logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. “O‘ZBEGIM” ASARI VA UNING O‘ZBEK ADABIY TANQIDIDAGI TAHLILI

“O‘ZBEGIM” ASARI VA UNING O‘ZBEK ADABIY TANQIDIDAGI TAHLILI

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

591 KB
Ko'chirib olish
“O‘ZBEGIM” ASARI VA UNING O‘ZBEK ADABIY TANQIDIDAGI TAHLILI MUNDARIJA KIRISH :… ………………………………………………………………………4 I BOB. ERKIN VOHIDOV IJODI VA ADABIY TANQIDIY QARASHLAR ………………………………………………………………… ..9 1. Ijodkor shaxsiyati va poetik munosabatlar talqini …………………………….9 1. 2. “Erkin Vohidov mangu barhayot” asarida shoir haqidagi adabiy qarashlar tahlili… …………………………………………………………………………19 II bob. SHOIR IJODIDA VATAN MAVZUSINING O‘RNI ……………...29 2.1. “O‘zbegim” qasidasining yaratilish tarixi. . ……………………………....29 2.2. “O‘zbegim” qasidasi tahlili . ………………………………………………38 III bob. “O‘ZBEGIM” QASIDASINING ADABIYOTSHUNOSLIKDA O‘RGANILISHI . ……………………………………………………………..53 3.1. “O‘zbegim” qasidasi va adabiy tanqidiy qarashlar talqini. ………………56 3.2. “O‘zbegim” qasidasiga oid tanqidiy qarashlarning qiyosiy tahlili………...61 XULOSA …………………………………………...………………………….73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………75 1 KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. “Erkin Vohidov jasur va shijoatli adib, chinakam millatparvar inson, ayni paytda o‘zbek xalqining, o‘zbek madaniyatining timsoli edi. Xalqimizning yuragidagi armon va dardlarini, uning quvonch va shukronasini o‘z ijodida yusak mahorat bilan ifoda etardi. O‘zingiz o‘ylang, o‘sha mustabid tuzum davrida “O‘zbegim” deya baralla aytish uchun qanday katta yurak, mardlik va jasorat kerak. O‘zining durdona asarlari bilan adabiyotimiz xazinasiga bebaho hissa qo‘shgan, xalqimizning ma’naviy olamini, milliy g‘urur-iftixorini yuksaltirish yo‘lida unutilmas xizmat qilgan bu ulkan ijodkorni el-yurtimiz hamisha ehtirom bilan yodga oladi”. 1 XX asr zamonaviy o‘zbek adabiyotining yetakchi vakillaridan biri bo‘lgan buyuk ijodkor Erkin Vohidov ijodi o‘ziga xosligi va keng qamrovli ekanligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Shoir ijod mahsullarining asosini tashkil etuvchi milliylik, odamiylik, tarixiylik, falsafiylik kabi kabi asriy g‘oyalar tamoyili beixtiyor kitobxonni mushohadaga chorlamay qolmaydi. Erkin Vohidov she’riyatining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shunda ko‘rinadiki, shoir she’rlarida o‘zini yozadi. Shoirning o‘zi ta’kidlaganidek “Ijod ahli o‘zi ishongan his-tuyg‘ularni yozsa, boshqalar ham ishonadi. Har qanday badiiy asar zamirida, garchand ijodkorning yozganlari ijtimoiylashgandek taassurot qoldirsa ham, uning ortidagi odam ulkan bir qalb egasi-muallif turgan bo‘ladi”. 2 Darhaqiqat, she’riyat, badiiy adabiyotdagi buyuk kuch bu uning ishontira olish xususiyatidir. O‘quvchisini o‘z olamiga olib kira olmagan asar haqiqiy asar 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz.-T.:"O‘zbekiston",2017.-46-bet. 2 B. Karim. Erkin Vohidov she’r va hayot haqida. Adabiy fikr javhari. www.kh-davron.uz 2 emas. Badiiy adabiyotdagi obrazlilik hodisasi ham aynan shunda namoyon bo‘ladi. Insonni, uning ma’naviy olamini kashf eta olish qudratiga ega badiiy adabiyot vositasida yoshlarda yuksak tuyg‘ularni shakllantirish mumkinki, bu o‘ta muhim vazifani badiiy adabiyot, xususan she’riyat amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamalakatimiz ziyolilari bilan o‘tkazilgan uchrashuvda be’jizga: “… adabiyot masalasi bu ma’naviyat masalasidir” - degan fikrni ilgari surmaganlar. Mustaqillik yillarida adabiy jarayonda shoir va yozuvchilarimiz hayoti va ijodini o‘rganish jarayonlari yangi bosqichga ko‘tarilganligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bunda yetakchi vazifa qilib holislikni taminlash masalasi olingan. El ardog‘idagi fidoyi, iste’dodli so‘z san’atkorlarini tanitish, ibrat qilib ko‘rsatish, ijod namunalarini tahlil-u talqin qilish orqali ular shaxsiyatiga o‘quvchini yaqinlashtirsh, fazilatlari va o‘ziga xos tafakkur tarzini, ruhiyatini anglatish, har bir ijodkorning betakror badiiy olami, e’tiqodi, dunyoqarashi mohiyatini, kechinma hamda tuyg‘ular zamiridagi ma’nolarni tushunishga ko‘maklashishi eng samarali yo‘l ekanligi o‘z isbotini topa bormoqda. Mazkur magistrlik dissertatsiyasida O‘zbekiston Qahramoni, buyuk shoir Erkin Vohidovdek el hurmatiga sazovor bo‘lgan ulug‘ istedod sohibining ijodiyoti va “O‘zbegim” qasidasida ilgari surilgan g‘oyalar, vataninmiz tarixini haqqoniy yoritish masalalari, bugungi o‘zbek tanqidchiligidagi tahlili, o‘rganilishi haqida so‘z boradi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Ishdan kuzatiladigan asosiy maqsad Erkin Vohidov ijodida vatan mavzusining tutgan o‘rni, “O‘zbegim” qasidasining badiiy tahlili, o‘zbek tanqidchiligida tutgan o‘rni, tanqidiy tahliliga oid fikrlardagi umumiy va o‘ziga xos jihatlarni aniqlash hamda tahlilga tortishdan iborat. Bundan tashqari, ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarni yuzaga chiqarishni taqazo qiladi. -Erkin Vohidov ijodiyotida asosiy o‘rini egallagan mavzular ko‘lami; 3 -“O‘zbegim” qasidasi haqida muallifning qarashlari; -Ijodkorning “O‘zbegim” qasidasi atrofidagi adabiy tanqidiy mulohazalar haqida fikr yuritish va tahlilga tortish. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Erkin Vohidov ijodini o‘rganish, uni tahlil qilish masalalari haqida aynan Erkin Vohidovga atab adabiyotshunos olim Rahmatilla Inog‘omovning “Shoirlik qismati” nomli kitobi 1999-yilda “Unversitet” nashriyoti tomonidan nashr etilgan. Ushbu kitobda Erkin Vohidovning shoir, inson bo‘lib shakllanishi jarayoni va shoir ijodi haqida adabiyotshunoslikka ma’lum bo‘lmagan ko‘plab ma’lumotlar o‘rin olgan. Ushbu kitobning biz tadqiq qilishni maqsad qilgan “O‘zbegim” qasidasiga oid tahlillarni o‘rganishda o‘rni nihoyatda beqiyosdir, chunki, “O‘zbegim” qasidasining dunyoga kelishi haqida nihoyatda qimmatli fikrlar keltirilgan. Erkin Vohidovning ijodini, ayniqsa adabiy-estetik fikrlarini o‘rganishda ijodkorga atab yozilgan maqolalarning saralarini to‘plab zamondoshlari kitob holiga keltirganlar. Bu kitob – “To quyosh sochgayki nur” (Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlari nigohida) nomi ostida 2018-yilda chop etilgan. Uning tarkibiga kiritilgan No‘mon Rahimjonovning “Erkin Vohidovning adabiy-estetik qarashlariga doir”, Hamid Ziyoyevning “Qalblarga nur sochgan “O‘zbegim”, Matyoqub Qo‘shjonovning “Men-o‘zbek o‘g‘loniman”, Bahodir Karimovning “Adabiy fikr javhari”, Ozod Sharafiddinovning “El ustozim, men esa tolib” va boshqa ko‘plab maqolalarda ijodkorning adabiy-estetik mulohazalari o‘rganilgan, “O‘zbegim” qasidasining yaratilishi va uning atrofidagi fikrlar tahlil etilgan. Bundan tashqari, 2022-yilda “To quyosh sochgayki nur” to‘plamining mantiqiy davomi sifatida “Erkin Vohidov barhayot” nomli maqolalar, xotiralar va izhorlar to‘plami nashr etildi. Kitobda Erkin Vohidov ijodi, uning avvalo inson sifatidagi xarakteri, ijodidagi o‘ziga xosliklar, shu bilan birgalikda “O‘zbegim” qasidasiga oid ayrim tanqidiy-tahlily qarashlarga ma’lum darajada to‘xtalib o‘tilgan. Biz ham ijodkorning “O‘zbegim” qasidasi atrofdagi adabiy-tanqidiy qarashlari ustida fikr yuritishga, 4 ijodiy jarayonni tushunish, anglash, his etish murakkabliklari haqida mulohaza yuritmoqchimiz. Tadqiqotning metodologik asosi va metodi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasining metodologik asosini “O‘zbegim” qasidasi atrofidagi adabiy- tanqidiy qarashlar, she’r, shoirlik, adabiyot, adabiyotshunoslik muammolarini o‘rganish va adabiy-tanqidiy qarashlariga tayangan holda tahlil qilish tashkil etadi. Mavzuni yoritish jarayonida tadqiqotda badiiy tahlil, qiyosiy-tipologik va tarixiy-qiyosiy metodlardan o‘rni bilan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. XX va XXI asr