda masala
ko‘proq tilshunoslik nuqtayi nazaridan yondashilgan bo‘lib, bu xil tadqiqotlarda
tilning taraqqiyot bosqichlari, uning leksik, grammatik xususiyatlari tahlil qilingan.
Bu lingvistik an’ana hozirgi kungacha til tarixi badiiy matn misolida o‘rganishda
saqlanib kelmoqda.
Badiiy til masalasi bilan maxsus shug‘ullangan L. Abdullayeva, E. Qilichev,
B. Umurqulovlarning leksik birliklarning lingvistik tadqiqiga bag‘ishlangan ishlari
alohidaa diqqatga sazovordir. Ularda leksik birliklarning leksik-semantik,
semantik-stilistik muammolari, ifoda imkoniyatlari, badiiy-estetik vazifalari haqida
bir qadar mufassal fikr yuritilgan.
So‘zlarni ko‘chma ma’noda qo‘llash ijodkordan katta mas’uliyat, alohida
mahorat talab qiladi. Mahorat bevosita ijodkorning til bilishi, so‘zlarning ma’no
tovlanishlarini chuqur idrok etgan holda go‘zal va betakror obrazli ifodalar yarata
olishi bilan belgilanadi. So‘z badiiy adabiyotning asosiy qurolidir. So‘z
san’atkorlari undan mohirona foydalanib, o‘lmas va betakror, asrlarga tatigulik
adabiy meros qoldiradilar. So‘z qo‘llash va undan foydalanishni san’at darajasiga
ko‘tara olgan ijodkorlardan biri Bahodir Qobuldir. Adib badiiy nutqining
obrazliligini, tasviriyligini hamda ta’sirchangligini oshirish uchun tilning turli
tasviriy vositalaridan keng foydalangan. Shulardan biri so‘zning ko‘chma
ma’nolaridir. Yozuvchi hikoyalari tilini bezashda ko‘chimning metafora,
metonimiya, sinekdoxa kabi turlaridan mohirona foydalanib, o‘zining betakror
uslubini yaratdi. B. Qobulga hos lingvistik mahoratni belgilashda mazkur jihat o‘ta
muhim va dolzarb hisoblanadi
5](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_6.png)
![Jahon tilshunosligida ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisalar bir necha
turga bo‘lib o‘rganiladi. Jumladan, fransuz tilshunosi J. Maruzo ko‘chma
ma’nolarni metafora, metonimiya, sinekdoxaga ajratadi. Rus tilshunoslari A. A.
Reformatskiy hamda D. N. Shmelev ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisalarni
to‘rt guruhga bo‘lganlar, yani J. Maruzodan farqli ravishda funksiyadoshlik
hodisasini qayd etadilar 2
.
O‘zbek tilshunoslari ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisalarni guruhlarga
ajratishda rus tilshunoslari bilan deyarli hamfikrdirla r 3
.
O‘zbek tilshunosligida metaforalar o‘zining nazariy asosini topgan bo‘lsa-da
biroq alohida olingan yozuvchi ijodida qo‘llangan metaforalarning amaliy jihati
hali yetarlicha o‘rganilgani yo‘q. Zero, metaforalar yozuvchining individual
uslubini, asar badiiyatini ta’minlovchi muhim tasviriy vositadir. Shu bois biz B.
Qobul hikoyalarida qo‘llangan metaforalarning amaliy jihatlarini ochib berishga
harakat qilamiz.
Metafora o‘xshashlik asosidagi ko‘chimdir. Metafora umumfilologik hodisa
bo‘lganligi bois tilshunoslar va adabiyotshunoslar e tiborini o‘ziga tortib keladi.ʼ
Shuning uchun metafora hosil bo‘lishi va uning tabiatiga oid qarashlar ham xilma-
xildir. Jumladan, А.А.Potebnya: “Metafora qisqargan o‘xshatishdir”, − deb ta rif
ʼ
beradi. E. Kassirer yuqoridagi ta rifni rivojlantiradi va “ko‘plab o‘xshatishlar
ʼ
metaforadan kelib chiqqan”, degan xulosaga keladi 4
. Bunday g‘oyalar metafora va
o‘xshatishlar orasidagi farqni tadqiqot ob ektiga aylantirdi.
ʼ
O‘zbek tilshunosligida metafora leksik ma no taraqqiyot yo‘llaridan biri
ʼ
sifatida qaraladi va ma no ko‘chishining o‘xshashlikka asoslangan turi tarzida
ʼ
e tirof etiladi. Metafora haqidagi dastlabki ma lumotlar R. Qo‘ng‘urov, M.
ʼ ʼ
Mirtojiev, M. Mukarramov, E. Qilichev kabi olimlarning ilmiy risolalarida
uchraydi 5
. Bundan tashqari, metaforaning lisoniy xususiyatlarini o‘zida aks
2
Миртожиев М. Ўзбек тилида полисемия. – Тошкент: Фан, 1975. – Б. 52-53.
3
Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. – Тошкент, 1962. – Б. 20-25; Турсунов У., Мухторов Ж.,
Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўзбекистон, 1975. – Б. 126; Алиқулов Т. Сўз
маъноларини чегаралаш масаласига доир // Тилшунослик ва адабиётшуносликка оид тадқиқотлар. Тўплам. −
Тошкент, 1965. – Б. 6.
4
Кассирер Э. Сила метафоры // Теория метафоры. – М.: – 1990. – С. 33-43.
5
Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. – Тошкент: Фан, 1977. – Б. 15-19; Миртожиев М.
Кўрсатилган асар. – Б. 51-75; Мукаррамов М. Ўзбек тилида ўхшатиш. – Тошкент: Фан, 1976. – Б. 11-15;
6](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_7.png)
![ettiruvchi maqolalar e lon qilinganʼ 6
. Bularda metafora asosida nisbiy o‘xshashlik
mavjudligi nazarda tutiladi. Tilshunoslar metaforalarni til va nutq hodisasi sifatida
lingvistik va badiiy metaforalarga bo‘lib o‘rganishda deyarli hamfikrdirlar. Biroq
badiiy metaforalarning tabiatini tadqiq etishda o‘zaro farqli xulosalarga keladilar.
Jumladan, I. Qo‘chqortoev badiiy metaforalarni talqin qilishda metaforaning
lingvistik tabiatini chetlab o‘tadi va nutq hodisasi sifatida estetik vazifasi, obraz
yaratish funktsiyasini tahlil qiladi. D.Bikerton metafora tabiatiga lisoniy nuqtai
nazardan yondashish zaruriyatini nihoyatda dolzarb hisoblab 7
, “…nolingvistik
qarashlar masala mohiyatini ochishdan ko‘ra ko‘proq qorong‘ulashtiradi va
ta kidlash mumkinki, ularning mag‘lubiyati ham aynan ularning nolingvistligi
ʼ
bilan belgilanadi”, deb baholaydi 8
.
Asarda metanimiyalarning qo‘llanilishi orqali qahramonlarning ijtimoiy
kelib chiqishi, xarakteridagi ijobiylik va salbiylikni baholashda, fiziologik holatni
tasvirlashda, personajlarning tashqi qiyofasi, intim-ruhiy holatlarini tasvirlashda,
qahramonlar nutqini shaxsiylashtirishda mohirona foydalangan.
Masalan : - Joyiga qo‘y deyapman, Sariq oshkadi.
Keltirilgan jumlada oshkadi leksemasi o‘zining genetik semasini shaxsga
ko‘chiradi va shu bilan ko‘chma ma’no hosil qiladi. Endi ot metaforalar haqida
gapalashamiz.
Yuqoridagi misolni ilk misol sifatida qabul qilgan holda uning tahliliga
o‘tamiz. Oshkadi leksemasi quyidagi semem strukturaga ega:
oshkadi – a) poliz ekini; b) shaxsning tashqi qiyofasini ifodalaydi; v)
shevaga hos so‘z (adabiy tilda oshqovoq) ; g) usti sariq, urug‘li narsa.
Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан, 1982. – Б. 71-79.
6
Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1964. – №4. – Б. 34-36; Миртожиев М.
Лингвистик метафоралар таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1973. – №4. – Б. 57-61; Тохиров З.
Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – №1 – Б.
74-77 ; Қобулжонова Г. Метафора – номинациянинг асоси сифатида // (Анъанавий Аюб Ғуломхонлик
материал - лари.) 2-чиқиш. – Андижон, 1995. – Б. 90-91.
7
Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар.
НД. 2007
8
Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1964. – №4. – Б. 34-36; Миртожиев М.
Лингвистик метафоралар таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1973. – №4. – Б. 57-61; Тохиров З.
Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – №1 – Б.
74-77; Қобулжонова Г. Метафора – номинациянинг асоси сифатида // (Анъанавий Аюб Ғуломхонлик
материал-лари.) 2-чиқиш. – Андижон, 1995. – Б. 90-91.
7](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_8.png)
![Bunda a,v va g semalar oshkadi leksemasining genetik semalari hisoblanadi.
Yuqoridagi kontekstda b sema ancha boshqacha ma’no kasb etadi. Bunda ko‘chma
ma’no hosil bo‘lyapti va bu ma’no badiiy mazmunniifodalashga xizmat qilyapti.
Yozuvchi bolakayning obrazini individuallashtirishda oshkadi leksemasining
tashqi xususiyatlari bilan qahramon qiyofasini ochib berishga harakat qilingan.
Qissada qahramon bola sariqdan kelgan bolakay bo‘ladi va bu misolda uni opasi
bunday ataydi. Bundan tashqari yana bir o‘rinda uning otasi ham uni shunga yaqin
laqab bilan chaqiradi : - Mana Sariqbola, sizga , - dedilar otam galife shimlarining
o‘ng cho‘ntagidan ikkita yigirma tiyinlik oq tanga va bitta yashil uch so‘mlik va
ikkita sariq bir so‘mliklarni olib 9
.
Keyin o‘choq boshiga, qora uy tikilgan joyga borib chordona qurib
o‘tiraman .
Budka oldiga kelganimizda huddi Katta hovuzni yoqasi da savdo qiladigan
rasmchinikiga o‘xshagan suratlarni ko‘rib qoldim.
Har ikkala misolda ko‘rinadiki, ot metaforalarning asarda o‘rni bor.
Ikkinchi misolda kelgan hovuzning yoqasi birikmasi hovuz yoni, hovuzning
oldi degan ma’nolarni beradi.
Umuman olganda, asar badiiyatida metaforalar kelar ekan, ular asar
ruhiyatiga o‘zgachalik baxsh etadi. Bahodir Qobul hikoyalarida metaforalarning
yangicha talqinini, o‘zgacha ko‘rinishlarini taqdim etishga, uni yaratishga intiladi.
Qahramonlar xarakteri va ichki ruhiy holatini aks ettirishi mobaynida oddiy va
ko‘pam siyqasi chiqqan manbaalardan, ifodalardan uzoqlashishga bor imkonini
sarflaydi.
1.1.2. Sifat metaforalar
Sifat leksemalariniing asosiy xususiyati belgi ifodalash bilan birga matn
tarkibida ko‘chma ma’no hosil qilish hisoblanadi 10
.
Ijodkorning dunyoqarashi, g’oyasi, ruhiy olami, estetik ideali uning har bir
9
Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – №1 – Б.
74-77; Қобулжонова Г. Метафора – номинациянинг асоси сифатида // (Анъанавий Аюб Ғуломхонлик
материал-лари.) 2-чиқиш. – Андижон, 1995. – Б. 90-91.
10
Мамадалиева М. Ўзбек тилида номинатив бирликларнинг коннотатив аспекти: Филол.фан.ном… дисс. –
Наманган, 1997. – Б. 82.
8](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_9.png)
![obrazi, har bir tasviriy vositasida namoyon bo‘ladi” 11
. Jumladan Bahodir Qobul
ham sifat turkumiga oid so‘zlardan metaforik ma’no hosil qilishda o‘z ideolekti
nuqtayi nazaridan yondashadi.
Shunday ma’no ko‘chish holatlari bor-ki, ular so‘z genetik xususiyatidan
kelib chiqqan holda ba’zan o‘sha asl semaga zid ravishda sema hosil qilgan
o‘rinlar ham mavjud. Asardan quyidagini misol qilib keltiramiz: Qishloq
ko‘chasidan chiqishimiz bilan Bozorjoyning yalang maydoni, maydonning bir
chetida turgan ikkita avtobusning qorasi , ularning qizil chiroqlari ko‘zga
tashlandi.
Gapdagi avtobusning qorasi birikmasidagi qora so‘zi asl ma’nosini
avtoulovning harakati natijasida kelib chiqadigan xususiyatga ko‘chiradi. Bunda
qora semasini quyidagicha qurililishga – ma’noviy turlilikka ega deyish mumkin:
qora- rang; qora- sovuqlik ramzi.
Biroq buyerda har ikkala semadan ham foydalanilmagan, ya’ni qora
so‘zining sovuqlik ma’nosi yoki aynan rang ma’nosi anglanishi uchun
ishlatilmagan. Aksincha, bu yerda ijobiy semasi yuzaga chiqqan. Ya’ni
yo‘lovchilar ulovdan qolib ketmasliklarining bir signali sifatida qo‘llanilgan. Yana
bir tomoni bor-ki , qora semasi voqelik jarayonida oq leksemasiga antonim semani
hosil qilgan. Chunki, odatda, yurayotganlarga, yoki uzoq yo‘lga otlanganlarga oq
yo‘l birikmasi qo‘llaniladi.
Agar biz solishtirib o‘rganayotgan Abdulla Qahhor hikoyalariga murojaat
qilsak ayni bu holatga quyidagi misol tahlilini keltirishimiz mumkin: U
avtobusdan tushib, lovullab turgan qulog‘ini ushlaganicha Hojiga qaradi va
bisotidagi eng og‘ir , eng dahshatli haqoratni ishlatdi, ya ni ʼ “ tarbiyasiz! ” dedi.
( “ Yillar ” ) Uning savoliga oqsoqol ham va boshqa hech kim ham javob bermadi.
Og‘ir jimlik cho‘kdi. ( “Xotinlar” ) Mastura Аlieva sakkiz oydan beri palatasidan
chiqmay yotgan og‘ir xasta, uni kasalxonada hamma bilar, ko‘p kishi kirib
ko‘rgan ekan. (“Ming bir jon”) 12
“Keltirilgan leksik qurshovlarda og‘ir leksemasining genetik semasi –
11
Мамажонов С. Услуб жилолари. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1972. – Б. 82.
12
Абдулла Қаҳҳор. Асарлар. 5 томлик. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1987. Т.1. – 336 б.
9](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_10.png)
![jismlarning fizik xususiyati” chetlashtirilgan hamda qo‘shimcha, ijtimoiy
shartlangan ifoda semalari bo‘rttirilib, ko‘chma ma nolar hosil qilingan. Og‘irʼ
leksemasi har bir kontekstda o‘ziga xos poetik aktuallashgan. Jumladan, birinchi
leksik qurshovda og‘ir leksemasi evfemik tarzda ko‘chma ma no ifodalagan.
ʼ
Uning yuzaga chiqishida “kishini xafa qiladigan”, “ko‘ngilsiz” (O‘TIL.I.562.)
semalari aktual vazifa bajargan. Yozuvchi matn konsituatsiyasida bola tilidan
aytilgan qo‘pol, vulgar jumlalarni yumshoqroq ifodalash maqsadida og‘ir
leksemasini evfemik tarzda qo‘llab, asar badiiyligini ta minlashga erishgan.
ʼ
Ikkinchi leksik qurshovda yozuvchi og‘ir leksemasini o‘ziga xos tarzda
qo‘llab, okkazional ma noli metafora hosil qilgan. Og‘ir leksemasi leksik
ʼ
qurshovda ijtimoiy shartlangan “ruhiyatga ta sir qiladigan, tushkun holat” semasi
ʼ
bilan ishtirok etgan. Shu yerda А.Qahhor mahoratining yana bir siri ochiladi, ya ni
ʼ
og‘ir leksemasini ko‘chma ma noda qo‘llab, mavhum holatga ishora qilib, hikoya
ʼ
kompozitsiyasida tugun hosil qilgan. Va ana shu tugun orqali ma lum bir
ʼ
konsituatsiyaga ishora berilib, asarning ta sir kuchi orttiriladi. Og‘ir leksemasining
ʼ
ko‘chma ma nosida hosil qilingan tugun voqea rivojida personaj tilidan bayon
ʼ
qilinib, o‘z yechimini topadi.
Uchinchi leksik qurshovda og‘ir leksemasi ijtimoiy shartlangan “yomon
oqibatlarga olib borishi mumkin bo‘lgan”, “jiddiy”, “xavfli” (O‘TIL.I.562.)
semalari bilan ko‘chma ma no hosil qilgan. Yozuvchi personajning fiziologik
ʼ
holatini tasvirlashda og‘zaki nutqda keng qo‘llanuvchi metaforani badiiy matnga
olib kirib, affektivlikni kuchaytirishga, badiiylikni ta minlashga erishgan
ʼ 13
.
Yozuvchi qissa davomida avtoulovlning mexanik harakatlarini
qahramonining hayolida boshqacha jonlantiradi va bu orqali ham an’anaviy
metafora hosil bo‘ladi. Buni quyidagi ikki misolda ko‘rishimiz mumkin: Yo‘lma-
yo‘l Qo‘ng‘irot, O‘ris, No‘g ’ay yoqalab, keyin Bulung‘urning yil o‘n ikki oy,
yigirma to‘rt soat bozori tinmaydigan Oqtepasidan qarzi bordek so‘nggi yo‘lovchi
olib, ichida bosh tiqarga joy qolmay, nafasi ichiga tushgancha bir yonga
yonboshlab Samarqand tomon o‘rlaydi;
13
Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар.
НД. 2007
10](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_11.png)
![Men O‘smatda avtobus hali bo‘shligida tekkan joy-oldingi eshikning
shundoq o‘ng qo‘lidagi bir kishilik o‘ringa o‘tirganimga ming pushaymon
yeyman.
Har ikkala misolda ham qahramonni manzilga eltayotgan ulov harakati
metaforik ma’no orqali ifodalangan.
“Аdabiyot – insonshunoslik bo‘lganligi uchun qahramonning tashqi qiyofasi
bilan birga uning ma naviy dunyosini ham, psixologiyasini ham ishonarli vaʼ
ta sirli qilib tasvirlab berish yozuvchilar oldida turgan eng qiyin, eng sharafli
ʼ
vazifalardan hisoblanadi” 14
. Bahodir Qobul ham adabiyotning shu nozik qirralarini
mohirona egallagan ijodkorlardandir. “Yozuvchining asarda aytmoqchi bo‘lgan
salmoqli gapi, targ‘ib qilmoqchi bo‘lgan g‘oyasi, intilgan maqsadi qahramonlar
xarakterida mujassamlashgan bo‘ladi” 15
.
Umuma, asarda sifat va ot metaforalardan tashqari yana ko‘plab boshqa tu
metaforalarni ham uchratamiz. Quyida ularning ba’zilari va misollar tahlili haqida
fikrlarimizni keltirib o‘tamiz.
Jarko‘cha yoqalab o‘sgan son-sanoqsiz na’mataklarni birov butashga,
shoxini sindirishga qo‘rqadi. Ularni ostida shayit-shahid bo‘lganlar yotibdi degan
gapga hamma ishonadi
Ko‘chani to‘ldirib o‘tayotgan lo‘lilar galasi bilan tengma-teng jarni ikki
labida o‘spirinlar burni oqqan ukalarini yetaklagancha ularni izma-iz ta’qib-
tomosha qilib borishadi. Ko‘rinishidan lo‘lilarning kattasi semiz va qora xotin
qo‘lidagi yo‘rgakni tannozlanib, ko‘zi olma-kesak terib kelayotgan novcharoq
qizga beruvdi, qiz ko‘tarmadi. Bir narsa deb gap qaytardi. Qoraxotinning jahli
chiqdi .
Ortimda, qirning labiga qurilgan bir vaqtlar qimmatli bo‘lgan va ayni
vaqtda uvadasi chiqqan eski sallasining pechi tushib ketgan, pechini ko‘tarib
qo‘yishga quvvati yetmayotgan keksa mullaga o‘xshagan ayvonli uy. Atrofida
odam ko‘rinmaydi.
14
Қодиров П. Тил ва дил. – Тошкент: Ўзбекистон, 1972. – Б. 12.
15
Шарафиддинов О. Истеъдод жилолари // Абдулла Қаҳҳор. Асарлар. I том. – Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги
бадиий адабиёт нашриёти, 1967. – Б. 15.
11](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_12.png)
![Oradan ancha yillar o‘tib bilganim va hali ko‘prik ustida pechi tushib
ketgan keksa mulladek ko‘ringan, qirning labiga ilinib turgan imorat
Samarqandda qurilgan birinchi machit, Xo‘jai Xizr edi.
E ndi faqat yo‘lning bu betiga . Qir labiga ilingan imoratning ostiga.
Oq Toshdan ko‘tarilgan kun avval Katta Tog‘ni, keyin uning bolasi Oy
Qorning yelkasi-yu , Bo‘ronqo‘nish o‘ ngiriga tegib qorlarini eritadi
1.2 Yozuvchining metonimiyalardan foydalanish mahorati
Metonimiya ko‘chma ma’no hosil bo‘lishining bir ko‘rinishidir. U ham
metafora singari qadimdan faylasuf va tilshunoslarning diqqatini o‘ziga tortib
kelgan, shu bois turli davrlarda uning tabiatiga qarashlar ham o‘ziga xos xilma
xilliklarga ega 16
.
Misol uchun, o‘zbek tilshunosligida ham XX asrning ikkinchi yarmidan
boshlab metonimiya va uning tabiatiga qarashlar ko‘pgina ilmiy risolalar 17
,
maqolalar 18
, nomzodlik va doktorlik dessertatsiyalarid 19
o‘zining nazariy asoslarini
topdi.
Umuman, jahon va jumladan, o‘zbek tilshunoslarining metonimiya
xususidagi qaraslari bir xil: obyektiv borliqdagi biror narsa yoki voqea-hodisa
nomi o‘zaro bog‘liqlik va aloqadorlik asosida boshqa bir narsa yoki hodisaga
ko‘chiriladi.
O‘zbek tilshunosligida metonimiyalarning hosil bo‘lish sabablari va yondosh
hodisalardan farqi yirik monografik planda nutq hodisasi sifatida I.K.Shukurov
tomonidan tadqiq etilgan bo‘lsa, til hodisasi sifatida M.M.Mirtojiyev tomonidan
rus tilshunosligiga asoslanib tadqiq etilgan. Rus tilshunosligida birinchi bo‘lib
A.A.Reformatskiy metonimiyani til hodisasi sifatida tadqiq etib, uning hosil
16
Қаранг : Миртожиев М . Кўрсатилган асар . – Б . 52-55; Сувонова Р . Ўзбек тилида метонимия : Филол . фан .
ном … дисс . – Самарқанд , 2001. – Б . 7-11.
17
Қаранг : Пинхасов Я . Ҳозирги замон ўзбек тили лексикаси . – Тошкент , 1960. – Б . 40; Мирзаев М ., Усмонов
С ., Расулов И . Кўрсатилган асар . – Б . 20-25; Турсунов У ., Мухторов Ж ., Раҳматуллаев Ш . Кўрсатилган асар .
– Б .126 ; Азизов О . Тилшуносликка кириш . – Тошкент : Ўқитувчи , 1963. – Б . 63 ; Қўнғуров Р . Кўрсатилган
асар . – Б . 19-23 ; Қиличев Э . Кўрсатилган асар . – Б . 79-82.
18
19
Шукуров И.К. Перенос значения слов в узбекском языке: Дисс… канд. филол. наук. – Ташкент, 1978;
Миртаджиев М.М. Переносные значения и их манифестация в узбекском языке: Дисс… док.филол.наук. –
Ташкент, 1989.
12](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_13.png)
![bo‘lish sabablarini izohlab bergan 20
.
R.A.Suvanova metonimiyani til va nutq hodisasi sifatida olib, ularning hosil
bo‘lish sabablarini bir-biriga qiyoslagan holda ochib berishga harakat qiladi.
Tadqiqotlar M.M.Mirtojiyevning ilmiy ishlariga suyangan holda olib boradi,
o‘zining fikrlarini ham bildirib o‘tadi.
Tildagi barcha tasviriy vositalar singari metonimiyaning ham badiiy
adabiyotda o‘ziga xos o‘rni bor to‘g‘ri, u tilning boshqa tasviriy vositalari
singari(sinekdoxa bundan mustasno) badiiy adabiyotda keng tarqalgan emas, lekin
shunday bo‘lsa-da, tilning estetik funksiyasini oshirishda muhim omillardan
hisoblanadi. Metonomiya badiiy asarda ijodkor g‘oyasini, maqsadini yoritishda
birmuncha aktual vazifa bajaradi 21
.
Metonimiya so‘z ma’nosi taraqqiyoti bilan bog’liq hodisalardan biridir.
