logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLAR TAHLILI

INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLAR TAHLILI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6358.0283203125 KB
Ko'chirib olish
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLAR TAHLILI MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………….4 I BOB . ZAMONAVIY PEDAGOGIKA RIVOJIDA TERMINLAR VA XORIJIY TILLARNING TUTGAN O‘RNI. 1.1. Terminlar, ularning mohiyati va yasalish usullari. Pedagogika fani taraqqiyotida terminlarning ta’siri, ularning o‘ziga xos jihatlari.........................10 1.2. Pedagogik faoliyat va uning terminlari tizimi rivojida ingliz tilining xalqaro til sifatidagi ta’siri va uning ilmiy asoslari..…………………………………....24 Bob bo yicha xulosa .………..………………………….………………….......43ʻ II BOB. PEDAGOGIK TERMINLARNING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI STRUKTURAVIY-SEMANTIK VA KOGNITIV – KONSEPTUAL TAHLILI. 2.1. Pedagogik texnologiyalar va ularning pedagogikada tutgan o‘rni. Pedagogik texnologiyalarga oid terminlarning strukturaviy va semantik tahlili …………………………………………..……………………………………...47 2.2. Pedagogik mahorat va uning tarkibiy qismlari. Pedagogik mahoratga oid asosiy terminlarning kognitiv va konseptual tahlili…………………………….65 Bob bo yicha xulosa………………………………...………………………….82 ʻ III BOB . INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLARNI TAHLIL QILISH BO‘YICHA TAJRIBA-SINOV ISHLARINI OLIB BORISH VA ULARNING TAHLILI. 3.1. Oliy o‘quv yurtlarida pedagogik terminlarni amaliyotda keng tadbiq etishni tashkil qilishning nazariy asoslari va asosiy metodlari …………………...…...88 3.2.Pedagogik terminlarni tahlil qilish bo‘yicha olib borilgan ishlar natijalarining statistik tahlili......................................................................................................96 Bob bo yicha xulosa..........................................................................................115 ʻ XULOSA …………………………………………………………………..…119 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………..….123 KIRISH Tadqiqot mavzusining dolzarbligi . Fan hamisha rivojlanish va taraqqiyotda. Bugungi kunda u misli ko‘rilmagan darajada jadal tus oldi. Bunga, bir tomondan, dunyo miqyosidagi globallashuv, fanlararo integratsiyaning kuchayishi, innovatsion texnologiyalar amaliy qiymatining o‘sishi ta’sir qilayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, milliy manfaatlarning kuchayishi, geopolitik siyosat qamrovining kengaya borishi kabi qator omillar jiddiy sabab bo‘lmoqda. O‘zlikni anglashda tilning roli muhimdir. Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev bu haq i da to‘xtala turib: “ Eng muhim va dolzarb masalalardan biri – yuksak ma’naviyatli, zamonaviy bilim va kasb- hunarlarga, o‘z mustaqil fikriga ega bo‘lgan yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashdan iborat. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari kabi o‘ta muhim sohalarda ona tilimizning qo‘llanish doirasini kengaytirish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so‘z bilan aytganda, o‘zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o‘zlikni, Vatan tuyg’usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz», - deya ta’kidlagan edilar. [1, 350] Hozirgi paytda jamiyat taraqqiyoti, axborot texnologiyalarining rivojlanishi va davlatlararo siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarning kengayishi natijasida tillararo so‘z omuxtalashish jarayoni jadallashmoqda. Bunday jarayon o‘zbek tili leksikasiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatib, tilimizning turli tillardan olingan o‘zlashma so‘zlar hisobiga boyishiga sabab bo‘lmoqda. Shunga muvofiq galdagi ishlar o‘zbek tili leksikasidagi pedagogik terminlarni aniqlab olish, ularni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish, lug’atlarga olib kirish, leksik guruhlar va mikrosistemalarni tizimli o‘rganish, o‘rganilgan ishlarni kattaroq guruhlarda birlashtirish kabi vazifalardan iborat bo‘ladi. Mazkur ish ingliz va o‘zbek tillarida pedagogikaga oid terminlar va ularning ma’no taraqqiyotini tadqiq va strukturaviy, semantik, kogntiv-konseptual va lingvomadaniy tahlil etish masalasiga qaratilgan. Buning uchun esa ushbu terminlarning o‘zbek tili pedagogikasida tutgan o‘rni , u larning ma’no taraqqiyoti va tarkibi kabi vazifalarni yoritish mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi. Tadqiqotning obyekti. Samarqand viloyati Urgut tumani 4-umumiy o’rta ta’lim maktabi. Tadqiqotning predmeti. Pedagogikada turli mazmun ko‘lamiga ega bo‘lgan terminlar tadqiqotning obyekti bo’lib xizmat qiladi. Shuningdek, pedagogikada qo‘llaniladigan terminlarning strukturaviy-semantik va kogntiv-konseptual xususiyatlarini ham o’z ichiga oladi. Tadqiqotning maqsadi: Pedagogikada qo‘llaniladigan terminlarni tilshunoslik nuqtai nazaridan o‘rganish, terminlarning ma’no xususiyatilari va o‘ziga xos jihatlarini aniqlash, ularning tildagi va madaniyatdagi o‘rni hamda ahamiyatini belgilashdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Yuqoridagi maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish belgilab olinadi:  Terminlar yasalishi usullarini aniqlab olish;  Pedagogikaning taraqqiyotida terminlar va ingliz tilining ta’sirini oydinlashtirish;  Pedagogikaning turli sohalarida ingliz tilidan o‘zlashgan so‘zlarni belgilab olish;  Terminlarni tahlil qilish turlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish;  Terminlarning sinonimik, antonimik, omonimik, polesemantik kabi munosabatlarini aniqlash;  Pedagogikada ingliz tilidan o‘zlashgan so‘zlarning o‘quv lug‘atlarida berilishi o‘rganish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi. P edagogik terminlarning kelib chiqishi, ingliz tilidan o‘zlashgan terminlar va ularning o‘zbek tiliga tarjimasi tahlil qilindi. P edagogik sohadagi terminlarni o‘ziga xos xususiyatlari belgilandi, kognitiv va konseptual jihatdan tahlil qilindi. Shuningdek, manbalarga ilmiylik nuqtai nazaridan izohlar berib o‘tildi va ikki tildagi ekvivalentlari keltirildi. a. Tadqiqotning nazariy yangiligi : 1. Terminlarning yasalish usullarini oydinlashtirish; 2. Terminlarni semantik - struktur va kognitiv- konseptual tahlil qilish; 3. Pedagogikaning an’anaviy va zamonaviy tushunchalari va nazariyalarini o‘ rganish ; 4. Pedagogik terminlarning ta’lim jarayonidagi ahamiyatini o‘rganish; b. Tadqiqotning amaliy yangiligi: 1. Tadqiqot natijasida olingan ilmiy natijalardan o‘zbek tili pedagogik terminlari lug’atini mukammallashtirishda, ulardagi tavsif va sharhlarni bir xillashtirishda, ularni o‘zbek tili tabiatiga muvofiqlashtirishda qo‘llash; 2. Tadqiqotda ko‘rsatib o‘tilgan tahlil usullarini boshqa sohadagi terminlarni ham tahlil qilishda qo‘llash; 3. Tajriba – sinov ishining natijalarini ta’lim samaradorligini oshirish uchun qo‘llash; 4. Ushbu ishda ko‘rsatib o‘tilagan terminlar so‘nggi ilmiy tadqiqotlarga asoslanadi. Ushbu dissertatsiya shu sohada yaratilgan darslik va materiallar, maxsus kurslar uchun qo‘shimcha material, o‘zbek tilining zamonaviy lug‘atlari uchun muhim material va manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. O‘rganilgan tadqiqotlar natijasiga ko‘ra pedagogik matnlar va ularning tarjimasi, pedagogik terminlar ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan. Ularning ko‘pchiligi rus va ingliz tillari asosida terminlarni tahlil qilgan. Bizning tadqiqot ishimizda o‘zbek va ingliz tillarida pedagogik terminlarning o‘ziga xos xususiyatlari va muammoli jihatlari tahlil ostiga olinadi. Bu esa ingliz va o‘zbek til terminologiyasida yangilik hisoblanadi. Mazkur tadqiqot o‘z ichiga hozirgi zamon ingliz va o‘zbek tili pedagogik terminlarini til bilan uzviy bog’lagan holda kognitiv va konseptual tahlil etish, pedagogik terminlarning yasalish va leksik–semantik xususiyatlarini o‘rganish kabi maqsadlarni qamrab olgan. Shu bilan birga, muallif o‘z oldiga ushbu ilmiy tadqiqot natijalari asosida tavsiyanomalar ishlab chiqish va mazkur mavzuning istiqbolli yo‘nalishlarini aniqlash vazifasini ham qo‘ygan. Chunki bu yo‘nalishda bir qator ilmiy ishlar amalga oshirilgan bo‘lsada, juda ham kam amaliy ishlar olib borilgan va ular nazariy jihatdan to‘liq va mukammal o‘rganilmagan. Tadqiqot ishining o’rganilganlik darajasi: Muloqot, til va uning imkoniyatlari, madaniyat kabi mavzularga bag‘ishlangan ishlar jahon tilshunosligida juda ommalashgan bо‘lsa-da, о‘zbek tilshunosligida bu masalaga e’tibor va mavzu yuzasidan ilmiy tadqiqotlar qilish endigina boshlanmoqda. O‘zbеkistоn Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoyev tomonidan 2020-yil 23- sentabrda imzolangan hаmdа аyni dаvrdа amaliyotga kеng miqyosda tadbiq etilayotgan yangi “Tа’lim to'g'risidagi qonun” buning dalili bo’la oladi. Izlanish materiallari sifatida pedagogikaga oid terminlar aks ettirilgan bir va ikki tillik lug’atlar, monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalar , internet saytlari va boshqalardan keng foydalanildi. Bundan tashqari terminologiya va pedagogika sohasi bilan shug’ullangan bir qator chet el olimlari ishlari, jumladan B.N.Golovin,A.V.Kalinin, V.P.Danilenko, R.M. Keesing, R. Langacker, V. Maslova, V. Karasik , V. Telia ishlari o‘rganib chiqildi. Terminlar va ularning о‘ziga xos strukturaviy va semantik xususiyatlari bilan shug‘ullanuvchi sohalarda amalga oshirilgan ishlar yetarlicha, ammo bu soha pedagogika va unda qo‘llaniladigan terminlarni maxsus о‘rganishni maqsad qilib olmagan. Chunki terminlar bilan bog‘liq amalga oshirilgan shu kungacha bо‘lgan tadqiqotlar terminlarning leksik, morfologik va sintaktik xususiyatlarini о‘rganishni о‘z oldiga maqsad qilib qо‘ygan. Tadqiqot mavzusi bilan aloqador masalaning о‘zbek tilshunosligida о‘rganilishi deyarli kuzatilmaydi. Tilshunoslikning pedagogik terminologiyalarni turli tillarda tahlil qilish sohasi o‘zbek tilshunosligida hali tо‘liq shakllanib ulgurgani yo‘q. Shunga qaramay, o‘zbek tilshunos olimlarimiz bu borada turli izlanishlar va tadqiqotlar olib borishmoqda. Bular qatorida Bekmuradov A.Sh, Maxmudova M, Toirova Guli Ibragimovna, N.Azizxujayeva, G. Xoliqova, SH. Shodmonov, H.T Omonov, N.X Xo’jayev, SH. Shoyimova vа bоshqаlаrni kiritish mumkin. Ushbu olimlar va tadqiqotchilar pedagogik teminlarni tahlil qilish borasida o‘z fikr- mulоhаzаlаrini kеng ko‘lаmdа bаyon etishgа hаrаkаt qilishgаn. Bizda esa bu sohada ingliz va o‘zbek tillarida pedagogik terminlarni tahlil qilish holatlarini o‘rganamiz. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. To‘plangan materiallar hozirgi zamon tilshunoslik fanida keng qo‘llanilayotgan qiyosiy-tarixiy, struktural, tavsifiy, tahliliy, kognitiv, komponent hamda statistik va interpretatsiya metodlari yordamida tahlil etildi. Ishda tizimli va umumiy konseptual yondoshuvlar ham katta o‘rin egalladi. Tadqiqotni amalga oshirishda asosan qiyosiy uslubdan keng foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy ahamiyati. Pedagogik terminlarning kelib chiqishi, pedagogikaning asosiy tushunchalariga tavsif va ularning terminologik tizimlarini ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish yo‘llari va me’yorlari ushbu tadqiqotda ko‘rib chiqilgan. Pedagogik terminlarni tahlil qilishning o‘ziga xos xususiyatlari bu sohada olib boriladigan ilmiy tadqiqod ishlarining nazariy asosi bo‘lib xizmat qiladi. Bu tadqiqodning tajriba – sinov ishidan kelib chiqadigan ilmiy xulosalar o‘zbek terminologiyasi nazariy asoslari va tahliliy usullarini yanada takomillashtirishga hissa qo‘shadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati. Tadqiqot xulosalari pedagogika va terminologiya sohalarini kompleks tarzda o‘rganishga muayyan hissa qo‘shadi. Tadqiqot ishi pedagogikaga doir terminologik lug’atlarni va uslubiy qo‘llanmalar yaratishda, shu yo‘nalishdagi kelgusi tadqiqodlarda hamda unga oid mavzulardagi muammolarning yechilishida muhim amaliy ahamiyatga egadir. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Tadqiqot mavzusi yuzasidan ilmiy maqolalar ishlab chiqilib amaliyotga tatbiq qilindi. Yaratilgan maqolalar jurnal va konferensiyalarda chop etildi. 1. 2022-yil 18-mayda bo’lib o’tgan “Ta’limda raqamli texnologiyalarni tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish omillari” nomli konferensiyada “Pedagogik terminlarni ingliz va o’zbek tillaridagi strukturaviy, semantik va kognotiv tahlili” nomli maqola chop etildi. 2. 2022-yil mayda nashr etilgan “Ustozlar uchun” nomli jurnalda “ Terminlar, ularning mohiyati va yasalish usullari. Pedagogika fani taraqqiyotida terminlarning ta’siri, ularning o‘ziga xos jihatlari” nomli maqola nashr etildi. 3. 2022-yil 12-aprelda nashr qilingan “Journal of new century innovations” nomli jurnalda “Ingliz va o’zbek tillarida pedagogik terminlar tahlili” nomli maqola chop etildi. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi: Dissertatsiya ishi kirish, asosiy mazmunni yorituvchi 3 bob, 6 paragraf, bob bo yicha xulosa, umumiy xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlarʻ ro‘yxatidan tashkil topgan 124 sahifadan iborat. I BOB . ZAMONAVIY PEDAGOGIKA RIVOJIDA TERMINLAR VA XORIJIY TILLARNING TUTGAN O‘RNI. 1.1. Terminlar, ularning mohiyati va yasalish usullari. Pedagogika fani taraqqiyotida terminlarning ta’siri, ularning o‘ziga xos jihatlari. Ingliz tilining butun dunyoda asosiy aloqa vositasiga aylanib borayotgani hech kimga sir emas. Shu sababli, ingliz tili lug’atiga davomiy shaklda yangidan-yangi so‘zlarni qo‘shib bormoqda. Ushbu tilning o‘zbek tili lug’atining boyishiga qo‘shayotgan hissasi benihoya katta va bu ta’sirni biz ilm- fan, pedagogika, texnologiya va ijtimoiy hayotning turli sohalarida yaqqol ko‘rishimiz mumkin. T ilning ichki rivojlanish qonunlari asosida l eksema yasash yaqqol ko‘zga ko‘rinadigan hodisa hisoblanadi. Uning rivojlanishi va takomillashuvi bilan bog’liq holda yangidan - yangi vujudga kelayotgan so‘z yasash usullari buning yorqin isbotidir. Hozirgi zamon ingliz tilida ana shunday usullardan biri – so‘zlarni o‘zaro qo‘shib so‘z yasash usuli hisoblanadi. U turli adabiyotlarda turlicha nomlanadi. Ba’zi adabiyotlarda “morfologik – sintaktik usul bilan so‘z yasash”, boshqalarida “Grammatik uslub bilan so‘z yasash” deb berilsa, ayrimlarida “leksik – sintaktik uslub bilan so‘z yasash” deb qo‘llaniladi. O‘zbek tilshunosligida esa bunday usul orqali yangi termin hosil qilish “sintaktik usul bilan termin yasash” deb nomlanadi . Oddiy so‘zlar ma’nosini o‘zgartirish yo‘li orqali yangi termin hosil qilish tillarning lug‘at boyligini sezilarli darajada oshirishga yordam beradi. Xalqaro terminlarning kattagina qismi umumadabiy til so‘zlarining, ijtimoiy va iqtisodiy tarmoqlardan olingan terminlarning ma’nolarini o‘zgartirish yo‘li orqali yasalgan. Bu usuli terminlar yasashning boshqa usullaridan shunisi bilan ajralib turadiki, boshqa usullarda yangi tushunchani ifodlash uchun qaytadan yangi shakl yaratiladi, bu usulda esa yangi ma’no eski shakliga (ya’ni oldin mavjud bo‘lgan tayyor so‘zga) joylashtiriladi. Ma’noni o‘zgartirish yo‘li orqali termin yasashning o‘ziga xos xususiyati shundaki, terminlashtirilayotgan obyekt (ya’ni nom berish kerak bo‘lgan predmet yoki hodisa) har doim nomi termin sifatida qo‘llanilayotgan predmet yoki hodisa bilan qandaydir umumiy o‘xshashlikka ega bo‘ladi. Bu umumiylik ularning tashqi ko‘rinishida, bajaradigan vazifasida yoki shu kabi xususiyatlarida namayon bo‘ladi. Mavjud predmetning nomini yangisiga predmetga faqatgina bu predmetlar haqidagi tushunchalar aniq, ularni o‘zaro bog‘laydigan umumiy jihatga ega bo‘lgan holatdagina amalga oshiriladi. Shuning uchun ham terminlar yasashda ularning ma’nosiga, strukturaviy tuzilishiga katta e’tibor berish kerak. Semantik sintaktik usulda termin yasash boshqa sohalarga nisbatan ijtimoiy - iqtisodiy sohalarida keng qo'llaniladi. Buning asosiy sababi ikkala soha terminlarinig o‘tmish davrlarda xalq tili asosida yuzaga kelganligi va jonli so‘zlashuv tili bilan mustahkam aloqada bo‘lganligi bilan izohlash mumkin. Shuning uchun xalq tiliga xos bo‘lgan ko‘pdan ko‘p leksemalar ma’nosining ko‘chirilishi xalqaro sohalardagi terminlar tizimida nisbatan ko‘p uchraydi. Terminlarining affiksatsiya usuli bilan yasalishi sintaktik usul bilan yasalishga qaraganda kamroq qo‘llaniladi, ammo u ham muhim ahamiyatga ega. Quyida ingliz tilidagi terminlarning yasalish uslublari va tamoyillari haqida ma’lumot beriladi: Prefiksatsiya (prefiks) yordamida. ingliz tilida old so‘z qo‘shimchalari (pre - , inter-, im-, re-, de-, com-, con-, dis-, ex-) orqali yasalgan terminlar hisoblanib, u biror ish-harakatning oldindan bajarilganligini yoki bajarilishi kerakligini bildiradi. Pre - prefiks i harakatning oldindan bajarilish holatini ifodalaydi :  Precivilization - Sivilizatsiyadan oldin;  Preannounce - E’lon qilinishidan a vval ;  Precalculation - Hisoblashdan oldin ;  Pre-Code - Kodlashdan o ldin ;  Pre-lesson – Darsdano ldin ; Suf f iksatsiya (suffiks) yordamida ingliz tilida ot, ravish yoki fe’l vazifasini bajaruvchi so‘zlarni yasash mumkin. Mаsаlаn, - er, -or,-ant kabi suffikslar yordamida ma'lum amalni bajaruvchi shaxs yoki mexanizmni ifodalash mumk i n;  Minister – Vazir;  Administer – Boshqarmoq;  Superior – Katta boshliq;  Ambassador – Elchi;  Physiсist – Fizik;  Philologist – Filolog;  Drier – Qurituvchi vosita;  Cutter – Keskich;  Computer – Kompyuter; So‘z oxiriga -ion, -tion, -sion, -ment, -ure, -age suffikslari ni qo‘shish orqali fe’llarni otga aylantirish mumkin. Маsаlаn:  Collaborate – collaboration – birga ishlamoq;  Resolute – resolution - qat’iy , keskin;  Identify – I dentification - tanimoq  Express – expression – ifodalamoq;  Develop – development – rivojlanmoq;  Punish – punishment – jazolamoq;  Achieve – achievement – erishmoq; Shuningdek , -ism, -ty, -ity, -ness, -ence, -ance kabi оrt qo‘shimchalar yordamida esa ot turkumiga oid yangi terminlar yasa sh mumkin .  Author – Authority – Mualliflik;  Secure – Security – Xavfsizlik;  Responsible – Responsibility – Javobgarlik;  Human – Humanity – Insonparvarlik;  Accept – Acceptance – Qabul qilish. Yuqorida keltirilgan ort qo‘shimchalar bilan yasalgan sifat va otlarning ma’nosini tushunish osonlashadi. Masalan, “-less” (-siz) va “-ful” (-li) ort qo‘shimchalari bir biriga zid ma’no ifodalashini tushunish tarjimon uchun muammo tug’dirmaydi va tarjimaning to‘g’ri chiqishiga va kam vaqt olishiga imkon beradi.  Respectless – Respectful (Hurmatsiz – Hurmatli);  Peaceless – Peaceful (Tinchi yo‘q – Osoyishta);  Careless - Careful (E’tiborsiz - E’tiborli); M atnlarni o‘zbek tilidan ingliz tiliga tarjima qilishda ma’lum bir siyosiy terminlarning yasalishiga ham alohida e’tibor berish, shu tipdagi so‘zlarni lug’atdan izlamay turib ham ma’nosini anglab olish mumkin. Masalan, hozirda davlatimiz siyosatida ustuvor taraqqiyot mezonlarini ingliz tilidagi muqobillarini ko‘rib chiqsak demokratlashtirish, modernizatsiya (zamonaviylashtirish), globallashtirish kabi so‘zlar majhul nisbatning -lashtirish so‘z shakli yasovchi qo‘shimchasi bilan yasalgan. Mazkur qo‘shimcha ingliz tilidagi -zation qo‘shimchasiga mos keladi. Va shu tariqa, tarjimonlar bu so‘zlar negizining ingliz tilidagi ma’nosini bilgan holda - zation qo‘shimchasini qo‘shish bilan quyidagi so‘zlarini hosil qilamiz:  Democratization–Demokratlashtirish,  Modernization–Modernizatsiya,  Globalization–Globallashtirish Professor U.Tursunov o‘z asarlarida o‘zbek tili terminologik tizimining ichki va tashqi manbalar hisobiga rivojlanishi va boyib borishi haqida ma’lumot beradi. Binobarin , o‘zbek tilida ham u yoki bu tushunchani ifodalash uchun bir qancha usullardan foydalan il adi. Ular quyidagilardan iborat: 1. Terminlarning semantik yo‘l hisobiga boyishi. 2. Terminlarning morfologik usul bilan yasalishi. 3. Terminlarning sintaktik yo‘l bilan yasalishi. 1. Ko‘pchilik terminologik tizimlarda semantik yo‘l bilan termin yasashdan unumli foydalaniladi. Chunki semantik so‘z yasash terminologiyada keng qo‘ llaniladigan doimiy va an’anaviy usuldir. Terminlarni tadqiq etish jarayonida bir qator leksik qatlamlarning semantik o‘zgarib terminologik tizimdan joy olganligini ko‘r satdi . Ul a r ,aslida, biror ma’noni ifodalaydigan o‘zbek tilining odatdagi so‘zlaridir, bu holatda esa ulardan termin sifatida foydalaniladi: 1. Ro‘zg‘or buyumlari nomlari: qozon, cho‘mich, quti, kurak, panjara, pichoq kabilar. 2. Odam yoki hayvon a’zolarining nomlari: barmoq, tirnoq, quloq, bo‘g‘iz, qanot kabilar. 3.Maishiy narsa-buyum nomlari: taroq, ko‘zgu, qalpoq kabilar. [14, 59-62] 4. Texnikaga oid bo‘lgan so‘zlar: kalit, pona, payvandlash kabi lar qo‘llaniladi. Yuqorida qayd etib o‘tilgan so‘zlar termin deb qabul qilinar ekan, o‘sha so‘z ifodalaydigan belgilari yoki ma’nolaridan bittasi termin anglatishi lozim predmetning biror muhim belgisini ifodalashi kerak. Shundan keyingina, yangi tushunchaga o‘ziga mos bo‘lgan termin nomi beriladi. So‘zning semantik taraqqiyoti tilda yangi so‘zlarning paydo bo‘ lishiga sabab bo‘ladi va til terminologiyasini ng salmoqli darajada boyish i ga olib keladi . 2. Morfologik usul bilan termin yasash uchun o‘zakka so‘z yasovchi qo‘shimchalar ni qo‘shish kerak. Bunday turdagi termin larni yasash o‘zbek tilida juda keng qo‘llaniladigan usuldir. Terminlarni yasashda - gich (-qich, -qich, -kich), -soz, -ma, - lik, -sh(-ish), - lash, -cha, -chi affikslari faol qo‘llaniladi: chang yutgich, mashinasoz, asbobsoz; moslama, qo‘lanma, temirchilik, O‘qituvchilik, aniqlovchi, to‘ldiruvchi kabilar. 3. O‘zbek tili terminologiyasida yakka so‘zli terminlarga nisbatan sintaktik usul bilan yasalgan terminlar ancha ko‘p. Chunki sintaktik usul bilan yasalgan terminlar barcha tillardagi kabi, o‘zbek tilida ham muhim nominativ manba hisoblanadi. Ma’lumki, har bir til o‘zining grammatik qonuniyatlar asosida ish ko‘radi. Terminlar tuzilishiga ko‘ra, ya’ni qandayso‘zlardan tashkil topganiga qarab bir necha guruhlarga ajratiladi:  Ot+ot turdagi terminlar: samolyot borti, bug‘mashina, shamol tegirmon, moy juvoz, temir qopqoq, samolyotning parragi kabilar.  Nisbiy sifat+ot turdagi terminlar: motorli qayiq, parrakli samolyot, tig’izlashtirilgan dars kabilar.  Sifatdosh+ot turdagi terminlar: o‘zi yurar mashina, qirquvchi asbob, yurgizuvchi aravacha kabilar. Ma’lumki, o‘zbek xalqi eng qadimgi turkiy xalqlardan kelib chiqqan. Bundan kelib chiqadiki, o‘zbek tili ham shu urug‘ va qabilalar tili negizida rivoj topgan. Markaziy Osiyodagi turli ijtimoiy-siyosiy va tarixiy jarayonlar, xususan, arablar, mo‘g‘ullar va ruslar bosqini, shuningdek, qardosh xalqlar bilan turli madaniy aloqalar ham o‘zbek tili taraqqiyotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatgan. Ushbu tarixiy jarayonlar natijasida esa, hozirgi o‘zbek tilining lug‘at boyligida ikkita yirik qatlam — o‘z va o‘zlashgan qatlamlar borligi ma’lum bo‘ladi. O‘z qatlam — o‘zbek tili leksikasining umumturkiy so‘zlar va sof o‘zbek so‘zlaridan iborat qismlari. O‘zlashgan qatlam — o‘zbek tilida qo‘llanilayotgan so‘zlarning boshqa tillardan o‘zlashtirilgan leksemalardan iborat qismi. Masalan: maktab, kitob(ar.), daraxt, baxt (f-t.), stol, ruchka(r-b.), innovatsiya, kompyuter(ing.) va b.lar. Bunda ko‘pchilik so‘zlar ingliz, rus, arab va fors – tojik tillaridan o‘zlashtirilgan. [12,34-35] Hozirgi o‘zbek terminologiyasining katta qismini boshqa tillardan olib foydalaniladigan so‘zlar tashkil etadi. Ular etimologik jihatdan ikki guruhga bo‘linadi: 1. Arab va fors-tojik so‘zlari. Fors-tojik tillar yordamida termin yasash odatda ta’lim-tarbiya va fan, davlatni boshqarish, madaniy qurilish sohalariga tegishli bo‘lib, ular XX asrning boshlaridan to 90-yillarigacha yaratilgan. Hozirda esa ularning umumiy miqdori, deyarli, bir nuqtada saqlanadi. XX asrning 90-yillaridan so‘ng arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar ko‘paydi. Chunonchi nur, hujayra, davlat, huquq, mudofaa, sanoat, ittifoq, millat, ma’rifat, maorif, doira, markaz, san’at kabilar arab tilidan yasalgan terminlar hisoblanadi. 2. Rus tilida qo‘llaniladigan so‘zlar . Rus tilida n o‘zbek tiliga o‘zlashtirilganterminlarning ba’zilari etimologik jihatdan rus tiliga boshqa tillardan kirgan so‘zlardir . Ruscha-baynalmilal so‘zlar — o‘zbek tiliga rus tilidan va u orqali boshqa g’arb mamlakatlari tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar: institut, gazeta, tutor, jurnal, avtobus, konsert, teatr, geometriya, fizika, dizayner kabi so‘zlar ingliz tilidan; omonim, sinonim, metafora, vergul, metonimiya, sinekdoxa so‘zlari yunon-lotin tili asosida shakllangan. Ko‘pchilik holatlarda esa biz boshqa tildan o‘zlashgan so‘zni o‘zbek tiliga mos bo‘lgan ekvivalentini qo‘llashga harakat qilamiz. Shunga qaramay, xalqaro terminlar yoki xalqaro so‘zlar tushunchasi ham borki, ular o‘zbek tilida ham ingliz tilida ham hech qanday o‘zgarishsiz qo‘llaniladi. Misol uchun ilmiy va texnikaga oid so‘zlarning ko‘pchiligi yunon va lotin tilidan olingan. Buning bir nechta muhim sabablari mavjud: 1. Hozirda ilm-fanda qo‘llaniladigan so‘zlarning aksari qadimgi davrda paydo bo‘lgan. Shu sababli ularni o‘z holicha qo‘llash ancha oson: omonim, sinonim, metanomiya va boshqalar 2. Qadimda paydo bo‘lgan ko‘pchilik so‘zlar o‘zlarining asl ma’nosini yo‘qotgan, va faqat ko‘chma ma’nosigina saqlanib qolgan. Misol tariqasida lotin tilidan ingliz tiliga o‘zlashgan task, comma, branch, small line kabi so‘zlar aslida fe’l-atvorni bildiruvchi so‘zlar bo‘lgan. 3. Qadimgi yunon va lotin tilining grammatik qoidalari ma’lum emas. Shu sababli, har bir til bunday terminlarni o‘zlarining grammatik qoidalariga qarab moslashtirib olishadi. Yurtimiz o‘z mustaqilligiga, ona tilimiz bo‘lgan o‘zbek tili esa Davlat tili maqomiga erishgan bugungi kunda ilm-fanning turli sohalari, jumladan, o‘zbek tilshunosligi ham juda katta rivojlanish jarayonini boshdan kechirmoqda. Hozirgi jadal suratdagi ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik o‘zgarishlar va rivojlanishlar davrida yangidan-yangi fanlar va tushunchalar paydo bo‘lmoqda. Jumladan,o‘zbek tilida ham yangi terminlar yaratilishi bilan bir qatorda, ilgaridan qo‘llanilib kelingan qator so‘zlar yangi ma’nolarga ega bo‘lmoqda. Termin (lot. terminus — chek, chegara) — fan-texnika, qishloq xo‘jaligi, san’at va madaniyat sohasiga xos so‘z hisoblanadi.