adabiyotshunosligida Erkin Vohidovning o‘ziga xos o‘rni mavjudligini ko‘rsatib berish bilan bir qatorida, ijodkorning shoh asari hisoblanmish “O‘zbegim” qasidasining o‘zbek adabiy tanqidchiligidagi tahlili, qasida atrofida bildirilgan fikrlar, tahlil va tanqidlardagi umumiylik hamda o‘ziga xosliklarni aniqlash, qasidaning adabiy- estetik jihatlarini tahlil qilish jarayonida yozuvchi va davr munosabatlariga hamda badiiy ijod namunasi yaratish jarayonidagi ijodiy hissiyotlarni yuzaga chiqarishdan iboratdir. Bundan tashqari, Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasiga nisbatan sho‘ro tuzumi davridagi yondashuvlar va mustaqillik davri adabiy jarayonida qasida tahliliga yondashuvlardagi tafovutlar, qasidaning asl mazmun mohiyatini o‘quvchiga to‘g‘ri ma’noda yetkazish masalalari yuzasida olib borilgan ishlar haqida ham atroflicha fikr yuritiladi. Bu borada qasida haqida yozilgan maqola va tahlilllar asos vazifasini o‘taydi. Qasida haqida muallifning o‘z fikrlari, uning dunyoga kelish sababi va qasida yartilgandan keyingi davrda shoir ijodida bo‘lgan tub burilishlar haqida ham so‘z boradi. Bunda shoirning o‘zi bilan zamondosh bo‘lgan ijodkorlar va ularning badiiy asarlarida qasida haqidagi mulohazalariga munosabat bildirish orqali shoirning mahorati va iste’dodining ma’lum bir qirralarini yoritish imkonini beradi. Qasida haqidagi adabiy-tanqidiy qarashlarda she’r, she’riyat, shoirlik iste’dodi, adabiyot va adabiyotshunoslik muammolari, Erkin Vohidov ijodining bosh mavzusi hisoblangan vatanparvarlik ruhi haqidagi qarashlari yetakchilik 5 qiladi. Bu tushunchalarga asoslangan holda Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasi haqidagi adabiy-tanqidiy mulohazalarida teran mushohadalar mavjudligini ko‘rsatib berish, adabiyotshunos olimlar fikr-mulohazalarini umumlashtirgan holda qasidaning o‘zbek adabiy tanqidchiligidagi o‘rni va ahamiyatini yoritib berish, shu bilan birgalikda “O‘zbegim” qasidasi haqida bugungi kunga qadar o’zbek adabiyotshunosligida Erkin Vohidov ijodi tadqiqiga bag‘ishlangan ilmiy-nazariy tadqiqotlarda, ilmiy maqolalarda munosabat bildirib o’tilgan, ammo alohida monografik asosda o‘rganilmagan. Ushbu asarni alohida mavzu sifatida o’rganilganligi tadqiqotimizning ilmiy yangiligini belgilaydi. Tadqiqotning predmeti va obyekti. Erkin Vohidovning hayoti va ijodi haqidagi ilmiy-nazariy manbalarni o‘zida jamlagan – “To quyosh sochgayki nur” (Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlari nigohida), “Erkin Vohidov barhayot” asarlari asos qilib olindi va tahlilga tortildi. Adabiyotshunos olimlarning yozuvchi ijodi haqidagi fikrlari, maqolalari hamda “O‘zbegim” qasidasi haqidagi adabiy-tanqidiy qarashlarini o‘rganishda obyekt sifatida xizmat qildi. Dissertatsiyaga obyekt qilib olingan asarlarning yozuvchi mahoratini o‘rganish tadqiqotning predmetini tashkil qiladi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot davomida olib borilgan kuzatishlar, ishda bayon etilgan ilmiy-nazariy fikr-mulohazalardan o‘rta maxsus ta’lim tizimi uchun ixtisoslik kurslari hamda seminarlarda foydalanish mumkin. Shuningdek, tadqiqot yangi davr o‘zbek adabiy-estetik fikrlar taraqqiyotini tahlil qilishda, “O‘zbegim” qasidasini tahlil qilishda, uni o‘quvchilarga yanada tushunarliroq qilib yetkazishda qasida haqidagi tanqidiy va tahlily fikrlarning umumiy va o‘ziga xos jihatlarini ko‘rsatishdan iborat. Tadqiqotning tuzilishi. Ushbu dissertatsiya kirish, uch asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. Hajmi 77 sahifadan iborat. 6 I BOB. ERKIN VOHIDOV IJODI VA ADABIY TANQIDIY QARASHLAR 1.1. Ijodkor shaxsiyati va poetik munosabatlar talqini. XX asr o‘rtalarida o‘zbek adabiyotiga, o‘zbek she’riyatiga quyosh yanglig‘ nur sochib, porlab bir shoir kirib keldi. Bu shoir o‘z ona yurtini qudratli va zalvarli misralarda kuylay boshladi. Uning she’rlari nihoyatda tiniq, salobatli edi. Xalq uning she’rlarini, she’riyatini sevib qoldi. Shoirning samimiy, har misrasi ko‘ngilni bir zum titratib o‘tguvchi she’rlari qalblardan mangu joy oldi. Bu shoir xalqimizning atoqli shoiri Erkin Vohidov edi. Shoir nomi, she’rlari misli ko‘rilmagan darajada mashhur bo‘ldi. Buyuk Navoiy kabi go‘zal g‘azallar bitdi. Xalqimizning e’tirofli, ardoqli, e’zozli shoiri Erkin Vohidov mangulikka daxldor siymodir. Erkin Vohidov ijodi o‘zining samimiy, sodda, musaffo nafasi bilan barchani birdek o‘ziga chorlab turadi. Shoir serqirra ijod sohibi. U qaysi janrda qalam tebratmasin xalq uni chin dildan sevib mutolaa qiladi. Uning biror ishiga ikkinchi darajali-shunchaki yozilgan, deb qarab bo‘lmaydi. Shoir yaratgan har bir ijod mahsuliga qalb qo‘rini singdiradi. Shaklan kichkina bo‘lgan she’rlarida ham ulkan ma’noni mujassam etadi. Ayniqsa, shoir qalamiga mansub “O‘zbegim” qasidasi barchaning yuraklaridan joy olgan. Shoir she’rlarini tahlil qilar ekanmiz, har she’ri ta’rifi bir kitobga jo bo‘ladi. Erkin Vohidov she’rlarini o‘qir ekanmiz bu she’rlarning barchasi bir- biridan yuksak ekanligi, saralashning hech iloji yo‘q ekanligi, qaysi satrini o‘qimang har qanday mutolaa qilishga kirishgan o‘quvchiga xoh katta yoshli, xoh bugungi davr kishisi bo‘lsin, she’rlar zamiridagi faqat so‘z san’atkorigagina xos bo‘lgan haqiqatlardan boxabar bo‘lgandek bo‘ladi. Bu she’rlar shunchaki jo‘shqin ilhom maxsuligina emas, balki ayni shoir ko‘rgan kechirgan, qalb 7 chuqur his eta olgan haqiqatlar ifodasi ekanligiga amin bo‘lasiz. Bu haqida O‘zbekiston xalq shoiri Anvar Obidjon: “Men qoyil qolamanki, qanday yozgan bo‘lsa, Erkin aka hayotda ham, amalda ham, tutumlari ham shu. Vatanparvarlik she’rlarida yashnab turadimi, hayotda ham shu. Ko‘ngil uchun, shunchaki yozaversak ham bo‘laveradi, degan so‘zlar bilan hech qachon chiqishmaydi. Yo‘q. Bizning millatimiz millat, o‘tmishimiz buyuk. Bu gaplarni minbarda ham, davralarda ham hayotda ham gapirardi. Bu kishining kamdan kam odamlarda uchraydigan jihatlari boshqa istedodlarga nima yordam kerak bo‘lsa shu yordamdan qochmas edi”, - deya ta’kidlab o‘tadi. Bag‘ring tole nuriga to‘lsin, Ona yurtim, munis makonim. To tirikman seniki bo‘lsin Umrim, she’rim, yuragim, jonim. Baralla aytish mumkinki, Erkin Vohidovning nafaqat har bir she’ri, balki undagi har bir satri ham ulkan va sirlar to‘la ummondir, chunki chin ma’nodagi shoir o‘z xalqining yurak parchasi hisoblanadi. Bunday yurakda shubhasiz isyon tug‘iladi, bu isyonga dosh bermoq esa oson emas. Binobarin isyon bedor qalb inqilobidir. Bunday qalb xalq dardi bilangina nafas oladi, shu boisdan shoir meni xalqning tili va dili, jigarbandi, farzandi sifatida namoyon bo‘ladi. Xalqning dardi, so‘zini ifoda etmoqlik ijodkor o‘zligining tub mohiyatini tashkil etadi. Zero, Erkin Vohidov xalqning farzandi, xalqning dardini kuylagan shoir. Erkin Vohidov shoir sifatida nisbatan sog‘lom muhitda shakllandi. Uning she’riyatga bo‘lgan bemisil mehri G‘ayratiy nomli adabiy to‘garak bilan chambarchas bog‘liqlikda shakllandi. G‘ayratiy domlaning she’riyat haqida to‘lib-toshib gapirishlari, o‘tmishdagi ulug‘ shoir-u fozillar haqidagi ajib hikoyalari, badiiy ijod haqidagi noyob mulohazalari yosh Erkinning yuragidagi she’riyatga bo‘lgan muhabbatni yanada avj olishida beqiyos o‘rin tutadi. “ Bu nuroniy, vazmin, muloyim, mehribon ustozning siymosi mening ko‘z oldimdan sira ketmaydi. U bizning ilk ibtidoiy mashqlarimizni diqqat bilan eshitar, avval 8 o‘rtoqlarimzning fikrini so‘rar, oxiri o‘zi yakun yasab, yozganlarimizning yutuq va kamchiliklarini ko‘rsatar edi. Bu bilan ustoz bizni faqat she’r, hikoya yozishgagina emas, har bir asarning badiiy qimmati haqida fikr qilish, bu fikrni bayon qila olishga ham o‘rgatardi…”, - deb yozadi Erkin Vohidov o‘zining “G‘ayratiyni eslab” nomli maqolasida. Talabalik yillarida esa yosh shoir chin ma’noda buyuk adabiyotshunoslar G‘ulom Karimov, Matyoqub Qo‘shjonov, Ozod Sharafiddinovlar yaratgan jo‘shqin adabiy muhitda tarbiyalanish baxtiga musharraf bo‘ldi. Ular noyob she’riy istedod sohibi Erkin Vohidovning ijodidagi ilk dadil odimlarini himoya qilgan, rag‘batlantirgan. Abdulla Qahhordek buyuk ijodkor yosh shoir Erkinjonning: Inson bilan tirikdir inson, Muhabbatdan hayotning boshi. Odamzodga baxsh etadi jon, Odamlarning mehr quyoshi. she’rini o‘zining “Mahalla” nomli hikoyasiga epigraf qilib olgan, “Nido” dostoni haqida iliq fikrlar bildirgan; Ozod Sharafiddinov yosh shoirning ilk she’riy to‘plami- “Tong nafasi” haqida “Talant va mas’uliyat” nomli maxsus maqola yozib, milliy she’riyatimizda yangi bir noyob istedod maydonga chiqqanini faxr bilan ta’kidlagan holda: “Erkinning talanti avvalo shunda ko‘rinadiki, u shoirlikning eng zarur hislatiga-shoirona tafakkur qilish qobilyatiga ega.” - deya yosh shoir ijodiga yuksak baho beradi. Albatta, bunday rag‘bat shoir ijodining keyingi davriga, uning yanada gullab yashnashiga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. 