Ma’no taraqqiyoti esa turli ko‘rinishlarga ega bo‘ladi. So‘z ma’nosi o‘z ifoda
doirasini kengaytirishi yoki toraytirishi, shuningdek, mavhum holatda kelishi yoki
aniq ifodaga ega bo‘lishi mumkin 22
.Metonimiya ma’no kengayishining bir
ko‘rinishi sifatida ham talqin qilinadi. Ular muayyan bir so‘zning semantik
taraqqiyoti ekanligi bilan o‘zaro aloqador ammo lingvistik hodisa nuqtai nazaridan
farq qiladi 23
. Metonimiya hodisasi odatda ot turkumida keng yoyilgan. Boz ustiga
metonimiyaga xos belgilar ot turkumlaridagima’no ko‘chishida yaqqol ko‘zga
tashlanadi. Shu sababdanko‘pgina asarlardatilshunoslar metonimiyani otdan
olingan metonimiyalar doirasida taashkil etishga intiladi.
Bahodir Qobul hikoyalarida ham metonimiya badiiy asar xarakterini
jozibadorligiga o‘z hissasini qo‘shmoqda. Joy nomlari bilan bog‘liq metonimiyalar
ham mavjud bo‘lib, odatda til hodisasi sifatida talqin qilinadi. Joy nomi bilan o‘sha
yerda istiqomat qiluvchi aholini atash orqlai ham metonimiya hosil qilinadi.
Bundan tashqari, ma’lum shaxsni qayta nomlash orqali metonimiya hosil qilish
holati Bahodir Qobul hikoyalarida ko‘plab uchraydi. Masalan “ Ena shamol”
20
Реформатский А.А. Введение в языковедение. – М.: Учпедгиз, 1947. – С. 54-62
21
Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар.
НД. 2007
22
Орипов А. “Муножот”, “Сайланма”.– Т.: Ғ.Ғулом номидаги нашриёт матбаа бирлашмаси, 1992. 143-бет.
23
Миртожиев М. Ўзбек тилида полисемия. 15-бет
13](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_14.png)
![hikoyasidagi ushbu misolga e’tibor qilaylik: Cholni Samarqand Ota deb atagim
keldi. Samarqand Ota ni odamlar orasidan izladim. Topolmadim. O‘zim yig‘lab,
o‘zim yupandim 24
.
Bundan ko‘rinib turibdiki, shahsga qayta nom berish, ayni damda ot
leksemasi bilan metonimiyaning hosil bo‘lishiga guvohmiz.
Sariqvo y endi o‘rnidan qo‘zg‘algan ekan bir amallab sig‘ishdik.
Bu misolda esa qhramon yigitning Samarqandga eltadigan avtoulov-
avtobusga qo‘ygan yangi otini ko‘ryapmiz. Qahramon yigitcha tomonidan
avtoulovning rangi sariq ekani va uni bolalarcha erkalab Sariqvoy deyishi
metonimik hodisani keltirib chiqaryapti.
1.3 Yozuvchining sinekdoxadan foydalanish mahorati
Sinekdoxa hodisasi jahon, jumladan, o‘zbek tilshunosligida o‘zaro ichki
aloqadorlik asosida butun-qism, birlik-ko‘plik munosabatidagi ko‘chim turi
sifatida o‘zining nazariy asoslarini ma lum darajada topgan. Biroq uni ko‘chimʼ
turlari orasida tasniflashda turlicha qarashlar mavjud. Jumladan, XIX asrning boshi
va ikkinchi yarmida so‘zning ko‘chma ma nolari borasida o‘z tadqiqotlari bilan
ʼ
mashhur bo‘lgan nemis uslubshunoslari uni ko‘chim turlari orasida tasniflashda
(sinekdoxani metonimiyaning tarkibiga kiritishda) taxminiy xulosaga keladilar.
Xuddi shu davrda rus tilshunosi M.M.Pokrovskiy yuqoridagi taxminiy xulosaga
barham beradi, ya ni metonimiya va sinekdoxani psixolingvistik fakt sifatida
ʼ
baholab, ularni aynan bir hodisa sifatida talqin etadi 25
.
Bizningcha, metonimiya va sinekdoxa hodisalari o‘zaro integral va
differentsial belgilarga ega. Metonimiya va sinekdoxa asosida nom ko‘chishi
o‘zaro bog‘liqlikka asoslanishi bilan umumiylik hosil qiladi. (Shuning uchun
yuqoridagi ayrim tilshunoslar mana shu umumiylikni hisobga olgan holda
metonimiya va sinekdoxani aynan bir hodisa yoki sinekdoxani metonimiyaning bir
ko‘rinishi sifatida izohlaydilar.) Metonimiyada ikki ob ekt o‘rtasida o‘zaro
ʼ
bog‘liqlik asosida ma no ko‘chsa, sinekdoxada bir ob ektning o‘zaro aloqador
ʼ ʼ
bo‘lgan butun va qism, birlik va ko‘plik asosida ma no ko‘chishi bilan bu ikki
ʼ
24
Bahodlir Qobul “ena shamol”
25
Қаранг: Сувонова Р. Кўрсатилган номзодлик диссертацияси. – Б. 8.
14](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_15.png)
![hodisa bir-biridan farqlanadi. Shuning uchun biz metonimiya va sinekdoxani
o‘zaro bog‘liqlikka asoslangan ko‘chimning alohida ikki turi deb talqin qildik.
O‘zbek tilshunosligida sinekdoxani tasniflashda bir-biridan farq qiluvchi
qarashlar mavjud. Jumladan, M.Mirtojiev sinekdoxani uch printsip asosida oltita
guruhga bo‘lib talqin etadi 26
. R.Qo‘ng‘urov sinekdoxalarni quyidagi turlarga
bo‘ladi: a) butun o‘rnida qism; b) qism o‘rnida butun; v) ko‘plik son o‘rnida birlik;
g) jins o‘rnida tur; d) kishi o‘rnida unga tegishli narsa 27
. Bu tasnif bilan “ O‘zbek
tili stilistikasi ” darsligining mualliflari ham hamfikrdirlar 28
.
Sinekdoxa va uning tabiatiga berilgan tasniflar orasida M.Mirtojiev keltirgan
tasnif ancha mufassal yoritilgan. Shu o‘rinda R.Qo‘ng‘urov va u bilan hamfikr
tilshunoslarning sinekdoxaga berilgan beshinchi banddagi ta riflari uningʼ
mohiyatiga to‘g‘ri kelmasligini ta kidlab o‘tmoqchimiz. Masalan, ular keltirgan
ʼ
faktik materiallarga e tibor qilaylik: – Zakaspiy fronti uchun sizda qancha kuch
ʼ
bor? Temur: Menda besh yuz oltmish nayza. (K.Yashin. “Yo‘lchi yulduz”) Yoki
rotamizda 175 soldat bor o‘rnida rotamizda 175 shtik bor deyish ham
sinekdoxaning bir ko‘rinishi sifatida berilgan. Misollardagi ma no ko‘chishi ikkita
ʼ
alohida ob ekt o‘rtasida sodir etilayotganining guvohi bo‘lamiz. (Bu borada biz
ʼ
yuqorida o‘z qarashlarimizni bayon etgan edik.) Demak, bunda ma no ko‘chishi
ʼ
sinekdoxa usuli bilan emas, balki metonimiya usuli bilan sodir bo‘lgan 29
.
S.Karimov doktorlik dissertatsiyasida yuqoridagi faktik materiallar xususida
quyidagicha fikr bildiradi: “…Nega menda besh yuz oltmish pichoq bor, Rotada
175 avtomat bor, deyish mumkin emas. Аxir, avtomat ham, pichoq ham nayza kabi
jangchiga aloqador, uning quroli hisoblanadi. Demak, mumkin. …Аmmo
ko‘rinyaptiki, ularni nima uchundir sinekdoxa sifatida qabul qila olmayapmiz.
Ko‘chim o‘rniga mantiqsizlik yuz beryapti. Xo‘sh, nima uchun shunday?
Nazarimizda, sinekdoxa yaratilishi jarayonida ham, xuddi o‘xshatish va metafora
singari tasviriy vositalarda bo‘lganidek, sub ekt va ob ekt mavjud. Bunda sub ekt
ʼ ʼ ʼ
26
Бу ҳақда қаранг: Миртожиев М. Ўзбек тилида синекдоха ва унинг турлари // Тилшунослик ва
адабиётшуносликка оид тадқиқотлар / ФА ТАИ тўплами. 6-кт. – Тошкент: Фан, 1965. – Б. 119-126
27
Қўнғуров Р. Кўрсатилган асар. – Б. 23-27
28
Қаранг: Шомақсудов А., Расулов И. ва б. Кўрсатилган асар. – Б. 238-239.
29
Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар.
НД. 2007
15](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_16.png)
![o‘zining obrazli ifodasini ob ektning birinchi darajada turadigan tomoni tufayliʼ
topadi. Shu ma noda, birinchi gapdagi nayza so‘zi stilistik usul vositasi sifatida
ʼ
bizni to‘liq qanoatlantiradi. Chunki qadimda jangchilarning asosiy quroli nayza
bo‘lgan paytlardayoq bu so‘z harbiyni ataydigan sinekdoxa sifatida muomalaga
kirgan va shu ma noda hozir ham o‘zbek tilida o‘z qimmatini saqlab kelmoqda”
ʼ 30
.
Bizningcha, yuqoridagi faktik misollarda olim nazarda tutgan pichoq,
avtomat hosila ma nosi yuzaga chiqmagan, balki “shaxs” arxisemali “askar,
ʼ
jangchi” semasi reallashgan. Chunki har qanday so‘zning ko‘chma ma nosi leksik
ʼ
qurshovda reallashadi. Olim nayza leksemasi harbiyni ataydigan hosila ma no
ʼ
berishini ham inkor etmaydi. Ko‘rinib turibdiki, ma no ko‘chishi ikki predmet
ʼ
orasidagi o‘zaro bog‘liqlik, aloqadorlik asosida yuz bergan. Bu – metonimiyadir.
Bu hodisani R.Suvonova nomzodlik dissertatsiyasida to‘g‘ri talqin qilib, “Shaxs
o‘ziga oid bo‘lgan xarakterli narsasi, buyumi, kiyimi nomi bilan atalishi orqali
metonimiya sodir bo‘ladi”, degan to‘g‘ri fikrni ilgari suradi. Biz olimaning bu
qarashini to‘la qo‘llab-quvvatlaymiz. Demak, kishi o‘rnida unga tegishli narsaning
ko‘chma ma noda qo‘llanishi sinekdoxa emas, balki metonimiyadir
ʼ 31
.
Sinekdoxalar badiiy matnda qo‘llanganda murakkab gap tuzilishlarini,
ortiqcha chiyralgan so‘z va ifodalarning oldini oladi, matn jumlalariga soddalik,
affektivlik baxsh etadi 32
. Bahodir Qobul sinekdoxaning ana shu imkoniyatlaridan
hikoya va qissalari tilini bezashda, yozganlari badiiyatini ta’minlashda unumli
foydalanadii. Ijodkorning ”Ena shamol” qissasidan ushbu misollarni keltiramiz.
Bolasi o‘g‘rilik qilsa-yu, ota bo‘lib, ko‘chani o‘rtasiga tushib, kuyib pishib
tirnog‘i ortidan or talashish orzusida soyasi egasiz qolayotganlar qancha...
bungayam yetgan bormish yetmagan bormish.
In-iniga kirib ketadi. Odamlar uyda necha jon bo‘lsayam bir xonaga,
o‘tiradigan uyga tiqilishib oladi 33
.
Abdulla Qahhor ijodiga nazar tashlaganimizda esa sinekdoxaning bir qancha
30
Каримов С. Кўрсатилган докторлик диссертацияси. – Б. 202-203.
31
Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар.
НД. 2007
32
Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар.
НД. 2007
33
Bahodir Qobul “Ena shamol”
16](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_17.png)
![turlarini kashf qilishimiz mumkin, bunda aynan o‘sha turlarning birinchisini ya’ni
butun o‘rnida qism kelish holatiga uning hikoyalaridan misollar keltiamiz.
1. Butun o‘rnida qism. Sinekdoxalarning bu ko‘rinishi hosila ma no yuzagaʼ
chiqishi bo‘yicha yana bir necha semantik guruhga ajratilishi mumkin:
a) “ shaxs ” , “ inson ” hosila semali sinekdoxalar: Bizni hamma narsadan
benasib qilmoqchi bo‘lgan Gitler hozir ham ancha narsadan mahrum qildi. Qani
ilgarigi qishloq? Hozirgacha yonmagan yurak bo‘lsa mana shuni eslatishing bilan
alanga oladi. ( “ Аsror bobo ” )
Berilgan gapda yurak leksemasi orqali “ shaxs ” semali hosila ma no yuzaga
ʼ
chiqqan hamda nutqiy sinekdoxa hosil bo‘lgan. Bunda yurak leksemasi ikkilamchi
nominatsiya jarayonini boshqargan. Yozuvchi hikoyada yurak leksemasi orqali
sinekdoxa usulidan foydalanar ekan, uning ma lum bir g‘oyaviy pozitsiyada
ʼ
turgani, aytmoqchi bo‘lgan salmoqli gapining personaj nutqida namoyon bo‘lishi
yurak leksemasiga implitsit tarzda mahorat bilan singdirilgan. Yozuvchi urush
musibatlaridan tushkun holga tushib qolgan insonlarni yonmagan yurak birikmasi
orqali obrazli ifodalab, hikoya badiiyatiga kuchli tasviriylik, ekspressivlik olib
kirgan 34
Birinchi bob bo‘yicha qisqa xulosalar
1. O‘zbek tilshunosligida ko‘chimlar leksik ma no taraqqiyot yo‘llaridan
ʼ
biri bo‘lib, so‘zning uzual yoki okkazional ma no doirasida hosil qilinadi.
ʼ
Ko‘chimlar badiiy matn doirasida talqin qilinganda ko‘proq ularning mohiyatiga
(ob ektivlikdan chekinmagan holda) sub ektivlik nuqtai nazaridan yondashish
ʼ ʼ
maqsadga muvofiq. Chunki yozuvchi (sub ekt)ning ob ektga shaxsiy munosabati,
ʼ ʼ
dunyoqarashi, baholashdan kutilgan badiiy niyati va maqsadi ko‘chimlarda o‘z
in ikosini topadi
ʼ
2. Metaforalar ko‘chim turlari orasida juda keng tarqalgan bo‘lib, ular
o‘z xususiyatiga ko‘ra doimiy va individual metaforalarga bo‘linadi. Bahodir
Qobul individual metaforalar yaratishda ot, sifat, fe l turkumiga oid leksemalardan
ʼ
34
Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар.
НД. 2007
17](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_18.png)
![unumli foydalangan. Jumladan, ot-metaforalardan o‘z ideolektida reallashgan
xususiy yashirin ma nolarni implitsit tarzda ifodalashda, ta sirchan, obrazli ifodalarʼ ʼ
yaratishda; sifat-metaforalarning konnotativ ma nolaridan qahramonlarning
ʼ
xarakter-xususiyati, siyrat va suratini tasvirlashda, asar kompozitsiyasida voqealar
rivojida yechiluvchi mavhum konsituatsiyaga ishora qiluvchi tugun hosil qilishda
va badiiy-g‘oyaviylikka erishishda; fe l-metaforalardan voqea-hodisaning
ʼ
intensivligini oshirishda, personajlar xarakter-xususiyatiga implitsit ishora qilishda
ta sirchan omil sifatida foydalanib, hikoyalari tasviriyligini, badiiy-estetik
ʼ
quvvatini oshirgan.
3. Yozuvchi hikoyalarida qo‘llangan so‘z birikmasi va gap shaklidagi
kengaygan metaforalar oz miqdorni tashkil etadi. Lekin shunday bo‘lsa-da, ular
ham badiiy g‘oyaviylik va mahorat bilan chambarchas holda yuzaga kelib,
hikoyalarning estetik, badiiy-ifodaviy qimmatini ta minlagan.
ʼ
4. Tildagi barcha tasviriy vositalar singari metonimiyaning ham badiiy
adabiyotda o‘ziga xos o‘rni bor. Metonimiya tilning estetik funktsiyasini
oshirishda muhim omillardan hisoblanadi. Metonimiya badiiy asarda ijodkor
g‘oyasini, maqsadini yoritishda ta sirchan vosita bo‘lib xizmat qiladi. Аyniqsa,
ʼ
Bahodir Qobul ijodida ellipsis natijasida hosil qilingan metonimiyalarning obraz
yaratish funktsiyasi, badiiy-estetik salmog‘i anchayin keng.
5. Bahodir Qobul metonimik ko‘chma ma nolar orqali xalq tilining
ʼ
boyligini, serzavqligini go‘zalligini, shuningdek, hayotning haqqoniy tasvirini
baxsh eta olgan. Chunki adib hikoyalarida qo‘llangan metonimiyalarning
ko‘pchiligi xalqning jonli so‘zlashuv tilidan, xalqning chinakam yuragidan
olinganligi bilan xarakterlanadi.
6. Yozuvchining sinekdoxadan foydalanish mahorati tahsinga loyiq.
Аdib sinekdoxalardan obrazli, ta sirchan ifodalar yaratishda hamda badiiy matnda
ʼ
jonli so‘zlashuv tiliga xos tabiiylikni, soddalikni, qolaversa, hikoyalari tilining
xalqchilligini ta minlashda individual foydalanib, o‘zining betakror mahoratini
ʼ
namoyon eta olgan. Bahodir Qobulning sinekdoxalardan foydalanish mahorati
zamondosh yozuvchilar uslubidan o‘zining betakror mazmunga egaligi, asarning
18](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_19.png)
![g‘oyaviy maqsadiga yo‘naltirilganligi hamda yozuvchi ideolektida sodir bo‘lgan
illokutiv maqsadning unda implitsit ifodalanishi, shuningdek, badiiy matnda
obrazli ekspressivlik mohirona ifodalanishi bilan ajralib turadi.
19](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_20.png)
![II BOB. Bahodir Qobulning “Ena shamol” qissasida chegaralangan
leksikaning lingvopoetik imkoniyatlari
2.1. Yozuvchining eskirgan so‘zlardan foydalanish mahorati
Til jamiyat taraqqiyoti, inson tafakkuri bilan uzviy ravishda rivojlanib borar
ekan, uning amaliy jihati tilning lug‘at tarkibida o‘z in’ikosini topadi. Jamiyatning
muttasil ravishda rivojlanib borishi tilning leksik qatlamidagi ayrim so‘z va
tushunchalarning iste’mol doirasidan chiqib ketishiga turtki bo‘ladi, shu bilan bir
qatorda tilning lug‘at tarkibiga yangi so‘zlar kirib keladi 35
.
Tilning hozirgi adabiy mavqeyi nuqtayi nazaridan qo‘llanish faolligi
birmuncha susaygan yoki umuman iste’mol doirasidan chiqib ketgan leksik
birliklar guruhi borki, ular eskirgan so‘zlar deb yuritiladi 36
.
Eskirgan so‘zlar, ularning turlari, uslubiy qo‘llanishiga doir hodisalar rus
tilshunosligida N.M.Shanskiy, I.K.Sozanova, A.B.Kalini, N.A.Gvozdev,
A.I.Efimov kabi olimlar tomonidan chuqur va atroflicha yoritilgan 37
.
O‘zbek tilshunosligida so‘zlarning eskirish sababi va qonuniyatlari SH.
Rahmatullayev, E.Qilichev, A.Shomaqsudov, SH.Shoabdurahmonov, E.Begmatov,
X.Abdurahmonov, N. Mahmudov, H.Ne’matov, R.Rasulovlar tomonidan keng va
atroflicha yoritilgan 38
bo‘lsa-da, alohida olingan yozuvchi asarlari tilida qo‘llangan
eskirgan so‘zlarning uslubiy va badiiy-estetik xususiyatlari doirasida qilingan
tadqiqotlar ozchilikni tashkil etadi. So‘nggi yillarda bu borada sezilarli darajada
tadqiqot ishlari amalga oshirildi, lekin bu masalaning to‘liq o‘rganilganligini
bildirmaydi, albatta. Bu esa tadqiqotimizga qo‘yilgan masalaning muhim va
35
Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар.
НД. 2007
36
Каримов С.А. Кўрсатилган докторлик диссертацияси. – Б. 167.
37
Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. – М.: Просвещение, 1964; Шу муаллиф.
Устаревшие слова в лексике современного русского языка. – РВШ. – 1954. – №3; Созанова И.К. Лексика и
фразеология современного русского языка. – М., 1964; Калинин А.В. Лексика русского языка. – М., 1966;
Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. – М., 1965; Ефимов А.И. Стилистика русского языка. –
М., 1969.
38
Раҳматуллаев Ш.У. Архаизм ва историзм // Научные труды. ТашГУ. Вып.211, 1963; Қиличев Э. Бадиий
тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан, 1982; Шу муаллиф. Ўзбек тили практик стилистикаси. –
Тошкент: Ўқитувчи, 1986; Шомақсудов А. Ўзбек тили стилистикаси. I - II қисм. – Тошкент, 1974;
Шоабдураҳмонов Ш ва б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980; Абдураҳмонов Х.,
Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. – Тошкент: Фан, 1981; Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик
қатламлари. – Тошкент, 1985; Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикология асослари – систем
лексикология ва тарихийлик. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995.
20](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_21.png)
![dolzarbligini belgilaydi.
So‘z san’atkorlari badiiy matnga badiiy-estetik ruh bag‘ishlashda, asar
badiiyatini ta’minlashda muhim mezonlardan biri sanalgan eskirgan so‘zlardan
xalqchillikni ta’minlash, qolaversa, emotsional-ekspressivlikni yuzaga chiqarishda
uslubiy vosita sifatida foydalanadilar.
Tarixiy so‘zlar badiiy matnda tarixiy davrni haqqoniy tasvirlash
zaruriyatidan kelib chiqib qo‘llanilsa, arxaik so‘zlar uslubiy vosita sifatida badiiy
matnga o‘tmish koloritini berish bilan birga , badiiylikni ta’minlashda asrga
ko‘tarinki, tantanavor ruh bag‘ishlab, ifoda-ta’sirchanglikni yuzagachiqaruvchi
estetik vazifa bajarishi bilan xarakterlanadi 39
.
Biron bir badiiy matn doirasida, masalan, biron alohida olingan ijodkor
asarlarining tilini-stilistikasini o‘rganishda tarixiy qatlamga oid so‘zlar tadqiq
qilinar ekan,shubhasiz asar yozilgan vaqtdayoq eskirgan so‘zlar guruhi tahlilning
obyekti sifatida olinadi. Shu jumladan, biz uchun tadqiqot obyekti sifatida hizmat
qilayotgan Bahodir Qobul hikoyalari ( “Ena shamol” to‘plamidagi “Ena shamol”,
“Oqdala”, “O‘spirinlik” qissalari. (qo‘shimcha manba yozuvchining “Otachiroq”
to‘plamidan “Otachiroq” hikoyasi)) tilini o‘rganishda mazkur jihatni eskirgan
so‘zlarning yozuvchi ideolektiga munosib g‘oyaviy maqsadlarini yuzaga chiqarish
va ulardan foydalanishdagi mahoratini aniqlashda ma’lum darajadagi chegara qilib
belgiladik.
2.1.1. Tarixiy so‘zlar.
B ahodir Qobul tarixiy qatlamga oid leksik birliklardan hikoyalari (“Ena
shamol” to‘plamidagi “Ena shamol”, “Oqdala”, “O‘spirinlik” qissalari.
(qo‘shimcha manba yozuvchining “Otachiroq” to‘plamidan “Otachiroq” hikoyasi))
tilining badiiyatini ta’minlashda chuqur mulohaza va mahorat bilan foydalangan.
Chunonchi, badiiylik asarda hayotning nechog‘lik haqqiqatga yaqin aks ettirilgani,
xalq qalbiga yaqinligi, shakli va mazmuni birligiga erishilishdagi mahorati bilan
belgilab beriladi.
Umuman, ijodkor qanday yo‘sinda qalam tebratmasin, u hoh zamonaviy,
39
Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Кўрсатилган асар. – Б. 17-19.
21](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_22.png)
![hoh tarixiy mavzu bo‘lmasin, tarixiy qatlamga oid leksik birliklardan ayni
voqelikka davr ruhini berish orqali xalqchillikni ta’minlash, qahramonlarning
xarakteri, nutqini individuallashtirish, badiiy matnga ko‘tarinkilik, estetik zavq
bag‘ishlash kabi uslubiy maqsadlarda foydalangan.
Bahodir Qobulning yuqorida keltirilgan hikoyalari aynan tarixiy mavzuga
bag‘ishlanmagan bo‘lsa-da, biz undagi shu xususiyatlarni ochishga intildik. Ayni
vaqtda qalami serqirra ijodkorlardan bo‘lmish Abdulla Qahhor ijodi bilan (uning
aynan tarixiy mazvuga oid bo‘lgan bir qator hikoyalari orqali) ba’zi qiyosiy
tahlillarni olib borishga va bunda Bahodir Qobul ijodidagi tarixiy momentga
ishoraviy yondashuvlarni aniqlashga urindik. Bu borada adibning mahoratini
taniqli adabiyotshunos olim Ozod Sharofiddinov shunday baholaydi “Tarixiy asar
yaratishga intilmagan holda xalq hayotining tarixan haqqoniy manzarasini chizish-
Abdulla Qahhor ijodining muhim xususiyatidir” 40
.