[12,53] U bilim yoki faoliyatning maxsus sohasiga doir tushunchani ifodalovchi so zʻ yoki so z ʻ birikmasi . Terminlar tilga muayyan terminologik tizim orqali o tadi, binobarin, ʻ terminlar va tilda allaqachon mavjud bo‘lgan so zlar bir-birini to ldiradigan ʻ ʻ leksik birliklardir. Hozirgi kunda «termin» so zi bilan bir qatorda «atama», «istiloh» so zlari ʻ ʻ ham qo llanmoqda. ʻ Ammo bu to‘g’ri emas. Chunki ular «termin» so zining ʻ hozirgi ma nosini to liq ifoda eta olmaydi. «Atama» so zi keng ma noda bo lib, ʼ ʻ ʻ ʼ ʻ geografik obyektlar, atoqli nomlarga nisbatan qo llaniladi. «Istiloh» so zini esa ʻ ʻ termin ma nosida tarixiy mavzulardagi matnlar (masalan, ʼ adabiyot , tarixi, Sharq falsafasi kabilar)da bemalol qo llash mumkin.[12, 213] Ushbu so‘z arab tilidan ʻ olingan va xalq orasida ham keng qo‘llanilmaydi. Terminologiya masalalari hamisha tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biri bo‘lib kelgan. Chunki terminlarning sohalar lug‘aviy qatlamlaridagi o‘rni va vazifasini belgilash, tushunchaning mazmun-mohiyatini to‘g‘ri anglash imkonini beradi. Terminologiyaga bag‘ishlangan ishlarning barchasida “termin” tushunchasiga u yoki bu sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan, definitsiyaga ega bo‘lgan va, asosan, nominativ funktsiyani bajaradigan birliklar deb ta’rif berilgan. A.Reformatskiy terminga ta’rif berar ekan, “... terminlar – bu maxsus so‘zlardir” deb hisoblagan. A.V.Kalinin muayyan fanlar va kasblarda ishlatiladigan so‘zlarni “maxsus leksika” deb nomlagan va uni ikki guruhga ajratadi. 1. Maxsus leksikaga, birinchi navbatda, terminlar kiradi. 2. Maxsus leksika tarkibiga terminlardan tashqari professionalizmlar ham kiradi. U o‘z fikrini davom ettirib, “Termin bilan professionalizmlar o‘rtasidagi farq shuki, termin bu muayyan fan, sanoat sohasi, qishloq xo‘jaligi, texnikadagi tamomila rasmiy bo‘lgan, qabul qilingan va qonunlashtirilgan biror tushunchaning ifodasidir, nomidir, professionalizm esa biror kasb, mutaxassislik, ko‘pincha jonli tilda tarqalgan, aslini olganda, tushunchaning qat’iy, ilmiy tavsifiga ega bo‘lmagan yarim rasmiy so‘zdir”,-deydi. R.Doniyorov bu fikrga e’tiroz bildirib, shunday deydi: “Bunday qat’iy da’vo, aslini olganda, tilni sinfiy deb hisoblagan ayrim “olim”larning qarashlari davomidir desak, xatoga yo‘l qo‘ymasmiz” H.Jamolxonov termin tushunchasiga quyidagicha munosabatda bo‘ladi: “Terminlar fan-texnika, adabiyot, san’at va boshqa sohlarga oid ixtisoslashgan, qo‘llanishi muayyan soha bilan chegaralangan tushunchalarni ifodalaydigan nominativ birliklardir: gulkosa, shona (botanikada); to‘rtburchak, kvadrat (geometriyada); ega, kesim (tilshunoslikda); qofiya, turoq, vazn (adabiyotshunoslikda) kabi”. Terminlar kelib chiqishiga ko‘ra turli yo‘llar bilan vujudga keladi. O‘xshash tillarning o‘zaro aloqalari sababli barcha tillarda universal bo‘lgan terminlar paydo bo‘ladi. Ba’zan esa terminlar milliy xarakterni ham o‘zida jamlaydi. Odatiy so‘zlarni pedagogikada qo‘llash esa terminlar yaratilishing eng keng tarqalgan usulidir. Terminlar tilning shevalari asosida ham kelib chiqadi. Chunki shevalar o‘ziga xos tushunchalarni ifodalashning milliy vositasi o‘laroq, yangi terminlar yaratilishiga zamin yaratadi. Tizim xususiyatiga egalik, o z terminologik maydonida bir ma nolilikkaʻ ʼ moyillik, his-tuyg uni ifodalamaslik, uslubiy ʻ betaraflik kabilar terminga xos xususiyatlardir. Biologiya, matematika, tilshunoslikda qo llanadigan «funksiya» ʻ so zini ko p ma noli termin sifatida emas, balki terminologik omonimlar, ʻ ʻ ʼ sohalararo sodir bo lib turadigan reterminologik ʻ jarayon (bir sohadagi terminning boshqa soha termini sifatida qo llanishi) natijasi tarzida qaralmog i ʻ ʻ lozim. Umumxalq leksikasiga doir qonuniyatlar termin hosil qilishda ham kuzatiladi. So z bilan terminning umumiy va xususiy tomonlari yetarli darajada ʻ ochib berilgan emas; kundalik turmushda keng iste molda bo lgan so zlar ayni ʼ ʻ ʻ paytda turli sohalarga doir terminlar hamdir. Masalan, quloq, burun, tomoq — anatomiya va tibbiyot ; gilam, sholcha, palos — gilamdo zlik; kitob, ruchka, ʻ daftar — pedagogik sohasidagi termin lari bo lish ʻ bilan bir qatorda umumxalq tilida ham faol qo llanadi. ʻ Yana shuni ham aytib o‘tish lozimki, terminlarni tushunish uchun ko‘pchilik holatlarda muayyan ta’rif zarurki, uning yordami bilan tegishli tushuncha mazmunini aniqroq ifodalash, tushunchanin birini ikkinchisidan ajratish imkonini beruvchi belgilarini yaxshiroq ko‘rsatish mumkin. A.A.Potebnya “keyingi ma’no” deb atab, “u tilshunoslikning o‘rganish obyektiga kirmaydi, uni boshqa fanlar o‘rganadi” deb ko‘rsatilgan terminologiya uzoq vaqtlargacha alohida nominativ birlik, termin sifatida tilshunoslikda tadqiq qilinmadi. Tilshunoslik fani rivojlanib, o‘z tadqiqot doirasini kengaytirgan sayin terminlarni o‘rganish uning eng muhim va tarkibiy qismlaridan biriga aylandi. Hozirgi davrda terminlarni o‘rganish tilshunoslikning alohida sohasini – terminologiyani shakllantirdi. Terminologiya - terminlar haqidagi ta’limot va terminlar majmui degan ma’nolarni anglatadi. [13, 1] Terminologiya atamasi tilda XX asrda kirib keldi. Terminologiya bu: 1) ilm-fan, texnika va ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan so‘zlar jamlanmasi; 2) tilshunoslikda terminlarni o‘rganuvchi soha. Terminologiya bu ma’lum bir sohada qo‘llanilishi uchun yaratilgan so‘zlardir. Terminologiyaning lug’at boyligi tilning lug’at boyligidan ajralmagan holda rivojlanadi va boyib boradi hamda jamiyat va til rivojlanishining barcha bosqichalaridan o‘tadi. Maxsus terminlar esa qachonki tilda biror fan yoki soha taraqqiy topgandagina shakllanadi. Bundan kelib chiqadiki, terminologiya muayyan fanning tushunchalar tizimi bilan o‘zaro munosabatda bo‘lgan terminlar jamlanmasi sifatida ta’riflanadi. Har qanday tushunchalar muayyan terminlar tizimi mos keladi. Terminologik tizimlar ham fan taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanib boradi. Bugungi kunda terminologiyani amaliy va nazariy jihatdan yanada chuqurroq o‘rganish, yangi- yangi terminlar yaratish va ularni qo‘llashda o‘zbek tili qonuniyatlariga amal qilish juda muhimdir. Shuningdek, hozirda o‘zbek tilida qo‘llanilayotgan terminlarni o‘z sohalari bo‘yicha yig’ish va sistemalashtirish juda muhimdir. Chunki hozirgi ilmiy-texnik inqilob davrida, fan va texnikaning barcha sohalarida yangidan-yangi tushunchalar va predmetlar paydo bo‘la boshladi. Bu esa til lug‘at boyligining salmoqli ravishda o‘sishiga olib keladi. Shu sabali ham, terminologiya hozirgi leksikologiyaning asosiy va muhim masalalaridan biriga aylandi. Shuni ham alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, terminologiya masalasini hal etish nafaqat ishlab chiqarish, fan va texnikaning tegishli sohalari uchun, balki tilshunoslik uchun ham katta ahamiyatga egadir. Shuning sababli ham ona tilimizning turli terminologik tizimlarini yanada chuqurroq tadqiq etish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Terminalogiyaning rivojlanishi, boyish yo llari turlicha: boshqa tillardan so zʻ ʻ olish, yangi so z yasash, so z birikmasining semantik bir butun holga kelib ʻ ʻ qolishi va boshqalar. Bugungi o zbek terminalogiyasi, asosan, boshqa tillardan ʻ so z olish va ichki so z yasash hisobiga boyib bormoqda. ʻ ʻ Terminalogiyaning o ziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, umumadabiy ʻ tilning boyligi sinonimiya, omonimiya va ko‘p ma nolilik bo lsa, ʼ ʻ terminalogiyada bular salbiy hodisa hisoblanadi. Bundan tashqari, u yoki bu soha terminologik tizimining barqarorligini belgilovchi asosiy omili uning tartibga solinganligi va muntazamligidir. Shu bois, terminlar umumiste’moldagi so‘zlardan farqli ravishda qo‘llanishi ma’lum darajada doimo nazorat qilib boriladi. Ko‘pgina hollarda boshqa tillardan kirib kelgan terminlarni o‘rinsiz, sun’iy ravishda yangi yasalmalar yasash hollari ham kuzatiladi. Quyida bir nechta misollar keltiramiz;  Bankrot – Sinish,  Buxgalter – Hisobchi,  Gazeta – Ro‘znoma,  Institut – Oliygoh, (Ta’limgoh),  Kompensatsiya – Tovon,  Medal – Nishon,  Kurs – Bosqich,  Fonetika – Tovushshunoslik,  Sinonim – Ma’nodosh,  Omonim – Shakldosh,  Antonim – Zid Ma’noli va hokazo. Shu sababli ham terminalogiya doimiy tartibga solib turiladi. Tartibga solish ma lum terminologik me yorlar asosida amalga oshiriladi. Terminalogiyaning ʼ ʼ rivojida ayniqsa, ma’lum ilm- fan sohalariga oid maxsus lug atlarni nashr qilib ʻ turish ham muhim ahamiyatga ega. Terminlarni o‘rganish va tadqiq qilish, o‘zbek tili ensiklopediyalari va lug’atlarini tuzish bo‘yicha o‘zbek tilshunosligida bir qancha sezilarli ishlar amalga oshirildi. Shuni ham aytib o‘tish lozimki, o‘zbek tilshunosligida terminologiyaga oid son-sanoqsiz olimlar va tilshunooslarning ilmiy ish, dissertatsiya va lug‘atlari, ko‘plab maqolalari yaratilgan. Ammo shunga qaramay, yana bir qancha terminologik tizimlar o‘z tadqiqotchilarini kutmoqda. Misol uchun o‘zbek tilining pedagogik terminologiyasi tizimi o‘zining to‘liq ifodasini topa olgani yo‘q. Yangi terminlar ichida pedagogikaga oid terminologik tizim ham o‘ziga xos o‘rinni egallab kelmoqda. Shu boisdan, hozirgi fan va texnika taraqqiyoti davrida bu terminlarni ham tilshunoslik nuqtai nazardan tadqiq etish muhim ahamiyatga ega. Yurtimiz tarixining turli davrlarida ta’lim jamiyatda muhim o‘rin egallagani va unga katta e’tibor berilganligi tarixiy adabiyotlarda keltirib o‘tilgan. Pedagogika esa uzoq yillik tarixiy taraqqiyoti natijasida mukammal ilmiy bilimga, shuningdek ulkan nazariy va amaliy manbalarga ega bo‘lgan. Har bir til ilmiy terminlarning o‘ziga xos bo‘lgan tizimini yaratadi. Shunday tizimlardan biri o‘zbek tilining pedagogik terminlaridir. Ajdodlarning ishlarini kuzatish va qayd qilib borish natijasida hozirgi pedagogik terminlarning aksariyat qismi yaratilgan va tilda o‘z o‘rnini topgan. Zamonaviy pedagogika shakllanmaguncha oddiy so‘zlar ham terminlar sifatida qo‘llanilib kelingan. Pedagogik terminologiya haqida gap ketganda, ingliz tilida pedagogik terminlarning yasalishi odatda chet tilidan o‘zlashgan so‘zlarning ma’nan tarjima qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Shu sababli, tarjimon mazkur so‘zlarni esda saqlab qolishi yoki so‘zni ma’no jihatdan aniqlashga urinib ko‘rib tarjima qilishi lozim. Pedagogikaning amaliy va nazariy masalalarni hal etish uchun alohida pedagogik terminlar tizimini, ularning yasalish qonunlarini, shakllanish manbalarini, tilda qo‘llanish doirasini, mazkur tizimda ro‘y berayotgan xato va kamchiliklarni va ularni bartaraf etish usullarini aniqlash kabi qator masalalarini o‘rganish zaruriyati paydo bo‘ldi. Chunki pedagogika bu kelajak avlodga ta’lim- tarbiya berish demakdir. Pedagogikaning asosiy vazifasi esa o‘sib borayotgan yosh avlodni tarbiyalash, bu jihatdan ularni milliy ana’nalar va urf-odatlar, o‘lmas madaniy meros ruhi bilan ta’lim berishimiz kerak. Buni amalga oshirish uchun esa dastlab, biz yosh avlod ongiga milliy tarbiya, milliy g’urur, vatanni sevish va milliy g’oya tushunchasini singdirishimiz kerak. Chunki milliy tilni va tarixni bilmay, anglamay turib mukammal ta’lim va yorqin kelajakka erishib bo‘lmaydi. Ilm-fanning boshqa sohalari kabi tilshunoslik ham kundan-kunga rivojlanib bormoqda. O‘zbek tilining rivojlanishi va boyib borishi butun dunyo bo‘yicha universal bo‘lgan ilmiy, texnik, ijtimoiy va siyosiy so‘zlarni tilimizga kirib kelishi va keng yoyilishiga sabab bo‘ldi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, yangi ijtimoiy-siyosiy sharoit taqozosi bilan hamda iqtisoddagi va ta’limdagi keng ko‘lamli islohotlar sababli o‘zbek tili lug’atida yangi o‘zlashmalar paydo bo‘ldi: investitsiya, bloger, marketing, minimarket, audio, supermarket, disk, test, reyting, kollej va boshqalar. O‘zbek tili terminologiyasi esa uzoq bir rivojlanish tarixini bosib o‘tgan. Bu sohadagi ishlar o‘tgan asrning 50-yillarida Til va Adabiyot Qo‘mitasi tomonidan amalga oshirilgan. Keyinchalik esa O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Til va Adabiyot instituti bu soha bilan qizg’in shug’illangan. 1989-yilda Davlat tili to‘g’risidagi Qonunning qabul qilinishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Respublika terminologiya qo‘mitasi tashkil qilindi,o‘zbek terminologiyasi masalalariga bag‘ishlab Respublika miqyosida bir necha ilmiy-amaliy, ilmiy-nazariy konferensiyalar o‘tkazilmoqda. 1.2. Pedagogik faoliyat va uning terminlari tizimi rivojida ingliz tilining xalqaro til sifatidagi ta’siri va uning ilmiy asoslari Pedagogik faoliyat(pedagogical activity) bu katta avlodlarning ijtimoiy foydali faoliyatining o‘ziga xos turi; yosh avlodni axloqiy, estetik, iqtisodiy, siyosiy maqsadlarga muvofiq hayotga tayyorlash. Pedagogik faoliyat mustaqil ijtimoiy hodisa hisoblanadi. Rus O‘qituvchisi I.F. Kozlova ta’riflaganidek, pedagogikfaoliyat "... kattaavlod- ota-onalar, O‘qituvchilar, maktablar va boshqa ta'lim muassasalarining bolalarni arbiyalash jarayonini amalga oshirish va nazorat qilishga qaratilgan ongli, maqsadli faoliyati". Ta ’ lim va pedagogik faoliyat bir-biriga zid tushunchalardir. Ta ’ lim ob ’ yektiv ravishda muntazam tarixiy jarayondir. Pedagogik faoliyat ushbu jarayonning sub ’ yektiv aksi sifatida ta'lim sohalarida vujudga keladi va o'quv amaliyoti asosida rivojlanadi. Pedagogik faoliyat hayot talablaridan ortda qolishi, obyektiv o'quv jarayonidan progressiv ijtimoiy tendentsiyalarga zid kelishi mumkin. Ilmiy pedagogik nazariya tarbiyalash qonuniyatlarini, yashash sharoitlarining tarbiyaviy ta'sirini va ularning talablarini o'rganadi. [8,5] Shunday qilib, u pedagogik faoliyatni ishonchli bilimlar bilan ta'minlaydi, chuqur ongli, samarali, paydo bo'lgan qarama-qarshiliklarni hal qilishga qodir bo'lgan odamga yordam beradi. [7, 1-2] Umumiy ta ’ lim va pedagogik faoliyatda ijtimoiy hodisalar (social phenomenon) quyidagi umumlashmalarda ifodalanadi. 1. Ta ’ lim sifatida pedagogik faoliyatdan oldin insoniyat jamiyati bilan bir vaqtda vujudga keldi. Bu obyektiv jarayon sifatida bolalar va kattalarning hayotiy munosabatlari jarayonida malakali mutaxassislarsiz amalga oshirilishi mumkin. Pedagogik faoliyat esa aksincha. 2. Ta'lim ob ’ yektiv hodisa va tushuncha sifatida pedagogik faoliyatga qaraganda kengroqdir. Tarbiya pedagogik faoliyat bilan shug'ullanib, u bilan birdamlikda, bolalarni o‘zgaruvchan hayot talablaridan maqsadli tayyorlanishni o‘rgatadi. 3. Jamiyatdagi ta ’ limning maqsadi odamlarning hayotiy ehtiyojlarini qondirishdir. Pedagogik faoliyat barcha bolalar hayotining pedagogik ehtiyojlarini qamrab olishga, o'quvchilar orasida ma'lum bilimni shakllantirishga qaratilgan hislar, ehtiyojlar, xatti-harakatlar va shaxsiy fazilatlar. 4. Har bir inson tarbiya jarayonida qatnashadi: kattalar va bolalar, narsalar va hodisalar, tabiat va atrof-muhit. Pedagogik faoliyat ijtimoiy ideallarni amalga oshirish, tabiat, atrof-muhit va jamoatchilikning ta ’ sirini tashkil qilish uchun mo'ljallangan maxsus tayyorlangan mutaxassislar, O‘qituvchilar tomonidan amalga oshiriladi. 5. Jamoatchilik bilan aloqalar yaxshilanishi va ijtimoiy muhitni tashkil qilish bilan ta'lim va pedagogik faoliyatning yaqinlashishi kuzatilmoqda. Ijtimoiy O‘qituvchilar, ishlab chiqarish O‘qituvchilari, pedagogik jihatdan tarbiyalangan ota-onalar, jamoatchilik a ’ zolari va bolalarning o‘zlari ham pedagogik faoliyatning ongli ishtirokchilari doirasi kengayib bormoqda. [8,9] Demak, pedagogik faoliyat o‘quv jarayonining organik, ongli va yo'naltirilgan qismi sifatida jamiyatning eng muhim vazifalaridan biridir. Endi esa pedagogik faoliyatning tuzilishini tashkil etuvchi asosiy tarkibiy qismlarni(the main components of the structure of pedagogical activity) ko'rib chiqamiz. Pedagogik faoliyatning birinchi tarkibiy qismi bu O‘qituvchining ehtiyojlari, ijtimoiy rivojlanish tendensiyalari, shaxsga qo'yiladigan asosiy talablar to'g'risidagi bilimdir. Ushbu komponent pedagogik faoliyatning tabiati va mazmunini, shaxsni shakllantirish maqsadlari va vazifalarini belgilaydi. Uning ikkinchi tarkibiy qismi turli xil ilmiy bilimlar, ko'nikmalar, madaniyat, ijtimoiy munosabatlar sohalarida insoniyat tomonidan to‘plangan tajriba va bilimlar bo'lib, ular umumlashgan holda yosh avlodga yetkaziladi. Ushbu bilim va ko‘nukmalarni o‘zlashtirish natijasida inson hayotga ongli munosabat bo‘lmish dunyoqarashni shakllantiradi. Uchinchisi tarkibiy qism esa pedagogik bilim, ta ’ lim tajribasi, mahorat, sezgi. O‘quvchilarga samarali ta'sir o‘tkazish, ular bilan ta'lim munosabatlariga kirish, ularning tashabbusini rag‘batlantirish uchun chuqur bilim va ko‘nikmalar, shuningdek, odamlarga va dunyo hodisalariga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish shakllangan bo‘lishi kerak. O‘qituvchi o‘z bilimlarni amalda qanday qo'llay olishni o'rganishi, ularni mohirona qo‘llash tajribasi, mahoratini, san ’ atini o‘zlashtirishi kerak. Pedagogik amaliyot ko‘pincha hozirgi vaziyatni baholab shoshilinch pedagogik choralar ko‘rishni talab qiladi. Bu esa yuqori tajribaga va shaxsiy fazilatlarga ega bo‘lgan O‘qituvchilarga qiyinchilik tug’dirmaydi. Ta ’ lim tajribasi hozirgi zamon talablariga javob beradigan pedagogik fazilatlar o‘quvchilarni yaxshi bilim olishini ta’minlaydi. Va nihoyat, pedagogik faoliyatning to'rtinchi tarkibiy qismi - bu O‘qituvchining yuqori siyosiy, axloqiy, estetik madaniyati. Bunday madaniyatdan tashqarida, o‘quv amaliyotidagi boshqa barcha tarkibiy qismlar butkul samarasiz. Ushbu umumiy funksiya bir qator o‘ziga xos xususiyatlarni o‘z ichiga oladi. Bularga quyidagilar kiradi: A) Bilim va ko‘nikmalarni yetkazish, shu asosda dunyoqarashni shakllantirish; B) Ularning intellektual kuchlar va qobiliyatlarini, hissiy-ixtiyoriy va harakatlar-amaliy sohalarini rivojlantirish; D) Jamiyatda axloqiy me'yorlar va xulq-atvor qobiliyatlari bilan aloqa ta'minlash; E) Voqelikka estetik munosabat bildirishni shakllantirish; F) Bolalar salomatligini mustahkamlash, jismoniy kuch va qobiliyatlarini rivojlantirish. Bu funksiyalarning barchasi bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Bolaga bilim va ko'nikmalarni berish, uning xilma-xil faoliyatini tashkil qilish tabiiy ravishda uning asosiy kuchlari, ehtiyojlari, qobiliyatlari va iste'dodlarini rivojlantirishni talab qiladi. O‘quv jarayonidagi pedagogik faoliyatning samaradorligi (effectiveness of pedagogical activity) jarayon va uning natijalari to‘g‘risida ma'lumotlarni muntazam ravishda olishni, past natijalar ustida ishlab uni yuksaltirishni talab qiladi. Pedagogik diagnostika (pedagogical diagnostics) O‘qituvchiga ta'limga va bilimli shaxsning shaxsiy fazilatlarini shakllantirish uchun qanday ta'sir qilishini bilib olishga imkon beradi. Bu pedagogik ta ‘ sirlar ( pedagogical impact) natijalarining ta‘lim maqsadlariga muvofiqligini tekshirish va o'quv jarayonining mazmuni va metodologiyasiga zarur qo'shimcha va tuzatishlar kiritish imkonini beradi. Pedagogik faoliyatda an ‘ anaviy konservatizm(traditional conservatism ) tushunchasi ham mavjud bo‘lib, bu bolalar tabiatining o‘ziga xos xususiyatlari, tarbiyaviy ishning mazmuni, shakllari va usullarining barqarorligiga bo'lgan ehtiyojdan kelib chiqadi. O‘qituvchi ishining kasbiy psixologik xususiyatlari pedagogik muhrlar va shablonlarning paydo bo'lishi va mustahkamlanishida muhim rol o'ynaydi. [8, 10] Natijada, tarbiyalash va o'qitishning eskirgan tarkibi, bir tomondan, o‘quv faoliyatining usullari va shakllari, ikkinchi tomondan jamiyatning yangi talablari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi. Uning yechimi esa jamiyatimizdagi barcha sohalarni tahlil qilish, inson uchun yangi talablarni aniqlash va pedagogic ma‘lumotlarni ta'lim jarayoni va ta'lim mazmuni qayta ko'rib chiqish, pedagogik faoliyatning shakllari va usullarini takomillashtirish uchun kerakli bo‘lgan ma'lumotlarni aniqlash asosida amalga oshiriladi. Pedagogik faoliyat ijtimoiy hodisa sifatida ijtimoiy hayotning boshqa hodisalari bilan murakkab bog'liqliklar va munosabatlar hosil qiladi. Bu iqtisodiyot bilan chambarchas bog‘liq. Pedagogik faoliyat, asosan, iqtisodiyot, ishlab chiqarish va davlat ehtiyojlarini qondirish uchun jamiyat hisobidan ta'minlanadi, ijtimoiy tartibni bajaradi, mulkining saqlanishi va ko'payishini ta'minlab beradi. Pedagogik faoliyat bolada inson shaxsiyatini rivojlantirish vazifalarini ham o‘z zimmasiga oladi. Ijtimoiy hodisa sifatida pedagogik faoliyat mafkuraviy ustunlik(ideological supremacy) bilan uzviy bog‘liq. Uning vazifasi bolalar ongini insonparvar, demokratik ijtimoiy ong talablari ruhida shakllantirish, bolalarni jamoat hayotiga faol jalb etishni o‘z ichiga oladi. Pedagogik faoliyat til bilan chambarchas bog‘liqdir. Til(language) pedagogik faoliyatning asosiy vositasidir, uning yordami bilan barcha bolalar pedagogik faoliyat natijalaridan bahramand bo‘ladilar. Hozirda biror bir chet tilini o‘rganish kishilik jamiyatida bag’oyat muhim sohalardan biri hisoblanadi. Xalqaro munosabatlar avj olayotgan zamonamizda tillarni bilish, ayniqsa ko‘p tillilik ulkan ahamiyat kasb etmoqda. Mamlakatimizda tahsil oladigan o‘quvchi va talabalar o‘rganayotgan tillari odatda uch guruhga ajratiladi. Bular quyidagilar: ona tili, ikkinchi til, va chet til. Ona tili tafakkur shakllanishida alohida xizmat o‘taydigan birinchi til hisoblanadi. Ikkinchi til haqida so‘z yuritilganda, unga boshqa millat vakillaridan iborat qardoshlar,qo‘shnilar tili sifatida qaraladi. Chet til – bu xorijiy mamlakat tilidir. Respublikamizda G’arbiy Yevropa (ingliz, ispan, nemis, faransuz) tillari va Sharq (arab, turk, fors, xitoy, hind) tillari o‘qitilib kelinmoqda. Bu tillarni o‘qitish ta’lim muassalarining o‘quv rejalaridan o‘rin olgan. Hozirgi davrdagi ta’lim taraqqiyoti barcha sohalar singari pedagogikaga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi hamda terminologiyada yangi - pedagogik terminologiya yo‘nalishini keltirib chiqardi. Innovatsion inglizchadan olingan bo‘lib, “yangilikni kiritish (tarqatish)” ma’nolarini anglatadi. Ta’limda yangilik kiritishning ijtimoiy-psixologik omillarini amerikalik tadqiqotchi E.Rodjers ishlab chiqqan. Ilmiy adabiyotlarda yangilik va innovatsiya tushunchalari bir- biridan farqalanadi. “Yangilik” - bu vosita bo‘lib, yangi metod, metodika, texnologiya ma’nosini anglatadi. “Innovatsiya”- esa ta’lim hisoblanib, ma’lum bosqichlari bo‘yicha rivojlanadigan jarayon hisoblanadi. Dunyoda ilm-fan kundan kunga gurkirab, rivojlananmoqda. Bu esa bizning yurtimiz ta’lim tizimiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Hozirda ta’lim jarayonida ilg’or innovatsion texnologiyalardan foydalanilmoqda. Ta’limning barcha sohalarida ilg’or, zamonaviy innovatsion texnologiyalarning keng tatbiq etilishi esa pedagogikada yangidan yangi tushuncha va terminlarning kirib kelishiga zamin yaratdi. Zero, pedagogik faoliyat butun jamiyatning pedagogik harakatlarining tashkilotchisi sifatida ishlaydi: jamoatchilik, mehnat jamoalari, oila, barcha pedagogik muassasalarning pedagogik faoliyati. Zamonaviy jamiyat taraqqiyotining hozirgi tamoyillaridan biri inson faoliyatining deyarli barcha yo‘nalishlarini qamrab olgan globallashuv jarayonidir. Birinchi navbatda shuni ta’kidlash kerakki, bu tashkilot va kompaniyalar uchun katta imkoniyatlarni taqdim etuvchi, masofalar, vaqt va xarajatlarni qisqartiruvchi yuqori darajada rivojlangan texnologiyalar demakdir. Holbuki, ushbu holatda muloqot vositasi bo‘lgan tilning ahamiyati katta bo‘lmaganida, bu jarayonning samaradorligi bunchalik yuqori bo‘lmagan bo‘lardi. Avvalo, biz ingliz tili haqida gapirib o‘tishimiz lozim, chunki Internetdagi ma'lumotlarning aksariyati, shuningdek, barcha xalqaro huquqiy, me'yoriy, texnik va boshqa turdagi hujjatlar ingliz tilida taqdim etilishi hammaga ma'lum. XXI asrning iqtisodiy, ijtimoiy va ta’lim sohasidagi o‘sish uchun faqat bitta tilni bilishnning o‘zi yetarli emas. Shunga ko‘ra, oliy ta’lim muassasalarida chet tilini o‘qitish yo‘nalishi bo‘yicha ta’limga qo‘yiladigan talablar ham ancha o‘zgardi. Yuzaki o‘tilayotgan til kurslari endi jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini to'liq qondira olmayapti. XIX asr oxirida mashhur rus O‘qituvchisi va psixologi P.F.Kapterev o‘z tadqiqotlarida pedagogik faoliyat muvaffaqiyatining muhim omillaridan biri bu O‘qituvchining shaxsiy fazilatlari ekanligini aniqladi. U O‘qituvchida qat'iyatlilik, mehnatsevarlik, kamtarlik, kuzatuvchanlik kabi fazilatlarga ega bo'lish zarurligini ta‘kidladi va u aql, notiqlik, badiiy mahoratga alohida e'tibor qaratdi. P.F.Kapterev asarlarida pedagogik mahoratga katta ahamiyat beriladi, uning namoyon bo'lishida O‘qituvchining umumiy madaniyati va uning pedagogik faoliyatining yuqori darajada ekanligini ko‘rsatadi. Shuningdek, pedagog faoliyatidagi pedagogik qobiliyatning o‘ziga xos tizimlari mavjud. Pedagogik qobiliyatlar faqat pedagogik faoliyatning samarali bo‘lishini va shart-sharoitini ifodalamasdan, balki ko‘p jihatdan muvaffaqiyatli bo‘lishiga ham dahldor hisoblanadi. N.V. Kuzmina fikriga ko'ra, faoliyatning asosiy uch yo'nalishni belgilanadi. 1. Chinakam pedagogik; 2. Rasmiy pedagogik; 3. Yolg'on pedagogik. Faqatgina birinchi yo'nalishda yuqori natijalarga erishish mumkin. O‘qituvchining shaxsiy xususiyatlarida kasbiy pedagogik o‘zini o‘zi anglash muhim rol o'ynaydi. Bo‘lajak O‘qituvchining vazifasi shunchaki O‘qituvchilik fazilatlarni bilish emas, balki kasbiy rivojlanishning muayyan bosqichida ularning shakllanish darajasini aniqlash uchun ijobiy tashxis qo'yish, ijobiy fazilatlarni yanada rivojlantirish yo'llari va vositalarini aniqlash, shuningdek, salbiy xususiyatlarni zararsizlantirish va bostirish. O‘qituvchi shaxsining kasbiy fazilatlarini tasniflashda V.P.Simonov tomonidan ishlab chiqilgan xususiyatlar juda muhimdir. U o‘z asarlarida muhim bo'lgan uchta jihatda O‘qituvchining "maqbul shaxs sifatlari xususiyatlari"ga e’tibor qaratadi. 