1955-1960-yillarda Toshkent davlat universiteti hozirgi O‘zbekiston milliy universitetining filologiya fakultetida taxsil oldi va bu ulug‘ dargohda ulug‘ insonlar: Subitoy Dolimov, Ayub G‘ulomov, Ozod Sharafiddinov, Laziz Qayumov singari ustozlar o‘gitini oldi. Shu tariqa Erkin Vohidov adabiyot olamiga dadil kirib keldi. Erkin Vohidov tongni yaxshi ko‘rar edi. O‘zi ham 9 tong kabi beg‘ubor inson edi. Uning ilk she’riy to‘plamining nomi ham “Tong nafasi” deb nomlandi. Ushbu to‘plam garchi ilk bo‘lishiga qaramasdan ko‘plab adabiyot va she’r ixlosmadalarining e’tiboriga va e’tirofiga sazovor bo‘la oldi. Ko‘pgina shoir-u tanqidchilar bu to‘plam haqida o‘zlarining iliq fikrlarini bildirib o‘tdilar. Xususan, O‘zbekiston xalq shoiri Muhammad Ali ushbu to‘plam haqida- “1961-yilda Erkin Vohidovning “Tong nafasi” degan she’rlar kitobi bosilib chiqdi. O‘sha 1950-yillar bizning adabiyotimizda turg‘unlik, mafkuraviy tazyiqlar ostida qolgan, adabiyotimizda bir havo yetishmas edi. Xuddi shu kitob mana shu vazifani bajarganday bo‘ldi va natijada darhol tanilib ketdi. Bu yosh shoir Erkin Vohidovning birinchi kitobi edi”, - degan fikrlarni bildirib o‘tadi. Albatta, bunday zalvarli va mag‘zdor she’rlarning yaratilishida istedodning o‘zigina yetarli emas. Yosh niholni ulkan daraxt bo‘lib yetilishi uchun yaxshi bog‘bon nechog‘liq zarur bo‘lsa, she’riyatga endi qadam qo‘ya boshlagan yosh istedod uchun ustozning ham o‘rni nihoyatda buyuk. Bu borada esa Erkin Vohidovning omadi kelgan edi. Bu haqida shoirning o‘zi: “Ulg‘aydik, universitetga bordik, she’riyat davramiz kengaydi. Biz avval ko‘rishni orzu qilgan, biz uchun yetish benihoya yuksak cho‘qqiga chiqish qadar mushkul bo‘lgan asrimizning eng buyuk insonlari: Oybek, G‘afur G‘ulom, Shayxzoda, Abdulla Qahhorlarning bevosita suhbatlarida yig‘iladigan bo‘ldik. Mana shu dargoh va ularning suhbati, men aytishim mumkinki, bizning yosh ruhiyatimizning eshigi bo‘ldi. Bizni tarbiyaladi, bizga adabiyotning nima ekanligi, san’atning vazifasi nima ekanligi, insoniyat tarixida ma’naviyatning o‘rni qanday ekanligini anglash imkonini berdi. Ozod Sharafiddinov to‘garak ochgan edi. O‘sha to‘garakda “Po‘lat” va “Kamtarlik haqida” nomli she’rlarim Laziz Qayumov tomonidan yuqori baholangan. 1961-yilda birinchi kitobim chiqdi. Kitobga “Talant va mas’uliyat” degan so‘zboshini Ozod Sharafiddinov yozgandi. Bu paytga kelib ustoz ancha mashhur, adabiy tanqidchilarning peshqadam arboblariga aylangan kishilardan edi. Yosh bo‘lsada fikri teran, so‘zi o‘tkir, orginal fikr qiladigan, eskicha 10 fikrlarga qarshi kurashadigan, Abdulla Qahhor maktabining oldi vakillaridan hisoblanardi. Mening kitobimdan ham o‘sha so‘zboshi sifatida yozilgan maqola mashhur bo‘lgan. Ozod Sharafiddinov o‘ta talabchan, qo‘liga tushgan asarni ayovsiz piypalab tashlaydigan, qattiq tanqid qiladigan, yaxshi bahoni kam beradigan munaqqid edi. Mana shunday inson kitobimga xursand bo‘lib, yayrab maqola yozgani uchun ko‘pchilik qidirib o‘qigan va kitob qo‘lma qo‘l bo‘lib ketgan”, - deya takidlab o‘tadi. Keyinchalik ham Ozod Sharafiddinov ko‘plab davralarda Erkin Vohidov she’riyati, faqatgina she’riyatiga emas, balki shoir shaxsiyatiga ham yuksak hurmat bilan qarashini bod-bod ta’kidlab o‘tadi. Shunday davralardan birida Ozod Sharafiddinov: “Erkinni butun xalqimiz yaxshi ko‘radi, hurmat qiladi. Men shuni alohida takidlab o‘tmoqchmanki, xalq Erkin Vohidovni faqat shoirligi, ijodkorligi uchun emas, balki insonligi uchun, aqli uchun yaxshi ko‘radi, xulqi uchun yaxshi ko‘radi, o‘zining fuqorolik pozitsiyasi uchun yaxshi ko‘radi, o‘zini tutishi uchun, xalq, el-u yurt oldida salobatli, juda dono, donishmand odam bo‘lib yetishgani uchun yaxshi ko‘radi. Bunday shoirga ega bo‘lgan dunyodagi har qanday xalq boshini ko‘kka yetguncha ko‘tarsa arziydi…” - deya shoirga o‘ta yuksak ayni o‘rinda haqqoniy bahoni beradi. Ana shunday ma’rifat fidoiylari davrasida kamol topgani ijodkorning hayot va ijod yo‘lining porloq bo‘lishida benihoya katta ta’sir ko‘rsatdi. Keyingi davrlarda Erkin Vohidovning sinchkov nigohi, so‘zga bo‘lgan katta e’tibori natijasida buyuk va o‘chmas asarlar yuzaga keldi. Bugungi kunda Erkin Vohidovning “Ruhlar isyoni”, “Nido”, “Yoshlik devoni”, “O‘zbegim”, “Inson” qasidalari allaqachon milliy adabiyotimizning durdonalariga aylanib ulgurgan. “Erkin Vohidovning hayoti, ijodiy faoliyati yorqin voqealarga boy. U, ta’bir joiz bo‘lsa, ikki asr shoiri, ikki asrning odami… Shoir ikki asr daryolaridan suv ichdi, Konkord minib Tokiodan Vankuvergacha borib keldi. Tirik sayyoralarning taqdirlarini kuyladi. Dunyo she’riy anjumanlarida goh G‘afur G‘ulom, goh Zulfiya, goh Aytmatov, goh Yevtushenko, goh Abdulla 11 yonida turib otashin she’rlar o‘qidi. O‘zbek shoiri quloch yoydi, go‘zal tilimizing nafosati rayhonlar, jannat gullari kabi gurkiradi. Hyote, Yeseninlarning mislsiz she’riy ruhlari sururlarining cho‘qqilariga ko‘tarildi”. 3 She’riyat bu milliylik demak. Ammo bugungi kun shoirlarining hammasini ham milliy shoirlar deya olmaymiz. Zotan, milliylik shoirdan vatanparvarlik, milliy ruhga qongan, millat dardini yurakdan his qila oladigan ko‘ngilni talab qiladi. Cho‘lpon, G‘afur G‘ulom, Mirtemir kabi shoirlar ana shunday milliylik kuychilari edilar. Erkin Vohidov ham shu ustozlaridek milliy shoir edi. Erkin Vohidov she’riyat, badiiy ijod olamiga chaqmoq yanglig‘ chaqnab kirdi va o‘zbek she’riyatini yuksak cho‘qqiga ko‘tara oldi. Nafaqat she’riyat balki qo‘l urgan sohasi borki, hammasida o‘z so‘zini ayta oldi. “Erkin aka she’rdan boshqa hech nima yozmaganida ham elning ardoqli va atoqli shoiri bo‘lib qolishi muqarrar edi. Agar faqat doston yozganida ham shunday bo‘lardi. Basharti Erkin Vohidov ijod qilmay, davlat ishlari bilan shug‘ullanganida yirik jamoat arbobi bo‘lib qolishi aniq edi. Ijod emas, ilm qilsa kamida falsafa doktori yoki akademik bo‘lardi. Agar faqat dramaturgiya bilan shug‘ullansa (holbuki, u o‘zini hech qachon dramaturg hisoblagan emas), mashhur dramaturg sifatida nom qozonar, noshirlik yoki muharrirlik qilsa, bu sohaning yetakchi mutaxasisi sifatida shuhrat topar, faqat tarjimonlik bilan mashg‘ul bo‘lsa, jahon adabiyotining talay go‘zal asarlarini o‘zbekning ma’naviy mulkiga aylantirgan tarjimon sifatida el e’zozini qozonar edi. Boringki, bu yumushlarning hammasini yig‘ishtirib qo‘yib, faqat shahmat o‘ynaganida O‘zbekiston xalq shoiri bo‘lmasa ham O‘zbekiston chempioni va xalqaro sport ustasi bo‘lishi muqarrar edi”. 4 Erkin Vohidov qaysiki sohaga qo‘l urmasin, har birida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan, o‘sha sohada o‘z so‘zini ayta olgan yetuk shaxs. E. Vohidov she’riyati-ilm va ma'rifat, tafakkur va mushohada she'riyati. 