Abdulla Qahhorning “O‘g‘ri”, “Dahshat”, “Bemor” hikoyalarida tarixiy
qatlamga oid leksik birliklarning ulushi anchayin keng. Yozuvchi tarixiy
so‘z(istorizm)lardan tarixiy voqea-hodisalarning haqqoniy (real) tasvirini
yaratish,badiiy asarga tarixiy ruh berishda o‘rinli va maqsadga muvofiq
foydalangan, Adib hikoyalaridagi dodxo, qozi, ellikboshi, mingboshi, amin kabi
tarixiy so‘zlar ijtimoiy nufuz, unvon, mansab semasini ifodalovchi leksik-semantik
guruhni tashkil etadi.
Bahodir Qobul hiloyalaridagi tarixiy so‘zlardan foydalanar ekan,
qahramonlarning ruhiy kechinmalarini ifodalashda, eski xotiralarni o‘sha zamon
ruhi bilan yodga olib, o‘quvchida ham shu kayfiyatni uyg‘otishni maqsad qiladi.
To‘g‘ri, ijodkor asosan zamonaviy va erkin ijod bilan shug‘ullangani uchun
Bahodir Qobul hikoyalaridagi tarixiy so‘zlarning semantik ta’sir doirasi tarixiy
romanlar ustasi Oybekning yoki G’afur G’ulomning tarixiy asrlaridan ancha farq
qiladi.
Ma’lumki, har qanday so‘zning ma’no qirralari, qo‘llanilish uslubi badiiy
matn doirasida yozuvchi shaxsiyatiga xos bo‘lgan pragmatik maqsadlarni yuzaga
40
Шарафиддинов О. Истеъдод жилолари // Абдулла Қаҳҳор. Асарлар. I том. – Тошкент, 1967. –Б. 8.
22](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_23.png)
![chiqarish bilan namoyon bo‘ladi. So‘zni qanday va qay maqsadda qo‘llash, albatta,
yozuvchi uslubiga xos.
Kuzatishlar natijasida Bahodir Qobulning yuqoridagi hikoyalarida kelgan
tarixiy so‘zlarning arxaizmlarga xos stilistik vazifada kelishiga guvoh bo‘ldik. Bu
esa, Bahodir Qobulning Oybek, G’afur G’ulomdan ko‘ra farqli ravishda, tarixiy
so‘zlardan foydalanishdagi o‘ziga xos mahoratni belgilaydi. Masalan,
yozuvchining “Ena shamol” qissasidagi va “Otachiroq” hikoyalaridagi (yozuvchi
tomonidan “bitik” tarzida qo‘llanilganligini ta’kidlash ayni muddao)
qalandarxona, musofirxona, karvonsaroy, olampanoh, qozi, mudarris, sulton,
qabza mavlono, pochchoiq, madrasa, rasadxona kabi tarixiy so‘zlar bir qarashda
asarga o‘tmish ma’nosini bera olmagan bo‘lsa-da, ammo baribir ular tarixiylik
bo‘yog‘ini yo‘qotmaydi. Ayni so‘zlar ishtrokidagi jumlalar orqali tarixiy moment
tilga olinadi va jarayon gavdalantiriladi.
“Ena shamol” hikoyasida keltirilga quyidagi misolga e’tibor qarataylik:
Bunga Enamning Samarqandni ko‘rmagan bo‘lsalar ham, Katta Otamning
bu shaharda o‘qiganlari, uning har bir g‘oridan tortib buloqlarigacha, har bir
qiridan soyigacha, machit-u madrasa si, avliyolarga liq to‘la qabristonlari,
qalandarxona lari , karvonsaroylari , musofirxona lari, ikki arava sig‘maydigan
tor-u tang ko‘chasi-yu, burumigacha erinmay aytib berganlaridan bo‘lsa kerak,
Samarqand deyilsa, sergak tortadilar 41
.
Qachon kostyum-shim kiyishimni s’raganimda Enam: “Shuyam gap
bo‘ptimi, balajon. Hali beklarbegi bekl ab chaqirmas, chin poshsho lar elchi lab
so‘ramas, shoh lar to‘n yopmas ekan, kelganim yolg‘on, – deganlar. – Bekligiyam,
poshsholigiyam. Men hali bolaman. Bunaqa gaplarni tushunmayman 42
.
- Buguncha endi mudarrislik qilmay turing, Mirzoiy deb kenadilar.
Indamay turganimdan jahli chiqib, baqirib ketdi 43
.
Asarda qo‘llanilayotgan tarixiy so‘z ayni mavzuga bag‘ishlangan adabiy
janrda o‘tmishning davr ruhini haqqoniy tarzda aks ettirishi bizga ma’lum. Agarda
41
Bahodir Qobul “ Ena shamol ” kiril
42
Otachiroq kril
43
Ena shamol kril
23](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_24.png)
![bunday tarixiy qatlamga doir leksik birliklar zamonaviy mavzudagi adabiy janrda
qo‘llanilsa, ma’lum bir uslubiy maqsad ko‘zda tutilgan bo‘ladi, albatta. Aniqroq
izohlash uchun aytishimiz mumkinki, yuqoridagi misollardan uchinchisi ayni
haqiqatga mos keladi va buning isboti sifatida tarixiy asardan quyidagi ziddi
misolni keltiramiz: Xaram doirasi bu kun shovqin –suronsiz edi. (“Navoiy”)
Har ikkala jumlada ham tarixiy so‘zlar (mudarris va xaram) ning ishtroki
bor. Oybekning “Navoiy” romanidan olingan parchadagi tarixiy so‘z o‘z nominativ
ma’nosi bilan o‘tmish ruhiyati bermoqda va shu orqali voqelikni real aks etishiga
xizmat qilmoqda. Bahodir Qobulning “Ena shamol” qissasidan olingan misolda esa
tarixiy so‘z badiiy matnda nominativ ma’no bilan bir qatorda yozuvchi
shaxsiyatiga xos illokutiv pragmatik maqsadni yuzaga chiqaruvchi uslubiy vosita
sifatida qo‘llangan. Bu yerda yozuvchi qahramonning opasi tilida tarixiy so‘zni
qo‘llash orqalibadiiy matnga ekspressivlik olib kirgan. Yozuvchi yigitcha o‘z
yutug‘idan faxrlanish holatini yuzaga keltirish uchun amalga oshirgan harakatini
opa tomonidan chippakka chiqarish va bu orqali uni kesatiq so‘z bilan “siylashi”
jarayonini keltirib chiqarmoqda. Kesatiq so‘z sifatida esa tarixiy qatlamga oid
leksikadan foydalanilmoqda.
Ammo, asrdagi tarixiy leksiklar faqat ma’lum pragmatik maqsad uchungina
qo‘llanilib o‘zining asl ma’noviy qiymati va momentidan ayri tushgan deyish ham
noo‘rin. Misol uchun, “ Bir qo‘lida qalqon, bir qo‘lida qilich , bir qo‘li oq, bir qo‘li
qaro, bir yelkasi yo‘l, bir yelkasi o‘r, bir oyog‘i johda, bir oyog‘i chohda, birovga
yaxshi, birovga yomon ko‘rinib o‘tgan, bir qo‘ltig‘i sodiq, bir qo‘ltig‘i xoin, izi
sirga to‘la bolaginasining, oti aytilsa dunyo oyoqqa turadigan bolasining kuch-
qudratiyam Yaratganning sovuqqinasi oldida hech narsa emasligini eslarkan
epkinlarga oqligini yuvib quritgani yarim kun, yarim tun, yarim issiq, yarmi sovuq
kunning doriga osadi” 44
.
2.1.2. Arxaizmlar
Arxaizmlar bugunki kunda mavjud tushuncha yoki so‘zning eskirgan
nomidir. Ular ham tarixiy so‘zlar singari badiiy matnga hodisalarni real tasvir
44
Otavhiroq 199-bet
24](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_25.png)
![etuvchi o‘tmish muhitini olib kiradi. Masalan, Bahodir Qobulning keltirilgan
asrlaridan olingan musofirxona, raykom, melisa, pioneer kabi arxaik so‘zlar davr
ruhini haqqoniy tasvirlashda, badiiy matnga o‘tmish ruhiyatini berishda asosiy
vazifani bajargan. Ular bugungi kunda mehmonxona, kabi ekvivalentlari bor.
Arxaizmlar badiiy nutqqa o‘ziga xos stilistik bo‘yoqlarni olib kirishi bilan
tarixiy so‘zlardan ko‘ra kengroq qamrovga ega. “Arxaik so‘zlarda “eskilik”
konnotativ ifoda semasi bo‘rtib ifodalangan bo‘ladi, bu hol ularning badiiy matnda
tasviriylik, ifodalilik vositasi sifatida qo‘llanishi uchun jiddiy imkoniyatdir” 45
.
Arxaik so‘zlar zamonaviy ekvivalentiga qaraganda badiiy matnga ma’noni kuchli
ifodalash 46
, ifodaviylik, ta’sirchanlik, ko‘tarinkilik kabi estetik ruh bag‘ishlaydi.
Ularning qanday uslubiy maqsadda istifoda etilganligi, albatta, ular qatnashgan
leksik qurshovda namoyon bo‘ladi 47
.
Ma’lumki, arxaik so‘zlar badiiy matn doirasida butun bir gapga nazokatli,
“yumshoq” ruh bag‘ishlashda uslubiy vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin 48
.
“Arxaik so‘zlar nutqqa kinoya, piching, mazax-masxara ruhi va xajv
ottenkasini berish uchun ham ishlatiladi” 49
.
- Buguncha endi mudarrislik qilmay turing, Mirzoiy, - deb kenadilar 50
.
Berilgan gapda mudarrislik va mirzoiy leksemalarining ishlatilishi orqali yozuvchi
badiiy matnga masxara, kinoya, piching ruhini olib kiradi
Bunda, qahramon va uning opasi o‘rtasida suhbat momenti ifodalangan va
ushbu suhbatda Sariq bola o‘zining pioneer ekanini bildirish maqsadida
bo‘yinbog‘chasi (badiiy matnda pionerlik galstugi) ni taqib oladi. Bu hol opasiga
yoqmaydi va unga shunday piching gaplar qiladi. Ayni ruhiy holatini va bolaning
bu ishidan jahli chiqayotganini yaqqol ko‘rsatish maqsaadida shu leksemalardan
foydalanadi. Ushbu gapdan keying gapda esa, biz unimg jahli va pichinginni
harakatga ko‘chganini gubvohi bo‘lamiz.
Umuman olganda, berilgan asrda tarixiy va arxaik so‘zlarning qo‘llanilishi
45
Йўлдошев М . М . Кўрсатилган номзодлик диссертацияси . – Б . 55-56
46
Қаранг : Йўлдошев М . М . Кўрсатилган номзодлик диссертацияси . – Б . 57.
47
Қаранг: Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Кўрсатилган асар. – Б. 18.
48
Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Кўрсатилган асар. – Б. 19
49
Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р. Кўрсатилган асар. – Б. 51.
50
Ena shamol 21- bet
25](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_26.png)
![asar badiiyatini ko‘taradi, perjonajlarning ayni vaqtdagi kechinmalarini yanada
jozibador qilib ko‘rsatishga xizmat qiladi. Tasviriylikni oshirishda va hikoyalar
tilining badiiyatini ta’minlahsda muhim lisoniy omil sifatida biz bemalol tarixiy va
arxaik so‘zlarning ishtrokini olishimiz mumkin ekanini yana bir bor tasdig‘ini
todik.
2.2. Yozuvchining noadabiy qatlamga oid leksik birliklardan foydalanish
mahorati
2.2.1. Dialektalizmlar
O‘zbek adabiy tili o‘z o‘rnida xalq shevalariga ta’sir etadi. Ularning
xususiyatlarini semantik jihatdan o‘ziga yaqinlashtirib boradi hamda shu yo‘sinda
jonli tildan oziqlanib, shevalardagi so‘z, so‘zshakllar va iboralar hisobiga anchayin
boyib boradi.
O‘zbek shevashunosligi XX asrning 20-yillaridan boshlab Y.Polivanov,
K.Yudaxin, G’ozi Olim Yunusov, A.Borovkov, V.Reshetov,
Sh.Shoabdurahmonov, S. Ibrohimov, Hamid G’ulomov, M. Mirzayev, A.Aliyev,
X. Doniyorov, N. Rajabov kabi olimlar tomonidan nazariy va amaliy jihatdan
o‘rganilib, fan sifatida shakllandi va rivojlandi 51
.
XX asrning 70-yillaridan boshlab dialektizmlarning badiiy asar tilidagi
semantik-stilistik xususiyatlari o‘rganila boshlandi 52
. Shevaga oid so‘zlar ham
tasviriy vositalarning boshqa turlari kabi o‘ziga mos estetik qiymatga ega
hisoblanadi. Shu sababdan yozuvchi va shoirlar unga ifodalilikni, tabiiylikni,
soddalik va qolaversa, ekspressivlikni, xalqchillikni yuzaga keltiruvchi tasviriy
vosita sifatida murojaat etadilar, undan foydalanishga intiladilar. “Dialektizmlar
badiiy nutqda juda kata estetik vazifani bajaradi. Ammo dialektizmlarning badiiy
asar tilidagi estetikqimmatini aniqlashda yozuvchinin qanday dialekt so‘zni
ishlatganligiga e’tibor berish lozim. Dialektizmlarning ko‘proq qo‘shimcha izoh
51
Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар.
НД. 2007
52
Файзуллаев Б. Диалектизмы в художественных произведениях: Автореф.дисс… канд. филол.наук. –
Ташкент, 1979. – С. 24; Шу муаллиф. Бадиий адабиётда диалектизмларнинг стилистик вазифалари //
Тилшунослик масалалари. – Тошкент: Фан, 1978. – Б. 203-212;
26](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_27.png)
![talab qilmaydiganlarini, kitobxon umumiy kontekstga ko‘ra tushunib
olaveradiganlarini badiiy nutqqa kiritish maqsadga muvofiqdir. Ayni paytda,
dialektizmlar o‘z me’yorida qo‘llangandagina u yoki bu stilistik vazifanni bajara
oladi, aks holda, butun baddiy asarning estetik qiymati pasayadi” 53
.
Shevaga oid so‘zlarning semantik-stilistik xususiyatlarini to‘g‘ri anglab va
ayni damda his qilib, o‘z hikoyalarida badiiy maqsad sari aniq va ravshan
yo‘naltira olgan yozuvchilarimiz orasida o‘zining shevaga oid so‘zlardan mohirona
foydalanishi bilan alohida o‘rniga ega bo‘lgan ijodkor Bahodir Qobuldir. So‘zni
kata gavhar, bir marvariddek bilish va soda, samimiylik bilan unga yondoshgan
holda uni ishlatib, asrning xalqchil va dilgir bo‘lishiniga intilish Bahodir Qobul
uslubining o‘ziga xos xususiyatlaridan bo‘lib, bunda u shevalarga oid so‘zlarni
ortiqcha ishlatishga va badiiy matnni ortiqcha so‘zlar bilan to‘ldirishga monelik
qiladi. Ortiqchalikdan qochadi. Biz tanlagan “Ena shamol” va tayanch manbamiz
“Otachiroq” to‘plamlari va ulardan tanlab olingan hikoyalarda shevaga oid so‘zlar,
birliklar miqdori anchagina bo‘lishiga qaramasdan, ularning matnga berayotgan
ekspressiv ruhi va samimiyati o‘quvchini charchatib qo‘ymaydi. Bu haqda
ijodkorning o‘zi “Ena shamol” da shunday yozadi “ Opani-aya, opachani-opa,
yungni-jun, qaroni-qora, kasratkini-buqalamun, ko‘nani-ko‘hna deb yozolmayman.
Xat-savodim yaxshi. Eroni qishloqlik Isroil muallim o‘rgatgan. Kitobdagiga
o‘xshatib yozaman desam, boriyam esimdan chiqib, chalkashib ketadi. Ko‘kayda
bo‘lak, yozig‘da bo‘lak bo‘layapti. Keyin kitob tilida yozsam, qishloq odamlari
o‘qisa hallozilik qilibdi, ichidan to‘qibdi, yolg‘on yozibdi deb kulishadi 54
”.
Badiiy asar matnida shevaga xos so‘zlarning leksik, fonetik, grammatik
dialektizmlar kabi turlari uchraydi 55
. Biz tahlil qilayotgan Bahodir Qobul
hikoyalarida asosan dialektizmlarning qaysi turi qatnashganini esa tahlil jarayonida
bilib boramiz.
Ma’lumki, badiiy asar tilida qo‘llangan dialektizmlar sheva doirasidan
tashqariga chiqishi, buning natijasida barcha sheva vakillariga tushunarli bo‘lishi,
53
Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Кўрсатилган асар. – Б. 29.
54
BAhodir Qobul “ Ena shamol ” 6- bet
55
Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар.
НД. 2007
27](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_28.png)
![qolaversa, adabiy til bilan uyg‘unlashib ketish imkoniyatiga ega bo‘lishi mumkin 56
.
Bahodir Qobulning hikoyalarida ham aynan shunday sheva unsurlarining guvohi
bo‘lishimiz mumkin. Hamda ularning ko‘pchiligi (deyarli hammasi) muallif
nutqidan tashqari, asosiy qismi qahramon nutqiga xosligi bilan xarakterlidir.
Masalan: Erta ko‘klam to‘ldan keyingi uyda ish sal kamaygan kunlarning birida
otam orqalaridan yurishimga imladilar. Opam bilishlari shart emas ish ekanligini,
menga katta odamdek muomila qilayotganlaridan dovdiragan bo‘lsamda,
bildirmasdan ergashdim 57
.
Berilgan parcha Bahodir Qobulning “Ena shamol” qissasidan olingan bo‘lib,
undagi opam so‘zi shevaga xos so‘z hisoblanadi. Ko‘rinib turibdiki, bu so‘z matn
doirasida qahramon yigitcha nutqida ishlatilgan. Bu so‘z aslida uka yoki singildan
kata qizga nisbatan ishlatilishi kerak, yani kata qiz degan ma’noda kelishi lozim.
Ammo, bu o‘rinda qahramon yigitning opasi (ya’ni ota –onaning yigitchadan katta,
bosh farzandi) ma’nosida emas, onasi ma’nosida kelgan. Bugungi kunda bunday
sheva xususiyatini Toshkentning ba’zi hududlarida (masalan, Xudoyberdi
To‘xtaboyevning “Besh bolalik yigitcha” romanini eslang. Undagi bu gapga
qarang “ Yo‘q, men yangilishgan ekanman, opam ning yonida o‘tirganlar kataysa
qilgani chiqqan qizlar emas ekan, shogirdlari 58
ekan.) bundan tashqari “j” lovchi
shevaning ko‘p qismida, Jizzax viloyatining Forish tumanidagi Bog‘don
shaharchasining ba’zi aholi qatlami nutqida uchratishimiz mumkin bo‘ladi.
Yoki quyidagi ikki misolga qarasak:
Kitobdagiga o‘xshatib yozaman desam, boriyam esimdan chiqib, chalkashib
ketadi. Ko‘kayda bo‘lak, yozig‘ da bo‘lak bo‘layapti. Keyin kitob tilida yozsam,
qishloq odamlari o‘qisa hallozilik qilibdi, ichidan to‘qibdi, yolg‘on yozibdi deb
kulishadi 59
.
Ovoz chiqarsam eshitganlar kulishlarini xayol qilaman:
– Ichimda aytsam ham bo‘ladimi?
56
Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар.
НД. 2007
57
Bahodir Qobul “Enashamol”
58
Xudoyberdi To‘xtaboyev “ Besh bolali yigitcha” Toshkent “ Yangi asr avlodi ” 2009
www.ziyouz.com kutubxonasi.
59
Bahodir Qobul “Enashamol”
28](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_29.png)
![– Ko‘kayda aytganni yetti qat osmon eshitadi.
– Samarqand hammani taniydimi?
– O‘zini taniganni taniydi.
Kimga qo‘shilib borishimni ko‘kaydan o‘tkazgandim:
– Lashkarni qo‘shing, chirog‘, dedilar 60
.
Misollar ijodkorning boshqa-boshqaasralaridan olingan bo‘lib, birinchisi
“Ena shamol” qissasiga, ikkinchisi “Otachiroq” hikoyasiga tegishli. Ahamiyatlisi
ushbu qissa va hikoyalarning orasidagi davriy farq o‘n yilni tashkil etadi.
Misollardagi ko‘kayda so‘zining asosi ko‘kay bo‘lsa, bu so‘z ko‘krak
ma’nosini anglatadi. Kontekstda esa ayni bu ma’noda kelmaydi, ya’ni o‘z
ma’nodan ko‘ra chuqurroq ma’noni ifodalaydi. Odamni ko‘kragidan ichkarida
yurak qismi joylashgan. Biz odamlarda esa yurak tomon ko‘rsatilib qalb so‘zi ham
qo‘llaniladi. Misollarda esa q alb, ko‘ngil nazarda tutilgan, ichida aytmoq ma’nosi
anglashilishi maqsad qilingan. Nutqimizda ichimda ayttim, ichimda o‘ylagan edim,
yuragimdan gapirdim, ko‘nglimdan o‘tkazgan edim, ich-ichimdan gapirdim (va
yana shunga o‘xshash ko‘plab) kabi birikmalarni qo‘llaymiz. Bularda aytilgan
yurak, ich so‘zlari joylashuv o‘rniga muvofiq ko‘krak qismining ostida ya’ni
ko‘kayda deb qaraladi.
Ikkinchi misoldagi Kimga qo‘shilib borishimni ko‘kaydan o‘tkazgandim gapida
esa ichida o‘ylamoq ma’nosida emas, yuragidan o‘tkazmoq, yoki ko‘proq
hayolidan o‘tkazmoq ma’nosi ifodalangan.
Bu tahlillardan ko‘rishimiz mumkinki, Bahodir Qobul bir so‘zni bir necha
ma’nolarda anglatishga harakat qilgan va buni uddasidan chiqqan.
“Ena shamol” qissasidan keltirilgan birinchi parchadagi ushbu , Keyin kitob
tilida yozsam, qishloq odamlari o‘qisa hallozilik qilibdi, ichidan to‘qibdi, yolg‘on
yozibdi deb kulishadi parchasida esa hallozlik so‘zi ham shevaga oid leksema
sifatida baholanadi. Bu so‘z ikkiyuzlamachilik ma’nosini beradi va kontekstda ham
aynan shu hususiyatlarini ko‘rsatib kelgan. To‘g‘ri, bu so‘z qaysidir ma’noda
o‘zidan keyingi ichidan to‘qibdi, yolg‘on yozibdi birikmalari orqali ham o‘z izohini
60
Bahodir Qobul “Otachiroq”
29](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_30.png)
![topgandek. Biroq, bu aynan to‘qib chiqarish va yolg‘onchilik semalaridan ko‘ra
“og‘irroq tosh bosadi”. Bunda salbiylik ottenkasi kuchlilik qiladi. Ijodkorning so‘z
boyligi, undagi so‘zlarni to‘g‘ri va o‘rnida qo‘llay olish mahorati hamda ma’noviy
mushtaraklikni uddalash mahorati e’tibora molik.
Umuman olganda, shevaga xos so‘zlarda uslubiy imkoniyatlar adabiy tildagi
ma’nodoshiga nisbatan kuchliroq bo‘ladi. Masalan, Abdulla Qahhor stilistikasidan
misol keltiradigan bo‘lsak, quyidagi gapga e’tibor bering: Pishqirayotgan shamol
har xuruj qilganida Unsinni tentiratar , talay joyga surib tashlar edi . (“Daxshat”)
Berilgan leksin qurshovdagi tentiratmoq so‘zi shevaga xos so‘z bo‘lib, uning
adabiy tildagi ekvivalenti gandiraklamoq leksemasi hisoblanadi. “…aksariyat
dialekt so‘zning ma’no tarkibida “h ududga mansublik” ifoda semasidan tashqari
“belgining ortiqligi” ifoda semasi ham mavjud bo‘ladi. Bu esa badiiy nutqning
ifodaliligini oshirish uchun qulay imkoniyatdir”. Darhaqiqat, har ikki birlikni
o‘zaro muqoyasa qilsak, tentiratmoq so‘zida ta’sirchanlik bir qadar kuchli
ekanligining guvohi bo‘lamiz. Shu bois yozuvchi holatining intensivligini
tentiratmoq so‘zi orqali ifodalab, hikoya syujetida affektivlikni yuzaga chiqargan 61
.
Bu borada Bahodir Qobulning sheva so‘zlaridan foydalanish mahoratiga
e’tibor qarataylik. Yolgon gapirgandan yolg‘on yozgan yomon. Gapniki to‘g‘rilasa
bo‘lar-u, yozig‘ bilan kuygan terini tekislab bo‘lmasmish. Cho‘g‘alchilik qilmay,
xush-u – xursand, yayrab yashaganga nima yetsin. Bu Enamning gapi 62
.