1. Shaxs sifatida psixologik shaxsiyat xususiyatlari: a) Asab tizimining kuchli, muvozanatli turi; b) Yetakchilikka moyillik; c) O‘ziga ishonch; d) Aniqlik; e) Mehribonlik va sezgirlik; 2. Shaxslararo munosabatlar tarkibidagi O‘qituvchi: a) O‘quvchilar va hamkasblar bilan yaxshi munosabatda bo‘lish; b) O‘zini doimo baholashi; c) Hamkasblar bilan hamkorlik qilish istagi; d) Jamoada izolyatsiya darajasi nolga teng. 3. O‘qituvchining kasbiy fazilatlari: a) Materialni keng o'qitish va bepul taqdim etish; b) O‘quvchilarning psixologik imkoniyatlarini hisobga olish qobiliyati; c) Nutq sur'ati - daqiqada 120-130 so‘z, umumiy va maxsus savodxonlik; d) Ifodali yuz ifodalari va imo-ishoralar; e) O‘quvchilarga nomi bilan murojaat qilish; f) Vaziyatga tezkor munosabat, topqirlik; g) Maqsadlarni aniq ifodalash qobiliyati; h) O‘quv materialini tushunish darajasini tekshiradi. Psixolog L.Mitina aytib o‘tganidek, "pedagogik faoliyat yosh avlodni rivojlantirish va o‘qitish muammolarini hal etishga qaratilgan O‘qituvchining kasbiy faoliyatini o‘z ichiga oladi". Pedagogik faoliyat - bu kasbiy faoliyat turidir, uning mazmuni o‘quvchilarni o'qitish, tarbiyalash, rivojlantirish (turli yoshdagi bolalar, maktab o‘quvchilari, texnik maktablar, kasb-hunar maktablari, oliy o‘quv yurtlari, uzluksiz ta ’ lim muassasalari, qo‘shimcha ta ’ lim muassasalari va boshqalar). ) Pedagogik faoliyatning xususiyatlari: 1. Pedagogik faoliyat o‘ziga xosdir. O‘ziga xoslik uning obyekti bilan belgilanadi. Pedagogik faoliyat obyekti tirik rivojlanayotgan shaxsdir. Pedagogik faoliyat ob ’ yektining o‘ziga xos xususiyati shundaki, u bir vaqtning o‘zida va ushbu faoliyat sub'ekti sifatida harakat qiladi. Shuning uchun pedagogik faoliyatning muvaffaqiyati uchun nafaqat unga qiziqish, sadoqat, unga javobgarlik muhimdir. Ammo uning muvaffaqiyati, shuningdek, bolalarning O‘qituvchiga bo‘lgan munosabatiga bog'liq. 2. O‘qitish jarayonida ko‘pgina vositalardan foydalaniladi, ammo O‘qituvchining so‘zi bular ichida eng asosiysi hisoblanadi. Uning so‘zi bir vaqtning o‘zida o‘rganilayotgan hodisaning mohiyatini ifoda etuvchi, aloqa va maktab o‘quvchilari faoliyatini tashkil etish vositasidir. So‘zlar orqali O‘qituvchi ob ’ yektlar, jarayonlar va hodisalarning ahamiyatini anglashga yordam beradi. 3. Bugungi pedagogik faoliyatning yana bir juda muhim xususiyati- zamonaviy pedagogik faoliyat turlicha ta ’ lim xizmatlarini taklif qila olishidir. Ushbu xizmatlarga qo‘shimcha ta'lim dasturlari, individual ta'lim yo'nalishlari, repetitorlik va boshqalar kiradi. Pedagogik faoliyatning mohiyati O‘qituvchilik kasbining ma ’ nosi uning vakillari tomonidan amalga oshiriladigan va O‘qituvchilik deb nomlanadigan faoliyatda namoyon bo'ladi. Bu insoniyat tomonidan to'plangan madaniyat, bilim va tajribani keksa avloddan yosh avlodga o'tkazishga, ularning shaxsiy rivojlanishi uchun sharoit yaratishga va jamiyatdagi muayyan ijtimoiy rollarni bajarishga tayyorgarlik ko‘rishga qaratilgan ijtimoiy faoliyatning maxsus turini anglatadi. Shubhasiz, bu faoliyat nafaqat O‘qituvchilar, balki ota-onalar, jamoat tashkilotlari, korxona va muassasalar rahbarlari, ishlab chiqarish va boshqa guruhlar, shuningdek ma ’ lum darajada ommaviy axborot vositalari tomonidan amalga oshiriladi. Kasb sifatida pedagogik faoliyat jamiyat tomonidan maxsus tashkil etilgan ta'lim muassasalarida amalga oshiriladi: maktabgacha ta'lim muassasalari, maktablar, kasb-hunar maktablari, o'rta maxsus va oliy o'quv yurtlari, qo‘shimcha ta'lim, malaka oshirish va qayta tayyorlash muassasalari. Oddiy ma'noda “faoliyat” so‘zi bir nechta sinonimlarga ega: ish, kasb, mashg‘ulot. Ilm-fanda har qanday faoliyat inson bilan bog'liq bo'lib, ko'plab bilim sohalari: falsafa, psixologiya, tarix, madaniyatshunoslik, pedagogika va boshqalar tomonidan o‘rganiladi. Faoliyatda insonning muhim xususiyatlaridan biri- faol bo‘lish xususiyati namoyon boladi. Faoliyat quyidagi to‘rt bosqichni o‘z ichiga oladi: maqsad, vosita, natija va jarayon. Pedagogik faoliyatning asosiy turlari. Bir guruh bolalarni o‘qitish va boshqarishda O‘qituvchi bir nechta funksiyalarni bajaradi: rejalashtirish, tashkil etish - rejaning bajarilishini ta'minlash, rag'batlantirish. Pedagogik faoliyatning mohiyati va tuzilishi, shuningdek uning samaradorlikgi pedagogika fani va amaliyotining eng dolzarb masalalaridan biridir. O‘qituvchining ijodi noyob hisoblanadi, u bastakor va rassomning mahorati kabi yuksak san'atdir, ehtimol, bundan ham murakkabroqdir. Albatta, pedagogik faoliyat ilmiy tahlil qilinganda, har bir O‘qituvchining ijodiy yondashuvining o‘ziga xosligini ko‘rinadi, lekin u o‘zi tavsiflarga emas, balki qiyosiy tadqiqotlar, sifat va miqdoriy tahlil tamoyillariga asoslanadi. Tahlil qilish va qurilishga tizimli yondoshish prinsiplarini qo'llash bilan bog'liq yo'nalish ayniqsa istiqbolli hisoblanadi. Kasbiy faoliyat jarayonida O‘qituvchi maktab o'quvchilari faoliyatini boshqaradi va tarbiyaviy ishlarni tashkillashtiradi (o'quv jarayonini tashkil qiladi, bolalarning uyg'un rivojlanishi uchun ularning faoliyatini boshqaradi). N.V. Kuzmina pedagogik faoliyatni tadqiq qilish jarayonida uning tarkibiy qismlari va funksional tarkibiy qismlarini farqlaydi. Pedagogik faoliyatning tarkibiy qismlari: 1. Pedagogik ta ’ sir mavzusi; 2. Pedagogik ta ’ sir ob ’ yekti; 3. Ularning birgalikdagi faoliyati mavzusi; 4. O ‘ quv maqsadlari; 5. Pedagogik aloqa vositalari. Aslida, ushbu tarkibiy qismlar butun bir tizimni tashkil qiladi. Agar ulardan birini olib tashlashga harakat qilinsa - an'anaviy ravishda pedagogik faoliyatning asosiy turlari tarbiyaviy ishlar, o ‘ quv, ilmiy va uslubiy madaniy, ma'rifiy va boshqaruv faoliyatlarini o‘z ichiga oladi. O ‘ quv ishlari- o ‘ quv muhitini shakllantirishga yonaltirilgan pedagogik faoliyat, jamiyat tomonidan qo'yilgan maqsadlarga muvofiq maktab o'quvchilarining ta'limini tashkiliy, yo'naltirilgan boshqarish. Tarbiyaviy ish - har qanday tashkiliy shaklda olib boriladi, maqsadga to ‘ g ‘ ridan -to'g'ri erishishga intilmaydi, chunki uning natijalari unchalik aniq sezilmaydi va o‘zini, masalan, o ‘ quv jarayonida tez ochib bermaydi. Ammo pedagogik faoliyatda ma ’ lum xronologik chegaralar mavjud bo'lib, ularda shaxsni shakllantirish darajasi va sifatlari belgilanadi, o ‘ quvchilarning ongida ijobiy hissiyotlarda namoyon bo ‘ ladigan tarbiyaning nisbatan yakuniy natijalari - hissiy reaksiyalar, xatti-harakatlar va harakatlar haqida gapirish mumkin. Ta ’ lim berish - o ‘ quv jarayonida bilim faoliyatini boshqarish har qanday tashkiliy shaklda (dars, ekskursiya, individual mashg'ulot, ixtiyoriy va hk) amalga oshiriladi, qat ’ iy cheklangan, aniq belgilangan maqsad va unga erishish uchun imkoniyatlarga ega. Ta ’ lim samaradorligining eng muhim mezoni bu ta'lim maqsadiga erishishdir. [4, 2] O'qitish va tarbiyalash bir jarayonning ikki tomonidir. Ular o‘zaro bir-birini to‘ldiradi va ularni bir-birisiz tasavvur etish qiyin. Shu bilan birga, ularning bir qancha tafovutlari ham mavjud bo‘lib, u quyidagi jadvalda to‘liq tasvirlangan. Ta'lim berish O'quv ishlari 1. Unda qat'iy vaqt cheklovlari, aniq belgilangan maqsad va unga erishish yo'llari mavjud. Cheklangan vaqt oralig'ida erishib bo'lmaydigan maqsadlarga ega. U umumiy maqsadlarga yo'naltirilgan ta'limning aniq muammolarini faqat izchil hal etishni ta'minlaydi. 2. Ta'lim samaradorligining eng muhim mezoni - bu o'quvchilar Ta'lim samaradorligining eng muhim mezoni ta'lim maqsadlari ongida ijobiy his-tuyg'ular, xatti- harakatlar va faoliyatlarda namoyon bo'ladi. va vazifalariga erishishdir. 3. Har bir sinfda O‘qituvchining tarbiyaviy ishining mantig'ini me'yoriy hujjatlarda aniqlab bo'lmaydi. Mashg’ulotning mazmuni va mantig'ini o'quv dasturlarida aniq ifodalash mumkin. 4. Ta'lim faoliyati natijalari ehtimoliydir, chunki O‘qituvchining pedagogik ta'siri ko‘pincha atrof- muhit ta'siri bilan kesishadi. O'qish natijalari O‘qituvchi tomonidan aniq tarzda belgilab olinadi. 5. Tarbiyaviy ishlarda tayyorgarlik qismi asosiy qismga qaraganda ko'pincha muhimroq va uzoq davom etadi. O'qitish odatda tayyorgarlik davrida o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabatlarni o‘z ichiga olmaydi. 6. Tarbiyaviy jarayonda tarbiyachi faoliyat natijalarini tarbiyaning tanlangan mezonlari orqali ajratib ko'rsatishi va qiyoslashi qiyin. Bundan tashqari, ushbu natijalarni oldindan aytish qiyin va ular o‘z vaqtida ancha kechiktiriladi. Faoliyat natijalari osongina aniqlanadi va ularni sifat va miqdoriy ko'rsatkichlarda qayd etish mumkin. Zamonaviy pedagogika ta'lim va tarbiyani birdamlikda ko'rib chiqadi. Bu ta'lim va uning o‘ziga xos xususiyatlarini inkor etmaydi, balki o'qitish va tarbiyalashning funksiyalari, vositalari, shakllari va usullarining mohiyatini chuqur bilishdir. Didaktik nuqtai nazardan o'qitish va tarbiyaning birligi shaxsiy rivojlanishning umumiy maqsadida, o'qitish, rivojlantirish va ta'lim funksiyalarining haqiqiy aloqalarida namoyon bo'ladi. O‘qituvchining kasbiy faoliyati o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, asosan quyidagilardan iborat. 1. O‘qituvchining ma'lum jismoniy, intellektual kuchlari va qobiliyatlari yig'indisida, buning yordamida u ta'lim va tarbiya uchun tegishli tadbirlarni muvaffaqiyatli amalga oshiradi. Ular orasida eng muhimi tashkilotchilik qobiliyatidir. 2. Bir vaqtning o‘zida ushbu faoliyatning predmetiga aylanadigan pedagogik ish obyektining o‘ziga xosligida. Talabalarning pedagogik mehnat subyekti sifatida faoliyati ko'p jihatdan ularning tashkiliy bilim va ko'nikmalarining darajasi bilan belgilanadi. 3. O‘qituvchining mehnat vositalarining o‘ziga xos xususiyati, ularning asosiy qismi ma'naviydir. 4. Uchta quyi tizimlar o'rtasidagi munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlarida (O‘qituvchining intellektual va jismoniy kuchlarining yig'indisi, mehnat obyektining ma'lum ma'lumotlari va faoliyatning vositalari va tuzilishining umumiyligi). Ilmiy va uslubiy faoliyat . O‘qituvchi nazariya va amaliyotni birlashtiradi: u barkamol tadqiqotchi bo'lsada, bola pedagogik jarayon va yangi bilimlarni egallashga hissa qo'shishi kerak. O‘qituvchi tez-tez ilmiy adabiyotlarni o‘rganib turishi kerak. Shu tarzda, ilmiy yondashuv ham pedagogik faoliyatning samaradorligini oshiradi. Bu esa O‘qituvchining shaxsiy metodik faoliyatining asosidir. O‘qituvchining ilmiy ishi bolalar va bolalar guruhlarini o'rganishda, turli xil usullar va metodlarning o‘ziga xos “bank”ini shakllantirishda, ularning ishlarining natijalarini umumlashtirishda va uslubiy jihatdan - muayyan sohada ko'nikmalarni takomillashtirishga olib keladigan uslubiy mavzuni tanlash va ishlab chiqishda, pedagogik faoliyat natijalarini belgilashda, aslida ko'nikmalarni rivojlantirish va takomillashtirishda ko‘rinadi. Madaniy va ma'rifiy tadbirlar - ta’lim jarayoning ajralmas qismi. O‘qituvchi ota-onalarni pedagogika va psixologiyaning turli sohalari, o‘quvchilarning o‘z- o‘zini tarbiyalash asoslari bilan tanishtiradi, so'nggi psixologik-pedagogik tadqiqotlar natijalarini ommalashtiradi va tushuntiradi, psixologik va pedagogik bilimlarga bo'lgan ehtiyojni va uni ota-onalar uchun ham, bolalar uchun ham ishlatish istagini shakllantiradi. Bir guruh o‘quvchilar bilan shug'ullanadigan har qanday mutaxassis o‘z faoliyatini tashkil etish, hamkorlik maqsadlarini belgilash va unga erishish uchun ko'proq yoki kamroq jalb qilinadi, ya'ni ushbu guruhga tegishli funksiyalarni bajaradi. N.V. Kuzmina pedagogik faoliyat tarkibida o‘zaro bog'liq bo'lgan uchta komponentni aniqladi: 1. Konstruktiv; 2. Tashkiliy; 3. Kommunikativ. Konstruktiv faoliyat (constractive activity) o‘quvchi faoliyatining har bir shakli uchun texnologiyalarni rivojlantirish, yuzaga keladigan har bir pedagogik vazifani hal qilish bilan bog'liq. Tashkiliy faoliyat (organizational activity) jamoani shakllantirish va birgalikdagi faoliyatni tashkil etishga qaratilgan. Kommunikativ faoliyat (communicative activity) O‘qituvchi va o‘quvchilar, ularning ota-onalari va hamkasblari o'rtasida aloqalarni o'rnatishni qaratilgan. A.I.Shcherbakov pedagogik faoliyat tuzilishining batafsil tavsiflagan. O‘qituvchining kasbiy vazifalarini tahlil qilish asosida u pedagogik faoliyatning o‘zaro bog'liq bo'lgan 8 ta asosiy tarkibiy qismlarini - ma'lumot, rivojlanish, yo'naltirish, safarbarlik, konstruktiv, kommunikativ, tashkiliy va izlanishlarni aniqlaydi. Pedagogik jarayonni amalga oshirish bosqichida O‘qituvchining funksiyasini aniqlab, u pedagogik faoliyatning tashkiliy tarkibiy qismini axborot, rivojlanish, yo'naltirish va safarbar qilish funksiyalari birligi sifatida taqdim etdi. I.F.Xarlamov esa bir qancha faoliyat turlari orasida quyidagilarni ajratib ko'rsatadi: diagnostik, yo'naltirilgan va prognostik, tarkibiy dizayn, tashkiliy, tushuntirish, kommunikativ-rag'batlantiruvchi, tahliliy va baholovchi, tadqiqot va ijodiy. N.V. Kuzmina, V.A.Slastenin, A.I.Sherbakov tomonidan o‘tkazilgan psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o'quv jarayonida O‘qituvchining pedagogik faoliyatining quyidagi o‘zaro bog'liq turlari mavjudligini ko'rsatmoqda. 1. Diagnostik (Tashxisiy); 2. Yo'naltirilgan va prognostik; 3. Dizayn; 4. Tashkiliy; 5. Tushuntirish; 6. Kommunikativ-ogohlantiruvchi; 7. Tahlil va baholash; 8. Tadqiqot va ijodiy. 1. Diagnostik (Tashxisiy)(Diagnostic) - o‘quvchilarni o‘qib-o'rganish, rivojlanishi va tarbiyasini oldindan belgilash. Har bir o'quvchining jismoniy va aqliy rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini, uning axloqiy tarbiya darajasini, oilaviy hayot va tarbiya sharoitlarini va hokazolarni bilmasdan tarbiyaviy ishlarni olib borish mumkin emas. Biror kishini har tomonlama tarbiyalash uchun, avvalambor uni har tomonlama bilishingiz kerak (K.D.Ushinskiy "Inson ta'lim predmeti sifatida"). [20,6] Diagnostika faoliyati o‘quvchilarni o'rganish, ularning rivojlanish va tarbiyalash darajasini belgilash bilan bog'liq. Buning uchun O‘qituvchi diagnostika usullarini kuzatishi va o‘zlashtirishi lozim. 2. Yo'naltirilgan va prognostik faoliyat ( oriented and predicted activities) - o'quv faoliyati yo'nalishini, uning har biri uchun o‘ziga xos maqsad va vazifalarini aniqlash, o'quv jarayonining bosqichlari, uning natijalarini bashorat qilish, ya'ni O‘qituvchi aniq nimaga erishmoqchi, o'quvchining shakllanishi va rivojlanishida nimalarga erishishni xohlaydi. Masalan, sinfda o‘quvchilarning uyg'unligi, jamoaviy munosabatlari yo'q yoki o'qishga qiziqish so‘nib bormoqda. Ushbu tashxisga asoslanib, u o'quv ishlarini jamoaviylikni rivojlantirishga yoki o'qishga bo'lgan qiziqishni kuchaytirishga qaratadi, uning maqsad va vazifalarini belgilaydi va sinfdagi sheriklik, o‘zaro yordam, qo'shma faoliyatda yuqori faollikni jamoaviy munosabatlarning eng muhim belgilari sifatida mustahkamlashga intiladi. O‘qishga qiziqishlarni rag'batlantirish haqida gap ketganda, u kuch-g'ayratini ajoyib va qiziqarli dars mashg’ulotlarini o‘tkazishga qaratishi mumkin. O‘qituvchi ishidagi shunga o'xshash tadbirlar doimiy ravishda amalga oshiriladi. Busiz ta'lim va tarbiya maqsadlari, usullari va shakllarining dinamikasi va takomillashishini ta'minlab bo'lmaydi. [5, 4] Prognozlash faoliyati pedagogik jarayonning aniq maqsadlari va vazifalarini ma'lum bosqichda doimiy ravishda shakllantirishda, real imkoniyatlarni hisobga olib, yakuniy natijani bashorat qilishda ifodalanadi. 3. Dizayn faoliyat (design activities) yo'naltirilgan va prognostik faoliyat bilan uzviy bog'liqdir. Agar O‘qituvchi o‘quvchilar o'rtasidagi jamoaviy munosabatlarning kuchayishini istasa, unga o'quv jarayonining mazmunli tuzish, unga qiziqarli shakllar berish vazifasi qo'yiladi. O‘qituvchi o'quv jamoasining psixologiyasi va pedagogikasini, ta'limning shakllari va usullarini yaxshi bilishi, ijodiy xayolotni, konstruktiv va dizayn qobiliyatini rivojlantirishi, o'quv va tarbiyaviy ishlarni rejalashtira olishi kerak. 4. Tashkiliy faoliyat (organizational activities) o‘quvchilarni belgilangan o'quv ishlariga jalb qilish va ularning faolligini oshirish bilan bog'liq. Buning uchun O‘qituvchi bir qator bilim va ko'nikmalarni rivojlantirishi kerak. Xususan, u o'quvchilarni o'qitish uchun aniq vazifalarni belgilashi, birgalikdagi ishlarni rejalashtirishda tashabbuskorlikni rivojlantirishi, vazifa va topshiriqlarni taqsimlashi va faoliyatning borishini boshqarib borishi kerak. Ushbu faoliyatning juda muhim elementi o‘quvchilarni ishlashga ilhomlantirish, unga romantikaning elementlarini kiritish va uni amalga oshirishda xushmuomalalik bilan nazorat qilishdir. Konstruktiv faoliyat o'quv va tarbiyaviy ishlarni loyihalashtirish, o'quvchilarning bilim qobiliyatiga mos keladigan tarkibni tanlash, uni qiziqarli qilish qobiliyatidan iborat. Bu O‘qituvchining ijodiy tasavvurlari kabi fazilatlariga bog'liq. O‘qituvchining tashkiliy faoliyati uning o‘quvchilarga ta'sir ko'rsatish, ularni yetakchilik qilish, ma'lum bir faoliyat turiga safarbar qilish, ilhomlantirish qobiliyatidir. Axborot faoliyatida O‘qituvchining asosiy ijtimoiy maqsadi- keksa avlodlarning umumlashtirilgan tajribasini yoshlarga yetkazish amalga oshiriladi. Aynan ushbu faoliyat jarayonida maktab o'quvchilari bilimlarni, falsafiy va axloqiy-estetik g'oyalarni o‘zlashtiradilar. Bunday holda, O‘qituvchi nafaqat ma'lumot manbai, balki yoshlik e'tiqodini shakllantiradigan shaxs sifatida ham harakat qiladi. 5. Tushuntirish faoliyati (explanatory activities). Uning ahamiyati shundan iboratki, barcha o'qitish jarayonlari ma'lum darajada axborot jarayonlariga asoslangan. O‘qituvchi nafaqat o'quv jarayonining tashkilotchisi sifatida, balki ilmiy, falsafiy va axloqiy-estetik ma'lumotlarning manbai sifatida ham ishlaydi. Shuning sababli, O‘qituvchi o'qitadigan fanni chuqur bilishi juda muhimdir. Tushuntirish sifati, uning boy mazmuni, mantiqan ketma-ketligi, yorqin tafsilotlar va faktlar bilan to'yinganligi O‘qituvchining o‘zi ustida qanday ishlashiga bog'liq. Malakali O‘qituvchi eng yangi ilmiy g'oyalarni ham biladi va ularni har doim o‘quvchilarga yetkazib boradi. Maktab o'quvchilarida zarur ko'nikmalarni rivojlantirishga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan amaliy bilimlarni yaxshi biladi. 6. Kommunikativ rag'batlantiruvchi faoliyat (communicative-incentive activities) . O‘qituvchi shaxsiy joziba va axloqiy madaniyatga ega bo‘lib, o'quvchilari bilan do'stona munosabatlarni o'rnatish va qo'llab-quvvatlaydi, ularni faol o'quv, bilim, mehnat va badiiy-estetik faoliyatlaridan foydalanishga undaydi. Ushbu faoliyat bolalarga bo'lgan muhabbatni, hissiy munosabatni, iliqlikni vaularga bo'lgan g'amxo'rlikni o‘z ichiga oladi, ular O‘qituvchining so‘zlar bilan keng ma'noda bolalar bilan insoniy munosabatlari uslubini tavsiflaydi. O‘qituvchining o‘quvchilar bilan quruq va rasmiy ohang orqali munosabatda bo‘lishi ta'limga shunchalik salbiy ta'sir ko'rsatadiki, bunday O‘qituvchilar bolalarni odatda o‘zlaridan uzoqroq tutishadi. Bolalar o‘zlarining qiziqishlari, ehtiyojlari va manfaatlarini hisobga oladigan, namunali tarbiya va mazmunli darsdan tashqari ishlar orqali o‘zlariga ishonch va hurmatni qozonishni biladigan O‘qituvchiga mutlaqo boshqacha munosabatda bo'lishadi. Pedagogik faoliyatning samaradorligi ko'p jihatdan kasb egasining bolalar bilan yaxshi aloqa o'rnatish va qo'llab-quvvatlash, ular bilan o‘zaro munosabatlarni o'rnata olishiga bog'liq. Ularni tushunish uchun O‘qituvchining barcha faoliyati tabiatan kommunikativ bo‘lishi kerak. 7. Tahliliy baholash faoliyat (analytical evalution activities). O‘qituvchi pedagogik jarayonni amalga oshirish bilan bir qatorda ta'lim va tarbiya jarayonini tahlil qiladi, ulardagi yutuq va kamchiliklarni aniqlaydi, erishilgan natijalarni belgilangan maqsad va vazifalar bilan taqqoslaydi, shuningdek o‘z ishini hamkasblari tajribasi bilan taqqoslaydi. Bu o'quvchilarni o'qitish va tarbiyalashda nimaga erishilganligini doimiy ravishda tekshirishni anglatadi va shu asosda o'quv jarayoniga zaruriy tuzatishlar kiritish, izlanish usullarini izlash , jarayonni takomillashtirish va pedagogik samaradorlikni oshirish, ilg'or pedagogik tajribalardan keng foydalanish mumkin. Afsuski, ko'plab O‘qituvchilar ushbu faoliyat turlarini sust bajaradilar, ishlarida yo'l qo'yilgan kamchiliklarni ko'rishga va ularni o‘z vaqtida bartaraf etishga intilmaydilar. Masalan, o‘quvchi javobni bilmaganligi uchun jimib qoladi. Shoshilinch berilgan bu yordam sababli keyingi darsda o‘quvchi yana yomon baho oladi. Agar O‘qituvchi shu holat sabablarini tahlil qilsa va shunga mos ravishda o‘quvchiga yordam bergan bo'lsa, keyingi darslarda u yaxshi baho olishi mumkin, bu esa uni o'qishni yanada yaxshilashga undaydi. Tahliliy va baholash faoliyati fikr-mulohazalarni olishdan iborat, ya'ni pedagogik jarayonning samaradorligini va maqsadga erishishni tasdiqlash uchun kerakli ma’lumotlarga ega bo‘lish kerak. Ushbu ma'lumotlar pedagogik jarayonga o‘zgartirishlar kiritishga imkon beradi. 8. Ijodiy izlanishlar faoliyati (creative research activities). Uning elementlari O‘qituvchining ishlarida ko‘rinadi. Uning ikki jihati ayniqsa muhimdir. Ulardan biri shundaki, pedagogik nazariyadan foydalanish asosan O‘qituvchidan yuqori darajadagi ijodkorlikni talab qiladi. Gap shundaki, pedagogik va metodologik g'oyalar odatda o'quv va tarbiyaviy vaziyatlarni aks ettiradi. Ta'limning o‘ziga xos shartlari juda xilma-xil va ba'zan noyobdir. Ikkinchi jihat ma'lum nazariya doirasidan tashqariga chiqadigan va uni u yoki boshqa darajada boyitadigan yangilikni tushunish va ijodiy rivojlantirish bilan bog'liq. Ijodiy faoliyat pedagogik ishning ijodiy tabiati, pedagogika ham fan, ham san'at ekanligi bilan belgilanadi. Pedagogik faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun u pedagogik tadqiqot usullarini puxta egallashi kerak. Pedagogik faoliyatning barcha tarkibiy qismlari har qanday mutaxassislik O‘qituvchisi faoliyatida namoyon bo'ladi. I BOB BO‘YICHA XULOSA. Yuqorida berilgan ma’lumotlardan so‘ng shunday xulosa qilish mumkinki, terminologiya borasida ko‘plab tadqiqotlar olib borgan olimlarning fikricha, bu tushunchalar o‘rtasidagi asosiy farq ushbu terminlarning tartibga solingan yoki solinmaganligida deb hisoblashgan. Boshqacha qilib aytganda, terminalogiyaning terminologik tizimga aylanishida uning tartibga solinganlik omili muhim ahamiyatga ega. Terminologiyaning tartibga solinishi nafaqat ilmiy sohada, balki ijtimoiy hayotning barcha sohalarida ham muhim rol o‘ynaydi. Terminologiyani tartibga solishning ahamiyati terminlar bevosita qo‘llanadigan quyidagi holatlarda yaqqol ko‘rinadi: kasbiy ta’limda, ishlab chiqarishda, ilmiy- texnik sohada, chet el adabiyotlarini tarjima qilishda. Yana shuni ham ta’kidlash lozimki, til faqat o‘z so‘z boyliklari hisobiga til terminologiyasini shakllantira olmaydi. Til qurilish jarayoni o‘rganish bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, dunyoda sof tilning o‘zi umuman mavjud emas. Har qanday til doimo boshqa tillardan so‘z o‘zlashtiradi, bu jarayonni cheklab bo‘lmaydi. Ammo ehtiyoj bo‘lmagan holatlarda ham xorijiy tillardan terminlarni sun’iy ravishda tilga olib kirish tilning lug’at boyligining sifatsizlanishiga olib kelishi mumkin. Bunday holat bo‘lmasligi uchun, avvalo, iloji boricha, o‘z til imkoniyatlaridan foydalanish kerak. Ba’zi hollarda esa tushunchalarni ifodalovchi terminlar iste’molda mavjud bo‘lmaydi, natijada bunday tushunchalar o‘ta muhum va ahamiyatli bo‘lishiga qararamay, keng tarqalib, omma tomonidan foydalanilmay qoladi . Yuqorida sanab o‘tilgan kamchiliklarning ba’zilari o‘zbek tili terminologiyasida ham uchraydi . Xususan, tilimizda ma’lum bir termini birdan ortiq tushuncha uchun qo‘llash va, aksincha, bir tushunchaning turli terminlar bilan atash, variantlilikning mavjudligi, boshqa tillaridan o‘zlashtirilgan terminlarning ma’nosini to‘g’ri ifodalay olmasligi, xorijiy terminlarning keragidan ham ko‘p darajada ishlatilishi, ayim terminlarning yozilishidagi har xillik kabi holatlar hamon terminoligiyada ko‘plab uchraydi. O‘zbek terminologiyasidagi bunday kamchiliklarning mavjudligi sohaviy terminologiyalarni tartibga solish borasida hali ko‘p ishlar qilinishi lozimligini ko‘rsatadi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida, xususan, ta’lim jarayonida ham inson albatta, terminlarga duch keladi. Til va terminologiyaning turli sohalarida terminlarning muammosi anchadan beri tadqiq qilinishiga qaramasdan hamon dolzarbligicha qolmoqda. Chunki terminlarning murakkabligi va kamchiliklari ham subyektiv (tarjimonning tilni mukammal bilishi) ham obyektiv (terminlarning tilda va og’zaki nutqda shakllanish xususiyatlari) sabablar bilan bog’liq. Terminlarning ingliz tildan o‘zbek tiliga tarjima qilishda yuzaga keladigan tushunmovchiliklarning yechimini topish esa tarjimondan yuksak mahorat kasb etadi. Bu o‘z navbatida, tillar va madaniyatlararo samarali va muvaffaqiyat munosabatlarini hamda ta’limda yuqori samaradorlikni ta’minlab berishga xizmat qiladi. O‘zbek tilida mavjud ko‘pgina pedagogik terminlar uzoq yillik tarixiy rivojlanishlar natijasida bizgacha yetib kelgan. Albatta, terminlar ham xalqning turmush tarzi, tarixi, urf-odatlari va faqatgina o‘ziga xos jihatlarini o‘zida aks ettiradi. Pedagogik faoliyat - bu insoniyat tomonidan to'plangan madaniyat va tajribani keksa avloddan yosh avlodga o'tkazishga, ularning shaxsiy rivojlanishi uchun sharoit yaratishga va jamiyatdagi muayyan ijtimoiy rollarni bajarishga tayyorlanishga qaratilgan ijtimoiy faoliyat turidir. Psixolog B.F.Lomov aytganidek, "faoliyat ko'p qirrali jarayon". Shu sababli, ushbu hodisaning turli tomonlarini namoyon etuvchi turli xil xususiyatlarga asoslangan faoliyatning ko'plab tasniflari mavjud. Pedagogik faoliyat - bu kasbiy faoliyatning bir turidir, uning mazmuni esa o‘quvchilarni o'qitish, tarbiyalash, o'qitish, rivojlantirishdir. Pedagogik faoliyat maqsadining asosiy obyektlari - bu ta'lim muhiti, o'quvchilar faoliyati, o'quv jamoasi va o'quvchilarning individual xususiyatlari. Pedagogik faoliyatning maqsadini amalga oshirish o'quv muhitini shakllantirish, o'quvchilar faoliyatini tashkil etish, o'quv guruhini yaratish, individual shaxsni rivojlantirish kabi ijtimoiy-pedagogik vazifalarni hal qilish bilan bog'liq. Pedagogik faoliyatning predmeti o'quvchilarning o'quv, kognitiv va o'quv faoliyatini boshqarishdir. Boshqaruv faoliyati o‘z faoliyatini va talabalar faoliyatini rejalashtirish, ushbu tadbirlarni tashkil qilish, faollik va ongni rag'batlantirish, nazorat qilish, o'qitish va tarbiya sifatini tartibga solish, o'qitish va ta'lim natijalarini tahlil qilish va talabalarning shaxsiy rivojlanishidagi keyingi o‘zgarishlarni bashorat qilishdan iborat. Pedagogik faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri bu uning birgalikda ishlash tabiati. Bu albatta O‘qituvchini ham o‘z ichiga oladi va u o'qitadigan, rivojlantiradigan kishi. Ushbu faoliyatda O‘qituvchi avvalo, o‘zini o‘zi anglashi kerak. Uning o'quvchini o‘zgartirishdagi maqsadli ishtiroki (uning o'qitish darajasi, o'qishi, rivojlanishi, bilim darajasi) birlashtiriladi. Pedagogik faoliyatni mustaqil ijtimoiy hodisa sifatida tavsiflash mumkin. Shu sababli uning quyidagi belgilari mavjud. Birinchidan, pedagogik faoliyat aniq tarixiy xususiyatlarga ega. Bundan kelib chiqadiki, bunday faoliyatning maqsadi, mazmuni va tabiati tarixiy voqelikdagi o‘zgarishlarga muvofiq o‘zgaradi. Masalan, L.N. Tolstoy u uchun zamonaviy maktablarning aksarida o'quvchining shaxsiga e'tibor va qiziqishning yo'qligini tanqid qilib, makabdagi insoniy munosabatlarni talabaning ehtiyojlari va manfaatlarini inobatga olishga, o'sib kelayotgan odamni uyg'un, axloqiy holga keltiradigan shaxsiyatining rivojlanishini e’tiborga olishni aytib o‘tdi. Ikkinchidan, pedagogik faoliyat ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan faoliyatning alohida turidir. Ushbu ishning ijtimoiy ahamiyati har qanday jamiyat va davlatning ma'naviy hamda iqtisodiy qudrati uning aholining sivilizatsiyalangan shaxs sifatida o‘zini o‘zi takomillashtirish bilan bevosita bog'liq ekanligidadir. Ma'naviy va moddiy qadriyatlar va shuningdek, jamiyat taraqqiyoti, uning izchil rivojlanishi har bir inson pedagogik faoliyatning ijobiy natijalaridan manfaatdor bo‘ladi. Insonning ma'naviy dunyosi boyishi, hayotning turli sohalari yaxshilanishi, o‘ziga, boshqa odamlarga va tabiatga nisbatan axloqiy munosabatning shakllanishi ham pedagagik faoliyat rivojlanishining natijasidir. Agar pedagagik faoliyat rivojlanishi ortda qolsa, hech bir jamiyat to'liq rivojlana olmaydi. Uchinchidan, pedagogik faoliyat maxsus bilimlarga ega bo‘lgan mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi. Bunday bilimlar insonni tarixiy rivojlangan va doimiy rivojlanib borayotgan gumanitar, tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa fanlardir. Ushbu fanlar ijtimoiy hayotning turli shakllarini, tabiat bilan munosabatlarni tushunishga imkon beradi. Bu borada, kasbiy bilimlardan tashqari, kasbiy mahorat ham katta ahamiyatga ega. O‘qituvchi o‘z bilimlarni amaliy qo'llash jarayonida doimiy ravishda takomillashib boradi. To'rtinchidan, pedagogik faoliyat ijodiy yondashuvni talab qiladi. Uni qanday kechishini oldindan aytib bo'lmaydi, chunki ikkita bir xil odamni, ikkita bir xil oilani, ikkita bir xil sinfni va boshqalarni topish mumkin emas. II BOB. PEDAGOGIK TERMINLARNING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI STRUKTURAVIY-SEMANTIK VA KOGNITIV – KONSEPTUAL TAHLILI. 