3 G’ofurov I. “To quyosh sochgayki nur, Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlar nigohida”, “O‘zbekiston” NMIU, T.:2018 4 Hoshimov O‘. Atoqli shoir dilkash inson. Boltaboyev H. So‘z sehri.Erkin Vohidov hayoti va ijodiga chizgilar,O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. T:.2006. 32-36-bet 12 Shoirning lirik qahramoni esa samimiyat kishisi. Mardlik, tantilik, oliyjanoblik, haqsevarlik uning hayotiy matlabdir. Shu sababli, boshqalardan ham chin insoniylikni, ruhan va jismonan yetuklik-barkamollikni talab qiladi, shu maqsad yo‘lida astoydil kurashadi. Shoir ijodi ahloq pokizali, tiynat-u fitrat sofligi, qalb hidoyati, iymon va e’tiqod butunligi insonni kamolot cho‘qqisiga ko‘tarib, haqiqiy o‘quvchini to‘la ishontiradi. Erkin Vohidovning she’rlari kirib bormagan birorta o‘zbek xonadonini topish qiyin. Go‘zal borliqni, qalbidagi latif tuyg‘uni munosib badiiy so‘z bilan ifodalash istedodli ijodkorlar uchun taqdir bitigidir. Haqiqiy she’r badiiy so‘zdan bino bo‘lgan ruhiyat dunyosini yodga soladi. Erkin Vohidov she’riyati o‘quvchi qalbini zavqlantiradi, ruhini yuksaltirib, tasavvurini ravshanlashtiradi. Shoirning har bir davrda haqiqatga tik qarashi uning chinakam jasoratini namoyon etib turadi. Faqat Erkin Vohidovdek jasorat sohibigina sovetlar hukmronligi davrida erkinlik haqida, xalqimiz hayotida halokatli izlar qoldirgan qatag‘on qurbonlari to‘g‘risida “Ruhlar isyoni”dek buyuk kashfiyotga qo‘l ura olar, chet tilini o‘rganishga ommaviy ravishda diqqat-e’tibor qaratilayotgan bir davrda “kishi, avvalo, o‘z ona tilisini mehr bilan o‘rganishi lozim” - deya “So‘z latofati” kabi latif asarni, “O‘zbegim” dek qasidani yaratishga jazm eta olar edi. Qasida xalqimizning shavkatli tarixiga sayohatdan boshlanadi: Tarixingdir ming asrlar Ichra pinhon, o‘zbegim, Senga tengdosh Pomir-u Oqsoch Tiyonshon, o‘zbegim. So‘ylasin Afrosiyob-u So‘ylasin O‘rxun xati, Ko‘hna tarix shodasida Bitta marjon, o‘zbegim. Al-Beruniy, Al-Xorazmiy, 13 Al-Forob avlodidan, Asli nasli balki O‘zluq, Balki Tarxon, o‘zbegim. Ta’kidlanganidek, bu asar yozilgan paytlarda xalqimiz tarixini to‘la va atroflicha o‘rganish, ayniqsa, o‘tmishda o‘tgan sarkardalar, amirlar va xonlar faoliyatiga xolis baho berish nihoyatda mushkul, xatarli ish edi. Ma’lumki, o‘z o‘tmishini, ota-bobolari merosini bilish millatga g‘urur-iftixor bag‘ishlaydi, uni o‘zligini tanish, haq-huquqini anglash darajasiga olib chiqadi. Bundan esa sho‘ro rahbariyati nihoyatda cho‘chir, xalqlar tarixi, jumladan, o‘zbek millati o‘tmishi faqat qora bo‘yoqlarda aks ettirishga urinar edi. O‘zbekiston xalq shoiri, O‘zbekiston Qahramoni Abdulla Oripov o‘z zamondoshi haqida o‘zining “Oltin istedod” nomli maqolasida quyidagi e’tiroflari bilan ayni haqiqatni aytib o‘tadi: “Qadrdonim, safdoshim Erkin Vohidov chinakam oltin istedod sohibidir. Shoirimizning ovozini boshqa biror qalamkash takrorlashi mumkin emas. Alloh taolo ijodkorimiz qo‘r to‘kib o‘tiradigan kursisini o‘zi bilan birga yaratgan. Erkin Vohidov o‘z ijodi bilan adabiyotimiz tarixida sobit turgan shaxsdir. Biz shoir bilan turfa davrlar va mafkuralarning chig‘irig‘idan yonma-yon o‘tdik. Goh tuhmat toshlari ostida, goh ta’qib va tazyiqlar ostida qolgan paytlarimiz ham ko‘p bo‘ldi. Ammo mana shu ajoyib she’riyat o‘z tarovatini yo‘qotmadi…” 5 Erkin Vohidov hayoti va ijodiy faoliyatining o‘zbek tanqidchiligida o‘rganilishi shoirning hayotlik davridanoq boshlangan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. O‘zbek tanqidchiligida shoir ijodiyotini faqat she’riyat nuqtayi nazaridan emas, balki adabiyotshunoslikning deyarli barcha jabhalari o‘laroq o‘rganilmoqda, chunki Erkin Vohidov bu yo‘nalishlarning barchasida o‘zining chuqur o‘rniga edi. Ma’lumki, tibbiyot ilmining sultoni Abu Ali ibn Sino, yohud Al-Farg‘oniy murakkab fanlarni tadqiq etish barobarida qanchadan-qancha she’riy asarlar ham yozganlar. “Bugungi kun adabiyotida ham shunday 5 Oripov A . “To quyosh sochgayki nur ,Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlar nigohida”, “O‘zbekiston” NMIU, T: 2018 14 allomalar bormi?!” degan savolga hech ikkilanmasdan shoir, atoqli olim, dramaturg, jurnalist davlat va jamoat arbobi O‘zbekiston Qahramoni Erkin Vohidovni ko‘rsatish mumkin. Ehtimol, ba’zi nozikta’b munaqqidlar Erkin Vohidov qanaday qilib olim, jurnalist va jamoat arbobi, deyishlari ham mumkin… Gap shundaki, uning she’rlari shoir umr tarozisining bir pallasini egallasa, ikkinchi pallasida shubhasiz olim, jurnalist, davlat va jamoat arbobiligi bilan bog‘liq fazilatlari o‘rin oladi. Erkin Vohidovning olimligi shundaki, uning “So‘z latofati” kitobi (“O‘zbekiston” nashriyoti, 2014-yil) tom ma’noda tilshunoslik ilmining yorqin namunasi desak xato bo‘lmaydi. Ushbu kitobning mazmun-mohiyati, mantiqiy quvvati bir nechta doktorlik dissertatsiyasidan ham balandroqdir. Bu kitobning dissertatsiyalardan farqi shundaki, kitob zerikarli “ilmiy ish” shaklida emas, balki ilmiy ommabop shaklda bitilganligi uchun ham ko‘pchilik mutaxasislar e’tiborini tortgan. “Shoir-u she’r-u shuur: adabiy o‘ylar” (G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1987-yil) kitobini esa hech ikkilanishlarsiz adabiyotshunoslik ilmining yorqin namunalaridan biri, desak arziydi. Erkin Vohidovning ilmga dahldorligi haqida gap ketganda uning Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti faxriy professori ekanligini yodga olishning o‘zi kifoya. Jurnalistligini isbotlash uchun ham uzoqqa borish shart emas; Erkin Vohidov 1982-yilda tashkil etilgan “Yoshlik” jurnalining birinchi bosh muharriri ekanligini, uning ko‘p yillik faoliyati gazeta va jurnallar bilan bevosita bog‘liq holda o‘tganligini qayd etish lozim. Erkin Vohidovning “So‘z latofati” kitobi bo‘lajak jurnalistlar uchun eng muhim o‘quv-uslubiy qo‘llanma bo‘lib, ushbu kitobning mohiyatini teran anglamagan kishi jurnalist yoki axborat xizmati xodimi bo‘la olishi amri mahol! Ijtimoiy-siyosiy hayotda hamisha faol bo‘lgan Erkin Vohidov ko‘p yillar mobaynida O‘zbekiston Oliy Kengashining Oshoralik masalalari qo‘mitasida 15 rais, Oliy Majlis Xalqaro ishlar va parlamentlararo aloqalar qo‘mitasi raisi lavozimlarida ham ishlagan. Erkin Vohidov faqatgina shoir, dramaturg, publisist, tarjimon emas, balki adabiy estetik tamoyillarni teran anglagan shaxs sifatida ham e’tirof etiladi. Shoirning qalbida lirik tuyg‘ulargina emas, shu bilan bir qatorda, uning tafakkuri, dunyoqarashida insonni, olamni, borliqni anglashning o‘ziga xos tamoyillari mavjudligini his eta boshlaymiz. Faqat ijod bilan emas, balki ijodiy jarayonning murakkab qirralarini teran anglash natijasida nafaqat o‘zbek adabiyotining estetik tamoyillari haqida shu bilan bir qatorda, jahon adabiyoti va tarjima nazariyasining murakkab qirralarini juda asosli tahlil qilishi, nazariy muammolarni o‘rtaga tashlashi, ijod bu oliy ne’mat ekanligini his etishi, bu jarayonga juda katta va ulkan tayyorgarlik bilan kirish lozimligini alohida qayd etishining ham o‘ziga xos sababalari mavjudligini anglaymiz. Shoir ijodiy jarayonni oliy bir tuyg‘u sifatida e’tirof etishi, uning turfa olamlarini hayot, inson, koinot zamiridan topish mumkinligini anglatishga qaratilgan tushunchalarida falsafiy qarashlar mavjudligini alohida qayd etish lozim. Adabiyotshunos olim Bahodir Rahmonov shoir ijodi haqida quyidagi qarashlarni ilgari surgan: “Haqiqatdan ham har bir qalam ahlining shakllanishi uning keyingi ijodiy taqdirini belgilaydi. Erkin Vohidov beg‘ubor bir ko‘ngilning go‘zal his-tuyg‘ulari bilan, ezgulikka tashna bo‘lgan yurak bilan paydo bo‘ldi va bunday shakllana borishning istirobli yo‘lidan og‘ishmadi. Bugungi kunda Erkin Vohidov she’rlari hozirgi o‘zbek she’riyatining Vatan sarhadlaridan oshib o‘tgan jahon miqyosidagi tarozisidagi og‘ir toshlardan biridir, desak aslo mubolag‘a bo‘lmaydi”. 