Ushbu jumladagi cho‘g‘alchilik so‘zi aslida ichi qora, baxil, gap tashuvchi
ma’nolarida keladi. Biroq kontekstda u o‘z semantic pozitsiyasini o‘zgartirgan
holda biroz “yumshoqroq” ma’noda kelmoqda. O‘zidan oldingi gap ma’nosidan
kelib chiqqan holda, uni yolg‘on yozib uyalib yurgandan ko‘ra deb izohlash
mumkin bo‘ladi. Yozuvchi bu o‘rinda ushbu dialektni qo‘llash orqali ham leksik
qulaylikka, ham so‘z tejashga erishadi. Bu orqali u shevaga oid so‘zlarni
kontekstga qarab sema xosil qilish xuxusiyatini uyg‘otadi.
Ayrim tilshunoslar badiiy asrlardan keltirilgan dalillar misolida muallif va
61
Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик - стилистик воситалар.
НД. 2007
62
Bahodir Qobul “Ena shamol”
30](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_31.png)
![personajlar nutqida qo‘llangan dialectal so‘zlarning stilistik funksiyalarini o‘zaro
faqrlab quyidagi xulosaga keladilar: “dialektizmlarning avtor tilida qo‘llanishi
bilan personaj nutqida qo‘llanishi mutlaqo alohida-alohida hodisalardir. To‘g‘ri,
o‘rni bilan avtor tilida qo‘llangan dialektizmlar u yoki bu mahalliy koloritni
ifodalashga xizmat qiladi. Lekin dialektizmlarning haqiqiy estetik mohiyati,
asosan, personaj nutqida yaqqol ko‘rinadi, dialektizmlar xarakterologik va
ekspressiv imkoniyatlarini ana shu personaj nutqida haqli ravishda namoyon qila
oladi” 63
.
Bilamizki, istalgan til birliginig uslubiy imkoniyati kabi, dialect so‘zlarning
semantic hamda stilistik imkoniyatlari, albatta, natn doirasida yaqqol namoyon
bo‘ladi. Ushbu hodisa yozuvchining shaxsiyati bilan bog‘liq ijodiy tafakkurning
mahsuli sifatida bo‘y ko‘rsatib, uning illokutiv pragmatic maqsadini ochib beradi.
Shunday qilib so‘z tanlash ijodkorning o‘z ihtiyorida ekan, yozuvchining shaxsiy
ishi ekan, uni qanday usulda va qaysi ma’noda ifodalash yoki qo‘llash ham aynan
ijodkorning o‘ziga, mahorati va dunyoqarashiga bog‘liq. Shunga nisbatan
aytolamizki, dialektlar matnda faqat va faqat qahramonlar nutqida emas, balki
muallif nutqida ishlatilganda ham o‘zining estetik vazifasini bajaradi, albatta.
Lekin biz yuqorida aytganimizdek, Bahodir Qobul asarlarida shevaga xos so‘zlar
qo‘llanilishi ko‘proq qahramon nutqida mavjud.
“Ena shamol” qissasini tahlilga tortar ekanmiz bunda quyidagi bir qator
dialektlarga duch kelamiz. Misollar va izohalr bilan ularni ifodalashga harakat
qilamiz.
Jarko‘cha yoqalab o‘sgan son-sanoqsiz na’mataklarni birov butashga,
shoxini sindirishga qo‘rqadi. Ularni ostida shayit -shahid bo‘lganlar yotibdi degan
gapga hamma ishonadi 64
. Ushbu gapda keltirilgan shayit so‘zi o‘zi ketidan
keltirilgan izohdagi shahid degan so‘zga teng kelib, bu yerda fonetik dialektizm
namoyon bo‘lmoqda.
Bolada, bolaga yarashadi, buyam bolalikni bejovi deyishadi. Bir-birovlarini
63
Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Кўрсатилган асар. – Б. 26.
64
Bahodir Qobul “Ena shamol”
31](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_32.png)
![gaplarini ma’qullagan bo‘lib 65
. Bu gapda esa bejovi so‘zi leksik dialekt
hisoblanadi. Bejovi degani bolalaikning bezagi, chiroyi, bolalikka yarashadigan
qiliqlar degani. Ko‘pchilik shevalarda bejog‘im degan sifat mavjud bo‘lib, buni
aynan ushbu tahlili keltirilgan so‘z bilan adashtirishadi. Bu so‘z ham aslida
bolalikning bejovi bo‘la oladi, lekin ko‘pincha salbiylik ottenkasi bilan ishlatilgani
uchun ushbudan farq qiladi.
Xuddi notoza joydan kelib ilkis dan toza joyga oralab ketib, noqulay
ahvolga, hijolatga tushgan odamlarday. Ilkis so‘zi ham ayni damda leksik
dialektni ifodalamoqda va bunda u birdaniga, to‘satdan, bir deganda,
kutilmaganda kabi m’nolarni bermoqda. Yuqorida aytilganidek, shevaga oid
so‘zlar odatda, adabiy tilidagi muqobilidan ko‘ra kuchliroq ma’no kasb etadi.
Jumlada ham agar to‘satdan degan so‘z bilan almashtirsak ma’no anglashilish
darajasi qaysidir darajagacha pasayishi mumkin edi. Darajaga tenglasak ijodkor
tanlagan dialectal so‘z uning adabiy qatlamdagi izohlaridan ko‘ra kontekst
ma’nosining yaxshiroq anglashilishiga turtki bo‘ladi. Yana bu yerda qaysidir
ma’noda salbiylik va ijobiylik bahosini ham ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi.
Odatda gul paxta yumshoqligi uchun bo‘lsa kerak faqat boshtag -
yostiqlargagina solinadi. Jumladagi belgilangan so‘z izohida keltirilganidek
yostiq, ya’ni uxlash uchun moslangan predmet ma’nosini beradi. Biroq aynan
boshtag ni izohlasak u bosh va tag qismlaridan tashkil topgan bo‘lib, boshning
tagiga-ostiga qo‘yiladigan buyum ma’nosini beradi va shu maqsadda shu ikki
so‘zning qo‘shilmasidan keltirib chiqarilgan. Bu dialektni biz bugungi kunda
Indamay turganimdan jahli chiqib, baqirib ketdi.
- Joyiga qo‘y deyapman, Sariq oshkad i. Endi bir kami bozor kuniyam
galstuk taqishing qoluvdi. Yurarkanmanda endi san bilan bo‘yinda bo‘yinbog‘,
ketda sholvor bilan Samarqandda qo‘l ushlashib 66
. Oshkadi so‘zi aslida adabiy til
nuqtayi nazaridan olib qarasak oshqovoq so‘ziga mos keladi.
Oshqovoq leksemasi quyidagi semem strukturaga ega:
oshkadi – a) poliz ekini; b) shaxsning tashqi qiyofasini ifodalaydi; g) usti sariq,
65
Bahodir Qobul “Ena shamol”
66
Bahodir Qobul “Ena shamol”
32](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_33.png)
![urug‘li narsa.
Bunda a va g semalar oshkadi leksemasining genetik semalari hisoblanadi.
Yuqoridagi kontekstda b sema ancha boshqacha ma’no kasb etadi. Bunda ko‘chma
ma’no hosil bo‘lyapti va bu ma’no badiiy mazmunniifodalashga xizmat qilyapti.
Yozuvchi bolakayning obrazini individuallashtirishda oshkadi leksemasining
tashqi xususiyatlari bilan qahramon qiyofasini ochib berishga harakat qilingan.
Qissada qahramon bola sariqdan kelgan bolakay bo‘ladi va bu misolda uni opasi
bunday ataydi. Bundan tashqari yana bir o‘rinda uning otasi ham uni shunga yaqin
laqab bilan chaqiradi : - Mana Sariqbola, sizga , - dedilar otam galife shimlarining
o‘ng cho‘ntagidan ikkita yigirma tiyinlik oq tanga va bitta yashil uch so‘mlik va
ikkita sariq bir so‘mliklarni olib 67
.
O‘smat-Samarqand orasiga yuradigan, qatnaydigan sariq pazik qishin yozin
bir vaqtda, ertalab oltida Bozorjoydan qo‘zg‘alib, O‘raydan boshlab Samarqand
tomon enadi 68
. Gapdagi enmoq fe’li bormoq sifatida ishlatiladi adabiy tilda.
Umuman, kontekstga e’tibor qaratsak yuqoridan pastga bormoq qa nisbatan ushbu
dialekt ishlatiladi. Uni hech vaqt tepaga qarab ketayotgan odamga yohud boshqa
predmet yoki jonvor harakatiga nisbatan qo‘llab bo‘lmaydi. Ushbu so‘z Jizzax
viloyatining Forish tumanidagi o‘g‘uz shevasida so‘zlashuvchi ayrim qishloq
(Osmonsoy, Balandosmon, Tolvoshi, Ilonchi, Ana – muna kabi) hududlarida aholi
muloqoti orasida ham ishlatiladi. Bu yerlarda ham aholi aynan yuqoridan pastga
tomon bajargan harakatiga nisbatan enmoq fe’lini ishlatadi.
Ular qishloqliklarni rasmini chizolmaydi. Ko‘p ko‘rganman. Chizgan rasmi
sovuq bo‘ladi. Non uchun chizilgan rasmda istara, yozilgan yozig‘ ida nafas
bo‘lmasmish 69
. Yozig‘ deyilganda odatda, peshonaga bitilgan degan ma’no
tushuniladi. So‘zlashuv nutqimizda taqdir yozig‘i shu ekanda, taqdir shu ekanda,
yozig‘ingdan qayerga qocharding, yozig‘ing butun bo‘lsin kabi birliklarni
uchratishimiz mumkin. Eski o‘zbek tilida esa, gunoh, taqdir ma’nosida ham
ishlatilgan. Biroq ayni matn doirasida esa bu so‘z yuqorida keltirilgan
67
Bahodir Qobul “Ena shamol”
68
Bahodir Qobul “Ena shamol”
69
Bahodir Qobul “Ena shamol”
33](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_34.png)
![ma’nolaridan butunlay farq qiladi. Chunki bu yerda ushbu dialektalizm yozuv,
yozma matn ma’nolarini berishga xizmat qilmoqda. Keying misolda ham buni
guvohi bo‘lamiz: Kitobdagiga o‘xshatib yozaman desam, boriyam esimdan chiqib,
chalkashib ketadi. Ko‘kayda bo‘lak , yozig‘da bo‘lak bo‘layapti (“Ena shamol”).
Ichingda boshqacha, yozgan yozuv(matn)ingda boshqacha demoqchi qissa
qahramoni Saqariqbola.
Men Samarqandni rasmini Kampirdevolning uvodasi chiqqan kesaklari bilan ham
chiza olaman 70
.
Katta va hech qachon to‘lmaydigan teshik qanordek shalpayib, og‘zi
hamisha karrakday ochilib turadigan suv omboriga quyilishi bilan atrofga
ayuhannos solgan daradagi Vadigandan ham, qishloqlar oralab yalpiz bosgan
ariqlarni yuzini silab, baliqni og‘zidan tushgandek tiniq qizlarning bet-ko‘zlarini
o‘pib tushgan shalola, go‘dakning ko‘r cho‘chog‘i-dingilidan g‘o‘ddayib tushgan
tomchi, qo‘ynida cho‘milgan chiroyli kelinchakning iyaklaridan oqib tik bo‘yini
yalab-yulqab tushgan sizg‘i , bag‘rida turkona to‘lg‘ongan shumgo‘zalni paqqos
quchoqlaganda esi og‘ib terga botgan tosh hovuzdanda, tolzorlararo pildirab,
chuldirab o‘tayotganda sevishganlar sirini eshitib, sir bilib, ahli asror bo‘lib sokin
tortgan hamog‘ushsuvdan ham, peshonasini Jo‘n Ariqning o‘rtasidagi toshga urib
olganda sachrab, o‘t-o‘lanlar bargiga osilgan chiqsuvdan ham, endi tandirdan
chiqqan cho‘g‘dek kulchalar betiga otilganda shoshganidan qaynashiniyam,
boshqaniyam bilmay bir “puf” deb qo‘yib, bolakaylarga kulgu bo‘lgan hovliariq
oqizig‘idan , tegirmonlarni toshini aylantirgan hisobsiz qudratidan ham,
keyinchalik guvillagan Sangloq va birda yoyilib taltaygan, birda tor jardan
karillab o‘tgan Sangzordan ham asar qolmaydi 71
.
Toshkentdan kelishadi. Katta o‘qish - institutdan. Gap terishadi.
Qishloqning o‘ziga xos gaplarini daftarlariga yozib olishadi 72
.
- Ena, biz odamlarni uru’‘larini emas, shevalardagi o‘ziga xos, jonli
so‘zlarni yig‘amiz. Urug‘chilik davri o‘tib ketgan, dedi sumangi itdek oriq va bir
70
Bahodir Qobul “Ena shamol”
71
Bahodir Qobul “Ena shamol”
72
Bahodir Qobul “Ena shamol”
34](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_35.png)
![joyda turolmaydigan, tinmay qilpillaydigan o‘qituvchi 73
.
Yuqoridahi misollarda belgilangan uvodasi, karrakday, sizg‘i, karillab,
Katta o‘qish, sumangi, qilpillaydigan dialektlari ham bahodir Qobulning
semantikasidagi o‘ziga xos dialectal qatlam hisoblanadi.
Bahodir Qobul sheva so‘zlarini ishlatar ekan, unda qishloq hayotining,
madaniyati va odatlarining, turmush tarzining bir bo‘lagini ifodalashga harakat
qiladi. Buni ijodkor o‘z nuqtayi nazaridan emas, aynan o‘sha hudud aholisi, chin
kishisi, zahmatkashi orqali ifodalashga uringani, ayni damda buning uddasidan
chiqqani, e’tiborga molikdir, albatta. “Ena shamol” qissasidagi Katta Enaning
nutqidan olingan quyidagi parch ava undagi dialektlarga ahamiyat bering.
Taraddingku yaxshi, lekin qilayotgan ishing podayotoqda ko‘zga chiroyli
ko‘ringan tezakni bir chekkadan ho‘li-quruq terishga o‘xshaydi. Tezakniyam toza-
notozasi bo‘ladi. Qumaloq, qiy nima, tezak, tappi, chalma, go‘ng u- nur i nimaligini
bilmaysan-u, yana til bilan o‘ynashasanmi? Tig‘ bilan o‘ynashsayam, til bilan
o‘ynashmaydilar 74
. Gapdagi tezak, qumaloq, qiy, tappi, chalma, nuri, go‘ng
so‘zlari qishloq aholisi (asosan qishloq, ayni damda chorva bilan chug‘ullanuvchi
qatlam) ning kun tartibida qo‘llaniluvchi so‘zlar hisoblanadi. Aytish joizki, bu soha
yoki mashg‘ulot, umuman, turmush tarzi bilan shug‘ullanmaydigan qatlam bu
so‘zlarning farqli ekanini mutlaqo bilmaydi va qaysidir darajada bilsa ham ularni
izohlab bera olmaydi. Tahlil qilsak, tezak - bu mol(sigir)ning chiqargan axlati.
Bunda odam ishtirokisiz o‘zi turib, o‘zi qurib tayyor bo‘ladi. Ko‘p qishloqlarda
yosh bolalarni tezak tergani yuborishadi. Sababi, mol-hollar o‘tlagani ketishganda
o‘zidan axlat qoldiradi va ular ma’lum vaqt mobaynidan so‘ng qurib qatti jismga
aylanadi. Undan esa yonilg‘i sifatida foydalanishadi.
Qumaloq - bu tuyaning dona -dona ko‘rinishda axlat chiqarishi. Ba’zan
qo‘y, echkilarning ham ahlatiga nisbatan ishlatiladi.
Qiy -qo‘y va echkilarning dumaloq -dumaloq axlati.
Tappi -mol axlatini insonlar somon yoki apilka(qirindi) aralashtirib
dumaloq qilib yerga va devorga yasagandan so‘ng hosil bo‘ladigan predmet.
73
Bahodir Qobul “Ena shamol”
74
Bahodir Qobul “Ena shamol”
35](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_36.png)
![Chalma -sovuq kunlari bilasizlar tappi qilinmaydi. Shuning uchun mol
axlatini tashqariga olib chiqib bir joyga yig‘ib -yig‘ib tashlashadi. Keyin kun isigan
aprel -may oylarida o‘sha yig‘indi axlatga suv aralashtirib qorishadi va maxsus
qoliplarga solib, chalma qilishadi. Yoki chalmaning 2-turi hayvonlarning axlati
bosib- press qilinadi va kun isiganda ularni maxsus ish qurollari yordamida
ag‘darib olishadi.
Nuri - hayvon axlatlarining maydalanib kukunga o‘xshash holga kelishi. Bu
xoh eshshak, xoh ot, xoh mol yoki bo‘lmasa echki, qo‘ylarniki bo‘lsin. Faqat u
toza tartibda qilishi lozim.
Ko‘rinadiki, qishloq hayoti (kontekstga nisbatan aytilmoqda) da ushbu
terminlar to‘lig‘icha farqlanadi va ular aslida bir soha uchun mo‘ljallangan
bo‘lsada tuli sharoit va maqsadda tayyorlanadi. Ta’kidlash joizki, ushbular ijtimoiy
hayotning yoritilish jihatini aks ettirmoqda, dialektning aholi tomonidan iste’mol
ko‘lami baholanmoqda.
Umuman, Bahodir Qobul faqat bir sheva doirasida emas, qahramon sayohati
davomida Samarqand shahrining tojikzabon aholisi shevasidagi leksik va fonetik
dialektlari bilan ham o‘quvchini qiziqtirib qo‘yadi.
-Ma, ol. Sanga sadaqa. Man o‘lmay turaman. Eshakday bo‘lib qilgan
ishingni qara. Uyingda xotingga gaping ‘tmaydi-yu, karillashingni qara. Begunoh
balani ko‘nglini og‘ritgacha ayollarni xaltasiga o‘g‘rilik qilganing avli edi. O‘g‘ri
bunaqa yig‘lamaydi. Balani qaqshatding, qaqshamay qolmaysan. Betingni
murdashu y yuvsin 75
.
Haydovchi nima qilarini bilmasdi. Birov so‘ramagan bo‘lsada, kampir
turgan tomonga qarab: maniki unaqachanggi xotun gga javobini biygon,
degancha taysallab qoldi. Keyin notanish bir odam oldimga keldi-yu, gap
topolmadi shekilli, orqasiga qaytdi 76
. Yuqoridagi misollarda keltirib belgilangan
so‘zlar ayni tasdig‘imizdir.
Yuqoridagialardan xulosa qilib aytishimiz mumkinki, Bahodir Qobul nutqi
va asosan, qahramonlar nutqidagi dialektlar ma’lum maqsadga qarab yo‘l oladi,
75
Bahodir Qobul “Ena shamol”
76
Bahodir Qobul “Ena shamol”
36](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_37.png)
![albatta. Ma’lum uslubiy maqsad natijasida ijodkor nutqida keltirilgan dialektlar
ham qahramon nutqidagi kabi ekspressivlikka boy va xarakterli bo‘ladi. Bahodir
Qobul o‘z uslubiga egaligi, mahorat bilan so‘z tanlay olganligi uning ijodkorona
talantidan xabardor qiladi.
Adib ijodida, ayni damdagi “Ena shamol|” qissasida shevalarning leksik
shakli anchaginani tashkil etadi. Shu o‘rinda o‘quvchidan ziyraklik va tirishqoqlik
talab qiladi. Negaki, agar u kontekst orqali uchrayotgan sheva so‘zlarini anglab
keta olsa maqsadga erishadi. Biroq bunday bo‘lmagan taqdirda kitobxon o‘sha
so‘zlar ma’nosini qidirsha tushadi. Chunki so‘z ma’nosini to‘g‘ri anglay olish, uni
to‘g‘ri tahlil qilish asar mazmuninig kelib chiqishiga olib keladi.
Umuman, ijodkor dialektlarni qo‘llar ekan ma’lum maqsadga
yo‘naltirilganligi bilan xarakterlanadi. Har bir shevaga oid so‘z kamyobligi va
rang- barangligi bilan ajralib turadi.
2.2.1. Etnografik so‘zlar
E.Qilichev sheva unsurlarini mohiyatan etnografik (sinonimsiz) va sinonimli
guruhlarga bo‘lib o‘rganishni tavsiya qiladi 77
.
B. Fayziev leksik dialektizmlarni to‘rt guruhga bo‘lib o‘rganish
mumkinligini e tirof etgan: 1) adabiy tilda va shevada bir xil ma noni anglatuvchi,ʼ ʼ
lekin adabiy tildagi variantidan fonetik va morfologik jihatdan farq qiluvchi leksik
dialektizmlar. Masalan, bayram – mayram, musicha – muchicha kabi; 2) shevaga
xos bo‘lgan leksik dialektizmlar. Ularning adabiy tilda sinonimi mavjud bo‘ladi:
surgi – sochiq, oshov – ovqat kabi; 3) etnografik dialektizmlar. Ularning adabiy
tilda sinonimi mavjud emas. Masalan, beshik kertti, azayimxon kabi; 4) semantik
dialektizm. Bunda sheva so‘zi bilan adabiy tildagi so‘z o‘zaro omonim bo‘lib
keladi. Masalan, so‘ri – katta taxta karavot (sheva); so‘ri – tok, qovoq va sh.k.
chirmashuvchi o‘simliklarni ko‘tarib qo‘yish uchun tayyorlangan moslama (adabiy
tilda) 78
.
M.Yo‘ldoshev “ Cho‘lponning badiiy til mahorati ” ga bag‘ishlangan
nomzodlik ishida yuqoridagi tasnifni qisqartirib, uni uch turga bo‘lib ko‘rsatadi:
77
Қиличев Э . Кўрсатилган асар . – Б . 53.
78
Файзуллаев Б . Кўрсатилган мақола . – Б . 64.
37](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_38.png)
![sof, etnografik, semantik dialektizmlar kabi 79
.
Etnografik so‘zlar adabiy tilda o‘z ma nodoshiga ega emasligi, xalqningʼ
ijtimoiy turmush tarzi, diniy, madaniy hayoti bilan chambarchas bog‘liqligi bilan
xarakterlanadi. Ular ham sof dialektizmlar kabi badiiy matnga mahalliy kolorit
berish, personajlar nutqini individuallashtirishda ta sirchan vosita sifatida
ʼ
qo‘llaniladi. Etnografik so‘zlar badiiy matnga o‘rni bilan biror-bir maqsadni
ko‘zlab olib kirilgandagina ma lum bir uslubiy vazifani ado etadi hamda badiiy
ʼ
matnga milliy-estetik ruh bag‘ishlaydi 80
. Bunda avvalo, Bahodir Qobulning “Ena
shamol” qissasidan misol keltirishdan oldin, biz yuqorida aytgandek Abdulla
Qahhor ijododagi misollarga to‘xtasak. Qadoqchi Hamroqulning tobi qochdi. Kim
biladi, kecha kuchqurungi xudoyi osh yoqmadimi, yo ertalab choynak qadoqlatib
ketgan odamning nosida bir gap bor ekanmi… U nimani o‘ylasa, bu o‘yining oxiri
xayolga aylanar edi: issiq-issiq choy ichib, o‘ranib yotgan ko‘rpasi havoga
ko‘tarilib ketadi , dam soldirgani mahalla imomini chaqirtirsa, eshikdan tobut
kirib keladi. Hamroqul qo‘rqdi, tezroq uyiga yetib olgani jadalladi.
( “ Tomoshabog‘ ” ) Bir hafta o‘tdi. Bu bir hafta ichida kampir «duoning zo‘ri bilan
qulf ochadigan ” azayimxonga obdastagardon qildirgani qatnab yarim qop jiyda,
uch yelpishtovoq jo‘xori, ikki kalava ip eltdi, ammo ish chiqmadi. ( “ O‘g‘ri ” ) 81
Berilgan matn fragmentida xudoyi osh, dam soldirmoq, azayimxon ,
obdastagardon kabi birliklar diniy xarakterga ega bo‘lgan etnografik so‘zlardir.
Ular muallif nutqida keltirilib, voqelikka mahalliy, milliy kolorit bag‘ishlagan.
O‘sha davr kishilarining e tiqodi, irim-sirimlari, yashash tarzining haqqoniy
ʼ
manzarasini chizishda, hikoya badiiyatini ta minlashda badiiy-estetik vosita bo‘lib
ʼ
kelgan.
Etnografik so‘zlar muayyan xalq, millat vakillarining o‘tmishi, madaniyati,
e tiqodi, urf-odatlari, o‘ziga xos dunyoqarashi, turmush-tarzi haqida batafsil
ʼ
ma lumot beradi. А. Qahhor hikoyalarida qo‘llangan etnografik so‘zlar, asosan,
ʼ
79
Йўлдошев М.М. Кўрсатилган номзодлик диссертацияси. – Б. 62.
80
Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар.
НД. 2007
81
Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар.