2.1. Pedagogik texnologiyalar va ularning pedagogikada tutgan o‘rni. Pedagogik texnologiyalarga oid terminlarning strukturaviy va semantik tahlili. Ta’lim–tarbiya mazmuni, maqsad va vazifalari vaqt o’tishi bilan kengayib bormoqda. Natijasida uning shakl va usullari ham rivojlanib bormoqda. Shu sababli ta’lim-tarbiya sohasida ham so’nggi yillarda pedagogik texnologiya amal qila boshladi. Pedagogik texnologiya tushunchasi ta'lim-tarbiya jarayonini samaradorligini oshirish ehtiyojlari asosida kelib chiqqan, va hozirda pedagogika, psixologiya fanlarida o’z o’rniga ega bo’lgan keng ko’lamli tushunchaga aylangan. Pedagogik texnologiyada ishlab chiqarish sohalarida qo‘llaniladigan texnologiyalardan farqi shundaki, ishlov beriladigan material o’quvchi (ta'lim oluvchi)ning aqliy, ruhiy, axloqiy sifatlari bo’lib, ularga O‘qituvchi, tarbiyachi tamonidan ma'lum maqsadlarga erishish yo’lida har turli ta'sirlar o’tkaziladi. “Pedagogik texnologiya” tushunchasi ilk bora XX asrning o’rtalarida AQSHda paydo bo’lib, 1940-50 yillar o’rtasigacha "Ta'lim texnologiyasi" degan nom bilan atalib kelingan va bu ibora texnika vositalaridan foydalanib o’qitishga nisbatan qo’llanilgan. 50-60 yillarda dasturlashtirilgan ta'lim nazarda tutilgan, 70-yillardan boshlab esa "pedagogik texnologiya" iborasi qo’llanilib u avvaldan rejalashtirilgan va aniq belgilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi o’quv jarayonini bildirgan. 1979-yilda AQSHning Pedagogik kommunikatsiyalar va texnologiyalar assotsiatsiyasi tomonidan Pedagogik texnologiyani kompleks, integrativ jarayon deb asoslangan va 80-yillarning boshidan esa pedagogik texnologiya deb ta'limning kompyuterli va axborot texnologiyalaridan foydalanib dars jarayonini tashkillashtirishiga aytilgan. N.Saydaxmedovning ta’kidlashicha, pedagogik texnologiya – u O‘qituvchining o’qitish vositalari yordamida o’quvchilarga muayyan sharoit va ketma -ketlikda ta’sir ko’rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayondir. “Pedagogik texnologiya – o’qitishning, ta'limning shakllari, metodlari, usullari, yo’llari, tarbiyaviy vositalarning yig’indisi; u pedagogik jarayonning tashkiliy-uslubiy vositalaridan iborat”,- deydi B.T.Lixachev. “Pedagogik texnologiya - ta’lim jarayoniga yangicha yondashuv bo‘lib, u pedagogik jarayonni texnika imkoniyatlari va insonning texnikaviy tafakkuri asosida standart xolga solib, uning optimal loyihasini tizib chiqish bilan bog‘liq ijtimoiy xodisadir”- deydi V.L. Farberman. Ushbu atamaga YUNESKO hujjatlarida quyidagicha ta’rif berilgan: “Pedagogik texnologiya – o‘z oldiga ta’lim shakllarini muqobillashtirish vazifasini qo‘yuvchi, texnik hamda shaxs resurslari va ularning o‘zaro faoliyatini hisobga olib, ta’lim berish va taxsil olish jarayonini yaratish, qo‘llash va belgilashning tizimli metoddir”. Texnologiya ( yunoncha texnos (technt)- san’at, hunar va logos (logos) - fan, ta’limot) tushunchasi texnika taraqqiyoti bilan bog’liq holda 1972-yilda fanga kirib keldi. Ammo bu ta’rif zamonaviy texnologik jarayonni to‘liq tavsiflab bera olmaydi. Pedagogik texnologiya- bu O‘qituvchining turli usullar yordamida o‘quvchilarga ta’lim berishi va natijada ulardan oldindan belgilab olingan shaxs sifatlarini va bilimlarni shakllantirish jarayonidir. Hozirgi kundagi turli nashrlarda “pedagogik texnologiya” atamasini xilma- xil nomlar bilan talqin etilishi ko‘rishimiz mumkin: o‘qitish texnologiyasi, o‘quv jarayoni texnologiyasi, ma’lumot texnologiyasi, tarbiya texnologiyasi va boshqalar. Ushbu texnologiyalarni qo‘llash hududi va ijrochisi o‘zgarsa xam, darsning samaradorligi o‘zgarmaydi. Pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish ilk bor AQSh olimlari B.Blum, D.Kratvol, N.Granlund, Dj.Kerrolla, Dj.Blok, L.Anderson va boshqalarning harakati natijasida amalga oshdi. Hozirda qo‘llanilayotgan pedagogik texnologiyalar pedagogika fani nazariyasi va amaliyoti yutuqlarining sintezini, oldingi tajribaning an’anaviy elementlari,shuningdek, jamiyat taraqqiyoti va uni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish natijalari yig’indisi hisoblanadi. Ta’lim jarayonini tashkillashtirish va amalga oshirishning ko‘plab usullari mavjud. Har bir pedagog jarayonga o‘zining individual ulushini qo‘shadi. Lekin ko‘p texnologiyalar o‘z maqsadlari, mazmuni, qo‘llanadigan vositalari ko‘ra bir qancha o‘xshashliklarga ega. Hozirda amalda qo‘llanilayotgan pedagogik texnologiyalar kompleks xarakterga ega bo’lib, u faqat bittagina metoddan, omildan va tamoyildan foydalanmaydi. 1. Innovаtsiya (inglizchа innovation) - yangilik kiritish, yangilikdir. А.I. Prigojin pedаgogik innovаtsiya deganda, o‘quv tаrbiya jаrаyonini vа uning nаtijаlаrini yaхshilаshgа хizmаt qiluvchi yangiliklаr tizimini tushunаdi. Bu innovаtion fаoliyatdir. Pedаgogik innovаtsiyalаr yangiliklаr vа tаshаbbuslаr аsosidа paydo bo‘lib, tа‘lim tizimining rivoji uchun xizmat qiladi. Innovаtsiya ingilizchа so‘zdаn olingаn bo‘lib “yangilik kiritish” degаn mа’noni аnglаtаdi. Innovаtsiya bu tizimning ichki tuzilishini o‘zgаrtirish deganidir. Tа‘limdаgi innovаtsion jаrаyon bu tа‘limdаgi o‘zgаrishlаrni boshqаrish jаrаyoni demаkdir. Innovаtsiya jаrаyoni bosqichlаri: 1. Yangi g‘oya tuzilishi yoki yangilik kontseptsiyasini pаydo bo‘lish bosqichlаri; 2. Iхtiro qilish, ya‘ni yangilik yarаtish bosqichi; 3. Yarаtilgаn yangilikni аmаliy qo‘llаy bilish bosqichi; 4. Yangilikni keng tаdbiq etish bosqichi; 5. Muаyyan sohаdа hukmronlik qilish bosqichi. Bu bosqichdа yangilik o‘zining yangiligini yo‘qotаdi, uning sаmаrа berаdigаn muqobili pаydo bo‘lаdi. 6. Yangi muqobillik аsosidа, аlmаshtirish orqаli yangilikning qo‘llаnish doirаsining qisqаtirish bosqichi. 2. O‘qituvchining innovаtsion fаoliyati (teacher’s innavation activity) bu - yangiliklarni tаhlil qilish vа bаho berish, kelgusidаgi hаrаkаtlаrning mаqsаdi vа kontseptsiyasini shаkllаntirish, ushbu rejаni аmаlgа oshirish vа tаhrir qilish, sаmаrаdorlikkа bаho berish demakdir. O‘qitish jаrаyonidа qo‘llаnilаdigаn tа’lim metodlаridаgi innovаtsiyani quyidаgi metodlаrdа ko‘rishimiz mumkin: Аktiv metod (active method) – bu metod tаlаbаlarni dаrs jаrаyonidа fаol bo‘lishiga, mа’lum bir holаt vа voqealikgа nisbаtаn fikr-mulohazа yuritishgа undаydi. Pаssiv metod (passive method) – bu metod dаrs jаrаyonidа tаlаbаlаrdа o‘rgаnilаyotgаn mаvzu bo‘yichа bir tomonlаmа tushunchа хosil bo‘lishigа olib kelаdi. Interаktiv metod (interactive method) – bu metod dаrs jаrаyonidаgi O‘qituvchi vа tаlаbаlаrning birgаlikdаgi fаol xаtti-hаrаkаtlаrigа аsoslаnаdi. Dаrs shаklidа innovаtsiyani quyidаgi ko‘rinishi mаvjud: 1. Stаndаrt dаrs (standart lesson) – dаrs strukturаsi o‘zgаrmаydi. 2. Nostаndаrt dаrs (nonstandart lesson) – dаrs strukturаsi o‘zgаrаdi. 3. Vertuаl dаrs (virtual lesson) – mаsofаdаn o‘qitish. [15, 79-80] Pedаgogikаda yangilik dаstlаb аyrim O‘qituvchilаrning fаoliyatigа olib kirilаdi va sinab ko‘riladi. Sinovdan o‘tib, ijobiy bаho olgаndаn so‘ng pedаgogik yangilik ommаviy tаtbiq etishgа tаvsiya etilаdi. Innovаtsion fаoliyatdа eng muhim mаsаlаlаrdаn biri-O‘qituvchi shахsidir. O‘qituvchi ta’lim jarayonida ijodiy jihatdan sermаhsul shахs bo‘lishi, kreаtivlikni, keng qаmrovli qiziqish vа mаshg‘ullikni, ichki dunyosi boy, pedаgogik yangiliklаrgа o‘ch bo‘lishi lozim. [3,7] Bunday pedogogik hamkorlik jarayoni o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi:  Talabaning dars davomida befarq bo‘lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod qilish va izlanishga undaydi;  Talabalarni o‘quv jarayonida bilimga bo‘lgan doimiy qiziqishlarini ta’minlashi;  Talabaning bilimga bo‘lgan qiziqishini ijodiy yondashgan holda kuchaytirishi;  Pedagog va talabaning hamisha hamkorlikdagi faoliyatini tashkilllanishi. Pedagogik texnologiyalar bilan shug’illanuvchi olimlarning fikricha, pedogogik texnologiya bu asosan axborot texnologiyalari bilan bog’liq, hamda o‘qitish jarayonida kompyuter, masofali o‘qish yoki turli xil texnikalardan foydalanish zarurligini bildiradi. Har bir mavzu va o‘quv predmetining o‘ziga xos pedagogik texnologiyani talab qiladi, ya’ni ta’lim jarayonidagi pedogogik texnologiya bu yakka tartibdagi jarayon bo‘lib, u talabaning ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo‘naltirilgan, oldindan tashkillashtirilgan va ko‘zlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir. [10, 22-23] Ushbu fikrimizni quyidagi chizma bilan ifodalashimiz mumkin: Yuqoridagi chizmadan ko‘rinib turibdiki, maqsadni amalga oshishi va ko‘zlangan natijaga erishish, ham O‘qituvchi, ham talabaning hamkorlikdagi faoliyati shuningdek, ular qo‘ygan maqsad, metod, shakl, vositaga, ya’ni texnologiyaga bog’liq. O‘qituvchi va talabaning maqsaddan ko‘zlangan natijaga erishish uchun qanday texnologiyani tanlashlari ixtiyoriy, chunki har ikkala tomonning asosiy maqsadi natijaga erishish hisoblanadi, bunda talabalarning bilim darajasi, guruh xarakteri va sharoitga qarab texnologiya tanlanadi, masalan, natijaga erishish uchun ehtimol kompyuter bilan ishlash lozimdir, yoki film, tarqatma material, chizma va plakatlar, turli adabiyotlar, axborot texnologiyasidan foydalanish kerak bo‘lar, buning barchasi O‘qituvchi va talabaga bog’liq. Shu bilan bir qatorda, O‘qituvchi har bir darsni yaxlit holatda ko‘ra bilish va uni tasavvur etish uchun bo‘lajak dars jarayonini oldindan rejalashtirib olishi kerak, bunda O‘qituvchi o‘quv predmetining o‘ziga xos tomonini, joy va sharoitni, imkoniyatlarini va eng asosiysi, o‘quvchining ehtiyoji hamda hamkorlikdagi faoliyatini tashkil eta olishini hisobga olishi kerak. Shundagina, ko‘zlangan natijaga erishish mumkin bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, O‘qituvchi talabani ta’limning markaziga qo‘yishi kerak. Quyida ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan bir qancha interfaol usullar keltirib o‘tamiz. Sinkveyn usuli . Sinkveyn - fransuz tilida «5 qator» degan ma’noni bildiradi. Sinkveyn- ma’lumotlarni sintezlash (bir butunga keltirish)ga yordam beradigan qofiyalanmagan she’r bo‘lib, unda o‘rganilayotgan tushuncha (mavzu, voqea- hodisa) to‘g’risidagi axborot yig’ilgan holda, o‘quvchi so‘zi bilan turli variantlarda va turli nuqtai nazar orqali ifodalanadi. Sinkveyn tuzish- murakkab g’oya, sezgi va hissiyotlarni bir nechtagina so‘zlar bilan ifodalash demakdir. Sinkveyn tuzish dars jarayonida mavzuni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Sinkveyn tuzish qoidalari Misol 1-qator: Mavzu bir so‘z bilan ifodalanadi (odatda ot tanlanadi). Shaxs 2-qator: Mavzu ikkita sifat bilan ifodalanadi (2ta sifat yoziladi). Serg’ayrat va baxtiyor. 3-qator: Mavzu doirasidagi hatti-harakatni uchta Izlanadi, fikr yuritadi, so‘z bilan ifodalanadi. (3 ta fe’l yoki ravishdosh yoziladi). komillikka intiladi. 4-qator: Mavzuga nisbatan munosabatni anglatuvchi va to‘rtta so‘zdan iborat bo‘lgan fikr yoziladi. (4 ta so‘zdan iborat jumla yoziladi). Naqadar buyuk va murakkab mavjudot. 5-qator: Mavzu mohiyatini takrorlaydigan, ma’nosi unga yaqin bo‘lgan bitta so‘z yoziladi (mavzuga sinonim so‘z yoziladi). Inson Klaster usuli . Bu usul - o‘quvchilarga biror-bir mavzu to‘g’risida erkin va ochiq tarzda fikr yuritishga yordam beradigan pedagogik metoddir. Bu usul ko‘p variantli fikrlashni o‘rganilayotgan tushuncha (hodisa, voqea)lar o‘rtasida aloqa o‘rnatish malakalarini rivojlantiradi. “Klaster” so‘zi “g’ujm”, “bog’lam” ma’nosini anglatadi. Klasterlarga ajratishni da’vat, anglash va mulohaza qilish bosqichlaridagi fikrlashni rag’batlantirish uchun qo‘llash mumkin. U asosan, yangi fikrlarni uyg’otish, mavjud bilimlarga yetib borish strategiyasi bo‘lib, muayyan mavzu bo‘yicha yangicha fikr yuritishga chorlaydi. Klasterlar tuzishdan yangi mavzuni mukammal o‘rganmasdan oldin foydalanish maqsadga muvofiq. [19, 10] Klaster tuzish ketma-ketligi: 5. Katta varog’ qog’ozning o‘rtasiga yoki sinf doskasiga yoxud yozish uchun foydalanish mumkin bo‘lgan sathga “kalit” so‘z yoki gap yoziladi; 6. Shu mavzuga tegishli deb hisoblangan va hayolga kelgan so‘z va gaplar yoziladi; 7. Fikrlar paydo bo‘lganda va ularni yozganda fikrlar o‘rtasida mumkin bo‘lgan bog’lanishlarni belgilash; 8. Fikrlar tugamaguncha yoki vaqt tamom bo‘lgunicha xayolga kelgan barcha fikrlar yozilaveradi; 9. Keltirilgan so‘z va fikrlar mazmuni va yaqinligiga qarab toifalarga ajratib chiqiladi. Insert usuli. Bu usul tushunishni kuzatish vositasidir. Insert-bu o‘quv jarayonida o‘z anglashini faol kuzatish uchun o‘quvchilarga imkoniyat beradigan kuchli vositadir, chunki shunday hollar borki, odam matnni oxirigacha o‘qib, u yerda nima yozilganligini eslab qololmasligi mumkin. Bu esa odam nima o‘qiyotganini tushunmay, o‘qish jarayonida faol bo‘lishga qatnashmaydigan va o‘z anglashini kuzatmaydigan hollarning misolidir. Insert- bu matn bilan ishlaganda faollikni qo‘llab- quvvatlash uchun kuchli vositadir. O‘quvchi matn bilan ishlayotganda bir qator belgilarni qo‘yib boradi, ular esa quyidagi ma’nolarni bildiradi: V - bilganlarimni tasdiqlaydi + - yangi axborot - - bilganlarimga zid keladi ? - meni o‘ylantirib qo‘ydi. Ikki qismlik kundalik usulidan ham matn bilan ishlash jarayonida foydalanish mumkin. Bu usul birinchidan, mavzu matnini chuqur tushunishga yordam bersa, ikkinchidan, o‘quvchilarni ijodiy tafakkurga undaydi, ularning mustaqil fikr yuritishlarini kuchaytiradi. Berilgan matn o‘qib chiqilgach, daftar varag’i quyidagi tarzda ikki qismga bo‘linadi: PARCHA SHARH Chap tomondagi «Parcha» deb yozilgan qismga o‘quvchilar matn yuzasidan biror parcha yoki ularga qattiq ta’sir qilgan narsa yoki ularni haqiqatda hayron qoldirgan timsol haqida yozishlari kerak. Ehtimol, bu ularga shaxsiy tajribalaridan nimanidir eslatgandir, balki ularni qiziqtirgan yoki o‘ylantirib qo‘ygandir. Balki ular bu fikrga, narsaga qo‘shilmaslar. Balki bu narsa o‘quvchi uchun yangilikdir, balki shu narsa mohiyatini tushunib yetmagandir. Varaqning «Sharh» deb yozilgan o‘ng tomoniga chap tomondagi tanlangan parcha (yoki parchalar) ga sharh yoziladi. Bunda nima uchun ushbu parchani tanlab olganligi, bu narsa uni nima haqida o‘ylashga majbur etganligi, shu munosabat bilan unda qanday fikrlar tug’ilganligi haqida sharh beriladi. Aqliy hujum (Brainstorming). A q liy h ujum - g’ oyalar yaratish usuli . Bu metodning mohiyati jamoaviy shaklda muammoni yechish jarayonlarini vaqt bo‘yicha bir qancha bosqichlarga (g’oyalarni yaratish, ularni tanqidiy va konstruktiv holatda ishlab chiqish) ajratishdan iborat. “Aqliy hujum”dan to‘g’ri foydalanish talabalarning ijodiy yondashuvi va nostandart fikrlashini rivojlantiradi. Ushbu usulni qo‘llash uchun dastlab guruh oldiga muammo qo‘yiladi. Bu muammoga yechim topishda barcha o‘quvchilar qatnashadilar va o‘z fikrlarini bildiradilar. Bunda qatnashchilarga miyaga qanday fikr kelsa, uni tanqidsiz va asoslanmay erkin aytish imkoniyati beriladi. Dastlabki bosqichda hech kimni o‘zga kishi g’oyalariga “hujum” qilishi yoki baholashiga haqqi yo‘q. Aqliy hujum yo‘li bilan qisqa daqiqalarda o‘nlab g’oyalarni yuzaga chiqish imkoniyatlari mavjud bo‘ladi. “Aqliy hujum”ning qoidalari:  Fikr va g’oyalar hech qanday cheklanmagan holda iloji boricha qattiqroq aytilishi lozim;  Takliflar berish to‘xtatilmaguncha bildirilgan fikr va g’oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi;  Bildirilgan har qanday g’oya va fikrlar hisobga olinadi;  Qancha ko‘p g’oya va fikrlar bildirilsa shuncha yaxshi;  Fantastik, qo‘qqisdan miyada paydo bo‘lgan fikrlar ham muhim;  Bildirilgan fikr yoki g’oyalar u yoki bu ishtirokchiniki, deb ajratilmaydi, ular muallifsizdir;  Bildirilgan g’oya va fikrlarni to‘ldirish va yanada kengaytirish mumkin;  Barcha aytilgan takliflar yozib boriladi;  Takliflarni bildirish uchun vaqt aniq belgilanadi;  Fikr yoki g’oyalarning ma’qulini tanlash alohida “tanqidchilar” yoki guruhning norasmiy liderlari tomonidan amalga oshiriladi. B-B-B (bilamiz, bilishni xoxlaymiz, bildik) jadvali . Innovatsion usullardan biri bu B-B-B (bilamiz, bilishni xoxlaymiz, bildik) jadvali bilan ishlashdir. «B- B-B- (bilamiz, bilishni xoxlaymiz, bildik) usuli mashg’ulot jarayonida matnni tushunishni kuzatishdagi grafik tashkilotchi hisoblanadi. Venn diagrammasi. Venn diagrammasi bir-birini kesadigan ikki yoki undan ko‘p doiralarda ko‘riladi, ular o‘rtasida yozish uchun yetarli joy qolishi kerak. U g’oyalarni zidlash uchun ishlatilishi yoki ularning umumiy xususiyatlarini (nimada ular kesishadi) ko‘rsatishi kerak. Masalan, o‘quvchilar “O‘tkan kunlar” asari qahramonlari Kumush va Zaynabni o‘zaro taqqoslaydilar. Venn diagrammasi bir-biriga yopishgan ikki doira bilan birga ushbu obrazlar o‘rtasida zidlik o‘tkazish, ayni vaqtda ularning umumiy tomonlarini ko‘rsatish imkonini beradi. Kubiklar usuli. Kubiklar-o‘zgartirilayotgan kelajakka asoslanib mavzuni ko‘rib chiqishga yordam beradigan o‘qitish usulidir. Har tomonlama fikrlashga (yozishga) yordam beradigan har xil yo‘l-yo‘riklar yozilgan kubik ishlatiladi. Tomonlarining hajmi o‘rtacha 15-20 sm bo‘lgan qutichaga qog’oz yopishtirib, kubik yasash mumkin. Kubikning har bir tomoniga quyidagi oltita yo‘l-yo‘riq yoziladi: buni tasvirlang, buni taqqoslang, buni o‘zaro bog’lanishini ko‘rsating, buni tahlil qiling, buni qo‘llang, yaxshi va yomon tomonlarini ko‘rsating (dalillar yordamida). O‘tiladigan mavzu yoki biror tushuncha shu jadval savollari asosida tahlil qilinadi. Interfaol usullar orqali ta’lim samaradorligi oshadi, O‘qituvchi va talaba o‘rtasida o‘zaro hamkorlik; talabalarda erkin ijodiy fikrlash ko‘nikmalari rivojlanafi va shaklladi. Bu innavation yondashuvda talaba shaxsi ta’limda markaziy figuraga aylanadi. Interfaol metod – ta’lim jarayonida talabalar va O‘qituvchi o‘rtasidagi hamkorlikni oshirish orqali talabalarning bilimlarni o‘zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo‘llash dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy mezonlari: norasmiy bahs-munozaralar o‘tkazish, o‘quv materialini erkin bayon etish va ifodalash imkoniyati, ma’ruzalar soni kamligi, lekin seminarlar soni ko‘pligi, o‘quvchilar tashabbus ko‘rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf jamoasi bo‘lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish va boshqa metodlardan iborat bo‘lib, ular ta’lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda o‘ziga xos ahamiyatga ega. Hozirda ta’lim metodlarini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlardan biri interfaol ta’lim usullaridan foydalanishdir. Barcha fan O‘qituvchilari dars mashg’ulotlari jarayonida interfaol usullardan borgan sari kengroq foydalanmoqdalar. Interfaol usullarni qo‘llash natijasida o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o‘z fikrini bayon qilish, uni asoslagan holda himoya qilish, sog’lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko‘nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi. Interfaol usullarning turlari ko‘p, ularning hammasi ham avvalo, O‘qituvchidan mashg’ulot oldidan katta tayyorgarlik ko‘rishni talab qiladi. Interfaol darsning asosiy xususiyatlari uning an’anaviy dars bilan taqqoslanganda yaqqolroq ko‘rinadi. An’anaviy va interfaol dars orasidagi ayrim farqlarni quyidagi jadvalda keltirib o‘tamiz. № Asosiy tushunchalar An’anaviy dars Interfaol dars 1. Qo‘llanish darajasi Barcha darslarda mavzular bo‘yicha qulay bo‘lgan usullar orqali qo‘llaniladi. Faqat ba’zi mavzular uchun interfaol darsning munosib bo‘lgan turlari qo‘llaniladi. Boshqa holatlarda esa an’anaviy dars qo‘llaniladi. 2. Dars maqsadi Darsda berilgan mavzu bo‘yicha zarur bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish va mustahkamlash. Dars mavzusi bo‘yicha mustaqil fikrlash, xulosaga keltirib chiqarish, ularni dalillarga asoslangan holda bayon qilish va himoya qilishga o‘rgatish. 3. O‘qituvchining vazifalari va ish usullari Yangi mavzuni o‘quvchilarga tushuntirib berish, mustahkamlash va nazorat, topshiriqlar berish. O‘quvchilarning mavzu ustida mustaqil izlanishlarini tashkil qilish, boshqarish, nazorat, yakuniy xulosalarni asoslab berish. 4. Darsga tayyorgarlik bo‘yicha talablar. Dars rejasi, konspekt va o‘quv adabiyotlari va vositalarini tayyorlash. Interfaol dars ishlanmasi, mustaqil ishlar uchun topshiriqlar, tarqatma materiallar, boshqa kerakli vositalarni tayyorlash. 5. O‘quvchilar tayyorgarligiga talablar Oldin o‘tilgan dars berilgan vazifalarni bajarib kelish. Yangi dars mavzusi bo‘yicha asosiy tushunchalarni va dastlabki ma’lumotlarni bilish. 6. O‘quvchilarnig vazifalari va ish usullari O‘qituvchini doimo diqqat bilan tinglash va mavzuni o‘zlashtirish, berilgan topshiriqlarni O‘qituvchi bergan topshiriqlarni bajarish bo‘yicha mustaqil fikrlash, o‘z fikr va bajarish. xulosalarini boshqalarniki bilan solishtirish va yakuniy xulosaga kelish. 7. Vaqt taqsimoti Dars vaqtining ko‘p qismi O‘qituvchining yangi mavzuni tushuntirishi, topshiriqlarni tushuntirishi, o‘zlashtirishni nazorat qilishiga sarflanadi. Dars vaqtining ko‘p qismi o‘quvchilarning mustaqil topshiriqlarni bajarishi, fikr almashishi, mushohada qilishi, o‘z xulosalarini bayon qilishi va himoyalashiga sarflanadi. 8. O‘quvchilardan talab qilinadigan faollik darajasi O‘qituvchi har tomonlama faol bo‘lishi kerak, o‘quvchilar esa diqqatni jamlash, mavzuni tushunish, fikrlash, topshiriqlarni bajarish bo‘yicha faol. Muloqot shakllari: O‘qituvchi-guruh; O‘qituvchi-o‘quvchi; o‘quvchi-o‘quvchi; o‘quvchi-O‘qituvchi; guruh-O‘qituvchi; O‘qituvchi ham, o‘quvchilar ham har tomonlama faol bo‘lishlari lozim. Muloqot shakllari: O‘qituvchi-o‘quvchi; o‘quvchi-o‘quvchi; o‘quvchi-kichik guruh; kichik guruh-kichik guruh; o‘quvchi -O‘qituvchi; kichik guruh -O‘qituvchi; guruh -O‘qituvchi. 9. Bilimlarni o‘zlashtirishnin asosiy usullari. Muloqot, muhokama, bahs, tahlil, mutolaa va boshqalar. Muloqot, mutolaa, bahs, muhokama, munozara, mulohaza, tahlil va boshqalar. 10. Mashg’ulot Ma’ruza, seminar, Ma’ruza, guruh yoki juft shakllari amaliy mashg’ulot, laboratoriya mashg’uloti, davra suhbati, bahs, munozara, konsultastiya va boshqalar. bo‘lib ishlash, taqdimotlar, bahs, munozara, davra suhbati, amaliy ishlar va boshqalar. 11. Kutiladigan natija O‘quvchilarning mavzu bo‘yicha mo‘ljallangan bilim, ko‘nikma, malakalarini o‘zlashtirishlari. Mavzu bo‘yicha o‘quvchilarning o‘z fikr, xulosalarini shakllantirish, ularni mustaqil bilim olishga o‘rgatish. Interfaol mashg’ulotning ushbu jadvalda ko‘rsatilgan ayrim jihatlarini tahlil qilish asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1. O‘quv rejadagi fanlarni o‘qitishda qaysi mavzular bo‘yicha interfaol darslar tashkil qilish mumkinligini hisobga olish zarur. Bunda har bir mavzu bo‘yicha mashg’ulotning maqsadiga to‘liq erishishni ta’minlaydigan interfaol yoki an’anaviy mashg’ulot turlaridan foydalanish ko‘zda tutiladi. 2. Interfaol mashg’ulotning samarali bo‘lishi uchun o‘quvchilar yangi mashg’ulotdan oldin uning mavzusi bo‘yicha asosiy tushunchalarni va dastlabki ma’lumotlarni bilishlarini ta’minlash zarur. 