6 Erkin Vohidov estetikasida insonning ma’naviy-intelektual kamolotiga alohida urg‘u beriladi. Shoirning nuqtayi nazariga ko‘ra inson tirikligining ma’nosi hayotining mazmuni, sharoit va muhitdan qatiy nazar, o‘z shaxsida komillik xislat-xususiyatlarini mutassil takomillashtirib borishdan iborat. 6 Rahmonov B. Hayotimsiz, odamlar! Risola. “Istiqlol nuri” nashriyoti, 2016. 9-bet. 16 Ma’naviyatni, tiriklikni go‘zallashtirish bilan birgalikda hayotni va jamiyatni yanada go‘zallashtirish asosiy maqsaddir. 1.2. “ Erkin Vohidov barhayot” asarida shoir haqidagi tahlillar. Bugungi kun o‘zbek tanqidchiligida Erkin Vohidov ijodini o‘rganish va tahlil qilish anchagina salmoqli o‘rin egallaydi. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 7-dekabrda “O‘zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidov tavalludining 80 yilligini nishonlash to‘g‘risida” gi qarori ayniqsa muhim dastur-ul amal bo‘lib xizmat qildi. Erkin Vohidovning ijodini, shoir haqidagi adabiy-estetik fikrlarini o‘rganishda ijodkorga atab yozilgan maqolalarning o‘rni beqiyos. Shoirning zamondoshlari tomonidan shoir haqida yozilgan maqolalar to‘planib kitob holiga keltirilgan. Bu kitob – “To quyosh sochgayki nur” (Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlari nigohida) nomi ostida 2018-yilda chop etilgan. Uning tarkibiga kiritilgan Ozod Sharafiddinovning “El ustozim, men esa tolib”, No‘mon Rahimjonovning “Erkin Vohidovning adabiy-estetik qarashlariga doir”, Bahodir Karimovning “Adabiy fikr javhari”, Naim Karimovning “Erkin Vohidov gulshani” va boshqa ko‘plab maqolalarda ijodkorning adabiy-estetik mulohazalari o‘rganilgan, tahlil etilganki, ushbu nodir to‘plam orqali shoirning nafaqat she’riyati, balki badiiy estetik tafakkuri, adabiyotshunosligimizda tutgan o‘rni haqida qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘lamiz. 2022-yil “O‘zbekiston” NMIU tomonidan Ibrohim G‘afurov muharrirligida Rustam Mirvohid hamda Bahodir Obid tomonidan tayyorlangan “Inson o‘zing yohud Erkin Vohidov barhayot” nomli maqolalar, xotiralar va izhorlar to‘plami nashrdan chiqarildi. Ushbu to‘plam atoqli shoirning 85 yilligi munosabati bilan nashr etilgan bo‘lib, to‘plamdan shoir ijodining turli jabhalarini yoritishga bag‘ishlangan 39 ta maqola, 52 ta xotiralar jamlanmasi hamda 20 ta izhorlar o’rin olgan. Ushbu to‘plamning oldingilaridan farqli jihatlaridan biri shundaki, kitobda Erkin Vohidov haqida nafaqat adabiyotshunos olimlar-u zamondosh ijodkorlar fikrlari balki, turli soha vakillari, xususan, san’atkorlaning ham dil so‘zlari, shoirning oila a’zolari va yaqin 17 qarindoshlarining xotirotlari jamlanganligi bilan ham nihoyatda qimmatlidir. Yillar o‘tgan sari Erkin Vohidov ijodida fikrlar ufqi kengayib, his- tuyg‘ular toboro serjilo bo‘lib bordi. Shunga qaramay, shoirda erishgan yutuqlaridan qoniqmaslik, o‘zini yangilashga moyillik kayfiyati ortib bordi. “Erkin Vohidov va uning ijodi-yirik mavzu. Bu asl shoir va asl she’r haqida gapirish demak. Asl she’r noyob gavhar, ko‘ngil mo‘jizasi, ilohiy hodisa. Hammaga ham, hamisha ham nasib etavermaydi. Erkin Vohidov ana shu nasibaga muyassar bo‘lgan ijodkor. Nafis so‘z, go‘zal hayol, husni dil sohibi. Zamonlar shamoli ne-ne bitiklarni chang-u g‘ubor, xor-u xasdek uchirib, yo‘qlikka eltadi. Ammo Erkin Vohidov qalamidan to‘kilgan: To tirikdir tabiat, To quyosh sochgayki nur, Uch egiz bordir tushuncha, Uch bu so‘z yondosh bo‘lur: Mohir-u mehr-u mahorat, Olim-u ilm-u amal, Oshiq-u ishq-u mashaqqat Shoir-u she’ru shuur, - kabi quyma satrlar yuksak peshtoqlarga bitilgan qadimiy kitoblardek yarqirab yashayveradi”. 7 Darhaqiqat, Erkin Vohidov tilimizni go‘zal qofiyalar, takrorlanmas iboralar bilan boyitgan, she’riyatimizni yangi bosqichga olib chiqqan shoirlardan biridir. Erkin Vohidov ijodi haqida bilmagan, she’rlaridan jilla qursa to’rt qatorini yoddan bilmagan kishi millatdoshlarimiz orasida kamdan kam topilsa kerak. Shoirni haqli ravishda mumtoz g‘azal janri an’analarining davomchisi deyish mumkin. Vatanga muhabbat, uning cheksiz kengliklariga, ona yurtning porloq kelajagiga ishonch shoir ijodining bosh mavzusi bo‘lgan. 7 Jamol Kamol. Nafis so‘z,go‘zal hayol,husni dil sohibi. “To quyosh sochgayki nur”. “O’zbekiston” NMIU, T.: 2018 18 Shoir she’riyati XX asrning so‘nggi o‘n yilligi – XXI asrning boshlarida o‘zbek she’riyati mumtoz an’analarini davom ettirish bilan bir qatorda jahon adabiyotining hayotiy xususiyatlarini ham o‘zida aks ettiradi. Uning she’rlarida inson hayoti, uning mohiyati, voqelikning ichki jarayonlari, inson omilini zamonaviy va postmodern g‘oyalar asosida she’riyatimizni yangi sifat darajasiga ko‘tara oldi. Erkin Vohidov o‘z ijodi orqali har bir inson qalbiga millatparvarlik ruhini olib kira oldi. Shoir ijodi nafaqat ijod balki uning hayot tarzini o‘rgana borishimiz bilan undagi vatanparvarlik hissi nihoyatda yuqori ekanligini teran anglay boshlaymiz. Erkin Vohidov asarlarida insonning rohati-yu azobi, xushnudligi-yu mayusligini his qilgandek bo‘lasiz. Shoir she’rlarini o‘qib, go‘yo afsonaviy olamga tushib qolgandek bo‘lasiz. Shoirning dili ham xuddi ismi kabi erkindir. U har narsadan o‘rinli foydalanar, so‘z gavharlaridan shunday betakror she’riy marjonlar tuza olar ediki, kishi lol bo‘lmasdan iloji yo‘q. Shu bilan birgalikda shoir takrorlardan o‘zini tiyadi. Balki shundandir she’rlarining hech birida takroriylikni ko‘rmaymiz. Erkin Vohidov she’rlari, dostonlari, dramalarida inson ruhiyatining o‘ta nozik kechinmalarini mohirlik bilan tasvirlaydi. Komil inson bo‘lishni Vatan uchun jonini fido qilish, inson tafakkurining oliy mevasi bo‘lgan aql va ongning oliy imkoniyati, deb baholaydi. Erkin Vohidov badiiy tafakkurining chaqmoqdek yorqin nuri o‘zbek she’riyati osmonida bamisoli quyosh yanglig‘ porladi. U barcha mavzularda faqat shoirning o‘zigagina xos, betakror, ta’sirchan va nafis so‘zni ayta oldi. Shoir bo‘lib maydonga chiqish va bu maydon aro sobit turish, o‘z “men” ini namoyon qila olishlik barcha ijodkorlarga ham nasib etavermaydigan tole tuhfasidir. Erkin Vohidov she’riyatining mavzu ko‘lami keng, poetik mazmun- mohiyati chuqur, she’rlaridagi lirik qahramon dardi ijtimoiyat bilan yo‘g‘rilgan. Istedod yuzaga chiqishi uchun muhit, davra va vaqt kerak. Yillar davomida shoir tajriba orttiradi, iste’dodi sayqal topa boradi. Erkin Vohidovning ijod yo‘li ham 19 shunday dovonlardan o‘tdi. Shoirning dardli, alam va sururli qalbi o‘zbek xalqi milliy iftixor tuyg‘usining poetik ifodasi uchun yo‘l izladi va bu yo‘lni topa oldi. Ildizi yurakdan oziqlangan muazzam g‘oyalarning yashil daraxti meva berdi: “O‘zbegim” qasidasi dunyoga keldi: O‘zbegim, deb keng jahonga Ne uchun madh etmayin! O‘zligim bilmoqqan davrim Berdi imkon, O‘zbegim. Men buyuk yurt o‘g‘lidurman, Men bashar farzandiman, Lek avval senga bo‘lsam Sodiq o‘g‘lon, O‘zbegim. Qasidaning har bir misrasida olam-olam mazmun mujassam. Ushbu qasidani Erkin Vohidov tilidan eshitgan alloma Alixonto‘ra Sog‘uniy: “Bunday she’r yangi davr o‘zbek adabiyotida hali yozilgan emas. “O‘zbegim” xalqning ko‘zini ochadigan, o‘zligini tanitadigan ulug‘ she’r bo‘libdi” - deya baho beradi. O‘zligini anglamagan, o‘z haq-huquqini, o‘z millatining dard-u alamlarini anglamagan odamda g‘urur tuyg‘usi bo‘lmaydi. “O‘zbegim” faxriyasi shoirning faxr-u iftixori, o‘z xalqi va uning shonli o‘tmishi, buyuk kelajagi bilan faxrlanish ifodasidir. Ijtimoiy pafos, ma’naviy qadryatlar, ona tili uchun kuyinish, millat o‘zligini saqlash uchun kurashish-bular vijdoni uyg‘oq shoirning ishi, ijtimoiy vazifasiga aylandi. Bu yo‘ldan borgan kishi hayotini xatarga qo‘yib haq so‘zni ayta olishi, chin fidoiy ijodkor sifatida ne-ne tunlarni bedor o‘tkazmog‘i lozim edi. Erkin Vohidov o‘z vaqtida bunday vazifani qoyilmaqom tarzda ado eta oldi. Birgina “Ona tilim o‘lmaydi” she’ri misolida ko‘radigan bo‘lsak, ushbu ijod namunasi ayni mustabid tuzumning iskanjali davrida, 1976-yilda yaratilgan. 