НД. 2007
38](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_39.png)
![xalqning turmush tarzi, e tiqodi bilan bog‘liq bo‘lgan milliy-estetik hodisalarniʼ
yuzaga chiqarishga xizmat qilgan. Masalan: Sotiboldining xotini og‘rib qoldi…
Baxshi o‘qidi . Аllaqanday bir xotin kelib tolning xipchini bilan savaladi, tovuq
so‘yib qonladi . («Bemor ” ) 82
Keltirilgan parchadagi baxshi, o‘qimoq, savalamoq, qonlamoq kabi so‘zlar
etnografik so‘zlar bo‘lib, baxshi – “duolar o‘qib, dam solib, irim-sirimlar qilib
davolovchi tabib ” (O‘TIL.I.86.); savalamoq, o‘qimoq – “kasalni davolash uchun
uning huzurida turli oyat va duolarni zikr etmoq ” (O‘TIL.I.7;527.); qonlamoq –
“jonliq so‘yib, uning qonini bemorning badaniga surtmoq» (O‘TIL.I.597.) kabi
ma nolari bilan ishtirok etgan. А.Qahhor yuqoridagi birliklarni qo‘llar ekan,
ʼ “ …
hayot haqiqatini mukammalroq berish payida bo‘lgan, o‘sha davr sharoitida
jaholatda umr kechirgan kambag‘al bir oilaning nochor ahvolini, o‘limga mahkum
etilgan fojiali qismatini butun keskinligi bilan ko‘rsatishga muvaffaq bo‘lgan ” 83
.
Yuqorida etnografik so‘zlarga doir keltirgan misollarimiz muallif nutqida
qo‘llanilib, voqelikni real tasvirlashda, unga milliy-mahalliy ruh bag‘ishlashda,
personajlarning dunyoqarashini, e tiqodini, ruhiyatini jonli ifodalashda aktual
ʼ
vazifa bajargan 84
.
Qishning uzun oqshomlarida uy ichida paxta chivish rasm bo‘ladi. Qishni
kuni bir tutam . Qattiq kelsa odam tugul jondor-u, qushi-quzg‘un ham tashqariga
o‘rmalamaydi. Buni bari enaqorin es enish, dedilar o‘zlariga o‘zlari.
2.2.3. Og‘zaki nutqqa oid so‘z va birikmalar
Badiiy adabiyot doim turfaligi va ta’sirchanligi bilan ajralib turgan. Badiiy
adabiyot tili hark o‘ringanda badiiy-obrazli til ekanligi uchun ifodalsi ta sirchan
ʼ
bo‘ladi, emotsional-ekspressiv vositalarga tayanadi, hissiylikni ifodalaydi.
Xalq tilida mavjud bo‘lgan, faqat so‘zlashuv tili uchun xoslangan leksik
birliklar (so‘zlar, iboralar) ham yozuvchi uchun badiiy-obrazli, ta sirchan fikr
ʼ
82
Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар.
НД. 2007
83
Қўшжонов М., Норматов У. Кўрсатилган асар. – Б. 11.
84
Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар.
НД. 2007
39](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_40.png)
![ifodalovchi manba bo‘lishi mumkin. Shu bois badiiy asar tilining boy
manbalaridan biri bo‘lgan og‘zaki nutq leksikasi tadqiqotchilarning diqqat-
e tiborini tortib keladi.ʼ
Аsar badiiyatini tashkil etuvchi birliklarning badiiy-estetik vazifasini
yozuvchining so‘z qo‘llash mahorati bilan bog‘liq holda o‘rganishning ahamiyati
katta. Zero, yozuvchining badiiy mahorati uning so‘z qo‘llash manerasi bilan
belgilanadi. Umuman, so‘z san atkorlari og‘zaki nutq leksikasidan badiiy matnning
ʼ
badiiy-obrazliligini, estetik-ta sirchanligini oshirishda, personajlar nutqini,
ʼ
xarakter-xususiyatini o‘ziga xos tarzda ifodalashda, jonli so‘zlashuv tiliga milliy-
mahalliy kolorit bag‘ishlashda unumli foydalanadilar.
Og‘zaki nutq leksikasi umumxalq tili doirasidagi so‘zlashuv tiliga xos
lug‘aviy birliklar, noadabiy qatlamga oid dialektizmlar, jargon va argolar,
vulgarizm, varvarizm kabi lug‘aviy qatlamlarni o‘z ichiga oladi. Biz quyida
og‘zaki nutq leksikasining bir tarmog‘i – umumxalq tili doirasidagi jonli
so‘zlashuv tiliga xos lug‘aviy birliklar (so‘z va iboralar) va ularning badiiy matnda
poetik aktuallashuvi haqida fikr yuritamiz 85
O‘zbek tilshunosligida og‘zaki nutq leksikasi ma lum darajada o‘zining
ʼ
nazariy va amaliy asoslariga ega 86
.
Аyniqsa, B. Umurqulovning monografiyasida og‘zaki nutq leksikasiga oid
so‘zlashuv tiliga xos leksik birliklarning badiiy adabiyot tilidagi uslubiy
imkoniyatlari umumiy tarzda atroflicha yoritilgan. Lekin shunga qaramay, alohida
olingan yozuvchi asarlarida qo‘llangan so‘zlashuv tiliga xos leksik birliklarning
o‘ziga xos individual xususiyatlari yetarlicha o‘rganilmagan. To‘g‘ri, badiiy asar
tili lingvopoetikasiga bag‘ishlangan bir qator ishlar mavjud, ularda
yozuvchilarning og‘zaki nutq leksikasidan foydalanish mahorati haqida fikr
yuritilgan, biroq ularning aksariyatida og‘zaki nutq leksikasining sheva, jargon,
varvarizm, vulgarizm kabi unsurlari haqida fikr yuritilib, ijodkorning so‘zlashuv
85
Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар.
НД. 2007
86
Пинхасов Я.Д. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1969. – Б. 45; Шомақсудов А., Расулов
И. ва бошқ. Кўрсатилган асар. – Б. 56-63; Қиличев Э. Кўрсатилган асар. – Б. 61-63; Шу муаллиф. Бадиий
тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан, 1982. – Б. 43-60; Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н.
Кўрсатилган асар. – Б. 23-29; Умурқулов Б. Кўрсатилган асар. – Б. 105-130.
40](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_41.png)
![tiliga xos leksik birliklardan foydalanish mahorati tadqiqotchilarning o‘rganish
obyekti bo‘lmagan 87
.
R.U.Normurodov hamda L. Djalolovalarning ilmiy izlanishlarida bu
masalaga alohida e tibor berilganʼ 88
. Аyniqsa, R. U. Normurodov o‘zining
dissertatsion ishida jonli so‘zlashuv tiliga xos leksik birliklarning uslubiy
imkoniyatlari, badiiy-estetik xususiyatlarini yozuvchining so‘z qo‘llash mahorati
orqali keng va atroflicha yoritib berishga harakat qildi. Badiiy adabiyot tili xalq tili
bilan chambarchas bog‘liq, lekin yuqoridagilardan xulosa qiladigan bo‘lsak,
alohida olingan yozuvchi asarlarida qo‘llangan so‘zlashuv tiliga xos leksik
birliklarning asar badiiyatini ta minlashdagi lingvopoetik xususiyatlari keng va
ʼ
atroflicha o‘rganilmog‘i lozim 89
. Mana shu tomonlarini inobatga olganholda,
Bahodir Qobulning “Ena shamol” qissasi va “Otachiroq” hikoyasida qo‘llangan
so‘zlashuv tiliga mansub bo‘lgan birliklarnitahlil qilish uchun obyekt qilib tanladik
va ularning uslubiy hamda badiiy- estetik xususiyatarini adibning so‘z tanlash
qobiliyati bilan aniqlashga urundik. Hamda qiyoslash maqsadida Abdulla Qahhor
hikoyalaridan misollarni ham tahilga tortdik.
Xalq tilidan ilhomlangan, hayotiy soddalikni muqaddas deb bilgan
А.Qahhor jonli xalq tilini badiiy adabiyot tiliga shunday payvand qilganki, natijada
asar badiiyatida haqqoniylik, tabiiylik, soddalik va samimiylik yuzaga chiqib,
so‘zlashuv tiliga oid leksik birliklarning o‘ziga xos badiiy-estetik xususiyatlarini
namoyon etgan 90
. Bahodir Qobul ham kishilardagi samimiylikni va tabiiylikni,
mehribonlik va muruvvatni, haqqoniylik va bag‘rikenglikni qadrlaydi va bu
xususiyatlarni qahramon tilida so‘zlashuv tiliga oid leksik birliklarning o‘ziga xos
87
Йўлдошев М.М. Чўлпоннинг бадиий тил маҳорати: Филол.фан. ном… дисс. – Тошкент, 2000; Сайидов
Ё.С. Фитрат бадиий асарлари лексикаси: Филол. фан. ном… дисс. – Бухоро, 2001; Муҳаммаджонова Г. 80-
йиллар охири, 90-йилар бошлари ўзбек шеъриятининг лингвопоэтик тадқиқи: Филол. фан. ном… дисс. –
Андижон, 2003; Боймирзаева С.У. Ойбек прозасининг лингвостилистик таҳлили: Филол.фан.ном… дисс. –
Самарқанд, 2004; Қосимова М.Б. Бадиий нутқ индивидуаллигининг лингвистик хусусиятлари: Филол.фан.
ном… дисс. – Тошкент, 2007
88
Нормуродов Р.У. Шукур Холмирзаев асарларининг тил хусусиятлари: Филол. фан. ном… дисс. –
Тошкент, 2001; Джалолова Л.О. Абдулла Қодирийнинг «Ўткан кунлар» романининг лингвистик тадқиқи:
Филол.фан. ном… дисс. – Тошкент, 2007.
89
Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар.
НД. 2007
90
Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар.
НД. 2007
41](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_42.png)
![badiiy-estetik xususiyatlarini namoyon etgan holda ochib berishga harakat qiladi.
Bahodir Qobulning so‘zdan foydalanish mahorati nihoyatda betakror.
Yozuvchi so‘zning ma no ko‘lamdorligiga, o‘ta nozik uslubiy qirralarigaʼ
sinchkovlik bilan e tibor beradi va ularni jumla tarkibiga ustalik bilan singdirib
ʼ
yuboradi. Hamda asar badiiyatini ta minlovchi badiiy tasvir vositasiga aylantiradi.
ʼ
Masalan : Kitobdagiga o‘xshatib yozaman desam, boriyam esimdan chiqib,
chalkashib ketadi. Ko‘kayda bo‘lak, yozig‘da bo‘lak bo‘layapti. Keyin kitob tilida
yozsam, qishloq odamlari o‘qisa hallozilik qilibdi, ichidan to‘qibdi, yolg‘on
yozibdi deb kulishadi.
Turkqishloq bolalari esa birda biror joyda biror narsa ko‘ziga yaxshi
ko‘ringanidan ilib ketadi , xolos.
Yuqoridagi ikki gapning birida qahramonning ruhiy holati, ikkinchisida esa
fiziologik holati aks etgan. Unda aynan gapda ajratilgan birikmalar orqali badiiy
ta’sirchanglik kuchli ifodalangan. Masalan, ikkinchi misoldagi ilib ketmoq
birikmasi olib ketmoq, olib qochmoq, o‘g‘irlab ketmoq, yashirib olib ketmoq,
aytmasdan olib ketmoq, gumdon qilmoq kabi bir qator sinonimik o‘xshashliklari
orasidan tanlangan. Bunda bolalarcha quvlikni, shumlikni, umuman olganda,
bolalikka hos harakatni ifodalash maqsad qilinadi. Boshqa birliklarga nisbatan bu
birlik “yumshoqroq”, aybsizroq korinadi kishiga. Quyidagi gapdagi ichikib qolmoq
ham huddi shunday.
Balamni Samarqandga birovga qo‘shib bo‘lsayam yuboring. Bir ko‘rib
kelsin. Katta Otasining arvohi shod bo‘ladi. Ichikib qolmasin .
Ijodkor asarlarida og‘zaki nutqqa oid birliklardan foydalanar ekan, badiiy
ta’sirchanlikni oshirishda iboralar ko‘rinishidan ham foydalanadi.
Menga birov sal baland gapirsa Enam tomoq qirib qo‘yadilar.
Baqirganning ovozi tomog‘ida qoladi . Hatto o‘zidan-o‘zi janjal chiqaradigan,
shirinchoyni dasturxonga to‘kib qo‘ysang ham qishloqqa jar solib
baqiraveradigan, qo‘shnimiz Toshbiyi ammani “O‘chog‘ boshingni toza tutsang
o‘lasanmi” degancha xo‘jayinchilik qiladigan opamni ham.
Endi birov meni bu yerdan chiqarib bo‘pti. Ovqat vaqti bo‘lsayam
42](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_43.png)
![chiqmayman. Suv ham ichmayman. Chopon ostida uxlab qolaman.
O‘yg‘onganimdan keyin xafa qilishganlari esimdan ko‘tarilib , chopon ostidan
chiqib ketsamda, xafa qilganlari esimga tushsa darrov yana chopon ostiga kirib
ketaman. Shunda Enam, uyda hech kim yo‘qligini, endi bo‘lganligini, hali ko‘p
kitoblar o‘qishim uchun ovqat yeyishim kerakligini, ovqat yemasam katta bola
bo‘lmasligimni, yozda supa ustida musichalar bilan gaplashgandek sekin va dona-
dona aytadilar.
Yuqoridagi tomoq qirib qo‘yadilar. tomog‘ida qoladi, toza tutsang,
chiqarib bo‘pti, esimdan ko‘tarilib shakllari gapimizning tasdig‘idir.
2.2.4 Vulgarizm va varvarizmlar
Badiiy asar tilining naqadar boyligi, uning nozikligi hamda badiiy so‘zning
aniqligi va mazmundorligini ta minlashda g‘ayrimadaniy so‘zlarning ham o‘z o‘rniʼ
bor ekanligini t’akidlash joiz. Bu so‘zlar qachonki badiiy matnda qo‘llanish o‘rni,
darajasi aniq va maqsadga muvofiq bo‘lgandagina haqiqiy badiiy-estetik vazifasini
bajaradi va tilning ta sirchan tasviriy vositasi bo‘lib kela oladi. Аks holda, mazmun
ʼ
siyqalashadi, badiiy matnning badiiy-estetik quvvati yo‘qoladi.
Og‘zaki nutqqagina xos va mos bo‘lgan vulgarizmlar aslida adabiy tilda
ishlatilmaydigan dag‘al, qo‘pol so‘z va iboralar bo‘lib, so‘z san atkorlari undan
ʼ
o‘rni bilan qahramonlar nutqini individuallashtirish, ularning xarakter-xususiyati,
madaniyatsizligi, dag‘alligini bo‘rttirib ko‘rsatish, qaysidir ma’noda personajning
asardagi yo‘lining ishonchliligini ta’minlash uchun foydalanadilar.
O‘zbek tilshunosligida vulgarizmlar dag‘al yoki haqorat so‘zlar 91
,
g‘ayriaxloqiy so‘zlar 92
, g‘ayrimadaniy so‘zlar 93
kabi nomlar bilan ham yuritiladi.
Ularning bunday nomlar bilan atalishi ular tarkibida “haqorat”, “kamsitish”,
“mensimaslik”, “qarg‘ish” kabi salbiy munosabatni ifodalovchi bir necha ifoda
semalarining bo‘rtib turishi bilan bog‘liq, albatta. “Bunday so‘zlar ko‘proq
nominativ ma nolariga ko‘ra emas, ayni shu konnotativ ma nolariga ko‘ra nutqda
ʼ ʼ
91
Йўлдошев М.М. Кўрсатилган номзодлик диссертацияси. – Б. 69; Шу муаллиф. Чўлпон сўзининг сирлари. –
Тошкент: Маънавият, 2002. – Б.35.
Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Тошкент: Фан, 2007. –Б. 60.
92
Қиличев Э., Раҳимов А., Қўшшаева Н. Нутқда ғайриахлоқий сўзларнинг ҳам ўрни бор // Таълим
жараёнида нутқ маданиятини шакллантириш масалалари. – Тошкент: Шарқ, 1999.
93
Қиличев Э. Кўрсатилган асар. – Б. 63.
43](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_44.png)
![yashaydi”. 94
B.O‘rinboev vulgarizmlarni ma no qirrasi va qo‘llanish uslubiga ko‘raʼ
quyidagi turlarga bo‘lib o‘rganadi: a) kishilarning xarakteri va mijozidagi ojizlikni
ifodalovchi vulgarizmlar; b) kishilarning tashqi kamchiligini ko‘rsatuvchi
vulgarizmlar; v) so‘kish, koyish ma nosini ifodalovchi vulgarizmlar
ʼ 95
.
E.Qilichev, А.Rahimov, N.Qo‘shshaevalar vulgarizmlarni g‘ayriaxloqiy
so‘zlar sifatida e tirof etib, ularni xarakteriga ko‘ra so‘kish, haqorat va qarg‘ish
ʼ
so‘zlariga bo‘lib ko‘rsatadilar va o‘z o‘rnida erkaklar yoki ayollar nutqiga
xoslanganligini ham qayd etib o‘tadilar 96
.
Vulgarizmlar, albatta, badiiy matnga kuchli ekspressiya olib kirib beruvchi
lisoniy vositadir. Bu yozuvchining so‘z qo‘llash mahorati bilan bog‘liqligi
shubhasiz. Jumladan, Bahodir’ Qobul hikoyalari va qissalarida nutqning
ta sirchanligini va voqealarning yaqqolligini ta minlashda vulgarizmlardan o‘rni
ʼ ʼ
bilan mohirona foydalangan. Аdib hikoyalarida aksariyat vulgarizmlar personajlar
nutqidan keltirilgan. Ba’zi o‘rinlarda ularni muallif nutqida ham uchratamiz.
Ko‘rinishidan lo‘lilarning kattasi semiz va qora xotin qo‘lidagi yo‘rgakni
tannozlanib, ko‘zi olma-kesak terib kelayotgan novcharoq qizga beruvdi, qiz
ko‘tarmadi. Bir narsa deb gap qaytardi. Qoraxotinning jahli chiqdi. Yo‘rgakni
boyagidan bo‘yi pastroq qizga berdi. Oyoq ostidan yo sel olib kelgan, yo
birovning o‘tinidan tushib qolgan ketmon dastadek tayoq qo‘liga ilindi. Ikki
qo‘llab tizzasiga urgandi tayoq sinmadi. Keyin shundayligicha ko‘tarib tannozga
xezlandi. Qochmoqchi bo‘lgandi, “mochag‘ar isto” deb baqirdi. Qiz to‘xtadi.
To‘xtovsiz o‘shqirish ostida bir-bir bosib Semizxotinning oldiga keldi 97
.
Berilgan misoldagi semiz hamda qora xotin so‘zlari kishilarning tashqi
kamchiligini ifodalovchi vulgarizm hisoblanadi. Bu yerda ham aynan lo‘li
ayolning tanasidagi nuqsoni korsatilmoqda. Bunda muallif nutqida keltirilayotgan
bo‘lsa ham aslida bu voqea joyidagi qatnashuvchi qahramonlar nazarida
gavdalagan hisoblanadi va buning ifodasi muallif nutqi orqali amalga oshiriladi.
94
Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Тошкент: Фан, 2007. –Б. 60.
95
Ўринбоев Б., Ўринбоева Д. Ҳозирги ўзбек тилининг сўзлашув услуби. – Тошкент: Фан, 1991. –Б. 84-85.
96
Қиличев Э. ва бошқ. Кўрсатилган мақола. – Б. 226.
97
BAhodir Qobul ena shamol 9-bet
44](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_45.png)
![Yozuvchi hikoyalarida personaj nutqida keltirilgan vulgarizmlar ham nutqqa
kuchli affektivlik bag‘ishlagan. Yuqoridagi ikkinchi gapda aynan shuni ko‘rishimiz
mumkin. Yoki quyidagi gapga qarang: Joyiga qo‘y deyapman, Sariq oshkadi .
Endi bir kami bozor kuniyam galstuk taqishing qoluvdi. Yurarkanmanda endi san
bilan bo‘yinda bo‘yinbog‘, ketda sholvor bilan Samarqandda qo‘l ushlashib 98
.
Bunda ham ko‘rinib turgan so‘z kishining tashqi tomondan kamsitilishiga,
uning tashqi belgisining ustidan gap aytilishiga olib kelgan. Qahramonga sariqdan
kelgan bolakay ekanligi uchun Sariqbola deb laqab qo‘yishadi. (Mana Sariqbola ,
sizga dedilar, otam galefe shimlarining o‘ng cho‘ndagidan ikkita yigirma tiyinlik
oq tanga va bitta yashil uch so‘mlik va ikkita sariq bir so‘mliklarni olib.) .
Yuqoridagi misolda esa yigitchaning opasi jahli chiqqanligi uchun uning laqabidan
salbiylikni ifodalash uchun foydalanadi va uni haqoratlaydi. Ijodkor bunda
qahramon nutqida ortiqchalikka yo‘l qo‘ymaslikni maqsad qiladi va nutqni
shaxsiylashtirish orqali bunga erishadi. Yuqoridagi oxirgi ikki misolda
baholanuvchi (ya’ni subyekt) ning xarakter-xususiyati emas, balkim
baholovchi(ya’ni obyekt) ning shaxsiyatidagi ojizlik ifodalanmoqda. Yozuvchi
vulgarizmlardan foydalanishdagi maqsadini qissaning “Tannoz lo‘li” qismida
Qoraxotin qiyofasi orqali ham ochib bergan. Qism davomida lo‘li ayolning
mochag‘ar vulgarizmi orqali uning tarang xulqini ko‘rishimiz mumkin. Qahhor
ijodida ham bunday holatlar ko‘zga tashlanadi, albatta. Masalan , qarasa, hamma,
ayniqsa shofyorning orqasida kitob ko‘rib o‘tirgan kishi o‘zini kulgidan zo‘rg‘a
tiyib turganga o‘xshaydi. “ Haromi , meni toza rasvo qilganga o‘xshaydi, – dedi
o‘zicha. – Bu hozir kulib yuboradi, hozir kulmasa keyin, uyiga borib kuladi, bola-
chaqasi bilan kuladi! Nega men u itvachchaning qulog‘ini shartta uzib qo‘liga
bermadim?” (“Yillar”)
Bir narsani ta’kidlash kerakki, ba’zi hollardapersonaj nutqida qo‘llangan
vulgarizmlar doim ham u ning madaniyatsizligini, axloqsizligini ko‘rsatmaydi,
balki u orqali uning qahr-g‘azabini, alamli nafratini ta sirchan ifodalab, kitobxondaʼ
voqelikdan qoniqish hissini uyg‘otadi, vaziyatga nisbatan ishonchni paydo qiladi.
98
BAhodir Qobul Ena shamol 15-bet
45](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_46.png)
![Yozuvchi so‘zdan foydalanar ekan aynan shu so‘z uning o‘rni ekanini bilib, topib
qollashi kerak. Boshqa so‘zni uning o‘rniga qo‘llashga urinish ham hatto
bo‘lmasligi lozim. Ana o‘shanda maqsadga erishilgan bo‘ladi.
Biz solishtirib o‘rganayotganimiz Abdulla Qahhor ijodiga bu borada ham
nazar tashlaylik. Bir lahza jimlikdan so‘ng haligi begona xotinning baqirgan
tovushi eshitildi: – Xudo ko‘tarsin sen megajinni! Ikkita bolam bor! Bo‘ydoq yigit
qurib ketganmidi!! (“Mayiz yemagan xotin”)
Berilgan matnda personaj tilidan qo‘llangan vulgarizmlar nutq sub ektiningʼ
madaniyatsizligining emas, balki uning qahr-g‘azabi, alam-nafratining yorqin
ifodasi bo‘lib kelgan. Bu yerda ham А. Qahhorning vulgarizmlardan foydalanish
uslubi o‘ziga xos. А. Qahhor hikoyasidan keltirilgan bu parchada esa vulgar so‘z
kitobxonning miya tomiriga chertib, uni mulohazaga jalb qiladi, birdan uning ko‘z
o‘ngida hikoya fonida parda ortiga olib kelingan mavhum konsituatsiyani
jonlantirib yuboradi: «yetti qavat parda ichida o‘tiradigan farishta»ning asl
basharasini fosh etadi, shu orqali hikoya syujetida keskin burilish yasaydi. Mulla
Norqo‘zining farishtasifat xotinining haqiqiy ma naviy buzuq qiyofasini fosh
ʼ
etuvchi xudo ko‘tarsin, megajin kabi notanish ayol tilidan aytilgan vulgarizmlar
tasvirlanayotgan xolat uchun qanchalik mos tushgani yozuvchining o‘ziga xos so‘z
qo‘llash mahoratidan darak beradi. Bahodir Qobulning “Ena shamol” idan yana
quyidagi misolni keltiramiz: Eshakday bo‘lib qilgan ishingni qara. Uyingda
xotingga gaping o‘tmaydi-yu, karillashingni qara. Begunoh balani ko‘nglini
og‘ritgacha ayollarni xaltasiga o‘g‘rilik qilganing avli edi. O‘g‘ri bunaqa
yig‘lamaydi. Balani qaqshatding, qaqshamay qolmaysan. Betingni murdashuy
yuvsin. Momo dema- e imonsiz.