3. Interfaol mashg’ulotda o‘quvchilarning mustaqil ishlashlari uchun an’anaviy mashg’ulotga nisbatan ko‘p vaqt sarflanishini hisobga olish zarur. Shuni ham ta’kidlash lozimki, interfaol ta’lim usullari yurtimizda qadim zamonlardan beri ta’lim-tarbiya jarayonida muallim bilan talabalar hamda talabalar bilan talabalar o‘rtasidagi muloqotlarda muhokama, munozara, muzokara, mushohada, tahlil, mashvarat, mushoira, mutolaa kabi shakllarda qo‘llab kelingan. Bu usullar talabalarning nutq, tafakkur, mulohaza, zehn, iste’dod, zakovatlarini o‘stirish orqali ularning mustaqil fikrlaydigan, komil insonlar bo‘lib yetishishlariga xizmat qilgan. Har bir O‘qituvchi mavjud vositalar va o‘z imkoniyatlari darajasida amalga oshiriladi. Bunda har bir o‘quvchi o‘z intellektual darajasiga muvofiq ravishda turli darajada o‘zlashtiradi. Bizga ma’lumki, tilimizda aytilishi bir xil, ammo turlicha ma'nolarni ifodalaydigan so‘zlar va qo'shimchalar shakldoshlar (omonimlar) hisoblanadi. Shakldoshlik so‘zlar, qo‘shimchalar va iboralar orasida ham mavjud. Keys [ ingl. case – portfel] so‘zi diplomatga o‘xshash qattiq portfel ma’nosini ifodalab, zamonaviy pedagogik texnologiyada keys-stadi (case-study) metodiga omonim hisoblanadi. Bu ikki so‘zning ham o‘zlashish manbasi yagona bo‘lsa- da, makon va zamon jihatidan farqlanadi. O‘quv vaziyat tushunchasini ifodalovchi keys (keys-stadi inglizcha case – yig‘ma, aniq, amaliy holat, stadi- o‘quv) o‘quv uslubi bo‘lib, u tashkilot, shaxslar guruhi yoki alohida shaxslar hayotidan olingan real vaziyat yoki talabalarni muammoni aniqlash va uni maqsadga muvofiq yechish variantlarini qidirishga yo‘naltiruvchi, tashkiliy hayotda vujudga keladigan muammolarni aks ettiruvchi yasama (sun’iy) vaziyatga asoslanadi. [21, 88] Zid ma'nolilik so‘z va qo'shimchalarga ham xos jihatdir. So‘zlar orasidagi zidlik leksik (lug'aviy) antonim, qo'shimchalar orasidagi zidlik esa affiksal antonimlar deyiladi. Masalan: Import [ ingl. import < lot. importare – kiritmoq; olib kirmoq] so‘zi iqtisodiyot sohasida ichki bozorda sotish yoki uchinchi bir davlatga tranzit qilish uchun mamlakatga boshqa davlatdan tovarlar, xizmatlar, qimmatli qog‘ozlar va boshqalar olib kirish ma’nosini bildirib, unga qarama-qarshi ma’no ifodalovchi eksport [ingl. export < lot. exportare – chetga (tashqi bozorga) chiqarmoq] so‘zi bilan antonimik munosabatga kirishadi. Ingliz tilidan bizning tilimizga juda ko‘p so‘zlar kirib kelayotgan va faol qo‘llanilayotgan ekan, ayrim o‘zlashma so‘zlarning lug‘aviy ma’nosini ifodalovchi etimologik tarixi ham foydalanuvchilar o‘rtasida qiziqish uyg‘otmoqda. Masalan, mustaqillikkacha bo‘lgan davrda o‘zlashgan kavboy [ingl. cow-boy < cow – sigir + boy – yigit] so‘zining AQShning g‘arbiy shtatlarida otliq cho‘pon, podachi; mard, jasur yigit ma’nosini ifodalaydi. Mustaqillikdan keyin o‘zlashgan, ko‘plarning sevimli ovqati hisoblangan xot- dog [ ingl. hot – qaynoq, issiq; dog – it] so‘zi esa bir qarashda kishida it go‘shtidan tayyorlangan taom nomi bo‘lishi mumkinligi haqida fikr uyg‘otadi. Internet sahifalarida xot-dog 1884-yilda sosiska so‘zining sinonimi sifatida ishlatilgani, o‘sha paytda sosiska tayyorlovchilarning shiori bo‘lgan “Love me, love my dog”, ya’ni “Meni sevsang, itimni ham sev” qabilidagi iboraning ishlatilishi, bu nomning ilk bora Berri Popik tomonidan tilga olina boshlangani, 1906-yilda esa mashhur multfilm yaratuvchisi Tomas Aloysius Dorgan tomonidan e’tirof etila boshlangani bayon etiladi. Hozirda keng qo‘llanilayotgan kokteyl so‘zi ham inglizcha cocktail – xo‘rozning dumi lug‘aviy ma’nosida o‘z etimologik tarixiga ega. A yrim so‘zlarning tilimizga rus tilining fonetik, leksik, morfologik yoki sintaktik qoidalariga moslashgan holda o‘zbek tiliga kirib kelganini kuzatish mumkin. Tilimizda keng qo‘llaniladigan, chempionat [r. chempionat < ingl. championship] , trenirovka [r. < ingl. training]kabi so‘zlarning oxirida qo‘shilgan - at , - ka singari qo‘shimchalar ingliz tili so‘z yasalish qoidalariga xos emas. Misol uchum, trenirovka so‘zini oladigan bo‘lsak, ushbu so‘z ma’lum sifat yoki xususiyatlarga ega bo‘lish yoki ularni saqlab qolish uchun muntazam ravishda amalga oshiriladigan mashqlar, mashg‘ulotlar degan ma’noni ifodalaydi. Bu so‘zning asl tarjimasi mustaqillikdan so‘ng trening [ingl . training – o‘rgatish, tarbiyalash, mashq qildirish] shaklida o‘zlashtirildi. Trenirovka Trening TRENIROVKA [r. < ingl . training] 1 Ma’lum sifat-xususiyatga ega TRENING [ingl. training – o‘rgatish, tarbiyalash, mashq bo‘lish yoki ularni saqlab qolish uchun muntazam ravishda amalga oshiriladigan mashqlar, mashg’ulotlar. 2 Muayyan reja asosida sportchini , uning organizmini o‘z kuchini maksimal namoyon qilishga, chidamlilik, tezlik, chaqqonlikka va g’alaba uchun intilishga tayyorlab borish. qildirish] Trenirovka tizimi , mashq, mashg’ulot rejimi Asli inglizcha bo‘lib, rus tili orqali o‘zlashgan To‘g‘rilan to‘g‘ri ingliz tilidan o‘zlashgan Rus tilining grammatikasiga moslashib o‘zlashgan O‘zbek tili tabiatiga mos Qo‘llanilishi nofaol Qo‘llanilishi faol Asosan sport sohasiga ishlatiladi Ko‘proq o‘quv, o‘rin bilan boshqa sohalarda ham ishlatiladi Ma’nodosh so‘zlar : mashg‘ulot, trenirovka, trening Trening so‘zining tobora faollash ib borayot ganini hozirgi turli matbuot va internet sahifalarida , teleko‘rsatuvlarda ham ko‘rish mumkin. Bu so‘z seminar- trening, o‘quv-trening shaklida ham uchraydi. Yana shuni aytib o‘tish kerakki, bu so‘z ingliz tilida ancha keng ma’noda ishlatilsa-da, hozirda tilimizda, asosan, ta’lim sohasida ishlatiladi. Bilamizki , rus tilida h tovushi mavjud emas. Shunga sababli, rus tilidan o‘zlashgan xaker [ ingl . hacker < hack – buzmoq; kesmoq, qirqmoq], xuligan [ ingl. hooligan < irlandcha atoqli ot (Houlihan) dan] va xoll [ ingl. hall – zal] kabi so‘zlarda ham tarkibidagi h tovushi o‘rniga x tovushi qo‘llangan. [17, 67- 68] Ingliz tilida fe’lning gerund shakli mavjud bo‘lib, bu fe’l asosiga -ing qo‘shimchasini qo‘shish orqali yasaladi va qo‘llanishi jihatdan otga yaqin turadi. Ular o‘zbek tilida harakat nomining –sh, ish qo‘shimchalari bilan birga tarjima qilinadi. Tilimizda keng ishlatiladigan brifing, doping, reyting, holding, trening, monitoring, marketing, konsalting shular jumlasidandir. Ingliz tilida fe’llarga qo‘shilib ot yasovchi -tion qo‘shimchasi ham mavjud bo‘lib, u ingliz tilidan rus tiliga o‘zlashtirish jarayonida tilning grammatik qoidalariga moslashgan holda qabul qilingan. Masalan, vulkanizatsiya [ ingl. vulkanization – kauchukni rezinaga aylantirish] , innovatsiya , [ ingl. innovation – kiritilgan yangilik, ixtiro] press-konferensiya [ ingl. press-conference < fr .] , registratsiya [ ingl. registration < lot. registrum – qayd etilgan, yozib qo‘yilgan]kabi so‘zlar o‘zbek tili lug’ati tarkibigarus tilidan ayni shu holatda o‘zlashtirildi. Ma’lumki, o‘zbek tilida ot so‘z turkumida eng faol so‘z yasovchi -chi qo‘shimchasi bo‘lsa, u ning ingliz tilidagi muqobili -er shaklihisoblanadi . broker,mikser , printer , prodyuser, rekorder , server, skaner, taymer, tender, trener, flomaster, xaker, charter, shuningdek, investor, monitor, repitetor kabi 100 ga yaqin so‘zlar tilimizga kirib kelgan. O‘zbek tiliga -vord elementi mavjud bir qancha inglizcha so‘z lar kirib kelgan. Krossvord [ ingl. crossword < cross – kesishma + word – so‘z] pedagogikaning eng faol metodlaridan biri bo‘lib, kataklarni kerakli harflar bilan to‘ldirib, shu kataklarga yashirilgan, izlanayotgan so‘zni topish o‘yini, chaynvord [ingl. chain – zanjir, halqa + word – so‘z] zanjir uslubida ketma-ket joylashgan kataklarni harflar bilan to‘ldirishdan iborat bo‘lgan boshqotirmani ifodalaydi. 2.2. Pedagogik mahorat va uning tarkibiy qismlari. Pedagogik mahoratga oid asosiy terminlarning kognitiv va konseptual tahlili. L.N. Kuzmina pedagogik mahorat(pedagogical skill) tushunchasiga to‘xtalar ekan, shunday ta’rifni keltirib o‘tgan “ O‘z ishining mohir ustasi bo'lgan pedagog - bu yuksak darajada madaniyatli, o‘z fanini chuqur biladigan, fanning yoki san'atning tegishli sohalarini yaxshi tahlil eta oladigan, tarbiyalash va o'qitish metodlarini mukammal egallagan mutaxassisdir”. Yuqoridagi ta'rifni mohiyatini tahlil etsak, ushbu ta'rifda pedagogik mahorat tushunchasi mazmuniga kiradigan quyidagi masalalarni ajratish mumkin bo'ladi: 1. Umumiy madaniyatning yuqori darajasi, bilimdonlik va aql-zakovatning yuksak ko'rsatkichi; 2. O‘zi o'qitayotgan faniga doir keng va chuqur bilim; 3. Pedagogika va psixologiya kabi fanlar sohasidagi bilimlar bilan qurollanganlik, ulardan o'qitish va tarbiyalash ishlari tajribasida erkin va ustalik bilan foydalana bilish; 4. O'quv-tarbiya ishlari metodikasini mukammal egallaganlik. Pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari: 1. Kasbiy bilim (professional knowledge): • Nazariy bilimlar; • Amaliy bilimlar; • Metodik bilimlar. 2. Pedagogik qobiliyat (pedagogical ability): • Didaktik qobiliyat; • Akademik qobiliyat; • Perseptiv qobiliyat; • Suggestiv qobiliyat. O‘qituvchilik dunyodagi eng qadimgi kasblardan biri hisoblanadi. Uning ijtimoiy ahamiyati hech qachon yo‘qolmaydi. Ammo shu bilan birga, O‘qituvchilik kasbi bir qator muhim talablarga javob berishi kerak. Hozirgi zamonaviy dunyoda O‘qituvchining shaxsi uchun eng muhim asos - bu insonparvarlikdir. O‘qituvchi yuksak darajadagi madaniyatga ega bo‘lishi va ko'p sohada bilimlarga ega bo‘lishi kerak, shuningdek, o‘zi o‘qiyotgan fan sohasidagi yutuqlar hamda yangiliklardan doimiy xabardor bo'lishi, muntazam o'qib o'rganishi, o‘z bilimlarini doimiy ravishda to'ldirib, chuqurlashtirib borishi lozim. Shunday qilib, pedagogik mahoratining asosi o‘z ustida doimiy ishlab borish, ya’ni mustaqil o'qishdir. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng ta’lim-tarbiya, milliy urf- odatlar, milliy odob-axloqni qayta tiklash, milliy qadriyatlarni yanada rivojlantirish sohasida buyuk ishlar amalga oshirildi. Yurtimiz kelajagi bo‘lmish - yoshlarni chuqur bilimli va mukammal odob- axloq bilan tarbiyalash juda muhimdir. Ushbu jarayonda esa yuksak pedagogik mahoratga va bilimga ega pedagoglarning o'rni muhimdir. Hozirda davlatimiz rivojlanish yo‘lida o‘z oldiga qo‘yayotgan maqsadlarga erishishi ko‘p jihatdan pedagoglarga bog‘liq. O‘qituvchilik kasbi o‘z mohiyatiga ko‘ra individual hisoblanadi. Pedagogik mahorat tushunchasiga juda ko‘p ta’riflar berilgan va bu ta’riflar pedagogik mahoratning qaysidir jihatlarini ifodalaydi. Mahorat (skills) - doimiy yuksalib boruvchi tarbiya va o‘qitish san’atidan iborat. Pedagog o‘z ishining ustasi bo‘lish bilan bir qatorda o‘z fanini yaxshi bilishi, amalda umumiy va yoshlar psixologiyasini yaxshi tushunishi, o‘qitish va tarbiyalash metodikasini chuqur bilishi va yuqori madaniyatga ega bo‘lishi kerak bo‘lgan mutaxassisdir. Shuning uchun zamonaviy O‘qituvchi quyidagi xislatlarga ega bo‘lishi kerak: • Qobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon; milliy madaniyat va umuminsoniy qadriyatlarni, diniy va dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan; • Mutaxassisligiga doir bilimlarni, psixologik, pedagogik nazariy bilim va mahoratni mukammal egallagan; • O‘z kasbini va bolalarni yaxshi ko‘radigan, har bir bola ulg‘aygach, yaxshi inson bo‘lishiga chin ko‘ngildan ishonadigan, ularning shaxs sifatida rivojlanib kamol topishiga ko‘maklashadigan; • Erkin va ijodiy fikrlay oladigan, talabchan, adolatli, odobli bo‘lmog‘i darkor. Biz avvalo, “pedagog mahorat nima va u nimalardan tashkil topgan” degan savolga javob topishimiz lozim. Bu fahm-farosat va bilimlarning chinakam birlashmasi, ta’lim jarayonidagi qiyinchiliklarning yengib o‘tishga qodir bo‘lish, bolalar qalbini his qilish mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo‘lgan bola shaxsiga mohirlik bilan avaylab yondashish, donolik va ijodiy dadillik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga bo‘lgan qobiliyat mujassamdir. Yuqorida qayd etib o‘tilgan, pedagogik mahoratga berilgan ta’rif hamda tarbiyachining professional xususiyatlari va pedagoglarga qo‘yiladigan ijtimoiy– iqtisodiy, siyosiy-madaniy talablardan kelib chiqib pedagogika nazariyasi pedagogik mahoratni quyidagi asosiy komponent (tarkibiy qism) (main components) lardan iborat. Bularning barchasi yakka holda ham mohiyat-mazmunga ega bo‘lsa-da, ular bir butun holda pedagogning kasbiy malakalarining mazmunini ifodalaydi. Zero, Pedagogik texnika (pedagogical technics) –o‘quvchilarni o‘qitish, ularga ta’sir ko‘rsatish, ta’limiy bilimlari, axloqiy fazilatlarini o‘rgatish texnologiyasini ifodalasa, pedagogik muomala (pedagogical treatment) – kasbiy faollikning bir ko‘rinishi bo‘lib, ta’lim jarayonida shu jarayon ishtirokchilarining o‘zaro ta’sir va hamkorligini bildiradi. Pedagogik ijod (pedagogical creativity) –pedagogning mahoratini ko‘rsatib beruvchi yaratuvchanlikni, tashabbuskorlikni, pedagogik uddaburonlikni va tadbirkorlikni bildiradi. O‘z o‘rnida bu sohada pedagogning pedagogik qobiliyati (pedagogical skills) ham muhim ahamiyatga ega. Chunki u ta’lim jarayonida pedagogning aqliy, emotsional, irodaviy, tashkilotchilik jihatlarini, shuningdek, bilimdonligini va ularning o‘zaro bog‘liqligini hamda yaxlit bir butunligini ifodalaydi. Pedagogik madaniyat (pedagogical culture) – O‘qituvchilik burchi, mas’uliyati, qadr-qimmati, vijdoni, axloqiy e’tiqodini hisobga olib, pedagogning talabchanligi, adolatliligi, komilligi, rostgo‘yligi, to‘g‘riligini bildiradi. Pedagogik mahorat tizimida pedagogik nazokat (takt) (pedagogical tact)– pedagogning pedagogik maqsadga muvofiq, foydali, qimmatli harakatlarining o‘lchovi, me’yori va ta’sir vositasining chegarasi sifatida ifodalanadi. Pedagogik mahoratning biz yuqorida qayd qilib o‘tgan tarkibiy qismlari pedagogning kasbiy xususiyatlarini boyitadi va uni mohirlik sari yetaklaydi va O‘qituvchida pedagogik mahorat malakalarining rivojlanishiga yordam beradi. Ammo, o‘z kasbining mohir ustasi bo‘lish uchun faqatgina ushbu tarkibiy qismlarga tayanib ish ko‘rish kutilgan natijani bermasligi mumkin. Buning uchun doimo pedagogik fikrlash, pedagogik o‘ylash va pedagogik ish tutish lozim bo‘ladi. Bundan kelib chiqadiki, o‘z faoliyatida pedagogik hodisalarni, vaziyatlarni tahlil qilish, ularning har bir jarayonini anglashga intilish, har kunlik natijalarni mustaqil ravishda tahlil qilishi va yangi ta’lim-tarbiyaga doir g‘oyalarni va ularning natijalarini avvalgilari bilan taqqoslay olishga odatlanishi ham lozim bo‘ladi. Asosiy pedagogik-psixologik muammolarni topish va ularni hal etishning eng maqbul yo‘llarini topish kerak. Pedagogning kasbiy-pedagogik tayyorgarligi (teacher’s professional- pedagogical preparation) shartli ravishda quyidagi yo‘nalishlarda olib boriladi: 1. Pedagogning shaxsiy fazilatlari bo‘yicha tayyorgarligi; 2. Pedagogning ruhiy – psixologik jihatdan tayyorgarligi; 3. Pedagogning ijtimoiy-pedagogik va ilmiy-nazariy jihatdan tayyorgarligi; 4. Pedagogning maxsus va ixtisoslikka oid uslubiy bilimlarni egallab borishi; Pedagog eng avvalo, bosiq, mulohazali, har qanday vaziyatni to‘g‘ri baholay oladigan hamda mavjud ziddiyatlarni bartaraf etishda maqbul yo‘llarni topa olishi kerak. Pedagog muloqot jarayonida uning so‘zlaridan suhbatdoshiga nisbatan samimiylik, xayrixohlik, do‘stona munosabat, yaxshi kayfiyat sezilib turishi kerak. Hozirgi zamonda jamiyatning pedagoglik kasbiga nisbatan qo‘yayotgan talablari borgan sari ortib bormoqda va bu talablarni amalda to‘g‘ri tashkil qilish esa pedagogga bog‘liq. Pedagog faqatgina ta’lim oluvchilarni samarali o‘qitish va tarbiyalash, ilg‘or pedagoglarning tajribalarini o‘rganish bilangina cheklanib qolmasdan, tadqiqotchilik ko‘nikma va malakalariga ham o‘zlashtirgan bo‘lishi zarur. Hozirgi zamonaviy pedagog fan va texnika taraqqiyotining eng so‘nggi yutuqlarni qo‘llashi, o‘z kasbiy faoliyatida yangi pedagogik texnologiyalardan unumli foydalana olishi taqozo etiladi. Pedagogik qobiliyat (pedagogical ability)– O‘qituvchining shaxsiy va psixologik xususiyatlari bo‘lib, muayyan soha yuzasidan layoqati va ishni muvaffaqiyatli amalga oshirishini ifodalovchi individual-psixik sifatlar yig‘indisi demakdir. Qobiliyatlar individual-psixologik xususiyat bo‘lgani sababli, shaxsning boshqa sifatlari va xususiyatlariga, ya’ni aql, xotira, xarakter va his-tuyg‘ulariga qarama-qarshi qo‘yilmaydi, balki ular bilan bir qatorga qo‘yilishi lozim. Qobiliyatga inson tug‘ma, ya’ni tabiat tuhfasi sifatida tayyor holida erishmaydi, balki uni hayotiy faoliyati davomida shakllantirib boradi. Buyuk olim Govard Gardner qobiliyatlarga bir qancha intellektlar to‘plami sifatida qaradi va uning yettita jihatini ajratib ko‘rsatdi. Biz esa intellektning ushbu yeti jihatlaridan oltitasini pedagogik mahoratni rivojlantirish nuqtai nazaridan tahlil qilishimiz mumkin. Psixolog olim Olga Matveyeva ushbu jihatlarni psixologik texnologiya bilan kuchaytirib modifikatsiyalaydi va pedagogning kasbiy faoliyatida muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidlab, quyidagi qobiliyatlarni ko‘rsatib o‘tadi: • Muloqot qilish qobiliyati (communicative ability ): Pedagogning nafaqat dars vaqtida balki darsdan tashqari jarayonlarda ham guruhda ijobiy ruhiy iqlim yarata olishi. • Oldindan ko‘ra olish qobiliyati (the ability to predict): Ushbu qobiliyat turi har bir pedagogning hushyorligida, ta’lim oluvchilarning ruhiyati va ichki dunyosini ko‘ra olishida namoyon bo‘ladi. Shundagina pedagog kim nimaga qodir ekanligini oldindan bashorat qila oladi. • Eshitish va his qilish qobiliyati (hearing and feeling ability ): Bunday qobiliyat egalari musiqani sevishadi, ohangni yaxshi his qilishadi, deklamatsiya asosida yaxshi o‘qishadi, eshitgan narsasini xotirada saqlaydi, ayniqsa she’r va qo‘shiqlarni sevib tinglaydi. Shu sababli, pedagogning og’zaki tushuntirgan mavzusi ularga yaxshi tushunarli bo‘ladi va esda qoladi. • Kinestetik (teri-muskul) qobiliyat (kinestatic ability): Pedagogning o‘z xatti-harakatlarini muvofiqlashtirish qobiliyati, u o‘quvchilarni harakat ohangini his qilib yo‘naltiradi va shu asosida ta’lim beradi. • Mantiqiy qobiliyat (cognitive ability): Mulohaza yuritish, raqamlar, matematika, murakkab masalalar, sababiyat va natijalarni tushunish malakasi, voqelikda asosiyni ikkinchi darajalisidan ajrata olish; • Shaxsning ichki qobiliyati (person’s inner ability): pedagogning o‘z- o‘zini bilish, tushunish va his qilish qobiliyati. Bunday odamda esa erkin shaxs sifatida qo‘rquv yoki noerkinlik tuyg‘usi kamdan-kam holda bo‘ladi. Qobiliyat pedagogning individual imkoniyatlarini ifodalaydi. Shart-sharoit bir xil bo‘lganda, qobiliyatli pedagoglar faoliyatlari davomida ham qobiliyati past pedagoglarga qaraganda ko‘proq yutuqlarga erishadilar. Qobiliyat shaxsning tezroq rivojlanishida, uning ijrochilik va ijodkorlik faoliyatlarida eng yuqori natijalarga erishishini ta’minlab beradi. Qobiliyatli kishi o‘z mutaxassisligini tez egallay oladi va yuqori mahoratga ham oson erishadi hamda o‘z sohasida yangilik kirita oladi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, qobiliyat bilimdan farq qiladi. Bilim (knowledge) – bu ilmiy mutolaa natijasidir, qobiliyat (ability ) esa insonning psixologik va fiziologik xususiyatini demakdir. Qobiliyat bilim olish uchun zaruriy hisoblanib, shu bilan birga, u bilim olish mahsulidir. Umumiy vamaxsus bilimlarni hamda kasbiy mahoratni egallash jarayonida qobiliyat mukammallashib rivojlanib boradi. Ma’nosi jihatdan, qobiliyatga yaqinroq turadigan tushunchalar ko‘nikma va malakadir. Ko‘nikma (practice ) – pedagogning kasbiy faoliyati jarayonida hosil qilingan tajriba va bilimlar asosida bajariladigan ishning mukammal usulidir. Malaka (qualification) – pedagogning ongli faoliyatni bajarishi jarayonida hosil qilingan kasbiy intellektual faoliyatning avtomatlashgan komponentlari yig‘indisidir. Ular pedagogik faoliyat mexanizmining asosini tashkil qiluvchi jarayonlardir, ular qobiliyat bilan birgalikda pedagogik mahoratga erishishni ta’minlaydi, buning natijasida esa pedagog kasbiy faoliyatida ulkan yutuqlarni qo‘lga kiritadi. Qobiliyatli, ammo ko‘nikmalarga ega bo‘lmagan pedagog ko‘p yutuqlarga erisha olmaydi. Qobiliyat ko‘nikma va malaka orqali ro‘yobga chiqadi. Darhaqiqat, qobiliyatli kishining ko‘nikma va malakalari ko‘p qirrali va mukammallashgan bo‘ladi. Ko‘nikmaning barcha ma’nolarini umumlashtirib mohirlik ham deb ataydilar. Mohirlik ham qobiliyatning o‘zginasidir. Bundan kelib chiqadiki, qobiliyat ko‘nikma va malakalarning paydo bo‘lish jarayonida shakllanadi. N.V.Kuzmina O‘qituvchining pedagogik qobiliyatini tahlil qilib shunday xulosaga keladi: “Ta’lim – tarbiyada ro‘y beradigan ko‘pgina kamchiliklar pedagog o‘z pedagogik qobiliyatining amaliy yo‘nalishlarini yaxshi bilmasligi, pedagogda iste’dodning yo‘qligi natijasida ro‘y beradi”. Qobiliyatga ega bo‘lgan pedagoglar o‘zlari egallagan soha bo‘yicha muvaffaqiyatli shug‘ullanadilar. Biror faoliyatning muvaffaqiyatli, mustaqil va mukammal bajarilishini ta’minlaydigan noyob qobiliyatlar birikmasi talant (talent) deyiladi. Qobiliyat kasbiy faoliyat jarayonida sayqallanib rivojlanib boradi. Buning uchun pedagogda layoqat, zehn va qiziqish bo‘lishi kerak. Pedagogik qobiliyat turlari fanning, jamiyatning rivojlanishiga qarab ko‘payib va o‘zgarib turishi mumkin. Falsafada qobiliyat uzoq vaqtgacha nasldan – naslga o‘tuvchi jarayon sifatida ifodalangan. Uzoq yillar olimlarning olib borgan ilmiy-tadqiqotlari vakuzatishlari natijasida pedagogik qobiliyatning quyidagi asosiy sifatlari aniqlangan: Biz bilamizki, pedagogik texnika (pedagogical technics) – pedagogning nafaqat ta’lim–tarbiya jarayonida, balki butun kasbiy faoliyati uchun zarur bo‘lgan umumiy pedagogik bilim va malakalari majmuidir. Pedagogik texnikaning muhim jihatlaridan biri bu, avvalo, pedagogik mahoratni belgilovchi kasbiy ko‘nikmalar hisoblanadi, ya’ni pedagogning savodli bo‘lishi, aniq, ravon va ifodali so‘zlay olishi, o‘z fikr-mulohazalari va bilimini tushunarli tilda ta’sirchan bayon qilishi, his-tuyg‘usini boshqara olishi, o‘zining shaxsiy qobiliyatlarga ega bo‘lishi, ma’noli qarash, aniq imo-ishora, rag‘batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum, so‘zning cheksiz qudrati, hozirjavoblik, psixologik bilimlari orqali o‘quvchilar ongiga va tafakkuriga ta’sir o‘tkaza olishi lozim. Pedagogning pedagogik mahorati qanday ko‘nikma va malakalardan iborat ekanligi va ushbu pedagogik mahorat orqali pedagog ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiyaviy faoliyatni zamonaviy talablar asosida qanday tashkil qilishi o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishida qanday ahamiyatga ega ekanligi kabi muammolar hozirgi kungacha dunyo olimlarining e’tiborini o‘ziga jalb etib kelmoqda. Hozirgi kunda pedagogik mahorat tushunchasi ikkita guruhga bo'lib o‘rganiladi. Birinchi guruh komponentlari pedagogning shaxsiy axloqiy fazilatlari va xulqi bilan bog‘liq bo‘lib, ta’lim jarayonida o‘z-o‘zini boshqarish malakalarida (refleksiya) (reflex) namoyon bo‘ladi: • Ta’lim jarayonida o‘z xatti-harakatlarini boshqarishi (mimika, pantomimika); • Ta’lim jarayonida o‘z hissiyotini va kayfiyatini jilovlay olishi va turli nojo‘ya ta’sirlarga berilmasligi; • Mukammal ijtimoiy perseptiv qobiliyatlarga (diqqat, kuzatuvchanlik, xayol) egaligi; • Nutq texnikasini (nafas olish, ovozni boshqarish, nutq tempi) bilishi va o‘z o‘rnida qo‘llay olishi. Pedagogik mahoratning ikkinchi guruh komponentlari pedagogning ma’lum bir shaxs yoki jamoaga ta’sir ko‘rsata olish qobiliyati bilan bo‘g’liq bo‘lib, bu guruh asosan, ta’lim jarayonining texnologik tomonini o‘z ichiga oladi: • Pedagogning didaktik, tashkilotchilik, konstruktiv, kommunikativ qobiliyatlari; • O‘z oldiga qo‘yilgan ma’lum bir reja asosidagi talablarning bajarilishini nazorat qilishi; • Ta’lim muassasasida va pedagogik jamoada ta’lim-tarbiya bilan bog‘liq bo‘lgan ijodiy faoliyatni tashkil eta olishi; • Bolalar bilan pedagogik muloqot jarayonini bir muvozanatda saqlash va boshqarish. Pedagogning o‘quvchilar oldida o‘z harakatlarini boshqarishida aktyorlik san’atiga xos bo‘lgan xususiyatlari, ya’ni mimik va pantomimik qobiliyatlari muhim ahamiyatga ega. Aktyor ma’lum bir obrazni ma’lum bir muddat ichida tayyorlab,bir yoki bir necha marta bir xil ko‘rinishda sahnada namoyish etsa, pedagog butun o‘quv yili davomida, har bir darsda yangi mavzuni o‘tilgan mavzular bilan bog’lab, zamonaviy innovatsion usullar yordamida o‘quvchilar ongiga yetkazish uchun chuqur va puxta tayyorgarlik ko‘radi. Pedagog jamoadagi o‘ziga xos pedagogik va psixologik muhitni, har bir ta’lim oluvchining shaxsiy xususiyatlarini e’tiborga olib pedagogik faoliyat olib boradi. Bunday ulkan mas’uliyatni yuqori darajali samara bilan amalga oshirish uchun pedagogdan yuksak pedagogik mahoratga ega bo‘lish talab etiladi. O‘qituvchining kasbiy mahoratining asosi uning pedagogik mahoratidir. Pedagogik mahorat - pedagogik qobiliyat va nazariy bilimlarga asoslangan va pedagogik muammolarni hal qilishga qaratilgan harakatlar majmui hisoblanadi. L. I. Ruvinskiyning fikricha pedagogik mahorat bu - har qanday vaziyatda ham odamlar bilan samarali ta'sir o'tkazish uchun O‘qituvchiga faoliyati davomida zarur bo'lgan ko'nikmalar majmui. (nutq qobiliyati, pantomima, o‘zini o‘zi boshqarish, do'stona, optimistikstatik kayfiyat, aktyor va rejissyorlik mahorati). Pedagogik mahorat- bu pedagogning shaxsiy va uslubiy mahoratlarining puxta o‘zlashtirilgan va ulardan to‘g‘ri foydalana olish san’atidir. Pedagogik mahoratning asosini quyidagilar tashkil etadi: 1. Insoniylikka yo‘naltirilganlik (pedagog va o‘quvchilarning manfaatlari, idieallari, fanga intiluvchanligi, ma’naviy bilimdonligi va h.k) 2. Pedagogik texnika (Pedagogik xulq-atvorga ega bo‘lish va o‘quvchilarni anglash, o‘rganish faoliyatining turli uslub va yo‘llari, tarbiyaviy qobiliyatlari va ko‘nikmalari,shaxsga ta’sir qila olish va notiqlik qobiliyatlari) 3. Kirishuvchanlik (muomala qilishni bilishi, turli muomala usullari va vositalaridan vaziyatga mosini tanlay olish, shaxsning intiluvchanligi, talab va o‘quvchilar bilan munosabatda ochiqko‘ngil bo‘lish) 4. Kasbiy mahorat - bu mahorat bilan fikrlay olish va harakat qila olish – bu barcha darajalardagi ustunlik:  Nazariy darajada (o‘z kasbini ham nazariy ham amaliy jihatdan chuqur bilish)  Uslubiy darajada (fanning rivojlanish qoidalarini, ularni amalga oshirish usullarini bilish)  Metodik darajada (ta’lim jarayonini tashxis qilish, bashorat qilish, loyihalashtirish, rejalashtirish, natijalarini nazorat qilish, talabga ko‘ra rejalashtirilgan yakuniy natijalariga erishish uchun ta’lim berishning usul va vositalarini tanlay bilish) Pedagogik mahoratning namoyon bo‘lishi muhitlari: 1. O‘quv ishlari (auditoriya darslarini tashkil etish, ularning mos baholanish). 2. Pedagogik muloqat (o‘quvchilar bilan muloqat jarayonida qulay psixologik iqlimning yaratilishi, muloqot qilish, bilim va ko‘nikmalariga ega bo‘lish). 3. Tarbiyaviy ish (zarur shaxsiy qarorlarning rivoji, ochilishi va boshqalar) Pedagog va o‘quvchilarning o‘zaro munosabatida pedagogik mahoratni qo‘llash: 1. Intizomni joriy qilish va manfaatli bo‘lish uchun rag‘batlantirishni tashkil etish (o‘quvchilarga tushuntirayotgan ma’lumotingizning negizini tushintirish va unga to‘g‘ri yo‘naltirish). 2. O‘quv materiallari tizimlashtirishni joriy etish (taklif qilingan ma’lumotning qirralarini va mazmunini mantiqan tushinish uchun moslashtirish) 3. O‘quvchilar bilan ishlashga bog‘liq masalalarning yechimi bilan tanitib borish, ma’lumotlarda noroziliklar mavjud hollarda ularning xal etilishiga, jarayoniga o‘quvchilarni ham jalb qilish. 4. O‘quvchilarning tahlil negizini tushintirish, ma’lumotlarni kengaytirish yoki qisqartirish, mustaqil asosli qo‘shimchalar qo‘shishga, joriy etilgan o‘quv materiallari bo‘yicha savolar tuzishga va ularni asosli javob bera olishga o‘rgatish. 5. Taklif etilgan mavzu (muammo) bo‘yicha sxemalar, jadvalar va multimediya loyihalarni tuzishni o‘rgatish. Har xil manbalardan to‘plangan ma’lumotlarni moslashtirishga yo‘nalish berish. 6. Berilgan vazifa bo‘yicha tuzilganlarini, ularni o‘rganish jarayonida olingan ijobiy va salbiy baholarni, yo‘l qo‘yilgan xatolarni va erishilgan yutuqlarni muhokoma qilish natijalaridan kelib chiqib mos tuzatishlarini ishlab chiqish. 