20 Dunyodagi hamma tillar yo‘qolib yagona til qoladi, degan siyosat hukmron bo‘lgan bir davrda shoirning qalb og‘riqlari-yu ona tiliga bo‘lgan cheksiz mehr ifodasi yanglig‘ yaratildi. Notiq der: “Taqdir shul, Bu jahoniy iroda. Tillar yo‘qolur butkul, Bir til qolur dunyoda”. Erkin Vohidov turli makon va zamonlarda yashab ijod etgan o‘z tili fidoiylari bo‘lmish Navoiy, Pushkin, Dante, Shiller, Bayron, Firdavsiy, Balzak, Tagor, Hayyom, Gyote, Lorka kabi qator ijodkorlar ruhini yordamga chorlaydi; Har biri o‘z milliy tillarining himoyachisi bo‘lgan ulug‘ zotlar bir ovozdan “Ona tilim o‘lmaydi” - deya olamga jar solishadi. Bu sado asrlar qaridan keldi. Zotan, mashhur shoirlar tilidan “Ona tilim o‘lmaydi” - degan otashin so‘zni ayttirish-bu har kimning ham hayoliga keladigan badiiy usul emas. Bunday ijtimoiy, madaniy, ma’naviy muammolar ustida o‘z huzur-halovatidan kechib, faqat xalqning haqiqiy shoirlari, chin qahramonlarigina bosh qotirishi mumkin edi. Shoir umri “agar bog‘ - bo‘lsa, eli bog‘bon”. El-yurt bilan birlik, Vatan xizmatiga kamarbasta bo‘lish faqat chin o‘g‘lonlarga nasib qiladigan saodatdir. Zero, el-yurt taqdiriga befarq qarab tur olmagan shoir ko‘nglida “Vatan” yelkanlarini ma’rifat ummoni” tomonga burmoqni mehr muruvvat, insof-adolat kabi umuminsoniy qadryatlar chegarasida “soqchidek turmoq”ni istadi. Yolg‘on baxt-saodatlardan zada lirik qahramon chin “hurriyat zavqini” yurakdan surmoqni xohladi. Erkin Vohidovning “Vatan umidi” she’rida shunday jumlalar bor: Agarchi ismim Erkin, Erki yo‘q, bandi kishan bo‘ldim. 21 Ko‘zim bog‘liq, dilim dog‘liq, Tilim yo‘q, besuxan bo‘ldim. Ushbu she’rda manfur siyosat tufayli garchi shoirning ismi Erkin bo‘lsa ham, “erki yo‘q, bandi kishan”, “dili dog‘li”, o‘z “Vatanida bevatan” bo‘lgan, “Muazzam Sayhun-u Jayhun-Labida tashna lab” qolgan kunlarni birma bir esga oladi. So‘ngra: Shukurkim keldi, istiqlol, Umidim rost qil, Ollohim, Ki. shoyad beqafas bulbul Kabi sohib chaman bo‘ldim. -deya nurli davronlar uchun chin qalbdan shukrona aytadi. Chindan ham shoirga Vatan erkini ko‘rish, uning tarovatini tarannum etish, yurt istiqboli uchun xizmat qilishdek baxtli kunlar ham nasib etdi. Yuridik fanlari doktori Abdulhakim sha’riy Juzjoniy o‘zining “Erkin zamon shoiri”, nomli maqolasida: “O‘zbekiston mustaqilligi Erkin Vohidovga qanot bag‘ishladi. U mustaqillikda o‘zbek xalqining eng ezgu, eng qimmatli armonlaridan birining ro‘yobga chiqishini ko‘rdi. Istaklari uning tasavvuri uchun cheksiz ufqlar ochib berdi…” 8 - deya ayni haqiqatni aytib o‘tgan edi. Zero, mustaqillik davri adabiyotida Erkin Vohidov asarlarining o‘z o‘rni va mavqeyi ma’lum darajada boshqa ijodkorlar ijodidan ajralib turadi. Shoirning qalbida istiqlol jarangdor birgina so‘z emas, balki qalbini ancha vaqtlardan buyon bezovta qilib kelayotgan, hayotining ajralmas bir qismiga aylanib borayotgan hayotiy haqiqat sifatida jo‘sh urdi. Ona Vatanimizning buyukligini, avlodlarimizning kuchli irodasini, xalqimizning yurt ravnaqi yo‘lidagi ezgu ishlarini o‘z asarlarida badiiy bo‘yoqlar bilan ochib berdi. Jamiyatning faol fuqarosi, davlat arbobi , sermahsul adib sifatida o‘zbekning o‘ziga xos milliy xarakterini, adabiyot va badiiy so‘z san’atining nozik qirralarini targ‘ib qila bildi. Uning “O‘zbegim” qasidasi xalqimizning ko‘nglidan topib aytilgan bir 8 H.Boltaboyev. “So‘z sehri”. “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”davlat ilmiy nashriyoti. T.:2006 22 oddiy she’r sifatida qaralsa ham o‘zbek xalqining obro‘-e’tibori va o‘ziga xos tarixiy buyuk o‘tmishiga ega bo‘lgan betakror xalq ekanligini isbotlab beradigan she’riy qasida darajasida e’tirof etilgan. Aslida inson tug‘ilib voyaga yetar ekan, uning maqsadlarida ona Vatan manfaatlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etadigan bir cho‘g‘dek qaynoq tuyg‘ular jo‘shib, yuragini o‘sha hislar kun-u tun bezovta qilsagina, bunday insonlar hayotda abadiy iz qoldiradi va o‘ziga xos ezgulikning oydin yo‘lini bosib o‘tadi. Erkin Vohidov ham shunday beqiyos xizmatlari bilan o‘zbek adabiyoti ravnaqini yanada oshirdi, uning sermazmunligini taminladi. Erkin Vohidov iste’dodli ijodkor sifatida o‘zbek adabiyotni, uning mazmun- mohiyatini, ijod va ijodiy jarayonini teran anglagan ijodkorlardan biri sifatida e’tirof etilishining o‘ziga xos sabablari ham mavjud. Uning adabiy jarayon haqidagi qarashlarida davrning murakkab haqiqati mujassamlashgan. Ijodkorning she’riyat haqidagi adabiy-tanqidiy qarashlari borasidagi mulohazalarimizni shoirning quyidagi fikrlari misolida yana bir jihatini ko‘rishimiz mumkin: “Yaxshi she’r yaxshi shoir kabi noyob hodisa. Chinakam shoir har yili chiqavermaganidek, chinakam yaxshi she’r hatto eng ulkan shoirlarga ham har kuni nasib bo‘lavermaydi. Shunday she’r paydo bo‘lgan kun esa, faqat shoir uchun emas, butun she’riyat uchun bayram bo‘ladi”. 9 Erkin Vohidov ijodiyotining o‘ziga xosliklaridan yana bir jihati uning ko‘pqirraliligida namoyon bo‘ladi. Uning ijodini qamrab olgan millatparvarlik, insonparvarlik, falsafiylik, tarixiylik beixtiyor o‘quvchini mushohadaga chorlaydi. Shoir ijodining asosiy xususiyatlaridan biri voqelikni hayotning barcha murakkabliklari va qarama-qarshiliklari bilan o‘tkir ijtimoiylik bilan tasvirlay olishi, shu bilan birgalikda muammolarni dadil va erkin tasvirlay olishi bilan ham ajralib turadi. Balki shu xususiyati bilan ham shoir hayotlik davridan to hozirgi kunga qadar ham Erkin Vohidov ijodi tadqiqotchilarni o‘ziga jalb etishda davom etmoqda. Buni yillar davomda jurnal-u gazetalarda chop etilgan maqolalar, bus-butun ilmiy ishlar hajmining yirikligi ham yaqqol namoyon 9 Vohidov E. Shoiru she’ru shuur. Adabiy o‘ylar. – Toshkent, 1987. 83-bet. 23 qiladi. Erkin Vohidov ijodini o‘rganish yillar davomida diqqat markazida bo‘lib kelmoqda va har bir izlanishlar mahsulida shoir ijodidagi yangi-yangi jihatlarning ochilganligini ko‘rishimiz mumkin. Erkin Vohidovning hayoti, ijodi, faoliyati yorqin voqealarga boy. Butun insoniyatni ikki asr jarayonlaridan, alg‘ov-dalg‘ov qilgan, larzaga solgan, qonlar kechib shonlar topgan yo‘llari, chaqmoq yanglig‘ chiziqlari uning yuragidan o‘tgan va she’riy yuksak badiiy aks sado bergan. U chinakam oltin istedod sohibi, so‘z zargari edi. Uning yozganlari barchaga birdek zavq bag‘ishlaydi, o‘ylantiradi, mushohadaga chorlaydi. Adabiyotshunos olim Shuhrat Rizayev o‘z interviyularidan birida Erkin Vohidov haqida jumladan quyidagi fikrlarni keltirib o‘tadi: “Erkin Vohidov haqida so‘z borar ekan bu insonni bilgan, ko‘rgan, u bilan hamsuhbat bo‘lgan muxliski bor, birdaniga vazmin tortib bu kishining aytgan so‘zini mushohada qilishga gapinining zalvorini belgilashga beixtiyor majbur bo‘lardi. Bu tabiiy ravishda kechardi. Shu kishining salobati, vazminligi, madaniyati kishini hushyor tortishga, bu kishi bilan, yaxshi ma’noda, ehtiyot bo‘lib har bir so‘zini taroziga solib gapirishga majbur qilardi…” Hech ikkilanmasdan aytish mumkinki, Erkin Vohidovning nafaqat har bir she’ri, balki undagi har bir satr ham to‘lqin urgan sirlar to‘la ummondir, chunki chin ma’nodagi shoir o‘z xalqining yurak parchasi hisoblanadi. Bunday yurakda shubhasiz isyon tug‘iladi. Isyonga dosh bermoq esa oson emas. Binobarin isyon bu bedor qalb inqilobi hisoblanadi. Bunday qalb faqat xalq, millat dardi bilangina nafas oladi. Shu boisdan shoir meni xalqning tili va dili, jigarbandi, farzandi sifatida namoyon bo‘ladi. Xalqning dardi, so‘zini ifoda etmoqlik ijodkor o‘zligining tub mohiyatini tashkil etadi, aslida. Erkin Vohidov xalqning farzandi, xalqning dardini kuylagan shoir. Erkin Vohidov ijodini o‘rganish va tahlil qilish jarayonilarida ham