Ushbu misollardagi belgilangan so‘zlar orqali Sariqbolaning oldiga kelgan
momoning xarakteri ochib berilayotgani yo‘q, yoki uning ichki dunyosidagi
yashirin ikkinchi kishi ko‘rinish berayotgani yo‘q. Bunda Sariqbolaning opasidan
kaltak yeyishi, begunohdan urilishi haqida ham aytilyotgani yo‘q. Bunda
momoning vaziyatdan shunchalar ta’sirlanib, bolaga achinishi, nima bo‘lganda
ham bolaning shahstini bunday sindirmaslik haqida gap ketyapti. Yozuvchi bu
46](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_47.png)
![yerga momo obrazini olib kirish orqali o‘zbek mentalitetiga xoslikni ochib berishni
maqsad qilgan. Bolajon xalqimiz bolani bunday hafa qilmasligi kerakligi haqida,
bu ishi indamasdan o‘tib ketaveradigan hodisa emasligi haqida gapirmoqchi.
Vulgarizmlar, odatda, jonli so‘zlashuv nutqi jarayonida shaxsga, ba’zi
hollarda jonivorlarga nisbatan qo‘llaniladi va so‘zlovchinining g‘azabi, nafrati,
kamsitishi kabi salbiy munosabatlarin io‘zini ifodalaydi. Ba zi vaqtlarda esaʼ
vulgarizmlarning jonsiz predmetlarga nisbatan ishlatilganining guvohi bo‘lamiz.
Bunda u o‘zining uslubiy jihatini, vazifasini o‘zgartirishi mumkin. Masalan:
Hammasidan ham ijizlikning zo‘zavonlik ustidan golib kelgan kuni qursin ekan
(“Oq dala”) Yoki Abdulla Qahhordan misol qilsak: Lekin ovqatni keltirganida
uning ko‘zida yosh aylanar edi; ovqatni o‘rtaga qo‘yib ko‘zini artdi. – Qurib
ketgur , shu o‘tinning tutuni biram achchiq ekanki! (“ А sror bobo”)
Berilgan birinchi misolda matn fragmentida vulgar qo‘llangan qursin iborasi
narsa-buyumga nisbatan g‘azab, nafrat, kamsitish munosabatini ifodalamagan,
balki personajning intim-ruhiy holatini qoliplovchi vositaga aylangan. Bunda
qursin-qurisin, ko‘rinmasin, bunday kun boshqaa bo‘lmasin degan mano
anglashilmoqda. Ikkinchi misolda esa shu so‘zning kengaygan va biroz
boshqacharoq variantini ko‘rmoqdamiz. Ammo ikkovida ham bir-biriga yaqin
ma’no aytilmoqda. Abdulla Qahhordan olingan misolda ko‘rinmay ketsin degan
salbiy bir ma’no ifodasi aytilganday tuyuladi, ammo aslida unday emas. Ushbu
birikma orqaliu tutunning emas ko‘z yoshining vaziyati haqida gapirmoqda.
Hikoya haqida fon bilimlarga ega bo‘lgan kitobxonga ma lum: oila boshiga og‘ir
ʼ
musibat tushgan.
Bahodir Qobul hikoyalarida qahramonlarning xarakter-xususiyatlarini, nutq
jarayonini individuallashtirishda hamda voqelikka mos ravishda ichki va tashqi
ma naviy dunyosidagi dunyoqarashini yaqqollas htirishda va ularning milliy
ʼ
mansubligiga, ayniqsa, urg‘u berishda varvarizmlardan ham tasviriy vosita
sifatida unumli foydalangan.
Varvarizmlar-bu o‘z qatlamga mansub bo‘lmagan ajnabiy so‘zlar bo‘lib,
o‘zbekona nutqimiz tozaligiga, umuman, o‘zbek milliy so‘zlashuv nutqi
47](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_48.png)
![madaniyatiga salbiy ta sir ko‘rsatadi. Lekin shunday bo‘lsa-da, ular ma lum birʼ ʼ
uslubiy talab bilan badiiy matnga olib kiriladi. Badiiy matnda o‘rni bilan
ishlatilgan varvarizmlar o‘ziga xos ekspressivlik hosil qiladi hamda asar
badiiyatini, tabiatini xalqchillik ruhi bilan sug‘oradi. Mavjud vaziyatni yanada
kengroq va ta’sirliroq tasvirlashda ham varvarizmlarning o‘rni bor, albatta.
Bahodir Qobulning “Ena shamol” va “Otachiroq” larida varvarizmlarni faol
qo‘llanilgan deb aytolmaymiz, albatta. Biroq ularning ma’lum darajadagi ishtroki
qahramonlar nutqining jozibasiga ta’sir qiladi, shu bilan birgalikda esa
yozuvchining badiiy mahoratini ham ifodalaydi.
Bundan tashqari А. Qahhor hikoyalarida ham varvarizmlardan u qadar keng
foydalanmagan, biroq uning ijodida o‘rni bilan ishlatilgan bu birliklar
yozuvchining badiiy mahorati, teran nigohi naqadar o‘tkirligidan dalolat beradi.
Masalan, uning birgina «San atkor» hikoyasida varvarizmlarning haqiqiy badiiy-
ʼ
estetik vazifasini kuzatish mumkin: San atkor tajang edi: tanafus vaqtida zalga
ʼ
chiqqan edi, bir traktorist uni savodsizlikda aybladi. (“San atkor”) …Meni shu
ʼ
vaqtgacha muxbirlar, yozuvchilar ham tanqid qilgan emas; formalizm,
naturalizmlar naturalizmlardan o‘tdim – hech kim otvod bergani yo‘q.
(“San atkor”) Аrtist kulturniy odam – gapni adabiy qilib aytadi – “bo‘lsa,
ʼ
bo‘lmasa” deydi. Pojarni “gugurtni yerga tashlamang” deydi, rejissyorimiz esa
“gugurtning yerga tashlamang” dedi. Qanday chiroylik! ...Rejissyorimiz juda
kulturniy odam. (“San atkor”)
ʼ
Keltirilgan birinchi misolda traktorist varvarizmi o‘zbek tilida traktorchi
shakliga ega. Berilgan varvarizm muallif nutqida keltirilsa-da, uni san atkor nuqtai
ʼ
nazaridan aytilganini hikoya fonidan ilg‘ab olish mumkin. Chunki hikoya fonida
san atkor tilidan aytilgan bu so‘z “mensimaslik”, “kamsitish” ma no bo‘yog‘i bilan
ʼ ʼ
yuzaga chiqqan. Bir qarashda yozuvchi hikoya ekspozitsiyasida traktorist so‘zini
yuqoridagi konnotativ semalarda qo‘llab, san atkorga xayrixohdek ko‘rinsa-da,
ʼ
aslida uning ustidan kulgi qo‘zg‘atayotgani hikoyaning keyingi fonida
ravshanlasha boradi, bu bilan so‘zning haqiqiy ta sir kuchi, badiiy-estetik quvvati
ʼ
oshib boradi. Keyingi misollarda esa personajning o‘ziga xos xarakter-
48](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_49.png)
![xususiyatlari, mizojidagi salbiy holatlar uning individuallashtirilgan nutqi orqali
fosh etiladi. Hikoya personaji – san atkor o‘zini madaniyatli hisoblaydi. Аyniqsa,ʼ
uning nutqida otvod, kulturniy, pojarni so‘zlari “faxrlanish” ifoda semasi bilan
yuzaga chiqib, o‘z ona tilini mensimaydigan, nutqiy madaniyatsiz personajning
ma naviy qiyofasini ochib tashlaydi.
ʼ 99
Ba’zan so‘z ijodkorlari qahramonlarning milliy mansubliga urg‘u berish
maqsadida ham varvarizmlardan keng foydalanadilar. Bahodir qobulning qissasida
esa kinoya va kamsitish bilan emas, aksincha ma’lum mansublik yuzaidan ushbu
varvarizm qo‘llanilgan:
Yaxshi o‘qiganim uchun sinfda birinchi bo‘lib pionerga o‘tganman. Buni
odamlarga bildirish uchun galstugimni taqqandim, opacham bo‘ynimdan yulib
qo‘limga berdilar.
Ikkinchi bob yuzasidan qisqa xulosalar
1. Tarixiy so‘zlar tarixiy mavzuga bag‘ishlangan adabiy janrlarda o‘tmish
davr ruhini haqqoniy aks ettirishi, albatta, hammamizga ma lum. Аgar bunday
ʼ
tarixiy qatlamga doir leksik birliklar zamonaviy mavzudagi adabiy janrlarda
qo‘llaniladigan bo‘lsa, unda ma lum bir uslubiy maqsad nazarda tutilgan bo‘ladi.
ʼ
Аdib hikoyalarida buning isbotini kuzatish mumkin.
2. Dialektizmlar ham boshqa tasviriy vositalar kabi o‘ziga xos badiiy
estetik qiymatga ega. Ular asar badiiyatiga tabiiylik, soddalik, xalqchillikni beradi.
Bahodir Qobul asarlari badiiyatiga xizmat qilmaydigan til vositalaridan voz
kechib, har vaqt, har doimo tabiiylikka, soddalikka, asarlarining “o‘qishli”
bo‘lishiga intilgan, harakat qilgan, shuning uchun uning hikoyalarida fonetik va
morfologik sheva unsurlari unchalik ham ko‘p uchramaydi.
3. Etnografik so‘zlar ham xuddi dialektizmlarning bir ko‘rinishi bo‘lib,
ular asosan, adabiy tilda ma nodoshi mavjud emasligi bilan farqlanadi. Yozuvchi
ʼ
hikoyalarida voqelikni haqqoniy va real tasvirlashda, unga mahalliy-milliy ruh
bag‘ishlashda, qahramonlarning dunyoqarashini, mavjud e tiqodini, ruhiyatini jonli
ʼ
ifodalashda etnografik so‘zlardan mahorat darajasida foydalana olgan.
99
Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар.
НД. 2007
49](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_50.png)
![4. Bahodir Qobul jonli so‘zlashuv tiliga xos so‘z va birliklardan hikoyalari
va qissalari tilining badiiy-obrazliligini, estetik ta sirchanligini oshirishda,ʼ
qahramonlar nutqini, ularning xarakter-xususiyatlarini o‘ziga xos tarzda
ifodalashda hamda jonli so‘zlashuv tiliga xos milliy-mahalliy kolorit
bag‘ishlashda, bundan tashqari, kinoyali tasvir yaratishda, vaziyatga mos xususiy
yashirin ma noga ishora qilishda, qahramonlar portretini, intim-ruhiy
ʼ
kechinmalarini intensiv usulda tasvirlashda o‘ta kuchli mohirlik bilan foydalanib,
ularni asarning umumiy g‘oyasiga xizmat qiluvchi obrazli ta sirchan tasviriy
ʼ
vositaga aylantira olgan.
5. Vulgarizm va varvarizmlar, bilamizki, badiiy matnga kuchli ekspressiya
olib kiruvchi lisoniy vositalardir. Ijodkor ulardan hikoya personajlarining mavjud
xarakter-xususiyatlari, nutqini individuallashtirishda, intim-ruhiy kechinmalarni
ifodalashda, voqelikka mos tarzda ichki va tashqi ma naviy olamidagi
ʼ
dunyoqarashini yaqqol aks ettirishda hamda ularning milliy mansubligiga urg‘u
berishni istefoda etgan.
50](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_51.png)
![III BOB. Bahodir QOBULNING SEMANTIK-STILISTIK vositalardan
foydalanish mahorati. Asar progmosemantik tadqiqi
3.1. O‘xshatish
Badiiy tafakkurning avvaldan eng qadimgi va ommabop tarzdagi
ko‘rinishlardan biri hisoblangan o‘xshatishlar o‘zbek tilshunosligida ma’lum
darajada mukammal o‘rganilib, o‘zining nazariy asoslarini topmoqda.
XX asrning 2-yarmidan o‘zbek tilshunosligida dolzarb masalalardan bo‘lib
hisoblangan biror shoir yoki bo‘lmasam yozuvchi tilida yohud alohida olingan
badiiy asarlar tilida qo‘llangan o‘xshatishlarning uslubiy jihatlari hamda
ijodkorlarining undan foydalanish mahoratini o‘rganishga kuchli e tibor qaratildiʼ
va aytish mumkinki, hozirgi kunga qadar bu borada ko‘pgina sezilarli ishlar
amalga oshirildi . Shunday bo‘lsa-da, alohida olingan shoir va yozuvchi asarlari
tilida qo‘llangan o‘xshatishlarni keng jamoatchilikning e tiborini tortib kelayotgan
ʼ
pragmatik maydon nazariyasi asosida lingvopoetik tadqiq qilish o‘zining
dolzarblik darajasini saqlab kelmoqda.
Shu kunga qadar amalga oshirilgan qator ishlarda o‘xshatishlarning tarkibiy
komponentlari, qo‘llanish uslubi, obraz yaratish funktsiyalari haqida qator
qimmatli fikrlar maydonga keldi. Biroq o‘xshatishlardagi xususiylikning
umumiylikka tomon siljishi, ya ni so‘zlovchining ichki maqsadi aks etgan xususiy
ʼ
yashirin mazmun ko‘rinishlarining asarning umumiy g‘oyasiga nechog‘lik
bog‘liqligi masalasi o‘zining yechimini topganicha yo‘q 100
.
Ma lumki, «lingvistik pragmatika tilshunoslikning yangi sohasi sifatida nutq
ʼ
sub ektining ichki maqsadi bilan bog‘liq yashirin propozitsiyalarni o‘rganadi»
ʼ 101
.
Tilning tasviriy vositalari lingvistik pragmatikaning birligi – pragmema sifatida
ana shu xususiy yashirin mazmun ko‘rinishlarini o‘z zimmasiga oladi.
O‘xshatishlar ham bundan mustasno emas.
O‘xshatishlar insonlarning biron narsa yoki qandaydir hodisa haqidagi
tasavvurlarini voqelantirish uchun ifodalanuvchi lingvosubyektiv vositadir.
100
Х асанов А . Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик -стилистик воситалар.
НД. 2007
101
Ҳакимов М.Х. Кўрсатилган докторлик диссертацияси. – Б. 81.
51](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_52.png)
![Bundan ijodkor mohirona foydalangan holda asar qahramonlarini tipiklashtirishda,
ularning o‘ziga xos va mos individual xususiyatlarini ochib berishda, ruhiy (intim)
holatlarini to‘liqroq aks ettirishda, makon va zamon tasvirini yoritib berishda
o‘zining betakror uslubini yaratadi.
Bahodir Qobul hikoyalari va qissalari tilini bezashda, nutqning ta sirchanligiʼ
va ifodaviyligini kuchaytirishda, tasvirning ko‘p aniqligi va obrazliligini
ta minlashda o‘xshatish vositasidan mohirona tarzda foydalana olgan ijodkordir. U
ʼ
har bir o‘xshatishga befarq qaramaydi, uni ustalik bilan asar mazmuniga singdirib
yuborib, misli ko‘rilmagan, betakror obrazli tasvirlarni yaratadi.
Ma lumki, o‘xshatishlar badiiy adabiyot tilida qo‘llanilishiga ko‘ra
ʼ
an anaviy va individual turlarga ajratiladi
ʼ 102
. Аn anaviy o‘xshatishlar obrazlilik va ʼ
ekspressivlikdan holi bo‘ladi 103
Yozuvchining “ena shamol ”ida qo‘llangan an’anaviy o‘xshatishlarning
kelishi, ba’zi hollarda esa ijodkor ulardan individual tarzda foydalanish mahoratini
ham aytish joiz.
Oyoq ostidan yo sel olib kelgan, yo birovning o‘tinidan tushib qolgan
ketmon dastadek tayoq qo‘liga ilindi. Samarqandning qishlog‘imiznikiga
o‘xshash salqin havosi dimoqqa urildi 104
.
- Bu yaxshi emas, ena jamni bilish farz, ota jamni bilish qarz dedilar,
o‘zlariga o‘zlari.
- Ena, biz odamlarni urug‘larini emas, shevalardagi o‘ziga xos, jonli
so‘zlarni yig‘amiz. Urug‘chilik davri o‘tib ketgan, dedi sumangi itdek oriq va bir
joyda turolmaydigan, tinmay qilpillaydigan o‘qituvchi 105
. Cho‘qqiga guvullashib
chiqayotgan askarlardek sanoqsiz archabayroqlarga qadaladi 106
.
Bu yerdagi misollardan birinchisi an’anaviy o‘xshatishning yorqin misoli
bo‘la oladi. Ikkinchi jumladagi belgilangan birlik ham. Undan keying gapda kelgan
sumangi itdek oriq birligida esa individual o‘xshatish namunasi keltirilgan. Oxirgi
102
Мукаррамов М. Кўрсатилган асар. – Б. 27-28.
103
Худайберганова Д.С. Кўрсатилган автореферат. – Б. 9.
104
Bahodir Qobul ”Ena shamol”
105
Bahodir Qobul ”Ena shamol”
106
Bahodir Qobul ”Ena shamol”
52](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_53.png)
![misolimiz shaxs va jonli narsa o‘rtasidagi o‘xshatish usuli hisoblanadi, bunda
talabalarning ustozi sumangi itning tashqi ko‘rinishiga o‘xshatilmoqda. Ya’ni
uning oriqligiga. Bunda o‘xshatish salbiy bo‘yoqdorlikka ega hisoblanmoqda.
Ijodkor qissa va hikoyalarida qo‘llangan o‘xshatishlarturli grammatik
vositalar bilan yuzaga chiqqan:
1. O‘xshatish vositalariningaffikslar bilan ifodalanishi.
Bahodir Qobulning ushbu o‘rganilayotgan qissasida o‘shatish qurilmalari
turli qo‘shimchalar bilanhosil qilinayotganiga guvohi bo‘lamiz.
Masalan : Opam bilishlari shart emas ish ekanligini, menga katta odam dek
muomila qilayotganlaridan dovdiragan bo‘lsamda, bildirmasdan ergashdim. Ma,
ol. Sanga sadaqa. Man o‘lmay turaman. Eshak day bo‘lib qilgan ishingni qara.
Sovuqda qolib uvushgan, keyin qor-yomg‘irda qarliqib qolgan qo‘llarini bir-
biriga ishqalab isitishni istayotgan, biroq sovuq zo‘rlik qilib buning uddasidan
chiqolmayotgan dek turardi. Yaxshi o‘qiganim uchun sinfda birinchi bo‘lib
pionerga o‘tganman. Buni odamlarga bildirish uchun galstugimni taqqandim,
opacham bo‘ynimdan yulib qo‘limga berdilar.
- Buguncha endi mudarrislik qilmay turing, Mirzoiy deb kenadilar.
Indamay turganimdan jahli chiqib, baqirib ketdi.
- Joyiga qo‘y deyapman, Sariq oshkadi . Endi bir kami bozor kuniyam
galstuk taqishing qoluvdi. Yurarkanmanda endi san bilan bo‘yinda bo‘yinbog‘,
ketda sholvor bilan Samarqandda qo‘l ushlashib.
2. O‘xshatishning yordamchi so‘zlar bilan ifodalanishi. Keyin
o‘zimizning Taypoqsoyga o‘xshash qirlar oralab yurdik. Xuddi notoza joydan
kelib ilkisdan toza joyga oralab ketib, noqulay ahvolga, hijolatga tushgan
odamlar day
Keltirilgan har ikki matn fragmentida ham o‘xshatishlar assotsiativ usul
bilan yuzaga chiqqan. Bunday o‘xshatishlarni faqat tasavvur qilish mumkin, xolos.
Shuning uchun bunday o‘xshatish abstrakt o‘xshatishlar deb ham yuritiladi 107
.
Yozuvchi o‘xshatishning bu turidan personajlarning ruhiy kechinmalarini
107
Муккаррамов М . Кўрсатилган асар . – Б . 26
53](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_54.png)
![yaqqollashtirishda unumli foydalangan.
3.2. Jonlantirish
O‘zbek tilshunosligida bir guruh olimlar va tadqiqotchilar jonlantirishni
metaforaning maxsus turi sifatida izohlaydilar 108
. M.Mirtojiev esa jonlantirishni
metaforaning mazmuniy bir turi sifatida ko‘rsatadi 109
. M.Yo‘ldoshev metaforalarni
talqin etishda M.Mirtojievning metaforaning mazmuniy tasnifi uchun keltirgan
odatiy metaforalar, jonlantirish va sinestetik metaforalarni qayd etadi 110
. Umuman
olganda, yuqoridagi olimlarning hammasi jonlantirishni metafora qurshovida deb
izohlab bersalar, L.Djalolova esa jonlantirishni metaforadan keskin farqli jihatlari
borligini tahlil qilib, uni mustaqil tasviriy vosita sifatida talqin etadi.
R.Qo‘ng‘urov esa apostrofa va allegoriyani jonlantirishga qaysidir tomondan
o‘xshab ketsa-da, biroq ular bir-biridan farqli hodisa deb izohlaydi. S.Karimov
apostrofani jonlantirishning bir turi sifatida qayd etadi, hayvon va jonsiz narsalarga
xos xususiyatning insonlarga ko‘chishini ham jonlantirishning bir ko‘rinishi
sifatida baholab, uni personifikatsiya deb ko‘rsatib o‘tadi 111
.
Yukoridagilardan shuni xulosa qilib aytib o‘tish mumkinki, bizningcha,
jonlantirish – metaforadan farqli hodisa, albatta. L.Djalolova to‘g‘ri
ta kidlaganidek, “unda insonga xos harakat, his-tuyg‘u, so‘zlash, fikrlash jonsizʼ
predmetlarga ko‘chirilsa ham, lekin ular orqali inson tushunilmaydi” 112
. Аllegoriya
va apostrofaga jonlantirishning bir ko‘rinishi sifatida qaralishi kerak. Negaki
ularda adabiyotshunoslik tili nuqtayi nazari bilan tushuntirganda intoqqa xos
xususiyatlar mavjud. Binobarin, allegoriyada hayvonlar yoki jonli narsalar insonga
xos tarzda so‘zlatilsa, apostrofada jonsiz narsaga jonli narsaga qaralgandek
murojaat qilinadi. Bunda “ jonlantirilgan predmet murojaat qilayotgan kishiga
nisbatan passiv bo‘ladi” 113
. Demakki, jonlantirish, allegoriya, apostrofa insonlarga
108
Қаранг : Қўнғуров Р . Кўрсатилган асар . – Б . 101; Шомақсудов А ., Расулов И . ва бошқ . Кўрсатилган асар . –
Б . 245; Каримов С . Кўрсатилган докторлик диссертацияси . – Б . 215; Муҳаммаджонова Г . Кўрсатилган
номзодлик диссертацияси . – Б . 81.
109
Қаранг: Миртаджиев М.М. Переносные значения и их манифестация в узбекском языке: Автореф.дисс…
док.филол.наук. – Ташкент, 1989. – С.13.
110
Қаранг: Йўлдошев М. Кўрсатилган номзодлик диссертацияси. – Б. 119.
111
Каримов С. Кўрсатилган докторлик диссертацияси. – Б. 217-218.
112
Джалолова Л. Кўрсатилган номзодлик диссертацияси. – Б. 88.
113
Қўнғуров Р. Кўрсатилган асар. – Б. 108.
54](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_55.png)
![xos bo‘lgan xususiyatlarning hayvonlarga, narsa-hodisalarga ko‘chishini ifodalab
berishi bilan integral belgiga ega, ammo ular ifodalanish usullariga ko‘ra bir-
biridan farq qiluvchi hodisalar hisoblanadi.
Bahodir Qobulning “ Ena shamol” qissasida ham talaygina misollardan
qisman keltirshimizmumkin bo‘ladi.
Xanjala - yigirishga tayyorlangan, ungacha qayta-qayta yuvilib, titilgan va
bir-bir biriga ulanib uzun arqon holatga kelgandan keyin, ochilgan katta
atirguldek chiroyli qilib , yo‘q, magazinni kulchasi-bulichkaga o‘xshatib bilakka
moslab o‘ralgan, o‘rtasi bilakuzukdek teshik taxlangan yung bo‘lagi. Xanjala
yigirilsa ip bo‘ladi, ip yig‘ilsa kalava.
3.3. Badiiy takror va kinoya
Аsar badiiyatini ta minlab berishda badiiy takrorning ham ,albatta, o‘z o‘rniʼ
bor. Unda emotsionallik, tasviriylik va ekspressivlikning ifodalanishi orqali uning
oddiy takrordan farqli jihatini ko‘rsatib turadi. So‘z san atkorlari badiiy
ʼ
takrorlardan ma noni kuchaytirish, ta kidlash, hissiyotni bo‘rttirish hamda tasvir
ʼ ʼ
ob ektiga kitobxon diqqatini jalb qilish maqsadida o‘rni bilan foydalanadilar. Zero,
ʼ
“ takror hodisasi til stilistik resurslarining boyish manbalaridan biridir” 114
.