7. O‘quvchilar tomonidan yechimlar topilishi uchun ataylab ishlab chiqarish. “Pedagogik ensiklopediya” da yozilishicha, pedagogik texnikaga ega bo‘lish pedagogik mahoratining muhim bir qismi hisoblanadi, u maxsus amaliy tayyorgarlikni, chuqur psixologik va pedagogik bilimlarni talab qiladi. Pedagogik texnika pedagogikada o‘quvchilarning bilim olish jarayonini boshqarish va xulqini nazorat qilish va shuningdek, shaxsga ta’sir o‘tkazish usullari va yo‘llarini amaliyotda tadbiq qilish demakdir. Bu O‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro munosabati pedagogik hamkorlikning texnologik jihati hisoblanadi. Pedagogning pedagogik texnikaga ega bo‘lishi o‘quvchilar bilan samarali muloqat o‘rnatishda, dars talabidan kelib chiqib, ularni o‘qitish va tarbiyalash, ular bilan ruhiy munosabatni saqlashga yordam beradi. Qadam (takt) (tact) – bu pedagogning xarakterdan kelib chiqadigan va uning shaxsiy xususiyatlarini o‘zida aks ettiragan odamlar va atrof muhitga munosabatidir. Pedagogik qadam – bu pedagogik maqsadlarga erishish uchun ta’sir o‘tkazishga yordam beradi, hammabop muloqot o‘rnata olish hisoblanadi. Pedagogik qadam qo‘polliklarga, manmanlikka, o‘quvchilar bilan muomalada badfe’llikka yo‘l qo‘ymaydi, pedagogning ish uslublari taxsil oluvchilarga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lishi, ularga o‘rnak bo‘lishi kerak, biroq talabchan bo‘lishi ham zarur. Shaxsga nisbatan talabchanlik har bir o‘quvchining individualligi hisobga olgan holda olib boriladi. Pedagogik mahorat pedagog xulqining me‘yorlashtirilganida, ya’ni sabrda, o‘z-o‘zini qo‘lga olganlikda, o‘quvchilar bilan ishlashga turtki bo‘luvchi bevosita muloqatdagi hushfellikda ham namoyon bo‘ladi. Mustaqallikdan so‘ng tilimizga yangi so‘zlarning kirib kelishi qanchalik tezlashgan bo‘lsa, ko‘pgina so‘zlarning tilimizning lug’atidan chiqib ketishi shunchalik tezlashdi. Shu bilan birga, t ilimizga repititor , multimedia, onlayn , multimillioner, internet , trening kabi neologizmlar ham kirib keldi. Neologizmlar haqida gap ketganda , ularning mazmun-mohiyatini bugungi kunda yangi dan nashr etila yot gan lug‘atlarda so‘zlarning ma’nosini berish, ularni izohlash orqali kishilarga yetkazib bo‘lmaydi. Chunki mavjud kitob shaklidagi lug‘atlar kishilar qo‘liga yetib borishi kechikib borayotgan bir paytda bu masalani lug‘atlar orqali yechib bo‘lmaydi. Bunga qo‘shimcha ravishda, ba’zi bir gazeta va jurnallarda berilayotgan sanoqli yangi so‘zlarning izohlari hamda tushuntirishlari bilan ham xalqqa to‘laqonli yangi so‘zlarni, ular uchun zarur bo‘lib turgan tushunchalarni yetkazishning imkoni yo‘q. Mening fikrimcha, buning yagona yo‘li internet tizimida “O‘zbek neologizmlarining elektron lug‘ati” ni yaratish lozim. Bu lug‘at mutaxassislar tomonidan doimiy, kunlik harakatda va nazoratda bo‘lishi zarur . Ish internet tizimi orqali olib borilsagina tilimizda paydo bo‘layotgan yangi tushuncha va so‘zlarni tartibga solib turish muammosi yechilishi mumkin. Bunday elektron lug‘atlar ikki guruh orqali boshqarilishni talab etadi. 1. Tadqiqotchilar guruhi a’zolari tilimizda paydo bo‘layotgan neologizmlarni o‘zlari aniqlab, izohlab borishadi. 2. Javob beruvchi guruh a’zolari esa dastur foydalanuvchilarning talabiga ko‘ra ular uchun tushunarsiz bo‘lgan so‘zlarni ularga javob tariqasida izohlab borishadi. Mustaqillikdan keyin turli davlatlar bilan ijtimoiy, ma’naviy-madaniy, iqtisodiy sohadagi hamkorliklar natijasida tilimiz mavjud tillarning so‘zlari hisobiga boyib bormoqda. Ilf-fan va texnika taraqqiyoti ta’sirida tilimiz so‘zlari miqdori, xusuan, inglizcha va boshqa til so‘zlari hisobiga boyib borayotgani hech kimga sir emas. Misol uchun , brifing so‘zi inglizcha briefing (brief – qisqa) bo‘lib, uni rasmiy shaxslarning ommaviy axborot vositalari vakillari bilan uchrashuvi, shuningdek, muayyan masala bo‘yicha rasmiy nuqtai nazar yoki xalqaro muzokaralar, kengashlar, konferensiyalarning borishi va boshqalar to‘g‘risida tomonlarning o‘zaro kelishib olingan qarashlari rasmiy xulosasi qisqacha bayon qilinadigan uchrashuvi sifatida izohlash mumkin. Mustaqillikdan so‘ng tilimizga brifing – briefing , injenereng – ingineering, imej – image, vizual – visual, virtual – virtual, organayzer – organizer kabi inglizcha so‘zlarning kirib kelishi juda tezlashib ketdi. Kundalik so‘zlashuvda faol qo‘llanilayotgan ayrim so‘zlarning hamon “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dan joy olmaganini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, imij, koka-kola, minimarket, gipermarket, chizburger, xot-dog, chipsi, netbuk, blutus, sensor, flesh xotira, vay-fay, planshet, internet kabi ko‘plab so‘zlar ham izohli lug‘atga kiritilishi lozim. Yogurt asl turkiy so‘z bo‘lib, jem, meva konservasi, shokolod, kakao va boshqa qo‘shimchalar aralashtirilgan, qaymoqli kremga o‘xshash sut-qatiq mahsuloti (oddiy ivitilgan qatiq, kefir va boshqalar) ma’nosida ishlatiladi. Bu ham utyuk (dazmol) so‘zi kabi o‘z shaklini o‘zga til xususiyatlariga mos ravishda o‘zgartirib tilimizga qaytgan so‘z hisoblanadi. O‘zbek tiliga o‘zlashgan ba’zi inglizcha so‘z larning bir qanchasi o‘zbek tilida asl lug‘aviy ma’nosini butunlay yo‘qotib, etimologik ma’no va tushunchasi bilan aloqador bo‘lmagan boshqa semantik birlikka aylangan. Bunday xarakterdagi so‘zlar asl fonetik va morfologik qiyofalarini o‘zgartirmagan. Shunday bo‘lsada, ular ingliz va o‘zbek tilida semantik yaqinlikka ega bo‘lmaydi. So‘zning o‘z tildagi ma’nosi bilan o‘zlashgan tildagi ma’nolari orasida bog‘liqlik unutiladi. [17, 33-34] Masalan: YUMOR [ingl. humour — hazil, kulgu < lot. humor — namlik, xo‘llik]- Kamchiliklar, ayrim voqea va hodisalarni kulgili qilib, hazilomuz shaklda tasvirlash, ularni beg‘araz hajv qilish. KOKTEYL [ingl. cocktail - xo‘rozning dumi] 1. Spirtli ichimliklarning ba’zan qand, meva va turli ziravorlar qo‘shib tayyorlanadigan, aralashmasi. 2. Meva sharbati, sut va shunga o‘xshashlarga shakar, rezavor kabilarni qo‘shib tayyorlanadigan alkogolsiz ichimlik. KOLLEJ [ingl. college — o‘rtoq, birodar; o‘quv yurti] 1 Buyuk Britaniya, AQSH kabi ba’zi mamlakatlarda: o‘rtadan oliygacha bo‘lgan turli xil o‘quv yurtlari. 2 Fransiya, Belgiya, Shveytsariya va b. ba’zi mamlakatlarda: o‘rta va to‘liqsiz o‘rta o‘quv yurti. 3 O‘zbekistonda: o‘rta maxsus kasb-hunar o‘quv yurti. Bundan tashqari , tilimizga ingliz tilidan o‘zlashgan so‘zlarning o‘zlashish jarayonida ularning semantik tuzilishidagi o‘zgarishlari ham turlicha bo‘ladi. Ayrim so‘zlar tilda o‘z ma’nosini saqlab qolgan holda o‘zlashadi, ayrimlari esa ma’no kengayishi, ma’no torayishi yoki yangi ma’no kasb etishi mumkin. Barchamizga ma’lumki, ingliz, fransuz, rus, ispan, arab va xitoy tillari xalqaro tillar sifatida yetakchi darajaga ega bo‘lib, BMTning ish hujjatlari shu tillarda yuritiladi. Hozirda tilimizga o‘zlashish darajasi ancha baland deb hisoblanayotgan inglizcha so‘zlarning o‘zbek tili lug‘at boyligidagi o‘rni alohida ahamiyatga ega. Ayni paytda bunday so‘zlar o‘zga tilga o‘zlashishidan tashqari qisqa muddat ichida so‘z yasash bazasi sifatida ham faol rol o‘ynamoqda. Inglizcha o‘zlashma so‘zlar sirasidagi provayder, sammit, imij, reyting, menejment, menejer kabi so‘zlarning o‘zbek tilining izohi lug‘atidagi ma’nolari kuzatilganda, bu kabi so‘zlarning o‘zlashishi bilan bog‘liq ma’no o‘zgarishlari lug‘atlarimizda qayd etilganini kuzatish mumkin. [17, 40] Tilimizdagi o‘zlashgan so‘zlar semantikasi o‘rganilsa, leksik ma’no taraqqiyotining natijasi sifatida ikki xil holat – leksik ma’no hajmining kengayishi yoki torayishini kuzatish mumkin. Ma’no kengayishi ma’lum bir so‘zning leksik ma’nosining avvalgisidan ko‘ra kengroq voqelikni bildirishiga nisbatan ishlatiladi . Ingliz tilidan olingan dizayn so‘zi, avvalo, chizmachilik, tasviriy san’at, arxitektura soha atamasi sifatidagina ishlatila boshlagan edi. Bu so‘zning lug’atdagi ta’rifi quyidagicha. Dizayn [inglizcha design – loyiha, chizma, rasm] – narsalar muhitini estetik va funksional sifatlarini shakllantirish maqsadiga qaratilgan loyihalash faoliyati turlarini ifodalovchi termin. Dizayn 20-asr boshlarida paydo bo‘lib, 30-yilllarda G‘arbiy Yevropa va AQShda maxsus faoliyat turi sifatida shakllandi. 80-yillar 2-yarmidan boshlab dizayn ning faoliyat doirasi kengaya boshladi. Ya’ni chizmachilik, tasviriy san’at, arxitektura soha atamasi tushunchasidan tashqari badiiy faoliyat turi – estetik xususiyatlarga ega bo‘lgan narsalar, sanoat buyumlarini loyihalash, joylashtirish, jihozlash; badiiy jihatdan loyihalash, darslarni tashkil qilish kabi ma’nolarda ishlatilmoqda. Yuqoridagilarga asoslanib, bu so‘zni so‘z ma’nosining kengayishi hodisasiga uchragan til birligi deyish mumkin. Shu bilan birga, bu so‘zga bevosita aloqador hisoblangan dizayner so‘zi ham hozirgi kunda ko‘p ma’nolilik kasb etayotgan so‘zlar qatoriga kiradi. Reyting so‘zi [inglizcha rating – baho, daraja] baho berishning ball sistemasiga asoslangan turini ifodalovchi tushuncha. Bu so‘zning tilimizda ma’no kengayishi natijasida pedagogik atamadan sport, madaniyat va boshqa sohalarda erishilgan yutuqlar natijasini belgilovchi me’yor ma’nosida qo‘llana boshlandi. R eyting so‘z in i quyidagicha izohlash mumkin: 1 . Ta’lim. O‘quvchilar va talabalar bilimini nazorat qilish va baholash usuli va tizimi . 2 . S port. Sportning ba’zi turlarida (masalan, shaxmatda) erishilgan yutuqlarning samaradorligi va nufuzini baholashda raqamlar bilan ifodalanadigan shaxsiy ko‘rsatkich. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, ma’lum yillar ilgari monosemantik xususiyatga ega bo‘lgan reyting so‘zi tilimizda faol qo‘llanishi natijasida hozirda polisemantik so‘z ga aylangan . Bunker [inglizcha bunker – ko‘mir solinadigan quti] 1 Kombayn, paxta terish mashinasi va shu kabilarning yig‘ilgan narsa kelib tushadigan, to‘planadigan qismi. 2 Qum, shag‘al, sement, don, ko‘mir va shu kabi narsalarni qisqa muddat saqlash yoki tashishga mo‘ljallangan idish. 3 Mudofaa uchun mo‘ljallangan yer osti inshooti. Tilning lug’at boyligi jamiyatning siyosiy, madaniy va ma’naviy hayoti bilan birga rivojlanib boradi. Jumladan, lug‘atlar ham jamiyatdagi siyosiy-ma’naviy qarashlarga mos holda yaratiladi. Yangi nashrdagi “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da biznes so‘zi [ inglizcha businnes – ish, mashg‘ulot ] daromad keltiradigan, foyda olish maqsadlari ko‘zlangan va qonunlarga xilof bo‘lmagan har qanday tashkiliy, xo‘jalik faoliyati; tijorat. [17, 41-43] Xulosa o‘rnida aytish joizki, o‘zbek tili leksikasidan o‘rin olgan ingliz tilidan olingan so‘zlar semantikasidagi o‘zgarishlar sezilarli darajada bo‘lib, ular polisemantik xususiyatga ega bo‘lishdan tashqari, so‘z ma’nosining kengayishi yoki torayishi, o‘zbekcha so‘z yasalishida faol qatnashishi kabi til hodisalarida yetakchi o‘rin egallaydi. Detektiv [ ingl. detective < lot. detectio - ochish, fosh qilish; aniqlash] so‘zining tilimizga ot va sifat so‘z turkumlariga xos ma’nolari bilan o‘zlashganini ko‘rishimiz mumkin. Ot so‘z turkumi sifatida jinoiy ishlarni qidirish, ochish bo‘yicha mutaxassis; sifatlik xususiyatiga ko‘ra josuslar, yashirin ayg‘oqchilar, izquvarlar hayoti, sarguzashtlari, murakkab jinoyatlarning ochilishi haqida hikoya qiluvchi (badiiy asar yoki film) ma’nosini ifodalaydi. Detektiv so‘zi ma’nolarining ikki so‘z turkumiga oidligi bu so‘zning leksikamizda keng qo‘llanilishi bilan izohlanadi. Interfaol so‘zi tilimizda o‘z manbasi bo‘lgan interaktiv [ ingl. interactive] so‘zi bilan erkin so‘z almashinish i mumkin . Tilimizda ma’lumotlar va bir-biri bilan aloqa qilish orqali qabul qilish yoki uzatishni ifodalaydi. Lider [ ingl. leader – yetakchi, boshliq, rahbar] so‘zi biror guruh yoki tashkilotning asosiy a’zosi ma’nosida yo‘lboshchi, rahbar so‘zlariga ma’nodosh bo‘lsa, polisemantik xususiyatiga ko‘ra boshqa ma’nosi bilan sport musobaqalarida oldinda boruvchi shaxs yoki jamoa ma’nosini ifodalaydi. Bu o‘rinda u yetakchi, peshqadam so‘zlari bilan ham ma’nodosh bo‘ladi. Metodist [ ingl. methodists < юн. methodos] so‘zi rus tili orqali o‘zbek tiliga o‘zlashgan inglizcha so‘z hisoblanib, metodika mutaxassisi tushunchasini ifodalaydi. Qo‘llanilish jarayonida esa uslubchi so‘zi bilan erkin almashina oladi. Tilimizga etimologiyasi ingliz tilidan kelib chiqqan, ammo rus tili orqali tilimizga o‘zlashgan bir qancha juft so‘zlar bor. Masalan, press- konferensiya[ ingl. press-conference . ] matbuot konferensiyasi so‘zi bilan press- sekretar [ ingl. press-secretary] so‘zi esa prezident yoki bosh vazirning matbuot bo‘yicha kotibi ma’nosida matbuot kotibi so‘zi bilan erkin almashinish xususiyatiga ega. II BOB BO‘YICHA XULOSA. Yuqorida aytilgan fikrlar asosida pedagogik texnologiyaning quyidagi qisqa va umumlashtirilgan ta’rifini keltirishimiz mumkin: “Pedagogik texnologiya – barkamol insonni shakllantirish faoliyati”. Pedagogik texnologiyalarning rivojlanish tarixi Aristotelning tarbiyaning inson shaxsini shakllantirishdagi fikrlari, Sokratning ta’lim-tarbiya usullariga dastlabki yondashuvi, ta’lim va tarbiyadagi izchillik va shaxsiy xulosalarning shakllanishi bilan bog‘liqligi haqidagi g‘oya va qarashlari, Platonning kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirish va mustahkamlash kasbiy bilimlarni shakllanishiga olib kelishi haqidagi g‘oyalari va ularning davrlar osha rivojlanishi bilan bog‘liq hodisadir. B.Yo‘ldoshev o‘z asarlarida shunday degan: “Pedagogik texnologiyalar ta’limning yangi, samarali usullari bo‘lib, o‘tilayotgan mavzularning qiziqarli, ta’sirchan bo‘lishiga yordam beradi va ular doimo yangilanib turish xususiyatiga ega.” M.V. Klarin fikriga ko‘ra, “Pedagogik texnologiya bu - o‘quv jarayoniga turlicha yondashgan holda oldindan belgilab olingan maqsad ko‘rsatkichlaridan kelib chiqib o‘quv jarayonini loyihalashdir”. Uzluksiz ta’lim tizimi xodimlari, ya’ni pedagog-O‘qituvchilarning zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan xabardorligi va ularni ta’lim jarayonida samarali qo‘llay olishlari, shuningdek, ta’lim jarayonini tashkil etish jarayonida ijodiy yondashish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘qituvchi- pedagoglarning dars mashg’ulotlarini noan’anaviy shakllardan foydalanish, ta’lim jarayonini mukammal tashkil etish, turli metodlardan oqilona foydalana olish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi ta’lim oluvchilarning nazariy bilimlarni puxta va chuqur o‘zlashtirilishi, ularda amaliy ko‘nikma va malakalarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Mazkur bobda biz pedagogik texnologiyalarning mohiyati, shakllanishi hamda taraqqiyoti, afzalliklari, ta’lim jarayonining istiqbolini ta’minlashdagi muhim o‘rni va roli, shuningdek, yangi pedagogik texnologiyalarni ta’lim jarayoniga tadbiq etish shartlari xususida so‘z yuritildi. Yan -Amos Komenskiy o‘zining "Buyuk didaktika" asarida ta’lim jarayonini "unda har bir usul va narsalar vaqt jihatidan shunday joylashtirilishi kerak ediki, butun pedagogik jarayon yaxshi sozlangan soat kabi bexato yurishi kerak" degan edi. Pedagogik nazariyalar yig’indisi hisoblangan pedagogikada ko‘pgina nazariy va amaliy bilimlar to‘plangan bo‘lishiga qaramay, XX asrning o‘rtalarigacha mashhur pedagoglarning izdoshlarining birortasi ular o‘tgan yuqori darajadagi samarali darslarni o‘zlariga o‘xshatib o‘tish imkonini beradigan pedagogik jarayon andozasini ishlab chiqishmagan. Chunki mashhur pedagoglar uslubi tarkibida o‘zlarining shaxsiy sifatlari ham yetakchi o‘rinni egallagan. Keyinchalik darslarni mazmunli va samarali o‘tish uchun- mashhur pedagoglarning darsini pedagogik texnologiyalar qolipiga solib, zarur loyihalarni tuzish va ko‘paytirishdir. Hozirgi kunda pedagogik va axborot texnologiyalari, interaktiv metodlar, innovatsion texnologiyalarni ta’lim jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish va e’tibor kundan kunga kuchayib bormoqda. Chunki shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o‘quvchi talabalarni faqat tayyor bilimlarni egallashga undagan bo‘lsa, zamonaviy metodlar ularni bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxsning shakllanishi, rivojlanishi, tarbiyalanishi va bilim olishi uchun sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchlik funksiyasini bajaradi. Ta’lim jarayonida talaba diqqat markazida turadi. Shuning uchun ta’lim muassassalarida talabalarni o‘qitishda zamonaviy o‘qitish metodlari-interaktiv metodlar va innovotsion texnologiyalarning o‘rni va roli juda kattadir. Pedogogik texnologiya va pedogog mahoratga oid bilim, tajriba va interaktiv metodlar o‘quvchi-talabalarning bilimli, yetuk malakaga ega bo‘lishlarini ta’minlaydi. Inovatsion texnologiyalar pedagogik jarayonga yangilik va o‘zgarishlar kiritish bo‘lib, uni amalga oshirishda asosan interaktiv metodlardan to‘liq foydalaniladi. Interaktiv metodlar-bu jamoa bo‘lib fikrlash ham deyiladi, ya’ni pedagogik ta’sir etish usullari bo‘lib ta’lim mazmuninng tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu metodlarning o‘ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va talabalarning birgalikda faoliyat ko‘rsatishi orqali amalga oshiriladi. Ingliz tilidan o‘zbek tiligatayyor holatda kirib kelgan bo‘ lsa-da , ularning kelib chiqish tarixi ham kishini beqarq qoldirmaydi. Misol uchun, bezori ma’nosini ifodalovchi xuligan [ingl. hooligan] so‘zi irlandiyalik atoqli Houlihan ismli kishi nomidan; juda kichik odam; mitti ma’nosidagi liliput [ingl. Lilliputian] taniqli yozuvchi J.Sviftning “Gulliverning sayohatlari” asaridagi xayoliy Liliputiya mamlakatining fantastik darajadagi mitti odamlari nomidan; vatman [ingl. Whatman] qog‘oz fabrikasi egasi J.Uotman nomidan; makintosh [ingl. Mackintosh] nam o‘tkazmaydigan matoni ixtiro qilgan shotland kimyogari Makintosh nomidan; sport sohasida ishlatilayotgan regbi [ingl. rugby] Angliyaning Regbi shaharchasi nomidan; badminton [ingl. Badminton] Angliyadagi Badminton shahri nomidan; siyosiy ma’noda qo‘llaniluvchi boykot [ingl. Boycott] so‘zi angliyalik katta yer egasi bo‘lmish Ch.K.Boykot nomidan olingan bo‘lib, atoqli otlarning turdosh otlarga o‘tishi ni – ma’no kengayishi sifatida ifodalash mumkin. Shunday qilib, pedagogik mahoratining asosi o‘z ustida doimiy ishlab borish, ya’ni mustaqil o'qishdir. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin ta’lim-tarbiya, milliy urf- odatlar, milliy odob-axloqni qayta tiklash, milliy qadriyatlarni yanada rivojlantirish sohasida buyuk ishlar amalga oshirildi. Yurtimiz kelajagi bo‘lmish - yoshlarni chuqur bilimli va mukammal odob- axloq bilan tarbiyalash juda muhimdir. Ushbu jarayonda esa yuksak pedagogik mahoratga va bilimga ega pedagoglarning o'rni muhimdir. Hozirda davlatimiz rivojlanish yo‘lida o‘z oldiga qo‘yayotgan maqsadlarga erishishi ko‘p jihatdan pedagoglarga bog‘liq. O‘qituvchilik kasbi o‘z mohiyatiga ko‘ra individual hisoblanadi. O‘z faoliyati jarayonida yuqori natijalarga erishib, faoliyatining yetarli darajada yuksak baholanishini va hamma tomondan tan olinishini istamaydigan pedagog bo‘lmasa kerak. Bunga erishish uchun esa yuksak darajadagi pedagogik mahorat lozim. Hozirgi adabiyotlarda «Pedagogik mahorat» tushunchasiga turlicha izohlar berilgan. Eng to'laroq va aniqroq ta'rifni esa “Pedagogak ensiklopediya”dan topish mumkin. Quyida beriladigan ta’rif boshqalariga nisbatan pedagogik mahorat mazmunini va mohiyatini bir muncha to'g’riroq va aniqroq yoritadi: “Tarbiya berish va o'qitishda yuqori darajaga erishish va uni doimo takomillashtirib borish imkoniyatini ta'minlovchi san'at bo'lib, bolaga mehr qo‘ygan va o‘z kasbini sevgan har bir O‘qituvchinnng qiladigan ishidir. O‘z ishining mohir ustasi bo'lgan pedagog - bu yuksak darajada madaniyatli, o‘z fanini chuqur biladigan, fanning yoki san'atning tegishli sohalarini yaxshi tahlil eta oladigan, tarbiyalash va o'qitish metodlarini mukammal egallagan mutaxassisdir”. Pedagogik mahoratning asosini pedagogik faoliyat tashkil etadi. Ushbu tushunchaning dolzarbligi esa mahoratli pedagogni tarbiyalashdan iborat. Pedagogik mahorat: • Ta’limning mohiyatini va shaxsni har tomonlama taraqqiy ettirishda ta’lim-tarbiyaning rolini ochib boradi; • Ta’limning maqsadi, mazmuni, usullari, uni tashkil etishdagi shakllari o'rtasidagi bog’lanishlarni ko'rsatadi; • Shuningdek pedagogik mahorat o‘z taraqqiyoti davomida ta'lim- tarbiya sohasidagi barcha to‘plangan bilim va tajribalarni umumlashtiradi, ta’limning kelgusidagi rivojlanish yo'llarini yoritib beradi, ta’limiy ishlarning shakllarini ko'rsatadi. O‘qituvchining pedagogik mahorati shunday bir malakalar yig’indisiki, bunda o‘quvchilarning ko'rib va eshitib turgan narsalar orqali pedagog o‘z fikrlarini o‘quvchilarga yetkazish imkonini beradi. Pedagogik mahorat (pedagogic skills) -bu O‘qituvchining shaxsiy (bolajonligi, hayrihohligi, insonparvarligi, mehribonligi va h.k.) va kasbiy (bilimdonligi, zukkoligi, fidoiyiligi, ijodkorligi, va h.k.) kabi fazilatlarini belgilab, u o‘z fanini mukammal bilishda, psixologik va metodik tayyorgarlikda, o‘quvchilarni o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirishning samarali yo‘llarini faoliyatda qo‘llashdir. O‘qituvchilik sharafli, ammo juda murakkab kasb. Yaxshi pedagog bo‘lish uchun fan nazariyasini egallashning o‘zigina yetarli emas. Chunki nazariyalarda bolalarni o‘qitish va tarbiyalash haqida umumiy qonun-qoidalar, umumlashtirilgan uslubiy g‘oyalar bayon etiladi, amaliyotda esa yosh individual xususiyatlarini e’tiborga olish lozim. Chunki pedagogik jarayon juda xilma-xilligi sabab, pedagogik nazariyaga mos kelmaydigan vaziyatlar ham uchrab turadi. Bu esa pedagogdan keng bilimdonlikni, puxta amaliy tayyorgarlikni, yuksak pedagogik mahorat va ijodkorlikni talab qiladi. Shuni alohida aytib o‘tish zarurki, pedagoglik kasbi murakkab va juda ma’suliyatli kasbdir. Ushbu kasbning sharafliligi va murakkabligi shundaki, u doimo inson bilan muloqotda bo‘ladi. Inson esa doimo aqliy, ruhiy, hamda jismoniy jihatdan rivojlanadi. Shu sababli, O‘qituvchi muntazam ravishda psixologiya, tarbiya nazariyasi kabi fanlarni mukammal o‘rganib, o‘z kasbiy mahorati ustida muttasil ish olib borishi kerak. Bu pedagoglarda pedagogik– psixologik va metodik tayyorgarlikni ta’minlaydi. Pedagogik mahorat - pedagogik jarayonda tarkib topib boradi. Pedagogik jarayon esa kasbiy va shaxsiy tayyorgarlik ko‘rgan holda, yoshlarni mehnatga, hayotga tayyorlash uchun davlat, jamiyat, millat va kelajak avlod oldida javob beradigan mutaxassislarni tayyorlashga xizmat qiladi. Shuning uchun, pedagog shaxsiy va kasbiy fazilatlar egasi bo‘lishi lozim. Pedagogning shaxsiy fazilatlari sirasiga iymon–e’tiqodi, dunyoqarashi, ijtimoiy ehtiyoj va faolligi, odob–axloqi, fuqarolik burchlarini his qilishi, ma’naviyati, dilkashligi, talabchanligi, qat’iyligi va maqsadga intilishi, insonparvarligi, huquqiy bilimdonligi kiradi. Bular pedagoglarda kasbiy xususiyatlarni o‘zida tarbiyalab borishga ko‘maklashadi. III BOB. INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLARNI TAHLIL QILISH BO‘YICHA TAJRIBA-SINOV ISHLARINI OLIB BORISH VA ULARNING TAHLILI. 3.1. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida pedagogik terminlarni amaliyotda keng tadbiq etishni tashkil qilishning nazariy asoslari va asosiy metodlari. A. Tajriba – sinov ishining maqsadi. Ushbu tajriba – sinov ishining asosiy maqsadi umumiy o’rta ta’lim maktablarida ta’lim jarayonida pedagogik terminlarni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish va ushbu tahlillar asosida o’quvchilarni o‘qitish dars samaradorligini oshirishga xizmat qila olishini aniqlashdan iborat. Shu jumladan, ushbu bobda pedagogik terminlar, ularning ba’zi turlari, ularni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish, O‘qituvchining dars jarayonida turli pedagogik terminlarni qo‘llashi va ularni talabalarga tushunarli shaklda yetkazib berish kabi masalalarga ham to‘xtalib o‘tiladi. Ushbu tajriba – sinov ishining asosini ta’lim jarayonida o‘zim duch kelgan masalalar tashkil etadi. Shu tariqa, quyida keltirib o‘tiladigan tadqiqot ishi ta’limda pedagogik terminlarni o‘zbek va ingliz tilida tahlil qilish va ushbu tahlillardan ta’lim jarayonida foydalanishning yuqori samaradorlik uchun qanday xizmat qila olishi keltirib o‘tiladi. B. Tajriba – sinov ishining vazifalari. Yuqorida keltirib o‘tilgan tajriba – sinov ishining maqsadiga erishish uchun biz, avvalo, bir nechta vazifalarni amalga oshirishimiz lozim. Bular quyidagilar:  Pedagogika fani rivojida terminlarning ahamiyatini nazariy asoslarini tavsiflab berish;  Pedagogik faoliyat haqida tushuncha berish;  Pedagogik faoliyat terminologiyasiga ingliz tilining ta’sirini misollar orqali ko‘rsatib berish;  Pedagogik texnologiyalarning ta’lim samaradorligidagi ahamiyatini belgilab berish;  Ingliz tilida nomlangan bir nechta pedagogik metodlar va o‘yinlardan misollar keltirish;  Pedagogik texnologiyalarga oid bir nechta terminlarni o‘zbek va ingliz tillarida tahlil qilish;  O‘qituvchining pedagogik mahorati haqida ma’lumot berish;  Pedagogik mahoratning shakllanishida ingliz tilining tutgan o‘rni haqida tushuntirib o‘tish va bir nechta terminlarni tahlil qilish orqali misollar keltirish; C. Tajriba – sinov ishida qo‘llanilgan metodlar. Tajriba – sinov ishini amalga oshirish va olingan natijalarni umumlashtirish jarayonida men bir qancha metodlardan foydalandim. 1. Dizayn metodlar. Tajriba – sinov ishidan olingan natijalarni turli jadvallar, diagrammalar va suratlar orqali ifodalashda foydalanildi. 2. Matematik-statistik metodlar -tadqiqot natijalarining miqdor va sifat tahlili, o’rtacha arifmetik qiymatni aniqlash metodlari. 3. Pedagogik tajriba metodi. Pedagogik tajriba metodidan o‘rganilgan nazariyani amalda qo‘llash uchun foydalanildi. 4. Pedagogik tahlil metodi. Ushbu metodni tajriba – sinov ishini olib borish jarayonida qo‘llashdan ko‘zlangan maqsad tanlangan masalaning pedagogik va psixologik jihatdan o‘rganilganlik darajasini aniqlashdan iborat. 5. Test metodi. Bu metod tadqiqotchi tomonidan muayyan fan bo‘yicha o‘zlashtirilgan nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni aniqlashga yordam beradi. 6. Suhbat metodi. Mazkur metod pedagogik kuzatish jarayonida ega bo‘lingan ma’lumotlarni boyitish imkonini beradi. 7. Kuzatish metodi. Kuzatish metodini qo‘llash davomida ta’lim jarayonini o‘rganish asosida tadqiq etilayotgan holat aniqlanadi. 