eng ko‘p e’tibor qaratiladigan jihat ham aynan vatan mavzusidir. Chunki, hohlaymizmi yo‘qmi, ushbu jihat shoir ijodining bosh mavzusidir. Erkin Vohidov haqida fikr yuritgan, uning ijodiga nazar solgan, tahlil qilgan kishiki bor, albatta, shoirdagi vatanparvarlik tuyg‘usi haqida 24 gapirmasdan o‘tmaydi. Xususan, O‘zbekiston xalq shoiri, marhum Anvar Obidjon shoir ijodining nihoyatda serqirra ekanligini, bunday ijod har qanday ijodkorga ham nasib etavermasligini bot-bot takidlab o‘tadilar. Asarlarining mavzu ko‘lami, undagi g‘oyalar xilma-xilligi haqida so‘zlar ekan: “Isyonkorlik, chorlovchilik, olishqoq falsafa, teran mushohada she’riyat kemasining yelkani uchun yo‘lchi shamol vazifasini o‘taydi, shiddatiga shiddat qo‘shadi. Ammo bu shiddat ko‘p sonli “oddiy she’rxonlar”ni o‘ziga eliktiruvchi unsurlar - so‘zlar shirasi, tasvir nafosati, ifoda nazokati ila uyg‘unlasha olmas ekan, she’r quruqshoqlanib, qofiyalantirilgan nasr tusiga kiradi, ta’sir doirasi torayadi, bir to‘p ziyolilar davrasidan nariga o‘tishi qiyin kechadi. Shu ikki jihatni o‘z ijodida omuxtalashtira olish kamdan kam shoirga nasib etgan. Erkin Vohidov she’riyatining qudrati ham, ommaviyligi ham, eng avvalo, o‘sha mo‘jizakor uyg‘unlik sabachi bo‘lsa, ne ajab?” 10 - deya shoir ijodidagi ikki unsur omuxtaligi ya’ni barmoq va aruz vaznlarining go‘zalligidan o‘z o‘rnida foydalana olish qobilyatiga ham alohida urg‘u berib o‘tadi. Bob bo‘yicha xulosalar: XX asrning ikkinchi yarmi hamda XXI asrning ibtidosida o‘zbek she’riyatining eng porloq yulduzi, shubhasiz, Erkin Vohidovdir. Mustabid tuzum, erkinlik tushunchasi xalq ruhiyatiga toboro, yot tushunchaga aylanib borayotgan bir davrda “O‘zbegim” deya xalqimizni dunyoga tanitgan yuksak jasorat sohibi – bu Erkin Vohidovdir. Tariximizning, buyuk tilimizning, mumtoz adabiyotimizning bilimdoni sifatida shoir-u adiblarimiz orasida eng oldingi qatorlarda turuvchi yetuk ijodkor ham Erkin Vohidovdir. Shoirning shaxsiyati naqadar yetuk bo‘lsa, uning ijodiyoti, she’riyati shu qadar buyuklikka daxldordir. Shoir ijodini qanchalik ko‘p o‘rgangan sari chin insoniylik, vatanparvarlik tuyg’ularing tub mohiyatini anglay boshlaysiz. 10 A.Obidjon. “Xalqqa kerak bo‘lish baxti”. “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati gazetasi.2006-yil,8- dekabr. 25 Erkin Vohidov she’riyati xalq ommasini qiziqtiradigan, tashvishlantiradigan rang-barang masalalari, xilma-xil mavzulari asosiy o‘rinni egallaydi va ular hayot haqiqatiga mos holda ezgu niyat bilan soda va ravon tilda aks ettiriladi. Erkin Vohidov ijodi o‘zbek adabiyotining eng katta va qimmatli yutug’i sifatida o‘zbek adabiy tanqidchiligi va adabiyotshunosligining diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. 26 II BOB. “O‘ZBEGIM” QASIDASI BADIIYATI 2.1. “O‘zbegim” qasidasining yaratilish tarixi. Xalqimizning atoqli shoiri, O‘zbekiston Qahramoni Erkin Vohidov o‘z asarlari orqali insonni, uning qalb tuyg‘ularini ulug‘ladi. Erkin Vohidov she’riyati faqatgina o‘zbek adabiyotidagina emas, butun bir she’riyat dunyosida favqulotda hodisa deyish mumkin. Bu ta’rif shunchaki balanparvoz gaplar emas, balki yillar davomida qayta-qayta o‘z isbotini topib kelayotgan ayni haqiqatdir. Fikrimiz isboti sifatida Erkin Vohidov ijodiga yuksak baho bergan rus adabiyotining yetuk vakili Robert Rojdestvenskiyning quyidagi fikrlarini keltirish mumkin: “Shoir asarlarida uning ovozi pichirlashdan tortib qiyqiriqqacha namoyondir”, yoxud turk adabiyotshunos olimi Veli Savash Yelok – “Erkin Vohidov she’rlariga teran razm solsak, uning ko‘ruvchi, his qiluvchi, sevguchi: х ayolot olami keng, muhabbat va estetikaga ahamiyat beruvchi va shu bilan bir paytda azob va qayg‘ularni boshdan kechirgan shoir ekanligini anglash mumkin” 11 - degan fikrlarini keltirish mumkin, bunday fikrlar ro‘yxatini esa uzoq davom ettirsa bo‘ladi. Daho ijodkorning deyarli barcha asarlari she’riyat ixlosmandlari tomonidan juda iliq kutib olinar, hali matbuotda chop etilmasdan turib, xalq orasida ovoza bo‘lib ketardi. Erkin Vohidov tik so‘zli, haqiqatni baralla aytishdan cho‘chimaydigan jasoratli shoir edi. Aynan shuning uchun ham mustabid sho‘ro tuzumi davrida ijodkor ko‘plab taqiqlarga, to‘siqlarga uchradi. 11 To quyosh sochgayki nur.(Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlar nigohida).O‘zbekiston.- T.:2018. 27 “O‘zbegim” qasidasi she’riyatimizda katta bir portlashga sababchi bo‘ldi. Bu qasida o‘zbek she’riyati tarixida juda muhim sahifani egalladi. Qasida she’riyatimiz tarixida faqatgina yorqin sahifa yaratibgina qolmasdan, butun bir o‘zbek millatiga qaratilgan murojaat, millatimizning ma’naviy uyg‘onish hissiga bevosita ta’sir qiladigan satrlardan iborat qasidadir. “O‘zbegim” qasidasining endi ommaga e’lon qilina boshlangan davrlar haqida shoirning o‘zi quyidagicha xotirlaydi: “O‘zbegim” she’rini birinchi marta 1968-yilda Yozuvchilar uyushmasining katta mushoirasida o‘qiganman. Olqishdan zal qalqib ketgan. Zalda o‘tirgan muxlislar, hamkasblar chin dildan qutlaganlar. Mendan so‘ng she’r o‘qish navbati Abdulla Oripovga berilgan. Abdullajon esa, navbatni menga berib, “O‘zbegim”ni qayta o‘qishimni so‘ragan. Zalda minnatdorlik qarsaklari yangragan. She’rni ikkinchi marta o‘qiganimda ham qarsaklar bir lahza tinmagan. She’r ana shunday milliy g‘urur va olqish bilan kutib olingan”. 12 Erkin Vohidov tomonidan yaratilgan, o‘z davrida millatning ma’naviy ehtiyoji tariqasida dunyoga kelgan va xalqning ayni vaqtdagi biroz bo‘lsada yangilanayotgan xohish-istagi va orzularini o‘zida namoyon qila olgan “O‘zbegim” qasidasi kishilar ong-shuuriga chaqmoqdek urildi. Ayrimlarni kuydirdi, ba’zilarni karaxt qilib qo‘ydi. Lekin bu chaqmoq juda ko‘pchilikning qalbidagi umidsizlik zulmatini bir lahzada erkinlik yog‘dusi ila yoritib yubordi. Tarixingdir ming asrlar Ichra pinhon, o‘zbegim, Seng tengdosh Pomir-u Oqsoch Tiyonshon, o‘zbegim. So‘ylasin Afrosiyob-u 12 Jo‘rayev A . Millatni uyg’otgan qasida. To quyosh sochgayki nur. (Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlar nigohida). O‘zbekiston.-T.:2018 . 28 So‘ylasin O‘rxun xati, Ko‘hna tarix shodasida Bitta marjon, o‘zbegim. Al-Beruniy, Al-Xorazmiy, Al-Farob avlodidan, Asli nasli balki O‘zluq, Balki Tarxon, o‘zbegim. “1968-yilda yaratilgan “O‘zbegim”ning nomiyoq diqqatni jalb qildi. Sho‘ro davrida “bizniki”, “hammaniki”, degan mavhum qarash tushunchalarga singib ketgan edi. Ayniqsa, xalqni, yurtni baralla “meniki”, ya’ni “O‘zbegim” deb turish komunistlar naznida borib turgan shakkoklik edi. Qasida ruhi, mazmuni, estetik-poetik mohiyati bilan sarlavhadagi fikrni bus-butun tasdiqlaydi. O‘zbekning chin o‘g‘loni kuyib-yonib, jo‘shib, zavqlanib xalqning mungli, ayni vaqtda qahramonona tarixini burro-burro ifodalaydi. Qasidani o‘qib Pomir, oqsoch Tiyonshon timsolida ona yurt, uning ko‘hna tarixi, uzoq va mahzun yo‘li ko‘z o‘ngimizda gavdalanadi. Beruniy, Xorazmiy, Farobiy, Ulug‘bek, Mir Alisher Navoiy, Mirzo Bobur, Mashrab, Nodira, Muqumiy, Furqat singari ulug‘lar qasidani ko‘z yosh, hayratla tinglayotganday bo‘ladilar. Eng muhimi, qasida qullikdan, qaramlikdan, erksizlikdan qalbi ozurda bo‘lgan xalq uchun misoli tiriklik suvi bo‘ldi. Qasidani ehtimol ko‘pchilik yod olmagandir. Lekin katta-yu kichik, yurtdagi-yu xorijdagi o‘zbekning hammasi asarni sel bo‘lib o‘qidi, o‘zlashtirdi. “O‘zbegim” xalq chekkan “oh” lar uchun munosib, bebaho tortiq bo‘ldi. Qasida xalq qalbiga shunchalar singib ketdiki, uni omma o‘zicha “boyitdi”, “to‘ldirdi” - yuragidagi alamlarni asar qatiga qo‘shib yubordi”. 13 Shoir o‘z intervyularidan birida ushbu qasidaning dunyoga kelishiga sabab bo‘lgan bir qancha omillarni keltirib o‘tadi. Ushbu qasida dastlab g‘azal shaklida yozilgan bo‘lib, ushbu ijod mahsulidan qandaydir ko‘ngli to‘lmagandek bo‘lib bir qancha vaqt 13 A.Rasulov. “She’r qolur,shoir qolur…” So‘z sehri. “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti.T: 2006. 