Umumfilologik yo‘nalishlarda badiiy takrorning pleonazm, epifora, rifma,
anafora, assonans, konsonans, monorim, alliteratsiya, pleonazm, naqarot kabi
turlari farqlangan holda bo‘ladi. Ularning qo‘llanilish doirasi she riy nutqda ancha
ʼ
gina keng hisoblanadi. Lekin badiiy prozada ham o‘rni bilan qo‘llangan takrorlar
asar badiiyatiga estetik ruh bag‘ishlaydi hamda “g‘oyaviy baquvvatlikning ham
muhim sharti bo‘la oladi” 115
. Shu bilan bir qatorda, takrorlar ijodkorning yoki asar
qahramonining voqelikka sub ektiv tomondan munosabatini ham bera olishi kerak
ʼ
deb isoblaymiz. Аna shunda ular o‘zining haqiqiy estetik kuchini namoyon qilib
beradi.
O‘zbek tilshunosligida badiiy takrorlar o‘tgan asr mobaynida ma lum
ʼ
darajada o‘sdi, o‘zining nazariy va amaliy asoslarini topa oldi. Shunday bo‘lsa-da,
114
Мамажонов А. Такрор ва унинг синтактик-стилистик функцияси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,
1986, – №6. – Б. 60.
115
Тўхлиев Б. Ўзбек адабиёти. – Тошкент: Ўқитувчи, 2007. – Б. 268
55](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_56.png)
![alohida olingan yozuvchi va shoir asarlarida qo‘llangan takrorlarining lingvopoetik
tahliliga bag‘ishlangan ishlar esa hali barmoq bilan sanarli darajada . Bugungi
kunda alohida olingan ma’lum ijodkor nutqida qo‘llangan takrorlarni lingvopoetik
va pragmalingvistik jihatdan o‘rganish o‘zining dolzarblik darajasini saqlab
turibdi. Lingvopoetik tadqiqotlar doirasida yuzaga kelib borayotgan ana shu
bo‘shliqni ma lum darajada to‘ldirib borish maqsadida Bahodir Qobul hikoyalaridaʼ
qo‘llangan takrorlarni tahlil ob ektiga tortdik.
ʼ
Oy Qor yangi qorga yetishi bilan qishloqqa qaytardik, deyish barobarida
har bir joyni , har bir qadam yerni izma-iz bosib ko‘rsatardilar
Bir yoni Oy Makon, bir yoni Oy Qortog‘ning belidagi supagacha oldinma-
keyin indamay bordik.
Ushbu gaplarda ko‘rinib turganidek badiiy takrorlar olmosh vositasida
yuzaga kelmoqda. Umuman, badiiy takrorlarning qissadagi o‘rni szilarli va
jarayonni o‘quvchiga yetkazib berishdek vazifaga ularning ham hissasi beqiyosdir.
Kinoya tasviriy vosita sifatida badiiylikda muhim o‘rin egallaydi. А yniqsa,
asar badiiyatida xalqchillik ruhini ta minlashda uning ahamiyati benihoya katta.
ʼ
So‘z san atkorlari undan foydalanar ekan, badiiylik mezonini o‘ziga xos
ʼ
tasvirlashda unga alohida e tibor bilan qaraydilar.
ʼ
Yevropa adabiyotshunosligida “ironiya” termini ostida umumlashtiriluvchi
kinoya vositasi shakl va mazmun zidligiga asoslangan, zamirida tanqidiy kulgi
yotuvchi, so‘zlovchining salbiy munosabatini piching, qochirim, kesatiq yo‘li bilan
ifodalovchi uslubiy vositadir. Uning lingvistik hamda stilistik belgilari o‘zbek
tilshunosligida ham tadqiqot ob ekti bo‘lgan
ʼ 116
.
Kinoya vositasining badiiy asar tili, uning estetik qimmatini oshirishdagi
ahamiyati xususida hali atroflicha izlanishlar olib borish mumkin. Аyniqsa, uning
116
Қўнғуров Р. Кўрсатилган асар. – Б. 80-86; Миртожиев М. Ўзбек тилида полисемия. – Тошкент: Фан, 1975;
Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули. – Тошкент: Фан, 1983; Каримов
С.А. Кўрсатилган докторлик диссертацияси. – Б. 207-211; Тоҳиров З.Т. Ўзбек тилида прагматик
семаларнинг ҳосил бўлиши ва уларда субъектив муносабатнинг юзага чиқиши: Филол.фан.ном… дисс.
автореф. – Тошкент, 1994. – Б. 13; Абдураҳмонов Ш. Ўзбек бадиий нутқида кулги қўзғатувчи лисоний
воситалар: Филол.фан.ном… дисс. – Тошкент, 1997. – Б. 65-104; Ибрагимова Э. Ўзбек тилида ирония ва
ироник мазмун ифодаланишининг усул ҳамда воситалари: Филол.фан.ном… дисс. – Фарғона, 2001. – Б. 120;
Шералиева М. 80-йиллар ўзбек насридаги киноя хусусида // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2002. – №1.
– Б. 40-42.
56](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_57.png)
![mohiyatiga pragmalingvistik nuqtai nazardan yondashib, asar badiiyatini
ta minlashdagi o‘rnini muayyan yozuvchi asarlari misolida tadqiq qilish o‘ziningʼ
dolzarblik darajasini saqlab turibdiki, bu tanlangan mavzuning nechog‘lik
ahamiyatli ekanligini belgilaydi.
Bahodir Qobulning belgilangan qissasida ham kinoya vositalari talaygina va
ularning badiiy asar tiliga va semantikasiga ta’sir doirasi anchagina.
Yaxshi o‘qiganim uchun sinfda birinchi bo‘lib pionerga o‘tganman. Buni
odamlarga bildirish uchun galstugimni taqqandim, opacham bo‘ynimdan yulib
qo‘limgaberdilar.
- Buguncha endi mudarrislik qilmay turing, Mirzoiy deb kenadilar.
Indamay turganimdan jahli chiqib, baqirib ketdi.
Ushbu birlikdagi Buguncha endi mudarrislik qilmay turing, Mirzoiy
deyilgani orqali biz ma’lum kinoya holati borligini yaxshigina his qilib turibmiz.
Bundan tashqari jumla davomidagi kenamoq fe’li ham ayni fikrimmizning
tasdig‘idir.
Badiiy matnda o‘rni bilan ishlatilgan kinoya vositalari orqali
qahramonlarning xarakteri ma’lum darajada namoyon bo‘ladi. Ular orqali biz
qahramonning situatsiyasini yaxshigina o‘rganib olamiz. Ichki maqsadning sezilib
turgani esa yanada yorqinlik beradi o‘quvchiga.
3.4. Asardagi personajlar muloqotida kommunikativ vaziyatni yuzaga
keltiruvchi birliklar. Diskursiv yondoshuv
Insoniyat muloqotga kirishar ekan, albatta undan biron maqsadni ko‘zlaydi.
Semantikada diskurs tushunchasining qo‘llanilishi yanada murakkabroq. Diskurs
semantikasi - bu intellektual tadqiqotning muayyan sohalarida lug'atdan qanday
foydalanishimizni tahlil qilish. Bu tahlil til va tuzilish o rtasidagi bog liqlikni,
ʻ ʻ
masalan, gap va u mavjud bo lgan kengroq kontekst o rtasidagi munosabatni
ʻ ʻ
o rganadi. Bunga misol sifatida gapda olmoshning qo llanilishini keltirish
ʻ ʻ
mumkin, o quvchi yoki tinglovchi uni faqat bog langan holda tushunishi mumkin.
ʻ ʻ
[1]
57](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_58.png)
![Zamonaviy yondashuvlar nuqtai nazaridan, diskurs murakkab kommunikativ
hodisa bo‘lib, matnga qo‘shimcha ravishda matnni tushunish uchun zarur bo‘lgan
qo‘shimcha lingvistik omillarni (fikrlar, dunyo haqidagi bilimlar, qabul
qiluvchining maqsadlari, munosabatlari) o‘z ichiga oladi. “ Diskurs” atamasi
lingvistika sohasida ham juda ko’p qo’llaniladigan atamalardan biriga aylangan.
Tarixiy jihatdan bu atama birinchi marta amerikalik tilshunos Z. Xarrisning 1952
yilda nashr etilgan “Diskur tahlili” deb nomlangan maqolasida ishlatilgan.
“Diskurs” atamasining to‘liq ko‘lami so’nggi yigirma yil ichida tilshunoslikda
ommalashib bordi.Tilshunos olim A.Pardaev talqinicha, diskurs bu so‘zlovchi va
tinglovchining o‘zaro fikr almashish, bir-biriga ta’sir ko’rsatish maqsadida lisoniy
va nolisoniy vositalardan o‘zlari eng samarali deb hisoblagan shakl va turda amaliy
foydalanish jarayoni hisoblanadi. Diskurs bu – jarayon, insoniy faoliyat turi. U
lisoniy va yuzlab nolisoniy omillarning mushtarak shaklda bir maqsad yo„lida
voqelanishidir. Boshqa bir manbada diskurs lotincha “discursus” - muhokama so‘zi
dan olingan bo‘lib,hissiy bevosita, intuitiv, ya'ni muhokama talab bilimdan farqli
o‘laroq, muhokama orqali vosita bilan hosil qilinadigan mantiqiy dalil - isbotli
bilim demakdir. Soddaroq qilib aytganda, bu ta'rifda diskursning muhokama qilish,
suhbat qilish ma’nosi ilgari suriladi.
Muloqot mavjud ekan unda kommunikatsiv vaziyat ham mavjud bo‘ladi va
bunda, albatta, kommunikativ strategiya bo‘lishi kerak hisoblanadi. Kommunikativ
strategiya esa birinchi navbatda diskursning asosiy komponentlaridandir.
Ma’lumki, diskursda obyektning u yoki bu xususiyatigina emas, subyektning
kommunikativ maqsadi ham ifodalanadi. O‘rta asrlarda kommunikativ intensiya
falsafiy tushuncha sifatida paydo bo‘lib, maqsad, niyat, mo‘ljal ma’nolarini
anglatgan. [2: 523]
”Diskurs - bu keng tarixiy ma'nolarni yetkazish uchun tilning ijtimoiy
jihatdan qo‘llanilishi. Bu qo‘llanilishining ijtimoiy sharoitlari, kim va qanday
sharoitlarda qo‘llanayotgani bilan belgilanadigan tildir. Til hech qachon “neytral”
bo‘lolmaydi, chunki u bizning shaxsiy va ijtimoiy dunyolarimizni bog'lashga
hizmat qiladi”[3].
58](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_59.png)
![Adabiyotda diskursning ahamiyati. Badiiy asar tili orqali
kommunikatsiyaga diskursiv yondashuv. Har qanday turdagi nutq inson
xattiharakati va shakllanishining eng muhim elementlaridan biridir. Miyaning
fikrlarni so‘zlarga aylantirishi va, albatta, muloqot miyani qanday shakllantirishi
bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar o‘tkazildi. Ko‘pgina tadqiqotlar turli tillarda
so‘zlashuvchilar tushunchalarni turlicha tushunishlariga qaratilgan. Shunday qil ib,
nutqning yaratilishi va tarqalishi inson zotining abadiyligi uchun eng muhim
ahamiyatga ega. Adabiyot nutqni saqlash va dunyoni tushunishning yangi
usullarini yaratishning asosiy usullaridan biridir. Boshqa madaniyatlar va boshqa
davrlardagi badiiy diskurs namunalarni o‘qish orqali biz ularning mualliflari
qanday fikrda ekanligini yaxshiroq tushuna olamiz. Darhaqiqat, o‘zimizning go‘zal
madaniyatlarimizdan adabiyotlarni o‘qish bizning fikrlash va o‘zaro ta'sir qilish
usullarini yaxshiroq ta'kidlashi mumkin. Har bir yaratilgan adabiyot asari diskurs
namunasi bo‘lganligi sababli, badiiy diskursni tushunishimiz adabiyotni
tushunishimiz uchun juda muhimdir.[4]
So‘z qo‘llash va undan foydalanishni san’at darajasiga ko‘tara olgan
ijodkorlardan biri Bahodir Qobuldir. Adib badiiy nutqining obrazliligini,
tasviriyligini hamda ta’sirchangligini oshirish uchun hamda ayni damda
kommunikatsiyani yuzaga chiqarish maqsadida tilning turli tasviriy vositalaridan
keng foydalangan. Yozuvchi hikoyalari tilini bezashda ko‘chimning metafora,
metonimiya kabi turlaridan mohirona foydalanib, o‘zining betakror uslubini
yaratdi. Bahodir Qobulga hos lingvistik mahoratni belgilashda mazkur jihat o‘ta
muhim va dolzarb hisoblanadi.
Jahon tilshunosligida ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisalar bir necha
turga bo‘lib o‘rganiladi. Jumladan, fransuz tilshunosi J. Maruzo ko‘chma
ma’nolarni metafora, metonimiya, sinekdoxaga ajratadi. Rus tilshunoslari A.A.
Reformatskiy hamda D.N. Shmelev ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisalarni to‘rt
guruhga bo‘lganlar, yani J. Maruzodan farqli ravishda funksiyadoshlik hodisasini
qayd etadilar.[5]
59](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_60.png)
![Zero, metaforalar yozuvchining individual uslubini, asar badiiyatini
ta’minlovchi muhim tasviriy vositadir. Shu bois biz Bahodir Qobul hikoyalarida
qo‘llangan metanimiyalarning personajlar nutqidagi kommunikativ vaziyatning
yuzaga chiqish jarayoninidagi rolini ham tahlil qilamiz.
Asarda metanimiyalarning qo‘llanilishi orqali qahramonlar nutqining qay
tarzda ifodalanishi, ijtimoiy kelib chiqishi, xarakteridagi ijobiylik va salbiylikni
baholashda, fiziologik holatni tasvirlashda, personajlarning tashqi qiyofasi, intim-
ruhiy holatlarini tasvirlashda, qahramonlar nutqini individuallashtirishda mohirona
foydalangan. Masalan : - Joyiga qo‘y deyapman, Sariq oshkadi.
Ushbu misolda nutiqy vaziyatni yuzaga keltirish predmeti, kommunikatsiya
hosil qilivchi birlik sifatida sariq oshkadi so‘zshaklini olishimiz mumkin.
Keltirilgan jumlada oshkadi leksemasi o‘zining genetik semasini shaxsga
ko‘chiradi va shu bilan ko‘chma ma’no hosil qiladi. Oshkadi leksemasi quyidagi
semem strukturaga ega:
oshkadi – a) poliz ekini; b) shaxsning tashqi qiyofasini ifodalaydi; v)
shevaga hos so‘z (adabiy tilda oshqovoq) ; g) usti sariq, urug‘li narsa.
Bunda a,v va g semalar oshkadi leksemasining genetik semalari hisoblanadi.
Yuqoridagi kontekstda b sema ancha boshqacha ma’no kasb etadi. Bunda ko‘chma
ma’no hosil bo‘lyapti va bu ma’no badiiy mazmunniifodalashga xizmat qilyapti.
Yozuvchi bolakayning obrazini individuallashtirishda oshkadi leksemasining
tashqi xususiyatlari bilan qahramon qiyofasini ochib berishga harakat qilingan.
Qissada qahramon bola sariqdan kelgan bolakay bo‘ladi va bu misolda uni opasi
shunday ataydi. Bundan tashqari yana bir o‘rinda uning otasi ham uni shunga yaqin
laqab bilan chaqiradi : - Mana Sariqbola, sizga , - dedilar otam galife shimlarining
o‘ng cho‘ntagidan ikkita yigirma tiyinlik oq tanga va bitta yashil uch so‘mlik va
ikkita sariq bir so‘mliklarni olib.
Kommunikatsiyani yuzaga keltirish uchun yozuvchi ba’zan shunday ma’no
ko‘chish holatlaridan foydalanganki, ular so‘z genetik xususiyatidan kelib chiqqan
holda ba’zan o‘sha asl semaga zid ravishda sema hosil qiladi. Asardan quyidagini
misol qilib keltiramiz: Qishloq ko‘chasidan chiqishimiz bilan Bozorjoyning yalang
60](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_61.png)
![maydoni,maydonning bir chetida turgan ikkita avtobusning qorasi, ularning qizil
chiroqlari ko‘zga tashlandi. Gapdagi avtobusning qorasi birikmasidagi qora so‘zi
asl ma’nosini avtoulovning harakati natijasida kelib chiqadigan xususiyatga
ko‘chiradi. Bunda qora semasini quyidagicha semem qurililishga – ma’noviy
turlilikka ega deyish mumkin: qora-rang; qora- sovuqlik ramzi.
Biroq buyerda har ikkala semadan ham foydalanilmagan, ya’ni qora
so‘zining sovuqlik ma’nosi yoki aynan rang ma’nosi anglanishi uchun
ishlatilmagan. Aksincha, bu yerda ijobiy semasi yuzaga chiqqan. Ya’ni
yo‘lovchilar ulovdan qolib ketmasliklarining bir signali sifatida qo‘llanilgan. Yana
bir tomoni bor-ki , qora semasi voqelik jarayonida oq leksemasiga antonim semani
hosil qilgan. Chunki, odatda yo‘l yurayotganlarga, yoki uzoq yo‘lga otlanganlarga
oq yo‘l birikmasi qo‘llanilgan. Ushbu misol keyinchalik muloqot jarayonini
vujudga keltirishda nutqiy kommunikativlikning vujudiga misol bo‘ladi.
Umuman olganda, yozuvchi qissa davomida suhbat maqsadini amalga
oshirish uchun turli strategiyalarni qo‘llaydi. Bunda kommunikatsiya vaziyatini
keltirib chiqarish uchun personaj diskursda turli lisoniy vositalar, nutqiy
kombinatsiyalarni qo‘llaydi. Muloqotda qo‘llaniluvchiverbal va novrbal vositalar,
turli taktikalar, kombinasiyalar bir umumiy maqsadga – so‘zlovchi kommunikativ
maqsadining amalga oshishiga xizmat qiladi. Asarda lingvostilistik vositalarning
tanlanishi, illokutiv aktning yuzaga chiqishi, ya’ni so‘zlovchi nutqiga xos
kommunikativniyatning implitsit yoki eksplitsit ifodalanishi subyektning maqsadli
harakatiga bog’liq. Shu asosda subyekt diskurs strategiyasini - suhbat maqsadini
qanday amalga oshirish usulini ham belgilab oladi. Misol uchun quyidagi gapga
e’tibor bering:
1. - Bu yaxshi emas, ena jamni bilish farz, ota jamni bilish qarz, - dedilar
o‘zlariga o‘zlari .
Ushbu jumladan oldingi gapda Katta ena talabalardan qayerdanligini,
kimlardanligini surishtiradi. Urug’ini so‘raganda ko‘pchiligi aytolmaydi. Bundan
ena ranjiydi va yuqorida keltirilgan misoldagi bu yaxshi emas birligi orqali
qanchalar hafa bo‘lganligini bildiradi. Mana shu birlikka personajlar nutqida
61](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_62.png)
![nutqiy kommunikativlikni vujudga keltiruvchi birlik sifatida qarash mumkin.
Keyingi misolda esa aynan shu nutqiy vaziyat davom etadi va javob qaytariladi.
- Ena, biz odamlarni urug’larini emas, shevalardagi o‘ziga xos jonli
so‘zlarni yig’amiz. Urug’chilik davrlari o‘tib ketgan , - dedi, sumagi itdek oriq va
bir joyda turolmaydigan, tinmay qilpillaydigan o‘qituvchi.
Keyingi misolga e’tibor bering:
2 -Taraddudingk-u yaxshi, lekin qilayotgan ishing podayotoqda ko‘zga
chiroyli ko‘ringan tezakni bir chekkadan ho‘li quruq terishga o‘xshaydi.
Jumladagi taradduding-ku yaxshi hamda lekin qilayotgan ishing birliklari
orqali personaj tomonidan undan oldinggi nutqdagi vaziyatga norozilik kayfiyati
seziladi. Ushbu birliklar kommunikativlikni yuzaga keltirar ekan, personajlarning
ayni damdgi holatini ifodalashga ko‘maklashadi.
3. Tezakniyam toza-notozasi bo‘ladi bo‘ladi. Qumaloq, qiy nima, tezak,
tappi, chalma nimaligini bilmaysan-u, go‘ngdan nurini ajratolmaysan-u yana til
bilan o‘ynashasanmi? Misoldagi –u yuklamasi va –mi affiksi kommunikativ
vaziyatni yuzaga keltirayotganining guvohi bo‘lamiz.
4. Ko‘kayingda yo‘q, dilingga solinmagan ish to‘g’risisda gapitish
odamni eshaklikka yaqinlashtiradi, degan burung’ilar kitobida, - dedilar mijjalari
qilt etmay, dabdurustdan. [Bahodir Qobul “Ena shamol” 3- 46 b.] Gapdagi iboraga
teng keladigan Ko‘kayingda yo‘q, dilingga solinmagan ish birikmasi orqali biz
aytayotgan vaziyat yuzaga keladi.
5. Endi eshit. Sen aytayotgan shevani ko‘chada ko‘ringanni to‘xtatib,
yozib olding ham deylik. Bu gaplarni kim ishlatadi deb yozasan?
6. Bilsang bola, san qidirib yurgan gap – so‘zlar o‘sha elning eng qimmat
narsasi – qalbi .[ Bahodir Qobul “Ena shamol” 3- 46 b.]
5-gapdagi endi eshit birlig(gapi)i bundan keyin vujudga kelayotgan
kommunikativ vaziyatni, personaj nutqining naqadar muhimligini, unga diqqat
qilinishi kerakligini bildirishga xizmat qiladi. 6-gapdagi bilsang bola birligi orqali
esa bir nimani bilish-bilmaslik birlamchi emas, ikkilamchi vazifaga aylanadi.
Birlamchi vazifada esa uning kesatiq ma’nosi anlashadi.
62](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_63.png)
![7– Sapiyaxon, aytingchi, Toshkentda tuqqan onasini nima deyishadi? – Opa .
[Bahodir Qobul “Ena shamol” 3- 46 b.]
Misolda Sapiyaxon aytingchi birligi orqali nafaqat berilayotgan savolning
javobi kutiladi, balki shu savol javobining savol beruvchiga ma’lum ekanligini
ham bildiradi. Kommunikativ vazifa shundan iborat-ki, bunda savol – javobda
qatnashayotgan ikki personajdan tashqari bo‘lgan uchinchi tomondagilar uchun,
ayni damda birinchi – savol beruvchi shaxs tomonidan aytilayotgan mavzuning
savolga aloqadorligi va faqat aloqador bo‘libgina qolmasdan ayni tasdig’i
ekanligidir.
Xulosa qilib shuni aytish mumkin-ki, yuqorida keltirilgan misollardagi
birliklarning barchasi(ba’zi o‘rinlarda birlik o‘rniga so‘z yoki so‘zshakllar ham
keltirilgan) personajlarning nutqida kommunikativ vaziyatni yuzaga keltirgan.
Uchinchi bob yuzasidan xulolsalar
1. Bahodir Qobulning an anaviy o‘xshatishlardan individual foydalanish mahoratiʼ
tahsinga loyiq, chunki adib bunday o‘xshatishlarga kutilmaganda kuchli
ekspressivlik, yangilik bo‘yog‘ini bera olgan. Hikoyalarda o‘xshatishlar affikslar,
yordamchi so‘zlar, leksik-grammatik vositalar bilan yuzaga chiqqan va yozuvchi
badiiy niyatining to‘la-to‘kis ifodalanishiga xizmat qilgan.
2. Jonlantirish metaforadan farqli hodisadir. Аllegoriya va apostrofaga
jonlantirishning bir ko‘rinishi sifatida qaralishi kerak. Jonlantirish, allegoriya,
apostrofa insonlarga xos xususiyatning hayvonlarga, narsa-hodisalarga ko‘chishini
ifodalashi bilan integral belgiga ega, biroq ular ifodalanish usullariga ko‘ra bir-
biridan farqlanuvchi hodisalardir. Bahodir Qobul hikoyalarida jonlantirishlar
muallifning badiiy maqsadi bilan uyg‘un holda yuzaga chiqqan.
3. Kinoya lingvistik pragmatikaning implikativ mazmun turlaridan biri bo‘lgan
tagma no ko‘rinishlaridan biridir. Bahodir Qobul hikoyalarida o‘rni bilan
ʼ
qo‘llangan kinoya vositasi personajlar xulq-atvori, ichki va tashqi portret
ko‘rinishlarini tanqidiy kulgi ostiga olishda, jumla ta sirchanligini oshirishda,
ʼ
badiiy matnning jonlilik, tabiiylik sharti bilan xalqchilligini ta minlashda alohida
ʼ
63](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_64.png)
![ahamiyat kasb etadi. Kinoyaviy tagma no ko‘rinishlaridan biri bo‘lgan qochirimlarʼ
ahloq me yorlariga mos ravishda odob mezonini saqlab qoladi. Uning semantik
ʼ
mundarijasida ifodalangan salbiy uslubiy bo‘yoq sub ektiv salbiy munosabat
ʼ
ifodalanishida aktual vazifa bajaradi.
4. Ijodkor qissada kommunikatsion vaziyatni yuzaga keltirar ekan, uning
semantikaga qanday ta’siri borligini va o‘quvchiga qay tarzda yetib borishini,
uning diskursiv xarakterini hamda vazifasini ham inobatga ololgan.