8. Anketa metodi. Ushbu metod yordamida pedagogik kuzatish va suhbat jarayonida yig’ilgan ma’lumotlar boyitiladi. Tajriba – sinov ishining subyekti. Ushbu jarayonda Samarqand viloyati Urgut tumani 4-umumiy o’rta ta’lim maktabida 13ta o’quvchi va 5ta o’qituvchi tajriba – sinov ishining subyekti sifatida ishtirok etdi. Bu butun guruhning yarmi hisoblanib, ular bilim darajalari turlicha bo‘lgan holda tanlab olindi. Men tajriba – sinov ishining ikkinchi- shakllantiruvchi tajriba bosqichida bu o’quvchi larga bir qancha darslar o‘tdim va boshqa o‘qituvchilarning dars o‘tish jarayonlarini kuzatdim. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, pedagogik terminlarni o‘z ichiga olgan so‘rovnoma va mashqlarni o’quvchilarning bilim darajasiga mosligini bilish uchun, men dastlab ularni o‘qituvchilar va guruhning bir nechta o’quvchilari bilan muhokama qildim. Tajriba – sinov ishida qo‘llanilgan materiallar. Men bu tajriba – sinov ishini amalga oshirish jarayonida bir qancha materiallardan foydalandim, jumladan, savollar, tekshiruvlar, testlar, mashqlar, tarqatma materillar, jadvallar, prezantatsiyalar. Bundan tashqari internet tarmoqlaridan olingan pedagogik terminlarga oid materiallar ham o’quvchilar uchun qiziqarli ma’lumotlarga ega bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Dastlab, men o’quvchilarga 10 savoldan iborat test berdim. Bundan maqsad, ulardagi pedagogik terminlar haqida qanchalik ma’lumotga ega ekanliklarini bilish edi. Olingan test natijalarini asosida men pedagogik terminlar va ularni o‘zbek va ingliz tillarida tahlil qilish mavzusida taqdimot tayyorladim va o’quvchilarga tushuntirib berdim. Shundan so‘ng esa, men ularga tarqatgan materiallardagi savollarga javob yozishlarini so‘radim. Bu jarayonda men quyidagi turdagi savollardan foydalandim. 1. So‘rovnoma savollar; 2. Variantli savollar; 3. Tushunganlikni tekshiruvchi savollar; Bundan tashqari, men kerakli ma’lumotlarni olish uchun kitoblar, maqolalar, internet saytlari, ilmiy ishlarga ham murojaat qildim. Men tajriba – sinov ishini amalga oshirish jarayonida turli xil metodlar, manbalar va materiallardan foydalandim. Ilmiy ishning ushbu qismi aniq faktlarga asoslangan xulosani chiqarish uchun xizmat qiladi. Men tajriba – sinov ishini bajarish jarayonida anketa, kuzatish, amalda qo‘llash, test va matematik- statistik tahlil metodlaridan foydalandim. Quyida men bularning har biriga alohida to‘xtalib o‘taman. Anketa metodi. Tadqiqot olib borishdagi asosiy metodlardan biri bu – anketa metodi hisoblanadi. Ushbu metod yordamida pedagogik kuzatish va suhbat jarayonida yig’ilgan ma’lumotlar boyitiladi. Anketa ham tuzilgan savollar asosida ishtirokchilar bilan muloqot qilishga asoslanadi. Anketa savollariga javoblar esa, asosan, yozma ravishda beriladi. Ayniqsa, ilmiy sohada ishtirokchilardan ma’lum bir javoblarni olish va jamlash uchun bu metoddan keng foydalaniladi. Anketa metodi ikki turga ajraladi: intervyu va so‘rovnoma. Agar tadqiqotchi ishtirokchidan savollarni og’zaki holda so‘rasa, bu intervyu hisoblanadi. Aksincha, agar tadqiqotchi savollar yozilgan varaqalarni tarqatsa va keyun yozilgan yoki belgilangan javoblarni yig’ib olsa, bu so‘rovnoma deb nomlanadi. Men tajriba - sinov ishini bajarish jarayonida anketa metodining yuqorida keltirilgan ikki turidan ham foydalandim. a. Intervyu. Intervyu metodi tadqiqotchi tomonidan o‘rganilayotgan masalaning u yoki bu jihatini yorituvchi hodisaga nisbatan munosabat bildirilishini ta’minlaydi. Intervyu ishtirokchilar e’tiboriga turkum savollarni berish orqali o‘tkaziladi. Intervyu jarayonida olingan savollarga nisbatan tadqiqotchining ham munosabat bildirilishi uning samarasini oshiradi. Intervyu olishning asosiy uch turi mavjud: 1. Pochta orqali. Savollar intervyu olinuvchi kishiga pochta orqali yuboriladi. 2. Telefon orqali. Intervyu olinuvchi shaxsgatelefon qilinadi va savollar so‘raladi; 3. Yuzma- yuz. Intervyu olinuvchi shaxs bilan yuzma-yuz turib savollar so‘raladi. Ushbu uch turdan men yuzma-yuz intervyu usulini tanladim, chunki u maktab sharoiti va mening tajriba – sinov ishim uchun juda mos kelardi. Intervyu uchun men 2 ta savol tanlab olindi. Dastlab, men pedagogik terminlar haqida hech qanday ma’lumot bermasdan oldin o’quvchilardan ushbu savollarni so‘radim. Ko‘pchilik o’quvchisavollarni to‘liq tushunmadi (asosan unda qo‘llanilgan atamalarni). Buning sababi, ular pedagogik terminlar va ularni turli tillarda tahlil qilish mumkinligini va buning qanchalik samaradorli ekanligini haqida ma’lumotga ega emas edilar. Shu sababli, olingan natijalar biroz noaniq chiqdi. Intervyudan so‘ng, men ularga ingliz va o‘zbek tillarida pedagogik terminlarni tahlil qilish va uning ta’lim samaradorligini qanchalik oshirishi haqida ma’lumot berdim. So‘ngra, biroz vaqt o‘tib men yana ulardan so‘rovnoma oldim. b. So‘rovnoma. So‘rovnoma uchun olingan savollar quyidagilar: 1. Pedagogik terminlarni ingliz va o‘zbek tilida tahlil qilish deganda nimani tushunasiz? 2. Ingliz va o‘zbek tillarida pedagogik terminlarni tahlil qilish orqali qanday ta’lim samaradorligiga erishish mumkin ? Men intervyu savollari qog’ozini har bir o’quvchiga tarqatib chiqdim. Ular o‘z fikrlari asosida savollarga javob berishdi. Men barcha javoblar varaqalarini yig’ib oldim va tahlil qildim. Kuzatish metodi. Kuzatish metodini qo‘llash davomida ta’lim jarayonini o‘rganish asosida tadqiq etilayotgan holat aniqlanadi, tajriba – sinov ishining boshlanishida va yakunida qo‘lga kiritilgan ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi farq to‘g‘risidagi ma’lumotga olinadi. Pedagogik kuzatish ancha murakkab va o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Olib borilgan pedagogik kuzatish natijalari ta’lim-tarbya sifatini oshirishga xizmat qilsagina, ushbu metodni qo‘llashdan ko‘zlangan maqsad bajarilgan deyish mumkin. Buning uchun tadqiqotchidan quyidagilar talab etiladi: 1. Kuzatuv jarayonida aniq maqsadga egalik; 2. Kuzatishni tizimli ravishda yo‘lga qo‘yish; 3. Kuzatishning har bir bosqichida muayyan vazifalarni hal etish; 4. Har bir holatning mohiyatini sinchiklab o‘rganish; 5. Xulosa chiqarishga shoshilmaslik. Dars jarayonini kuzatish tinglash va natijalarni yozib borish orqali amalga oshadi. Kuzatish davomida men O‘qituvchi va o’quvchilarning darsda o‘zini tutishini, qo‘llanilayotgan usullar, mashqlar va o‘yinlarga katta ahamiyat berdim. Umuman olganda, darsda 2 turli kuzatuvchilar mavjud: 1. Darsni kuzatish bilan birga, unga qatnashadigan kuzatuvchilar; 2. Darsni faqat kuzatib, dars jarayonlariga qatnashmaydigan kuzatuvchilar. Tajriba – sinov ishi jarayonida men yuqorida keltirilgan kuzatuvchilikning ikki turini ham sinab ko‘rdim. Dastlab, men O‘qituvchilar dars jarayonlarini faqatgina kuzatdim. Keyinroq esa men darsda O‘qituvchilar bilan birga qatnashdim, bu esa yanada to‘liqroq va aniqroq ma’lumot olish imkonini berdi. Suhbat metodi. Mazkur metod pedagogik kuzatish jarayonida ega bo‘lingan ma’lumotlarni boyitish imkonini beradi. Suhbat ko‘zlangan maqsadga muvofiq holda indiviudal, guruhli hamda ommaviy shaklda o‘tkazilishi mumkin. Uning samarali bo‘lishi uchun quyidagilarga amal qilish muhim: 1. Maqsaddan kelib chiqqan holda suhbat uchun olingan savollarning mazmuni aniqlash va ular o‘rtasidagi mantiqiylik va izchillikni ta’minlash; 2. Suhbat ishtirokchilarining soni xususida aniq bir to‘xtamga kelish; 3. Suhbatdoshning o‘z fikrlarini erkin va batafsil ayta olishiga imkon berish; 4. Savollarning aniq, qisqa va lo‘nda berilishi; 5. Olingan ma’lumotlarni o‘z vaqtida tahlil qilib borish. Test metodi. Bu metod tadqiqotchi tomonidan muayyan fan bo‘yicha o‘zlashtirilgan nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni aniqlashga yordam beradi. Test savollari quyidagi turlarda bo‘ladi: 1. Ochiq turdagi savollar (ishtirokchilarning erkin va batafsil javob berishlari uchun imkon beruvchi savollar); 2. Yopiq turdagi savollar (ishtirokchilar «ha», «yo‘q», «qisman» yoki «ijobiy», «salbiy», «qoniqarli» kabi javob variantlarini tanlash orqali savollarga javob beradilar). 3. To‘g‘ri javob variantlari qayd etilgan savollar (ishtirokchilar o‘z bilimlari va yondashuvlariga ko‘ra to‘g‘ri deb topgan javob variantini belgilaydilar). Ushbu metodning afzalligi shundaki, berilgan javoblarni aniq mezonlar bo‘yicha tahlil qilish va ko‘p vaqt olmasligi bilan belgilanadi. Ammo, ushbu metodning biroz kamchiliklari ham mavjud bo‘lib, aksariyat holatlarda javoblar yozma ravishda olinadi va ishtirokchilar faqatgina taklif etilayotgan javob variantlardan birini tanlashlari kerak bo‘ladi. Shu sababdan ham, ishtirokchilar o‘z fikrini erkin va batafsil ifoda etish imkoniyaga ega emas. Pedagogik tahlil metodi. Ushbu metodni tajriba – sinov ishini olib borish jarayonida qo‘llashdan ko‘zlangan maqsad tanlangan masalaning pedagogik va psixologik jihatdan o‘rganilganlik darajasini aniqlashdan iborat. Mazkur metod tadqiqotchi ilgari surayotgan g‘oyaning nazariy jihatdan haqqoniyligini asoslash uchun xizmat qiladi. Pedagogik tajriba metodi. Pedagogik tajriba metodidan o‘rganilgan nazariyani amalda qo‘llash imkoniyatlarini o‘rganish, mavjud pedagogik sharoitlar orqali maqsadga erishishning kafolatlay olishi, ilgari surilayotgan tavsiyalarning amaliyotda o‘z samarasini bera olishini aniqlash uchun foydalaniladi. Pedagogik tajriba so‘ngida olingan natijalarga asoslanib umumiy xulosa chiqariladi va ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqiladi. Matematik-statistik metod. Tajriba-sinov ishining samaradorlik darajasini aniqlash maqsadida qo‘llaniladi, turli metodlarni qo‘llashdan olingan natijalarni ifodalovchi ko‘rsatkichlar maxsus matematik formulalar va diagrammalar yordamida tahlil etiladi. Yakuniy qiymat tadqiqot samarasini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Pedagogik tajriba - sinov ishlari 3 bosqichda amalga oshirildi. 1-bosqich. Tadqiqotning dolzarbligi, maqsadi, vazifalari, obyekti aniqlandi, tadqiqotni amalga oshirish rejasi tuzildi, tajriba-sinov o‘tkazilishi zarur bo‘lgan ta’lim muassasasi aniqlandi. Ulardagi o’quvchilarnin pedagogik terminlar va ularni tahlil qilish bo‘yicha bilimlari anketa va test savollari va og’zaki savol-javoblar yordamida o‘rganildi. 2-bosqich. Tadqiqot mavzusinin ilmiy, nazariy va uslubiy asoslari o‘rganildi. Ta’lim jarayonida pedagogik terminlarni qo‘llash, ularni turli tillarda tahlil qilish orqali tushuntirish xolati tahlil qilindi. Tajriba – sinov ishining natijalari aniq bo‘lishini ta’minlash maqsadida terminlar va ingliz tili bo‘yicha bilimlari yuqori bo‘lgan o‘quvchilar tanlab olindi. 3-bosqich. Pedagogik terminlarni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish orqali dars samaradorligini oshirish bo‘yicha ishlab chiqilgan metodikani tahrirlash ishlari olib borildi, tajriba-sinov ishlari yordamida o’quvchilarning bilim darajasi aniqlandi va natijalar umumlashtirildi. Xulosalar amaliy jihatdan tekshirilib, olingan natijalar va materiallar tadqiqot maqsadi hamda vazifalari mos holda tizimlashtirildi. 3.2. Pedagogik terminlarni tahlil qilish bo‘yicha olib borilgan ishlar natijalarining statistik tahlili. a. Taqdimotdan oldingi natijalar. Tajriba – sinov ishini boshlashda men 10-sinfning bir nechta ingliz tili dars jarayonlarini kuzatishdan boshladim. Lesson 1.A. Selling the service The aim of the lesson: Educational: - to improve pupils’ awareness of types of services; running own business offering service Developing: - to develop pupils’ listening and speaking skills, develop to report own ideas, communicative skills; reading for main information Socio-cultural: - to raise awareness of different cultures, teaching to respect them Competence: SC2, LC and FLCC Learning outcomes: At the end of the lesson pupils will be able to speak about types of services; use academic vocabulary; make a presentaton about business Type of the lesson: non-standard, mixed, modern Method of the lesson: individual, group work, pair work Equipment: English 10 Pupil’s book, the DVD Procedure of the lesson: I. Organizing moment: - Greeting. -checking register -checking homework II. Pre Activity Activity 1. Look at the pictures. What services are they? Have you ever used one of these services before? Answer key: 1. Dry cleaner's 2. Shoe repair shop 3. Dress making/Tailor's shop(for males) 4. Restaurant 5. Hairdresser's/Barber's (for males) 6. Car service/Auto service III. Main part Activity 2. Match the words with their definitions. Answer key: 1. f 2.h 3.k 4.с 5.a 6.e 7.j 8.b 9.d 10.g Activity 3. T.11.Listen to the conversation and fill in the gaps. Answer key: 1. restaurant 2. Reservation 3. birthday party 4. Barber 5. cut 6. dry cleaner's 7. dry cleaner assistant 8. to pick up IV. Post-activity. Activity 4. Group work. Discuss the following questions with your partner. 1. Which of the services mentioned above have you used recently? 2. How much did it cost? Were you satisfi ed with the service? 3. What are the top three qualities everyone who works in customer service must have? 4. What types of services have been developed and have a good potential in your country? V. Giving Homework . Explain your pupils homework Make a list of vocabulary which you have learned today VI. Evaluation. Giving marks Lesson 1.A. Literature Genres The aim of the lesson: Educational: -to improve pupils’ awareness of literature genres; famous books by well-known writers Developing: - to develop pupils’ listening and speaking skills, develop to report own ideas, communicative skills; listening for main information Socio-cultural: - to raise awareness of different cultures, teaching to respect them Competence: SC5, FLCC and PC Learning outcomes: At the end of the lesson pupils will be able to speak about literature genres; favourite books and writers; use academic words Type of the lesson: non-standard, mixed, modern Method of the lesson: individual, group work, pair work Equipment: English 10 Pupil’s book, the DVD Procedure of the lesson: I. Organizing moment: - Greeting. -checking register -checking homework II. Pre Activity. Activity 1. Look at the photos and answer the following questions. 1. Have you ever read these books before? 2. What are the genres of these books? III. Main part Activity 2. Match the words with the definitions. Answer key : 1.b 2.с 3.а 4.b 5.a 6.с IV. Post-activity Activity 4. Group work. Answer the questions. 1. How do you choose a book to read? 2. What books have you read? What genre do they belong to? 3. Do you have a favourite genre? Why do you like this genre? V. Giving Homework . Explain your pupils homework Make a list of vocabulary which you have learned today VI. Evaluation. Giving marks Dars so’ngida men o‘quvchilar bilan pedagogik terminlar va ularning ingliz va o‘zbek tillarida tahlili haqida qanday bilimga ega ekanliklari haqida suhbatlashdim. Shundan keyin esa, men ularga ikkita savoldan iborat so‘rovnomani tarqatdim. Bu savollar quyidagilar: 1. Pedagogik terminlarni ingliz va o‘zbek tilida tahlil qilish jarayonida o‘qituvchining roli qanday? 2. Ingliz va o‘zbek tillarida pedagogik terminlarni tahlil qilish ta’lim samaradorligiga ta’sir etadimi ? So‘rovnomaning birinchi savoli o‘qituvchilar ta’lim jarayonida o‘qituvchining roli, pedagogik terminlarni qo‘llashi, ularni tahlil qilishi, umuman, o‘qitish haqida fikr bildirdilar. O’quvchilardan ta’lim jarayonini yanada samaraliroq qilish uchun pedagogik terminlar tahlilidan foydalanish haqida so‘raldi. Savol ko‘p variantli savol bo‘lib, unda 10 ta variant berildi. Quyida berilgan 1- jadvalda savolga berilgan javoblar ko‘rsatilgan. 1-jadval. Pedagogik terminlarni ingliz va o‘zbek tilida tahlil qilish jarayonida O‘qituvchining roli qanday? Iltimos, quyida berilgan variantlarga o‘z fikringizni bildirib, “Ha” yoki “Yo‘q” javoblaridan birini tanlang. № Savollar Ha Yo‘q 1. Mahoratli o‘qituvchi pedagogik terminlarni tahlil qilishda to‘g’ri va oson yo‘lni ko‘rsatishi kerak. 5 8 2. Qanday o‘yinlar va metodlardan foydalanishni 9 4 o’quvchilar emas, o‘qituvchi hal qilishi kerak. 3. O‘qituvchining vazifasi faqatgina o’quvchilardan mavzuni so‘rashdan iborat. 10 3 4. O‘qituvchi o’quvchilarga nisbatan ko‘p narsani biladi. Shu sababli, ular o’quvchilarning berayotgan noto‘g’ri javoblarini ham to‘g’irlashga yordam berishlari kerak. 7 6 5. O’quvchilar pedagogik terminlarni o‘zlari tahlil qilganda yaxshiroq o‘rganadi. 3 10 6. Qilingan tahlillar sodda va tushunarli bo‘lib, o’quvchilar uchun ularni anglab olish murakkablik tug’dirmasligi kerak. 10 3 7. O’quvchilarning yaxshiroq o‘rganishi uchun ularning dastlabki bilimlari bo‘lishi kerak. 12 1 8. Pedagogik terminlarni tahlil qilish jarayonida, O‘qituvchi javoblari aytishidan oldin, o’quvchilarga javob topish uchun o‘ylab olishga imkon berish kerak. 5 8 9. Samarali ta’lim berish uchun o’quvchilar doimo jim o‘tirishi kerak. 13 0 10. Fikr yuritish va dunyoqarashni kengaytirish darslikda berilgan mavzulardan ko‘ra muhimroq. 4 9 Ushbu jadvalni diagramma orqali ifodalasak, bu quyidagicha bo‘ladi: 1-diagramma 5 9 10 7 3 10 12 5 13 48 4 3 6 10 3 1 8 0 9Ha Yo'q Yuqoridagi barcha natijalarni umumlashtirgan holda, shuni aytish mumkinki, o’quvchilar fikricha, ko‘pchilik o‘qituvchilar o‘z fanlarini yuksak darajada o’quvchilarga yetkazib berish uchun yetarlicha bilimga emas. Shuningdek, o’quvchilarning dars davomida tartibni saqlab o‘tirishhi ham yuqori sifatli ta’limning kaliti sifatida qaralgan. Ayni asrda, o’quvchigaga qaratilgan ta’lim keng tarqalmoqda, ammo hamon ko‘pchilik o‘qituvchilarning an’anaviy ta’limni ustun qo‘yishlari berilgan javobalrdan ko‘rinib turibdi. Chunki, darsda qanday metod lardan foydalanishni o‘qituvchi hal qilishi, o‘quvchilardan faqatgina mavzuni so‘rashi kabi o‘qituvchiga qaratilgan bo‘limlar ko‘pchilik pedagoglar tomonidan ijobiy baholangan. So‘rovnomada berilgan ikkinchi savol esa quyidagicha edi: Ingliz va o‘zbek tillarida pedagogik terminlarni tahlil qilish orqali qanday ta’lim samaradorligiga erishish mumkin ? Bu savolga berilgan javoblarni quyidagi diagrammada ko‘rsatib o‘taman. 2-diagramma. Ingliz va o‘zbek tillarida pedagogik terminlarni tahlil qilish ta’lim samaradorligiga ta’sir etadimi ? Quyida berilganlardan qaysilar ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi? Iltmos, ularni muhimlik darajasiga qarab joylashtiring (1- eng muhim, 8- muhim emas). 012345678 test va imtihonlarni kamaytirish; ingliz tili uchun ko'proq dars soatlarini ajratish; pedagogik terminlarni dars oxirida tushuntirib o'tish talabalarning darslik va turli internet manbalar orqali mustaqil o'z ustida ishlashi; yangi ta'lim texnologiyalardan foydalanish; talabaning o'qishini doimo nazorat qilish; darslarda pedagogik terminlarni ingliz va o'zbek tillarida tahlillaridan foydalanish; Berilgan diagrammadan ham ko‘rish mumkinki, chap tarafdagi ustunlar ta’lim samaradorligini oshirishda eng muhim deb hisoblangan bo‘lsa, o‘ng tarafdagilar unchalik muhim emas deb topilgan. Bunda test va imtihonlarni kamaytirish va ingliz tili uchhun ko‘proq dars soatlari ajratish dars samaradorligini oshirishda eng ahamiyatli ekanligini ko‘rish mumkin. Darslarda qo‘llanilgan pedagogik terminlarning o‘zbek va ingliz tilidagi tahlillaridan foydalanish va o’quvchi o‘qishini doimo ota-onasi va O‘qituvchi tomonidan nazorat qilib borish esa ta’limda dayarli muhim emas deb qaralgan. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, ushbi natijalar o’quvchilarga ingliz va o‘zbek tillarida pedagogik terminlarni tahlil qilish haqida tushuntirish berilishdan oldin olingan va shu sababli, natijalar uncha qoniqarli emas. b. Taqdimotdan keyingi natijalar. Tajriba – sinov ishini amalga oshirish davomida shunga amin bo‘ldimki, o‘ziga ishongan pedagoglar, odatda boshqalarga nisbatan ko‘proq g’ayratli, stategik va shuningdek, ta’lim metodlarini qachon va qay usulda qo‘llash kerakligini ham biladilar. O‘qituvchilar bilan intervyu jarayonida shuni bildimki, ba’zi O‘qituvchilarining mavzu yuzasidan qog’ozda yozilganidan tashqari ham o‘z fikrlari va dunyoqarashlari mavjud ekan. O‘quvchilardan birinchi (taqdimotdan oldingi) natijalarni olgach, men o’qituvchilarga o‘zbek va ingliz tillarida pedagogik terminlarni tahlil qilish, pedagogik faoliyat, pedagogik mahorat va pedagogik texnologiyalar, ularning ta’lim tizimida qanday qilib samaradorlikni oshirishi mumkinligi haqida prezentatsiya (taqdimot) qo‘yib, ularga bir qancha ma’lumotlar berdim. Ko‘pchilik o‘qituvchilar berilgan ma’lumotlarni saqlab qo‘yish uchun qaydlar yozib, rasm va videoga olishdi. O‘qituvchilarning aksariyati ushbu taqdimotni juda kerakli va foydali deb topdi hamda shu paytdan boshlab uni iloji boricha o‘z darslarida qo‘llashni boshlashlarini ham aytib o‘tdi. Shundan keyin, men va boshqalar o‘qituvchilarning dars jarayonlarini uchun kirdik. Lesson 1.A. What is Plagiarism? The aim of the lesson: Educational: -to improve pupils’ awareness of plagiarism; types of plagiarism Developing: -to develop pupils’ listening and speaking skills, develop to report own ideas, communicative skills; to develop listening for specific information Socio-cultural: - to raise awareness of different cultures, teaching to respect them Competence: SC4, FLCC and SC Learning outcomes: At the end of the lesson pupils will be able to speak about types of plagiarism; use academic words Type of the lesson: non-standard, mixed, modern Method of the lesson: individual, group work, pair work Equipment: English 10 Pupil’s book, the DVD Procedure of the lesson: I. Organizing moment: - Greeting. -checking register -checking homework II. Pre Activity Activity 1. Answer the following questions. Answer key: 1. Video plagiarism 2. Audio and music plagiarism 3. Idea and text plagiarism III. Main part Activity 2. Match the words and phrases with their definitions 3. Fill the table according to the category. Answer key: 2. to reference, reference 3. to acknowledge, acknowledgement, acknowledged 4. to paste, paste 5. Decade 6. to shift, shift 7. Common 8. to have a tendency, tendency, tendentious 9. to integrate, integration, integrated 10. to attribute, attribution, attributive Activity 4. T.15. Listen to the tape and fill in the gaps. Answer key: 1. Ideas, research, opinions 2. Without, referencing, acknowledging 3. Cutting, pasting 4. Past decade, shift 5. Most common 6. Tendency, integrate 7.Quote, attributed. Analyzing pedagogical terms that are used today. V. Giving Homework. Make a list of vocabulary which you have learned today VI. Evaluation. Giving marks Lesson 1.A. The preparation The aim of the lesson: Educational: - to improve pupils’ awareness of student life; short and long term goals Developing: - to develop pupils’ listening and speaking skills, develop to report own ideas, communicative skills; to develop listening for specific information; writing skills Socio-cultural: - to raise awareness of different cultures, teaching to respect them Competence: SC1, FLCC and PC Learning outcomes: At the end of the lesson pupils will be able to speak about student life; short and long term goals; wirte an essay Type of the lesson: non-standard, mixed, modern Method of the lesson : individual, group work, pair work Equipment: English 10 Pupil’s book, the DVD Procedure of the lesson: I. Organizing moment: - Greeting. -checking register -asking pupils how their holiday was, what they have done, creating warm atmosphere II. Pre Activity. Activity 1.Label thepicture sabout the student’slife with theexpressions from the box. Analyzing pedagogical terms that are used today. V. Giving Homework. Make a list of vocabulary which you have learned today VI. Evaluation. Giving marks. Ushbu darslarni kuzatishdan olingan xulosa shuki, ko‘pchilik o‘qituvchilar dars jarayonini samaraliroq va mazmunliroq qilish uchun darsda qo‘llaniladigan terminlarni ingliz va o‘zbek tillarida berishmoqda. Bu esa ta’lim jarayonini yanada qiziqarli va foydali jarayonga aylantirgan. Shundan so‘ng, men so‘rovnoma va intervyuni yana bir marta olishga qaror qildim. Bu galgi jarayonda ham, oldin qo‘llanilgan savollar va ilgari qatnashgan o’quvchilar va o’qituvchilar orqali amalga oshdi, tarkibda hech qanday o‘zgarish qilmadim. Ammo natijalar o‘tgan safargidan tubdan farq qildi. Quyidagi 3-diagrammada men olingan natijalarni keltirib o‘taman. 3-diagramma Ingliz va o‘zbek tillarida pedagogik terminlarni tahlil qilish ta’lim samaradorligiga ta’sir etadimi ? Quyida berilganlardan qaysilar ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi? Iltmos, ularni muhimlik darajasiga qarab joylashtiring (1- eng muhim, 8- muhim emas). Berilgan diagrammadan ham ko‘rish mumkinki, chap tarafdagi ustunlar ta’lim samaradorligini oshirishda eng muhim deb hisoblangan bo‘lsa, o‘ng tarafdagilar Darslarda pedagogik terminlarning ingliz va o'zbek tillaridagi tahlillaridan foydalanish; Talabalarning o'qishini doimo nazorat qilinishi; darsda yangi ta'lim texnologiyalaridan foydalanish; talabalarning darslik va turli internet manbalar orqali mustaqil o'z ustida ishlashi; Ingliz tili uchun ko'proq dars soatlarini ajratish; pedagogik terminlarni dars oxirida tushuntirib o'tish; Test va imtihonlarni kamaytirish; unchalik muhim emas deb topilgan. Bunda darslarda qo‘llanilgan pedagogik terminlarning o‘zbek va ingliz tilidagi tahlillaridan foydalanish va o’quvchi o‘qishini doimo ota-onasi va o‘qituvchi tomonidan nazorat qilib borish dars samaradorligini oshirishda eng ahamiyatli ekanligini ko‘rish mumkin. Test va imtihonlarni kamaytirish hamda ingliz tili uchun ko‘proq dars soatlari ajratish esa ta’limda deyarli muhim emas deb hisoblangan. Taqdimotdan keyingi natijalar ancha aniq va ahamiyatga ega bo‘ldi. Yanayam chuqurroq va aniq natijalarga erishish uchun, men o‘qituvchilarga yana bir ochiq savol bilan yuzlandim:  Ta’lim jarayonida pedagogik terminlarni ingliz tilidagi tahlilidan foydalanishga nima to‘sqinlik qiladi ? Olingan javoblar asosida quyidagi diagramma shakllantirildi: Ta’lim jarayonida pedagogik terminlarni ingliz tilidagi tahlilidan ham foydalanishga nima to‘sqinlik qiladi? 