64](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_65.png)
![UMUMIY XULOSALAR
1. Bahodir Qobul ko‘chim turlaridan foydalanishda ularning konnotativ-
ifoda semalariga alohida e tibor bergan. Bu semalarning badiiy mazmun kasbʼ
etishi va badiiy asarning umumg‘oyasi bilan uyg‘unlashuvi uning poetik til
mahoratining bir qirrasi sifatida yuzaga chiqqan.
Yozuvchi hikoyalarida ko‘chim turlaridan shunchaki fikrni chiroyli
ifodalash, badiiy matnga ko‘tarinkilik, tantanavorlik bag‘ishlash, badiiy bezak
berish uchun foydalanmaydi, balki ularga ma lum bir g‘oyaviy vazifa yuklashda
ʼ
xususiy yashirin ma noga, ya ni implitsitlikka katta e tibor qaratadi. Аynan adib
ʼ ʼ ʼ
hikoyalarida metafora, metonimiya, sinekdoxalar orqali ifodalangan implitsitlik
badiiy matnning lisoniy va badiiy-estetik qimmatini belgilashda muhim omil bo‘lib
xizmat qilgan.
2. Bahodir Qobul hikoyalarida tarixiy so‘zlarning poetik aktuallashuvga
moyilligi aniqlandi. Kuzatishlar tarixiy so‘zlarning arxaizmlarga xos stilistik
vazifalarda kelishini tasdiqladi.
3. Har qanday til birligining uslubiy imkoniyatlari kabi noadabiy qatlamga
oid so‘zlarining semantik-stilistik imkoniyatlari ham matn doirasida oydinlashadi.
So‘z tanlash yozuvchi ixtiyorida ekan, uni qanday usulda bayon etish ham uning
individual salohiyatiga, mahoratiga bog‘liq. Shu bois bu birliklar adib hikoyalarida
o‘ziga xos tarzda poetik aktuallashgan: a) Bahodir Qobul hikoyalarida muallif
nutqida qo‘llangan dialektal so‘zlar orqali ham obrazlilik, estetik-ta sirchanlik
ʼ
katta mahorat bilan ifodalangan; b) adib hikoyalarida qo‘llangan etnografik so‘zlar,
asosan, xalqning turmush-tarzi, e tiqodi bilan bog‘liq bo‘lgan milliy-estetik
ʼ
hodisalarni yuzaga chiqarishga xizmat qilgan; v) yozuvchi hikoyalarida qo‘llangan
so‘zlashuv tiliga xos leksik birliklardagi ‘belgining ortiqligi’ ifoda semasi
voqelikni obrazli ifodalashda aktual vazifa bajargan. So‘zlashuv tiliga xos leksik
birliklar orqali implitsitlikning ifodalanishi bu birliklarning lisoniy va badiiy-
estetik qimmatini yanada oshirgan; g) Bahodir Qobul hikoyalarida vulgarizmlar
jonsiz predmetlarga nisbatan ham ishlatilgan. Bunda u o‘ziga xos uslubiy vazifa
bajarib, implitsit mazmun ifodalagan hamda personajning intim-ruhiy holatini
65](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_66.png)
![qoliplovchi vositaga aylangan.
4. Ma lumki, o‘xshatishlar she riy nutqda kuchli ekspressivlik hosil qiladi.ʼ ʼ
Bahodir Qobul ana shunday badiiy-estetik vazifani nasr tilida qo‘llangan
o‘xshatishlar orqali ifodalab, o‘ziga xos mahorat maktabini yaratdi. Hikoyalardagi
o‘xshatish qurilmalarini shakllantiruvchi grammatik vositalar yozuvchining badiiy
niyati bilan uyg‘unlashib, badiiyatni ta minlashda aktuallik kasb etgan. O‘xshatish
ʼ
qurilmasining gap shaklida berilishi Bahodir Qobul xos lingvistik mahoratning bir
qirrasidir.
5. Jonlantirish hodisasi metafora tarkibida emas, balki alohida mustaqil
tasviriy vosita sifatida o‘rganilishi kerak. Jonlantirish usuli ot va fe l so‘z
ʼ
turkumining sintagmatik munosabatidan hosil bo‘ladi. Bunda leksemalarning
o‘zaro aloqalanishida ulardagi ‘jonlilik’ va ‘jonsizlik’ semalari zid bo‘lsa-da, ular
badiiy nutq uchun me yoriy holat hisoblanadi. Bahodir Qobul jonlantirishlardan
ʼ
peyzajning eng yaxshi ko‘rinishlarini yaratar ekan, o‘rni bilan ulardan voqealar
rivojiga turtki berish, personajlar ruhiyatini ochish, badiiy g‘oya bilan
umumlashtirish maqsadida istifoda etgan.
6. Bahodir Qobul grammatik takrorlardan foydalanar ekan, o‘rni bilan ularni
badiiy maqsad sari yo‘naltira olgan. Natijada birgina takrorning o‘zi yozuvchi
yetkazmoqchi bo‘lgan fikrning ixcham, ta sirchan shakli bo‘lib xizmat qilgan.
ʼ
7. Yozuvchi satirik-yumoristik xarakterdagi hikoyalarida ko‘proq
kinoyaning assotsiativ usulidan keng foydalanganki, bu uning o‘ziga xos uslubini
belgilaydi. Yozuvchining hikoya ekspozitsiyasidayoq kinoya usulidan foydalanishi
uning satirik asar yaratishdagi mahoratining bir qirrasi sifatida namoyon bo‘ladi.
8. Ijodkor qissada kommunikatsion vaziyatni yuzaga keltirar ekan, uning
semantikaga qanday ta’siri borligini va o‘quvchiga qay tarzda yetib borishini,
uning diskursiv xarakterini hamda vazifasini ham inobatga ololgan.
Umuman, Bahodir Qobulning semaqntik-stilistik vositalardan
foydalanishdagi individual uslubi biz yuqorida Abdulla Qahhor ijodi bilan
solishtirganimizda
1. o‘zining xalqchilligi, butkul xalq tiliga va diliga yaqinligi bilan;
66](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_67.png)
![2. dialektal qatlamga oid jihatlari nihoyatda ko‘pligi va murakkabligi
bilan;
3. peyzaj yaratishdagi o‘ziga munosibligi bilan;
4. qahramonlar hayoti va taqdir kechinmalarining, ruhiyat tasvirlarining
o‘ychangligi va milliy qiyofaning shaxsiylashgani bilan farqlanib
turadi.
67](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_68.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar
1. O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev dushanba kuni o‘zbek tiliga davlat
tili maqomi berilganining 30 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi,
22 oktabr 2019.
2. КаримовИ . А . Адабиётга э ътибор – маънавиятга , келажакка э ътибор . 17-
том . – Т .: Ўзбекистон , 2009, 264- б .
Ilmiy-nazariy adabiyotlar
3. Миртожиев М. Ўзбек тилида полисемия. – Тошкент: Фан, 1975. – Б. 52-
53.
4. Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. – Тошкент, 1962. – Б.
20-25;
5. Турсунов У ., Мухторов Ж ., Раҳматуллаев Ш . Ҳозирги ўзбек адабий
тили . – Тошкент : Ўзбекистон , 1975. – Б . 126;
6. Алиқулов Т . Сўз маъноларини чегаралаш масаласига доир //
Тилшунослик ва адабиётшуносликка оид тадқиқотлар . Тўплам . − Тошкент ,
1965. – Б . 6.
7. Кассирер Э. Сила метафоры // Теория метафоры. – М.: – 1990. – С. 33-43.
8. Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. – Тошкент: Фан,
1977. – Б. 15-19;
9. Миртожиев М. Кўрсатилган асар. – Б. 51-75; Мукаррамов М. Ўзбек
тилида ўхшатиш. – Тошкент: Фан, 1976. – Б. 11-15;
10. Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан,
1982. – Б. 71-79.
11. Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1964. – №4.
– Б. 34-36;
12. Миртожиев М. Лингвистик метафоралар таснифи // Ўзбек тили ва
адабиёти. – Тошкент, 1973. – №4. – Б. 57-61;
13. Тохиров З. Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси // Ўзбек
тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – №1 – Б. 74-77 ;
68](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_69.png)
![14. Қобулжонова Г. Метафора – номинациянинг асоси сифатида //
(Анъанавий Аюб Ғуломхонлик материал - лари.) 2-чиқиш. – Андижон, 1995. –
Б. 90-91.
15. Хасанов А. Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини
таъминловчи лексик-стилистик воситалар. НД. 2007
16. Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1964. – №4.
– Б. 34-36;
17. Миртожиев М. Лингвистик метафоралар таснифи // Ўзбек тили ва
адабиёти. – Тошкент, 1973. – №4. – Б. 57-61;
18. Тохиров З. Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси // Ўзбек
тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – №1 – Б. 74-77;
19. Мамадалиева М. Ўзбек тилида номинатив бирликларнинг коннотатив
аспекти: Филол.фан.ном… дисс. – Наманган, 1997. – Б. 82.
20. Мамажонов С. Услуб жилолари. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти,
1972. – Б. 82.
21. Абдулла Қаҳҳор. Асарлар. 5 томлик. – Тошкент: Адабиёт ва санъат
нашриёти, 1987. Т.1. – 336 б.
22. Қодиров П. Тил ва дил. – Тошкент: Ўзбекистон, 1972. – Б. 12
23. Шарафиддинов О. Истеъдод жилолари // Абдулла Қаҳҳор. Асарлар. I том.
– Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1967. – Б. 15.
24. Қаранг : Миртожиев М . Кўрсатилган асар . – Б . 52-55; Сувонова Р . Ўзбек
тилида метонимия : Филол . фан . ном … дисс . – Самарқанд , 2001. – Б . 7-11.
25. Қаранг : Пинхасов Я . Ҳозирги замон ўзбек тили лексикаси . – Тошкент ,
1960. – Б . 40;
26. Алиқулов Т . Метонимия ва полисемия // Тилшунослик ва
адабиётшуносликка оид тадқиқотлар / ФА ТАИ тўплами . 6- кт . – Тошкент :
Фан , 1965. – Б . 59-61;
27. Тохиров З. Метонимик ҳосила маъноларда прагматик семалар // Ўзбек
тили ва адабиёти. – Тошкент, 1985. – № 3. – Б. 28
28. Шукуров И.К. Перенос значения слов в узбекском языке: Дисс… канд.
69](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_70.png)
![филол. наук. – Ташкент, 1978;
29. Каримов С.А. Кўрсатилган докторлик диссертацияси. – Б. 167.
30. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. – М.:
Просвещение, 1964; Шу муаллиф. Устаревшие слова в лексике современного
русского языка. – РВШ. – 1954. – №3; Созанова И.К. Лексика и фразеология
современного русского языка. – М., 1964;
31. Калинин А.В. Лексика русского языка. – М., 1966;
32. Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. – М., 1965; Ефимов
А.И. Стилистика русского языка. – М., 1969.
33. Раҳматуллаев Ш.У. Архаизм ва историзм // Научные труды. ТашГУ.
Вып.211, 1963;
34. Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан, 1982;
Шу муаллиф. Ўзбек тили практик стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1986;
35. Шомақсудов А. Ўзбек тили стилистикаси. I - II қисм. – Тошкент, 1974;
36. Шоабдураҳмонов Ш ва б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент:
Ўқитувчи, 1980;
37. Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. – Тошкент: Фан, 1981;
38. Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. –
Тошкент, 1985;
39. Шарафиддинов О. Истеъдод жилолари // Абдулла Қаҳҳор. Асарлар. I том.
– Тошкент, 1967. –Б. 8.
40. Бу ҳақда қаранг: Миртожиев М. Ўзбек тилида синекдоха ва унинг
турлари // Тилшунослик ва адабиётшуносликка оид тадқиқотлар / ФА ТАИ
тўплами. 6-кт. – Тошкент: Фан, 1965. – Б. 119-126
41. Қаранг: Шомақсудов А., Расулов И. ва б. Кўрсатилган асар. – Б. 238-239.
42. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. – М.:
Просвещение, 1964;
43. Созанова И.К. Лексика и фразеология современного русского языка. – М.,
1964;
44. Калинин А.В. Лексика русского языка. – М., 1966;
70](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_71.png)
![45. Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. – Тошкент: Фан, 1981;
Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. – Тошкент,
1985;
46. Файзуллаев Б. Диалектизмы в художественных произведениях:
Автореф.дисс… канд. филол.наук. – Ташкент, 1979. – С. 24; Шу муаллиф.
Бадиий адабиётда диалектизмларнинг стилистик вазифалари // Тилшунослик
масалалари. – Тошкент: Фан, 1978. – Б. 203-212;
47. Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. –
Тошкент: Фан, 2007. –Б. 60.
48. Қиличев Э., Раҳимов А., Қўшшаева Н. Нутқда ғайриахлоқий сўзларнинг
ҳам ўрни бор // Таълим жараёнида нутқ маданиятини шакллантириш
масалалари. – Тошкент: Шарқ, 1999.Қиличев Э. Кўрсатилган асар. – Б. 63.
49. Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. –
Тошкент: Фан, 2007. –Б. 60.
Badiiy adabiyotlar
50. Xudoyberdi To‘xtaboyev “Besh bolali yigitcha” Toshkent “Yangi asr avlodi”
2009 www.ziyouz.com kutubxonasi
51. Bahodir Qobul “Ena shamol”
52. Bahodir Qobul “Otachiroq”
71](/data/documents/951cfcac-683f-43a9-9bd5-9e466e4b7b1a/page_72.png)
BAHODIR QOBULNING “ENA SHAMOL” QISSASI TILINING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATI MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………….3-5 I BOB. BAHODIR QOBUL QISSALARIDA SO‘Z KO‘CHMA MA’NOSINING LINGVOPOETIK IMKONIYATLARI………………6-21 1.1. Yozuvchining metafora va metonimiyalardan foydalanish mahorati……………………………………………………………………..6-14 1.1.1 Ot-metaforalar………………………………………………………..6-10 1.1.2 Sifat metaforalar……………………………………………………...10-14 1.2. Yozuvchining metonimiyalardan foydalanish mahorati……………..14-16 1.3. Yozuvchining sinekdohalardan foydalanish mahorati……………….16-19 Birinchi bob bo‘yicha xulosalar……………………………………...19-21 II BOB. BAHODIR QOBULNING “ENA SHAMOL” QISSASIDA CHEGARALANGAN LEKSIKANING LINGVOPOETIK IMKONIYATLARI………………………………………………………...22-52 2.1. Yozuvchining eskirgan so‘zlardan foydalanish mahorati……………….22-23 2.1.1. Tarixiy so‘zlar………………………………………………………....23-26 2.1.2 Arxaizmlar……………………………………………………………...26-28 2.2. Yozuvchining noadabiy qatlamga oid leksik birliklardan foydalanish mahorati………………………………………………………………………28-51 2.2. 1. Dialektizmlar………………………………………………………….28-39 2.2.2. Etnografik so‘zlar………………………………………………….......39-41 2.2.3. Og‘zaki nutqqa oid so‘z va iboralar……………………………….......41-45 2.2.4. Vulgarizm va varvarizmlar…………………………… ………….......45-51 Ikkinchi bob bo ‘ yicha xulosalar............................................................51-52 III BOB. BAHODIR QOBULNING SEMANTIK-STILISTIK VOSITALARDAN FOYDALANISH MAHORATI. ASAR TILIGA DISKURSIV YONDASHUV ……………………………………………...53-66 3.1 O‘xshatish………………………………………………………………..53-56 3.2. Jonlantirish………………………………………………………………56-57 3.4. Badiiy takror va kinoya………………………………………………….57-59 3.5. Asardagi personajlar muloqotida kommunikativ vaziyatni yuzaga keltiruvchi birliklar. Diskursiv yondoshuv………………………………….59-65 Uchinchi bob bo‘yicha xulosalar………………………………………..65-66 XULOSA ……………………………………………………………………67-69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………69-73 0
KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi: XX -asr o‘zbek adabiy tilining umummilliy adabiy til darajasiga ko‘tarilishi va rivojlanishida o‘ziga xos davr bo‘ldi. O‘zbek milliy ongi, tafakkuri, dunyoqarashi, adabiy tili, adabiyoti va madaniyatining shakllanishi va taraqqiy etishida badiiy adabiyot tili eng boy manba bo‘lib hizmat qiladi. Adabiy tilning badiiy mukammallika, milliy xarakterlar yaratishdagi o‘ziga xoslikka erishishida so‘z san’atkorlarining mashaqqatli xizmaatlarini alohida ta’kidlash lozim. Shu boisdan ularning asarlari tili va uslubini lingvistik jihatdan o‘rganish bugungi kunda muhim ahamiyatga ega. Shu nuqtayi nazardan olib qaraganda “Bahodir Qobulning “Ena shamol” qissasi tilining semantik-stilistik xususiyati” mavzusi dolzarb va o‘rganish uchun muhim obyekt sanaladi. Tadqiqot ob y ekti: . Bahodir Qobilning “Ena shamol” to‘plamidagi “Ena shamol”, “Oqdala”, “O‘spirinlik” qissalari. (qo‘shimcha manba yozuvchining “Otachiroq” to‘plamidan “Otachiroq” hikoyasi) Tadqiqot predmeti: Qissadaning semantik-stilistik jihatlari talqini. Mazkurdagi so‘z ko‘chma ma’nolarining hamda chegaralangan leksikaning talqini. diskursiv qarashlar izohi. Tadqiqot ishining maqsadi: - Mavzuga doir o‘quv adabiyotlari bilan tanishib chiqish jarayonida yangidan-yangi ilmiy xulosalar chiqarish; - Bahodir Qobulga xos lingvistik mahoratni belgilashda yozuvchining “Ena shamol” qissasi tilining badiiyatini ta’minlovchi leksik-stilistik vositalarni lingvopoetik hamda pragmalingvistik jihatdan tahlil qilish dissertatsiyaning asosiy maqsadi. - Sheva unsurlarini yig‘ish va uni to‘g‘ri taqsimlash, undagi areal hududlardan kelib chiqqan holda shevalarning xususiyatlarini o‘rganish etib belgilandi. Qissaning barcha tomonlari rejaga muvofiq ochib berilgach maqsadga yetiladi. 1
- Olib borilgan izlanishlar yuzasidan taklif, metodik tavsiyalar va amaliy ko‘rsatmalar berish. Tadqiqotning vazifalari: - tilshunoslikda badiiy so‘z semantikasi masalalari hamda ularn ing xususiyatlarini o‘rganish; - badiiy so‘zga ixtisoslashish jarayoniga doir qarashlarning tayanch nuqtalarini topish; - Mavzuga doir o‘quv adabiyotlari bilan tanishib chiqish jarayonida yangidan-yangi ilmiy xulosalar chiqarish , badiiy asar tili semantikasi va stilistikasi yuzasidan aniq xulosalar chiqarish, tegishli mutaxassisliklar uchun badiiy asar tili stilistikasining sintaktik funksiyalarining ilmiy metodologik asoslarini ishlab chiqish hamda o lib borilgan izlanishlar yuzasidan taklif, metodik tavsiyalar va amaliy ko‘rsatmalar berish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi : - Grammatikaning semantika va stilistika bo‘limi, ularning badiiy asar tili bilan aloqasiga doir ilmiy-nazariy qarashlar tahlilga tortildi;. - Semanlarinintikaning badiiy asar tilining o‘ziga xos xususiyatlari, tarkibiy tuzilmasi, qoidalari sintaktik nuqtayi nazardan o‘zaro qiyoslandi; - So‘zlarning morfologik, semantik va sintaktik xususiyatlaridan yuzaga keladigan mazmuniy munosabatlari asoslab berildi; - gap bo‘laklariga ixtisoslashish jarayonining tayanch nuqtalari aniqlandi hamda tegishni mulohazalar asosida ochib berildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: Tadqiqot ishida badiiy asar tiliga doir tadqiqotlar ko‘lamini yanada kengaytirish, bu borada samarali natijalarga erishish mumkin, agar: 1. o‘zbek tilshunosligida badiiy asar tili so‘zining shakllari, tuzilishi va mazmuni o‘rganilsa; 2. mazvuning jahon tilshunosligi bilan o‘zaro umumiy va xususiy jihatlari tahlilga tortilsa 2
3. badiiy asar tili semantikasi tafsifi jihatidan umumiy, barcha uchun universal bo‘lgan qoidasining yaratilishi yuzasidan xulosalar berilsa; 4. mazkur mavzu yuzasidan chiqarilgan xulosalar, tavsiyalar hamda tajribalarni ta’lim jarayoniga tadqiqot predmeti sifatida olib kirilsa. Tadqiqot mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).ʻ Tilshunoslikning sematika stilistika bo‘limi yuzasidan juda ko‘plab tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. N.A.Baskakov, S.Karimov, A.S.Sodiqov, G‘.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, E.Fozilov, U.Tursunov, B.O‘rinboyev, A.Hojiyev, A.G‘ulomov, I.Azimov, N.Abdurahmonov, A.Nurmonov, M.Boshmonov, J. Eltazarov kabi olimlarning yaratgan ilmiy asarlari bu jihatdan xarakterli. Tadqiqotda qo llanilgan metodikaning tavsifi. ʻ Mazkur tadqiqot ishida tavsifiy, qiyoslash, tahliliy, statistik metodlardan foydalanilgan. Tadqiqotning nazariy ahamiyati: hozirgi o‘zbek tilida semantika- stilistikaning badiiy asar tili nuqtayi nazaridan xususiyatlari,tavsiflarini qamrab oluvchi grammatik tadqiqotlartning ilmiy-nazariy tavsifi borasida izlanishlar olib borish hamda tegishli xulosalar chiqarish. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Magistrlik dissertatsiyasida yoritilgan nazariy va amaliy masalalardan tilshunoslik, umumkasbiy, pedagogik, metodik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, uslubiy tavsiya va ishlanmalar yaratish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish jarayonida bundan tashqari dialektologik amaliyotlarni olib borish jarayonlarida samarali foydalanish mumkin. Dissertatsiyada ishlab chiqilgan tavsiyalar o‘quvchilarni ongli ravishda ilmiy izlanishlar olib borishlariga ham ko‘maklashadi. Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasi tuzilish jihatdan kirish, 3 ta bob, 6 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat . 3
I BOB. BAHODIR QOBUL QISSALARIDA SO‘Z KO‘CHMA MA’NOSINING LINGVOPOETIK IMKONIYATLARI 1.1. Yozuvchining metafora va metonimiyalardan foydalanish mahorati 1.1.1. Ot –metaforalar Til insonlarga xizmat qiladigan, Yer yuzining yaratuvchisi tomonidan odamzodga ato etilgan eng buyuk ne’matlardan biridir. Kishi jamiyatga ta’sir etar ekan, bu borada tilning ahamiyati, o‘rni haqida uzoq gapirishga hojat ham yo‘q. negaki, til orqali jamiyat ravnaq topsa, til ham jamiyat orqali mavjud bo‘ladi. Tilning qudrati shu darajadaki, u kishini hayolot olamining eng yuqori cho‘qqisiga olib chiqishi, istasa, undan pastga qulatishi ham mumkin. Dunyo yaralibdiki, til butun bashariyatga xizmat qilib kelish barobarida barcha insonlar undan o‘z ehtiyojlari yo‘lida foydalanib kelmoqdalar. Til doimiy rivojlanishda bo‘lganligi sabab har davrning o‘ziga xos bo‘lgan so‘zlashish usuli, unda yaratilgan manbalar turli xillikni tashkil etadi. Preziden Sh.Mirziyoyev tilning ahamiyati to‘grisida to‘xtalar ekan, quyidagi fikrlarni aytib o‘tadi: “ Ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali jahonga o‘z so‘zini aytib kelganlar. Shu tilda buyuk madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashfiyotlar, badiiy durdonalar yaratganlar” 1 . XX -asr o‘zbek adabiy tilining umummilliy adabiy til darajasiga ko‘tarilishi va rivojlanishida o‘ziga xos davr bo‘ldi. O‘zbek milliy ongi, tafakkuri, dunyoqarashi, adabiy tili, adabiyoti va madaniyatining shakllanishi va taraqqiy etishida badiiy adabiyot tili eng boy manba bo‘lib hizmat qiladi. Adabiy tilning badiiy mukammallika, milliy xarakterlar yaratishdagi o‘ziga xoslikka erishishida so‘z san’atkorlarining mashaqqatli xizmaatlarini alohida ta’kidlash lozim. Shu boisdan ularning asarlari tili va uslubini lingvistik jihatdan o‘rganish bugungi kunda muhim ahamiyatga ega. Zero, “o‘zlikni anglash, milliy ong va tafakkur ifodasi, avlodlar o‘rtasidgi ruhiy-ma’naviy bog‘liqlik til orqali namayon bo‘ladi. Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy so‘zlari bilan aytganda, “Har boir millatning dunyoda borligini ko‘rsatadurg‘an oyinai hayoti til va adabiyotdur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qatmakdur”. 1 O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev dushanba kuni o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining 30 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi, 22 oktabr 2019. 4