4-diagramma.0 1 2 3 4 5 6 Yuqoridagi diagramma asosida shuni xulosa qilishimiz mumkinki, o‘qituvchilarni pedagogik terminlarni ingliz tilidagi tahlilidan ta’lim jarayonlarida ham foydalanishga, eng avvalo, o‘quvchilarning ingliz tilini tushunmasligi va grammatika to‘sqinlik qiladi. Keyingi o‘rinda esa, o‘qituvchi bilimining yetishmasligi va dars vaqtining cheklanganligini qo‘yishimiz mumkin. Yoshi kichik o‘quvchilarga dars berish, oldindan tayyorlanish va o‘quvchilarning inglizchada tinglab tushunish qobiliyati esa keyingi to‘siqlardan hidoblanadi. Diagrammadan ko‘rinib turibdiki hatto, ko‘pchilik o‘qituvchilar nima uchun o‘z o‘quvchilariga ta’lim jarayonida pedagogik terminlarning ingliz tilidagi tahlillaridan foydalanmasliklari sababini ham bilmaydilar. Ko‘pchilik o‘qituvchilar taqdimotdan so‘ng ta’limda ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilingan pedagogik terminarni qo‘llash bo‘yicha o‘z dunyoqarashlarini o‘zgartirdilar. Bu turli metodlar orqali olingan natijalarda o‘z aksini topdi. Shu tariqa, men o’quvchilardan taqdimotdan oldin olgan so‘rovnomani yana bir marta olishga qaror qildim. Maqsad – o‘quvchilar orasida fanni o’zlashtirishda rivojlanish bor yoki yo‘qligini aniqlash. Quyida esa taqdimotdan keyingi natijalar berilgan: 2-jadval. Pedagogik terminlarni ingliz va o‘zbek tilida tahlil qilish jarayonida O‘qituvchining roli qanday? Iltimos, quyida berilgan variantlarga o‘z fikringizni bildirib, “Ha” yoki “Yo‘q” javoblaridan birini tanlang. № Savollar Ha Yo‘q 1. Mahoratli O‘qituvchi pedagogik terminlarni tahlil qilishda to‘g’ri va oson yo‘lni ko‘rsatishi kerak. 10 3 2. Qanday o‘yinlar va metodlardan foydalanishni o’quvchilar emas, O‘qituvchi hal qilishi kerak. 5 8 3. O‘qituvchining vazifasi faqatgina o’quvchilardan mavzuni so‘rashdan iborat. 2 11 4. O‘qituvchi o’quvchilarga nisbatan ko‘p narsani biladi. Shu sababli, ular o’quvchilarning 13 0 berayotgan noto‘g’ri javoblarini ham to‘g’irlashga yordam berishlari kerak. 5. O’quvchilar pedagogik terminlarni o‘zlari tahlil qilganda yaxshiroq o‘rganadi. 12 1 6. Qilingan tahlillar sodda va tushunarli bo‘lib, o’quvchilar uchun ularni anglab olish murakkablik tug’dirmasligi kerak. 13 0 7. O’quvchilarning yaxshiroq o‘rganishi uchun ularning dastlabki bilimlari bo‘lishi kerak. 6 7 8. Pedagogik terminlarni tahlil qilish jarayonida, O‘qituvchi javoblari aytishidan oldin, o’quvchilarga javob topish uchun o‘ylab olishga imkon berish kerak. 8 5 9. Samarali ta’lim berish uchun o’quvchilar doimo jim o‘tirishi kerak. 9 4 10. Fikr yuritish va dunyoqarashni kengaytirish darslikda berilgan mavzulardan ko‘ra muhimroq. 11 2 Ushbu jadvalni diagramma orqali ifodalasak, bu quyidagicha bo‘ladi: 5-diagramma Yuqoridagi barcha natijalarni umumlashtirgan holda, shuni aytish mumkinki, o’quvchilar fikricha, ko‘pchilik O‘qituvchilar o‘z fanlarini yuksak darajada o’quvchilarga yetkazib berish uchun yetarlicha bilimga emas. Va shuningdek, o’quvchilarning o‘zlari mustaqil izlanib o‘rganishlari va bilganlari asosida bilmaganlarini o‘rganish metodlari yuqori darajada baholangan. Ayni asrda, o’quvchigaga qaratilgan ta’lim keng tarqalmoqda, ammo bu degani O‘qituvchi o‘qitishdagi barcha burch va majburiyatlarini o’quvchiga yuklab qo‘yish kerak degani emas. Shuningdek, o’quvchilarning dars davomida tartibni saqlab o‘tirishhi ham yuqori sifatli ta’limning kaliti sifatida baholangan. III BOB BO‘YICHA XULOSA. Ushbu bob pedagogik terminlarni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish va O‘qituvchilarning dars jarayonida ushbu tahlillardan foydalanishi qanchalik o‘quv samaradorligini oshirishi haqida ma’lumotr berdi. 1 - s a v o l . 2 - s a v o l . 3 - s a v o l . 4 - s a v o l . 5 - s a v o l . 6 - s a v o l . 7 - s a v o l . 8 - s a v o l . 9 - s a v o l . 1 0 - s a v o l .10 5 2 13 12 13 6 8 9 113 8 11 0 1 0 7 5 4 2Ha Yo'q Dastlab, ushbu tajriba – sinov ishining asosiy maqsadi oliy o‘quv yurtlaridagi ta’lim jarayonida pedagogik terminlarni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish va ushbu tahlillar asosida o’quvchilarni o‘qitish dars samaradorligini oshirishga xizmat qila olishini aniqlashdan iborat edi. Qolaversa, ushbu bobda pedagogik terminlar, ularning ba’zi turlari, ularni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish, O‘qituvchining dars jarayonida turli pedagogik terminlarni qo‘llashi va ularni o’quvchilarga qandaty qilib tushunarli shaklda yetkazib berish kabi masalalarga ham to‘xtalib o‘tildi. Yuqorida keltirib o‘tilgan maqsadlarga erishish, t ajriba – sinov ishini amalga oshirish va olingan natijalarni umumlashtirish uchun bir qancha metodlardan foydalanildi, matematik- statistik metod, test metodi, pedagogik tahlil metodi, suhbat metodi, anketa metodi shular jumlasidandir. Shuningdek, tajriba – sinov ishini amalga oshirish jarayonida turli materiallardan foydalandim, jumladan, savollar, tekshiruvlar, testlar, mashqlar, tarqatma materiallar, jadvallar, prezentatsiyalar. Bundan tashqari internet tarmoqlaridan olingan pedagogik terminlarga oid materiallar ham o’quvchilar uchun qiziqarli ma’lumotlarga ega bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Tajriba – sinov ishi davomida shunga amin bo‘ldimki, o‘ziga ishongan pedagoglar, odatda boshqalarga nisbatan ko‘proq g’ayratli, stategik va shuningdek, ta’lim metodlarini qachon va qay usulda qo‘llash kerakligini ham biladilar. O‘qituvchilar bilan intervyu jarayonida shuni bildimki, ba’zi O‘qituvchilarining mavzu yuzasidan qog’ozda yozilganidan tashqari ham o‘z fikrlari va dunyoqarashlari mavjud. Olib borilgan tajriba – sinov ishidan olingan dastlabki xulosalar shundan iboratki, darslarda qo‘llanilgan pedagogik terminlarning o‘zbek va ingliz tilidagi tahlillaridan foydalanish va o’quvchi o‘qishini doimo ota-onasi va O‘qituvchi tomonidan nazorat qilib borish dars samaradorligini oshirishda eng ahamiyatli ekanligini ko‘rish mumkin. Test va imtihonlarni kamaytirish hamda ingliz tili uchun ko‘proq dars soatlari ajratish esa ta’limda deyarli muhim emas deb hisoblangan. Bobda keltirib o‘tilgan, “Ta’lim jarayonida pedagogik terminlarni ingliz tilidagi tahlilidan ham foydalanishga nima to‘sqinlik qiladi?” deb nomlangan diagramma asosida shuni xulosa qilishimiz mumkinki, O‘qituvchilarni pedagogik terminlarni ingliz tilidagi tahlillaridan ta’lim jarayonlarida ham foydalanishga, eng avvalo, o‘quvchilarning ingliz tilini tushunmasligi va grammatika to‘sqinlik qiladi. Keyingi o‘rinda esa, O‘qituvchi bilimining yetishmasligi va dars vaqtining cheklanganligini qo‘yishimiz mumkin. Yoshi kichik o‘quvchilarga dars berish, oldindan tayyorlanish va o‘quvchilarning inglizchada tinglab tushunish qobiliyati esa keyingi asosiy to‘siqlardan hidoblanadi. Diagrammadan shuni ham ko‘rish mumkinki, hatto, ko‘pchilik O‘qituvchilar nima uchun o‘z o‘quvchilariga ta’lim jarayonida pedagogik terminlarning ingliz tilidagi tahlillaridan foydalanmasliklari sababini ham bilmaydilar. Keyingi, 10 ta savoldan iborat so‘rovnoma natijalariga ko‘ra shuni xulosa qilamizki, o’quvchilarning o‘zlari mustaqil izlanib o‘rganishlari va bilganlari asosida bilmaganlarini o‘rganish metodlari yuqori darajada baholangan. Ayni asrda, o’quvchigaga qaratilgan ta’lim keng tarqalmoqda, ammo bu degani O‘qituvchi o‘qitishdagi barcha burch va majburiyatlarini o’quvchiga yuklab qo‘yish kerak degani emas. Shuningdek, o’quvchilarning dars davomida tartibni saqlab o‘tirishhi ham yuqori sifatli ta’limning kaliti sifatida baholangan. Ushbu amalga oshirilgan tajriba – sinov ishi ta’lim sohasida pedagogik terminlarni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish va shuningdek, O‘qituvchilarning pedagogik terminlar tahlillaridan dars jarayonida foydalanmasliklarining sabablarini o‘rganib chiqdi. Olingan xulosalar esa shuni ko‘rsatadiki, o‘quv jarayonida pedagogik terminlarning ingliz va o‘zbek tillardagi tahlillaridan foydalanish ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiladi va o’quvchilarni ikki tilni taqqoslash orqali terminlarni hamda mavzularni eslab qolishiga ijobiy ta’sir qiladi. O’quvchilarga ingliz tilidan olingan ba’zi pedagogik terminlarning kelib chiqish tarixi va ma’nosini tushuntirish ham ularda ham ingliz tilida ham o‘rganayotgan fanlariga katta qiziqish uyg’otdi. UMUMIY XULOSA Ishning yakuniy xulosasiga sifatida shuni aytish mumkinki, tillarga xos xususiyatlar va qonuniyatlar yuzasidan olib borilgan kuzatish, tadqiqot va talqinlarga qaramay, hamon birorta til va uning о‘ziga xos tabiati tо‘laligicha butunlay ochib berilmaganligi, til bilan bog‘liq barcha muammolar о‘z yechimini tо‘la topmagan. Buning sababi esa, tilning murakkab hodisa ekanligi, hatto tilning amaliy shakli sanaladigan nutqning ham murakkab tabiatga ega ekanligidan deyishimiz mumkin. Таqdim etilayotgan ilmiy tadqiqot ishida tilshunoslikning eng murakkab va turli-tuman dolzarb muammolarga boy sohalaridan biri pedagogik terminologiya va uning ingliz va o‘zbek tillardagi tahlili bilan bog’liq masalalari tadqiq qilindi. Pedagogik terminlarni semantik – struktur va kognitiv – koseptual usullar yordamida tahlil qilish jarayonida vujudga keladigan qiyinchiliklar hozirgacha tilshunos olimlarning tinimsiz izlanishlariga va ilmiy izlanishlar olib borishiga sabab bo‘lmoqda. Pedagogik terminlarni ifodalovchi terminlarning har qanday til shu jumladan, ingliz va o‘zbek tillari leksikasida ham muhim ahamiyatga ega, shuningdek, ular til leksikasining salmoqli qismini tashkil etadi. Pedagogik terminlarni tahlil qilish muammosi anchadan beri tadqiq qilishnishiga qaramasdan, hamon dolzarbligicha qolmoqda. Terminlarning murakkabligi va kamchiliklari subyektiv (tarjimonning tilni mukammal bilishi) va obyektiv (terminlarning tilda va og’zaki nutqda shakllanishi) sabablar bilan chambarchas bog’liq. Terminlarning bir tildan ikkinchi tilga tarjima va tahlil qilishda vujudga keladigan muammolar yechimini topish tarjimondan yuksak mahorat talab qiladi. Buning natijasida esa tillar va pedagogika o‘rtasida samarali va muvaffaqiyatli munosabatlarini shaakllantirishga xizmat qiladi. O‘zbek tilida mavjud pedagogik terminlarning ko‘pchiligi turli tarixiy rivojlanish bosqichlaridan o‘tgan va bizgacha yetib kelgan. Shu sababli, terminlar xalqning turmush tarzi, tarixi va urf-odatlarini o‘zida aks ettiradi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasi nazariy va amaliy qismlardan iborat bo‘lib, uning nazariy qismida terminlarning kelib chiqishi va tahlil qilish usullari, pedagogikaning asosiy tushunchalari, tilshunos olimlarning va malakali O‘qituvchi-pedagoglarning fikrlari berib o‘tildi. Dissertatsiyaning amaliy qismida ilmiy nazariyalarga asoslangan holda asosiy pedagogik terminlarning semantik-struktur va kognitiv-konseptual usullardagi tahlilidan misollar keltirilib mustahkamlandi. Tahlil natijalariga ko‘ra terminlarning o‘ziga xos xususiyatlari, ya’ni ular nafaqat pedagogikada balki fandan tashqari holatlarda ham ko‘chirma ma’noda orqali qo‘llanilishi mumkin degan xulosaga kelindi. Dissertatsiya ishining xulosasiga tahlil va tajriba-sinov ishining natijalari ilmiy asos sifatida xizmat qiladi. Pedagogik faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri bu uning birgalikda ishlash tabiati. Bu albatta O‘qituvchini ham o‘z ichiga oladi va u o'qitadigan, rivojlantiradigan kishi. Ushbu faoliyatda O‘qituvchi avvalo, o‘zini o‘zi anglashi kerak. Uning o'quvchini o‘zgartirishdagi maqsadli ishtiroki (uning o'qitish darajasi, o'qishi, rivojlanishi, bilim darajasi) birlashtiriladi. Pedagogik nazariyalar yig’indisi hisoblangan pedagogikada ko‘pgina nazariy va amaliy bilimlar to‘plangan bo‘lishiga qaramay, XX asrning o‘rtalarigacha mashhur pedagoglarning izdoshlarining birortasi ular o‘tgan yuqori darajadagi samarali darslarni o‘zlariga o‘xshatib o‘tish imkonini beradigan pedagogik jarayon andozasini ishlab chiqishmagan. Chunki mashhur pedagoglar uslubi tarkibida o‘zlarining shaxsiy sifatlari ham yetakchi o‘rinni egallagan. Keyinchalik darslarni mazmunli va samarali o‘tish uchun- mashhur pedagoglarning darsini pedagogik texnologiyalar qolipiga solib, zarur loyihalarni tuzish va ko‘paytirishdir. Uzluksiz ta’lim tizimi xodimlari, ya’ni pedagog-O‘qituvchilarning zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan xabardorligi va ularni ta’lim jarayonida samarali qo‘llay olishlari, shuningdek, ta’lim jarayonini tashkil etish jarayonida ijodiy yondashish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘qituvchi- pedagoglarning dars mashg’ulotlarini noan’anaviy shakllardan foydalanish, ta’lim jarayonini mukammal tashkil etish, turli metodlardan oqilona foydalana olish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi ta’lim oluvchilarning nazariy bilimlarni puxta va chuqur o‘zlashtirilishi, ularda amaliy ko‘nikma va malakalarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Mazkur tadqiqot ishida biz pedagogik texnologiyalarning mohiyati, shakllanishi hamda taraqqiyoti, afzalliklari, ta’lim jarayonining istiqbolini ta’minlashdagi muhim o‘rni va roli, shuningdek, yangi pedagogik texnologiyalarni ta’lim jarayoniga tadbiq etish shartlari xususida so‘z yuritildi. Yurtimiz kelajagi bo‘lmish - yoshlarni chuqur bilimli va mukammal odob- axloq bilan tarbiyalash juda muhimdir. Ushbu jarayonda esa yuksak pedagogik mahoratga va bilimga ega pedagoglarning o'rni muhimdir. Hozirda davlatimiz rivojlanish yo‘lida o‘z oldiga qo‘yayotgan maqsadlarga erishishi ko‘p jihatdan pedagoglarga bog‘liq. O‘qituvchilik kasbi o‘z mohiyatiga ko‘ra individual hisoblanadi. Pedagogik mahoratning asosini pedagogik faoliyat tashkil etadi. Ushbu tushunchaning dolzarbligi esa mahoratli pedagogni tarbiyalashdan iborat. Pedagogik mahorat bu O‘qituvchining shaxsiy (bolajonligi, hayrihohligi, insonparvarligi, mehribonligi va h.k.) va kasbiy (bilimdonligi, zukkoligi, fidoiyiligi, ijodkorligi, va h.k.) kabi fazilatlarini belgilab, u o‘z fanini mukammal bilishda, psixologik va metodik tayyorgarlikda, o‘quvchilarni o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirishning samarali yo‘llarini faoliyatda qo‘llashdir. O‘qituvchilik sharafli, ammo juda murakkab kasb. Yaxshi pedagog bo‘lish uchun fan nazariyasini egallashning o‘zigina yetarli emas. Chunki nazariyalarda bolalarni o‘qitish va tarbiyalash haqida umumiy qonun-qoidalar, umumlashtirilgan uslubiy g‘oyalar bayon etiladi, amaliyotda esa yosh individual xususiyatlarini e’tiborga olish lozim. Pedagogik terminlarni semantik-struktur va kognitiv-konseptual usullarda tahlil qilish va ushbu tahlillardan ta’lim jarayonida foydalanishning ta’lim samaradorliga ta’siri mavzusidagi tajriba – sinov ishi davomida esa men bir qancha tadqiqotlar o‘tkazdim. Bu tadqiqot natijalari esa yaqin yoki uzoqroq kelajakda bo‘lajak yosh pedagoglar uchun foydali bo‘lishi mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1. Sh.M.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent. O‘zbekiston.2017. 350-bet. 2. Qultoyev A. Pedagogik mahorat. Referat. 03.01.2022. 10-bet 3. Pedagogik texnologiya turlari va innovatsion texnologiya. Ma’ruza. 27.01.2022.7-bet 4. Boboyev I. Pedagogik faoliyat mustaqil ijtimoiy hodisa sifatida.28.01.2022. 2-bet. 5. Pedagogik faoliyat va unga qo‘yiladigan talablar. Maqola. 28.01.2022. 4- bet. 6. Habibullayeva Sayyora Muhammadali qizi. Pedagogik texnologiya turlari va dars modullari. Ma’ruza.10.03.2022. 4-bet 7. Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti. Pedagogik faoliyatning me’yoriy-huquqiy va axloqiy asoslari fanining o‘quv dasturi. 2021. 1-2-betlar 8. Gulnoza Umurova. Ijtimoiy pedagogik faoliyat metodikasi. Mustaqil ish31.12.2021. 5-9-10-betlar 9. X.I.Ibragimov . Umumiy pedagogika fanidan o‘quv-uslubiy majmua. Toshkent. 2021. 209-211-betlar. 10. Darslarda pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanish. Artiqov Iqboljon Shahobiddinovich, Nazirova Gulnozaxon Iqboljon qizi. Maqola. “O‘zbekiston ilmiy-amaliy tadqiqotlar” mavzusidagi respublika 19-ko‘p tarmoqli ilmiy masofaviy onlayn konfrensiya materiallar to‘plami. 30.08.2020. Toshkent. Tadqiqot. 22-23-betlar 11. Sarsenbayeva R. Каsbiy pedagogika. O‘quv-uslubiy majmua. Toshkent. 2018.175-bet 12. Toirova Guli Ibragimovna. O‘zbek tili. Darslik. Buxoro. 2020. 34-35, 53, 213-betlar 13. Shomurodov D. S. Til va terminologiya.2020. 1-bet 14. Boltayeva Dilfuzaxon Shuxrat qizi. Xаlqaro aloqalarni bildiruvchi terminlarning lingvomadaniy xususiyati. Disseratsiya. Toshkent. 2016. 59-62- betlar. 15. S.Yuldasheva Ijtimoiy fanlar kafedrasining katta O‘qituvchisi. Kasbiy ta’lim yo‘nalishi uchun ma’ruzalar matni. Toshkent. 17.03.2014.79-80 betlar 16. Ryazanov Svetlana Andreevna. Pedagogika bo'yicha terminologiya lug'ati. V.M Shukshina nomli Oltoy davlat ta'lim akademiyasi. 2014-yil. 2-3- betlar. 17. Baymatova Barchinoy Gulmurodovna. O‘zbek tilidagi inglizcha o‘zlashma so‘zlarning ma’no taraqqiyoti. Dissertatsiya. Qarshi. 2014. 33, 34, 40-43, 66-68-betlar 18. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari. Prezentatsiya. 18-24betlar. 19. M.Maxmudova. Kasbiy fanlarni o’qitishda modellashtiruvchi o’yin metodlaridan foydalanish usullari. Referat. 10-bet 20. Pedagogik faoliyatning ta'rifi. Pedagogik faoliyatga kirish. Maqola. 6-bet 21. Bekmuradov A.Sh., L. V. Golish va boshqalar. Loyihaviy ta’limning texnologiyasi. –T.: TDIU, 2009. 88- bet.

INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLAR TAHLILI MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………….4 I BOB . ZAMONAVIY PEDAGOGIKA RIVOJIDA TERMINLAR VA XORIJIY TILLARNING TUTGAN O‘RNI. 1.1. Terminlar, ularning mohiyati va yasalish usullari. Pedagogika fani taraqqiyotida terminlarning ta’siri, ularning o‘ziga xos jihatlari.........................10 1.2. Pedagogik faoliyat va uning terminlari tizimi rivojida ingliz tilining xalqaro til sifatidagi ta’siri va uning ilmiy asoslari..…………………………………....24 Bob bo yicha xulosa .………..………………………….………………….......43ʻ II BOB. PEDAGOGIK TERMINLARNING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI STRUKTURAVIY-SEMANTIK VA KOGNITIV – KONSEPTUAL TAHLILI. 2.1. Pedagogik texnologiyalar va ularning pedagogikada tutgan o‘rni. Pedagogik texnologiyalarga oid terminlarning strukturaviy va semantik tahlili …………………………………………..……………………………………...47 2.2. Pedagogik mahorat va uning tarkibiy qismlari. Pedagogik mahoratga oid asosiy terminlarning kognitiv va konseptual tahlili…………………………….65 Bob bo yicha xulosa………………………………...………………………….82 ʻ III BOB . INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLARNI TAHLIL QILISH BO‘YICHA TAJRIBA-SINOV ISHLARINI OLIB BORISH VA ULARNING TAHLILI. 3.1. Oliy o‘quv yurtlarida pedagogik terminlarni amaliyotda keng tadbiq etishni tashkil qilishning nazariy asoslari va asosiy metodlari …………………...…...88 3.2.Pedagogik terminlarni tahlil qilish bo‘yicha olib borilgan ishlar natijalarining statistik tahlili......................................................................................................96 Bob bo yicha xulosa..........................................................................................115 ʻ XULOSA …………………………………………………………………..…119

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………..….123 KIRISH Tadqiqot mavzusining dolzarbligi . Fan hamisha rivojlanish va taraqqiyotda. Bugungi kunda u misli ko‘rilmagan darajada jadal tus oldi. Bunga, bir tomondan, dunyo miqyosidagi globallashuv, fanlararo integratsiyaning kuchayishi, innovatsion texnologiyalar amaliy qiymatining o‘sishi ta’sir qilayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, milliy manfaatlarning kuchayishi, geopolitik siyosat qamrovining kengaya borishi kabi qator omillar jiddiy sabab bo‘lmoqda. O‘zlikni anglashda tilning roli muhimdir. Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev bu haq i da to‘xtala turib: “ Eng muhim va dolzarb masalalardan biri – yuksak ma’naviyatli, zamonaviy bilim va kasb- hunarlarga, o‘z mustaqil fikriga ega bo‘lgan yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashdan iborat. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari kabi o‘ta muhim sohalarda ona tilimizning qo‘llanish doirasini kengaytirish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so‘z bilan aytganda, o‘zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o‘zlikni, Vatan tuyg’usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz», - deya ta’kidlagan edilar. [1, 350] Hozirgi paytda jamiyat taraqqiyoti, axborot texnologiyalarining rivojlanishi va davlatlararo siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarning kengayishi natijasida tillararo so‘z omuxtalashish jarayoni jadallashmoqda. Bunday jarayon o‘zbek tili leksikasiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatib, tilimizning turli tillardan olingan o‘zlashma so‘zlar hisobiga boyishiga sabab bo‘lmoqda. Shunga muvofiq galdagi ishlar o‘zbek tili leksikasidagi pedagogik terminlarni aniqlab olish, ularni ingliz va o‘zbek tillarida tahlil qilish, lug’atlarga olib kirish, leksik guruhlar va mikrosistemalarni tizimli o‘rganish, o‘rganilgan ishlarni kattaroq guruhlarda birlashtirish kabi vazifalardan iborat bo‘ladi.

Mazkur ish ingliz va o‘zbek tillarida pedagogikaga oid terminlar va ularning ma’no taraqqiyotini tadqiq va strukturaviy, semantik, kogntiv-konseptual va lingvomadaniy tahlil etish masalasiga qaratilgan. Buning uchun esa ushbu terminlarning o‘zbek tili pedagogikasida tutgan o‘rni , u larning ma’no taraqqiyoti va tarkibi kabi vazifalarni yoritish mavzuning dolzarbligini ko‘rsatadi. Tadqiqotning obyekti. Samarqand viloyati Urgut tumani 4-umumiy o’rta ta’lim maktabi. Tadqiqotning predmeti. Pedagogikada turli mazmun ko‘lamiga ega bo‘lgan terminlar tadqiqotning obyekti bo’lib xizmat qiladi. Shuningdek, pedagogikada qo‘llaniladigan terminlarning strukturaviy-semantik va kogntiv-konseptual xususiyatlarini ham o’z ichiga oladi. Tadqiqotning maqsadi: Pedagogikada qo‘llaniladigan terminlarni tilshunoslik nuqtai nazaridan o‘rganish, terminlarning ma’no xususiyatilari va o‘ziga xos jihatlarini aniqlash, ularning tildagi va madaniyatdagi o‘rni hamda ahamiyatini belgilashdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Yuqoridagi maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish belgilab olinadi:  Terminlar yasalishi usullarini aniqlab olish;  Pedagogikaning taraqqiyotida terminlar va ingliz tilining ta’sirini oydinlashtirish;  Pedagogikaning turli sohalarida ingliz tilidan o‘zlashgan so‘zlarni belgilab olish;  Terminlarni tahlil qilish turlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish;  Terminlarning sinonimik, antonimik, omonimik, polesemantik kabi munosabatlarini aniqlash;  Pedagogikada ingliz tilidan o‘zlashgan so‘zlarning o‘quv lug‘atlarida berilishi o‘rganish;

Tadqiqotning ilmiy yangiligi. P edagogik terminlarning kelib chiqishi, ingliz tilidan o‘zlashgan terminlar va ularning o‘zbek tiliga tarjimasi tahlil qilindi. P edagogik sohadagi terminlarni o‘ziga xos xususiyatlari belgilandi, kognitiv va konseptual jihatdan tahlil qilindi. Shuningdek, manbalarga ilmiylik nuqtai nazaridan izohlar berib o‘tildi va ikki tildagi ekvivalentlari keltirildi. a. Tadqiqotning nazariy yangiligi : 1. Terminlarning yasalish usullarini oydinlashtirish; 2. Terminlarni semantik - struktur va kognitiv- konseptual tahlil qilish; 3. Pedagogikaning an’anaviy va zamonaviy tushunchalari va nazariyalarini o‘ rganish ; 4. Pedagogik terminlarning ta’lim jarayonidagi ahamiyatini o‘rganish; b. Tadqiqotning amaliy yangiligi: 1. Tadqiqot natijasida olingan ilmiy natijalardan o‘zbek tili pedagogik terminlari lug’atini mukammallashtirishda, ulardagi tavsif va sharhlarni bir xillashtirishda, ularni o‘zbek tili tabiatiga muvofiqlashtirishda qo‘llash; 2. Tadqiqotda ko‘rsatib o‘tilgan tahlil usullarini boshqa sohadagi terminlarni ham tahlil qilishda qo‘llash; 3. Tajriba – sinov ishining natijalarini ta’lim samaradorligini oshirish uchun qo‘llash; 4. Ushbu ishda ko‘rsatib o‘tilagan terminlar so‘nggi ilmiy tadqiqotlarga asoslanadi. Ushbu dissertatsiya shu sohada yaratilgan darslik va materiallar, maxsus kurslar uchun qo‘shimcha material, o‘zbek tilining zamonaviy lug‘atlari uchun muhim material va manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. O‘rganilgan tadqiqotlar natijasiga ko‘ra pedagogik matnlar va ularning tarjimasi, pedagogik terminlar ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan. Ularning ko‘pchiligi rus va ingliz tillari asosida terminlarni tahlil qilgan. Bizning tadqiqot ishimizda o‘zbek va ingliz tillarida pedagogik terminlarning o‘ziga xos xususiyatlari va muammoli jihatlari tahlil ostiga olinadi. Bu esa ingliz va o‘zbek til terminologiyasida

yangilik hisoblanadi. Mazkur tadqiqot o‘z ichiga hozirgi zamon ingliz va o‘zbek tili pedagogik terminlarini til bilan uzviy bog’lagan holda kognitiv va konseptual tahlil etish, pedagogik terminlarning yasalish va leksik–semantik xususiyatlarini o‘rganish kabi maqsadlarni qamrab olgan. Shu bilan birga, muallif o‘z oldiga ushbu ilmiy tadqiqot natijalari asosida tavsiyanomalar ishlab chiqish va mazkur mavzuning istiqbolli yo‘nalishlarini aniqlash vazifasini ham qo‘ygan. Chunki bu yo‘nalishda bir qator ilmiy ishlar amalga oshirilgan bo‘lsada, juda ham kam amaliy ishlar olib borilgan va ular nazariy jihatdan to‘liq va mukammal o‘rganilmagan. Tadqiqot ishining o’rganilganlik darajasi: Muloqot, til va uning imkoniyatlari, madaniyat kabi mavzularga bag‘ishlangan ishlar jahon tilshunosligida juda ommalashgan bо‘lsa-da, о‘zbek tilshunosligida bu masalaga e’tibor va mavzu yuzasidan ilmiy tadqiqotlar qilish endigina boshlanmoqda. O‘zbеkistоn Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoyev tomonidan 2020-yil 23- sentabrda imzolangan hаmdа аyni dаvrdа amaliyotga kеng miqyosda tadbiq etilayotgan yangi “Tа’lim to'g'risidagi qonun” buning dalili bo’la oladi. Izlanish materiallari sifatida pedagogikaga oid terminlar aks ettirilgan bir va ikki tillik lug’atlar, monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalar , internet saytlari va boshqalardan keng foydalanildi. Bundan tashqari terminologiya va pedagogika sohasi bilan shug’ullangan bir qator chet el olimlari ishlari, jumladan B.N.Golovin,A.V.Kalinin, V.P.Danilenko, R.M. Keesing, R. Langacker, V. Maslova, V. Karasik , V. Telia ishlari o‘rganib chiqildi. Terminlar va ularning о‘ziga xos strukturaviy va semantik xususiyatlari bilan shug‘ullanuvchi sohalarda amalga oshirilgan ishlar yetarlicha, ammo bu soha pedagogika va unda qo‘llaniladigan terminlarni maxsus о‘rganishni maqsad qilib olmagan. Chunki terminlar bilan bog‘liq amalga oshirilgan shu kungacha bо‘lgan tadqiqotlar terminlarning leksik, morfologik va sintaktik xususiyatlarini о‘rganishni о‘z oldiga maqsad qilib qо‘ygan. Tadqiqot mavzusi bilan aloqador masalaning о‘zbek tilshunosligida о‘rganilishi deyarli kuzatilmaydi.

O'xshashlar

INGLIZ VA OʻZBEK TILLARIDA SPORT TERMINLARINING TAVSIFI
LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI
INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURAGA OID TERMINLARNING KOGNITIV VA LINGVOKULTOROLOGIK XUSUSIYATLARI
O‘zbek adabiyoti darsliklarida “Ona” obrazi tahlili”
“O‘ZBEGIM” ASARI VA UNING O‘ZBEK ADABIY TANQIDIDAGI TAHLILI