65-bet. 29 ushbu g‘azal shoir qoralamalari orasidan o‘rin olgan. Keyinchalik Erkin Vohidov devon tuzishni maqsad qiladi, rejaga ko‘ra devonda hamma harflarga g‘azal bo‘lishi kerak edi, devon tuzish talablariga ko‘ra bitta qasida ham mavjud bo‘lishi kerak, Erkin Vohidov ayni shu damda g‘azalni qasidaga aylantirish fikriga keladi. Qalbida shu qasidani o‘zbek xalqiga bag‘ishlash orzusi paydo bo‘ldi va qasidaga radif tanlash borasida chuqur o‘yga toladi, ayan shu kunlarda Hazrat Navoiyning Menga shohlar xilqatidur Menga shohlar hilatidur El tomosho qilg‘ali O‘zbakim boshida qalpoq, egnida shirdog‘i bas. Ya’ni menga o‘zbegimning egnidagi yupqa teri po‘stini, boshidagi qalpog‘i podsholarning zar to‘nlaridan, ularning tojidan yusakdir, degan mazmundagi bayti, undagi “o‘zbakim” deb, o‘zbekni o‘ziniki qilib, meniki deb aytgan so‘zlari shoir yuragiga o‘rnashib qoladi va qasida radifi sifatida “O‘zbegim” degan so‘zni tanlaydi. Dastlabki variatnti muallifning o‘ziga ma’qul kelmagani xususida quyidagi fikrlarini ta’kidlagan edi: “Birinchi varianti oddiy maqtovdan iborat edi, ozgina tarix bor edi, jindek maqtov bor edi, bu qoralamani men uzoq vaqt tortmaga tashlab qo‘ydim, chunki yuragimda faqatgina o‘zbekni maqtash 30 emas, balki uning juda katta g‘ururini, ko‘nglidagi armonlarini ham satrlarga tushurish orzusi bo‘ldi va bir kechada qayta tug‘ildi, keyin “Guliston” jurnalida bosilib chiqdi. O‘sha davrlarda “Guliston” adabiyotiyotimizning chinakam oynasiga aylangan, bir guruh istedodli adabiyotshunoslar jamlangan jurnal edi”. Yuqorida Erkin Vohidovning mulohazalaridan ham ko‘rinib turibdiki, shoir o‘ziga nisbatan nihoyatda talabchan, har sohada kuchli bilimga ega bo‘lgan, shu sababadan ham shoir ekkan she’riy nihollar davr bo‘ronlariga dosh bera oldi va ulkan chinorga aylana oldi, chunki nazmiy chinorlarning ildizi ma’no bulog‘idan suv ichib mutahkamlangan edi. Shoirning bugungi kunda o‘zbek xalqining iftixoriga aylangan “O‘zbegim” qasidasi yaratilgan davrda shoir boshiga yopirilgan qora bulutlar, ijodkorga yog‘dirilgan bo‘xton yomg‘irlari uni ne ko‘ylarga solmadi. “O‘zbegim” ni ilk bor qo‘shiq qilgan sevimli san’atkorimiz Faxriddin Umarov O‘zbekiston Kompartiyasi Markazqo‘midan “tavba qilib” qutilgan edi. Shoirni ushbu she’ri uchun qatag‘onga uchrashidan o‘sha paytdagi respublika rahbari Sharof Rashidov asrab qolgan edi. Bu haqda Ismoil Sulaymonov “Yomon ko‘zdan asrasin” nomli maqolasida o‘sha kunlarni quyidagicha yodga oladi: “Sharof otani sel qiladigan asarlardan yana birisi Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasi asosida yaratilgan qo‘shiq edi: 31 Tarixingdir ming asrlar Ichra pinhon, o‘zbegim Senga tengdosh Pomir-u Oqsoch Tiyonshon, o‘zbegim. . . Har safar “O‘zbegim”ni tinglaganimda, – deydi iste’fodagi militsiya general mayori, Sharof Rashidov fondining bosh direktori Otamurod Muhammadiyev, – bir paytlar rahmatli Rashidov yarim ta’na, yarim ezilish bilan menga aytgan gaplari yodimga tushadi. 70- yillarning boshlari edi. U paytlarda men Sirdaryo viloyatida ichki ishlar boshqarmasi boshlig‘i edim. Rahmatli viloyatimizga keldi. Avval Sirdaryo viloyatida bo‘ldi. Xo‘jalikdagi ishni ko‘zdan kechirdi, odatdagidek odamlar bilan suhbatlashdi. U kishini kuzatib borish mening xizmat burchimga kirardi. Peshinga yaqin biroz hordiq chiqargani hamda tamaddi qilgani raykomning mehmonxonasiga keldik. Hovlida yuz qo‘llarini yuvdi. Shu paytda mehmonxona bilan devor darmiyon xonadondagi radiopriyomnikdan “O‘zbegim” ashulasi yangrab ketdi. Men qo‘limda sochiq bilan angrayib qolibman. Holatimni ko‘rgan Sharof aka miyig‘ida kulib qo‘limdan sochiqni oldi. Qarasam u kishi ham siljimay joylarida turibdi. Qo‘shiq tugaguncha shu holatda bo‘ldik. Xonaga kirib o‘tirgach: – Bilasizmi dedi u menga tik qarab, – sizning hamkasblaringiz, shovvozlar Erkin Vohidovni nima qilishmoqchi bo‘lganligini. Ikki jild qoralovchi 32 xujjat yig‘ishibdi. Ko‘tarib kelishdi. Ne ko‘z bilan ko‘rayki, tashabbus mahalliy malaylardan chiqqan. Ijodkorlar orasida ham ichi qora shaxsiyatparastlar bo‘ladi. Sizning odamlaringiz uning kam-ko‘stini to‘ldirgan. Qo‘lga ilinadigan hech vaqo yo‘q, ko‘rolmaslik balosi, xolos. Tanishib chiqib ularga tushuntirdim: -Bu shoir yigitning ko‘nglida mutlaqo g‘araz yo‘q. Ijodkor ahli bo‘rttirishlarga o‘ch bo‘ladi, yuragi tug‘yon urayotganda ba’zan oshirib yuboradi. Bunday xislati yo‘q kishilar shoir bo‘la olmaydilar. Shunday deb o‘sha “ish” ni yopdik. -Endi Erkinga kelsak, mulohazasi nihoyatda keng, mutafakkir shor bo‘ladigan ko‘rinadi, bu xislar hozirdanoq sezilib turibdi. Shu she’ridagi tafakkur ko‘lamining nihoyatda kengligini idrok etyapsizmi? Ha, har safar “O‘zbegim”ni tinglaganimda shu voqea, shu gaplar tasavvurimda yangidan jonlanadi”. 14 Yuqoridagi fikrlardan ham ko‘rinib turibdiki, Sharof Rashidov nafaqat davlat rahbari bo‘libgina qolmay shu bilan birgalikda nihoyatda teran fikrli adabiyotshunos ham bo‘lgan. Uning Erkin Vohidov ijodiga bildirgan fikrlari, shoir qalb tug‘yonlarini to‘g‘ri, chuqur anglay olganligidan dalolat beradi. Sharof Rashidov tomonidan ta’kidlab o‘tilgan ijodkor ijodidagi 14 Sulaymonov I. Yomon ko‘zdan o‘zi asrasin. Maqola “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”gazetasi, 1997 . 33 bo‘rttirishlar, aynan Erkin Vohidov ijodi misolida olib qaralganda “O‘zbegim” qasidasiga nisbatan bu fikrni albatta davr nuqtai nazaridan kelib chiqib, qaltis vaziyatda yosh nihol yang‘lig shoirni davr bo‘ronlarida nobud bo‘lishlikdan asrash uchungina aytganligini anglash qiyin emas nazarimizda. Sharof Rashidovdek yuksak tafakkur sohibi “O‘zbegim”da keltirilgan satrlar har qanday bo‘rttirishlardan holi, ayni haqiqat ekanligini anglamay qolmasligi mumkin emas, chunki “O‘zbegim” qasidasi o‘zbek she’riyatida katta bir portlash sodir eta olgan ijod mahsuli edi. Adabiyotning eng nozik tomonlarini tushunmay turib, bo‘xton to‘la ikki jild “ish”ga fatvo berish keyinchalik ne-ne ko‘rguliklarga olib kelishligini chuqur anglab yetgan davlat rahbari bu masalani nihoyatda teran aql bilan to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirgandi. Keyinchalik ham “O‘zbegim”ning yashab ketishida, keng qanot yozib xalq tarixidan erkin kuylay olishida Sharof Rashidovning o‘rni beqiyos. “O‘zbegim” qasidasi o‘zbek she’riyatida tarixida juda muhim sahifa ekanligini anglab yetganli qasida haqida bildirgan ayrim fikrlarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu esa Sharof Rashidovning zukko tanqidchi, adabiyot olamining sir-asrorlarini yaxshi o‘zlashtirganligidan, qalbni to‘lqinlatira oladigan ijod namunalaridan chuqur tasirlanganligidan ijod ahlining jonkuyar himoyachisi bo‘lganligidandir. “O‘zbegim” qasidasi tufayli Erkin Vohidovning tazyiqqa olinganligi, adibni o‘sha paytdagi davlat arbobi Sharof Rashidov qanday himoya qilganligi haqida ijodkorning 34 rafiqasi Gulchehra Vohidova quyidagilari hikoya qilib beradi: “Ancha vaqt o‘tgandan keyin Sharof Rashidovning ayollari, Xursandoy opa bir kuni gazeta orqali shu haqida intervyu berganlar: “-Ancha kech edi, bemahalda qo‘g‘iroq bo‘ldi, shartta trubkani olib gaplashdilar: – “Ruxsat bersangiz Erkin Vohidov degan shoirning uyida tintuv o‘tkazsak, bu bola juda haddidan oshib ketdi”. –Kim senlarga bu buyruqni berdi, qani turubkani joyiga qo‘yib qo‘yingchi! Men senlar bilan bu haqida gaplashmayman” – deb turubkani qo‘yib qo‘yganlar. - O‘sha kechasi bizning uyqimiz ham, hayotimiz ham chil-parchin bo‘ldi, kechasi bilan, bu nima degan gap deya qiynalib chiqdilar…” 15 Sharof Rashidov shunchalik dono inson edilarki, Erkin Vohidov bilan Abdulla Oripovni chaqiradi, jahondagi eng katta shunday asarlarni tarjima qilingki, o‘zbek kitobxoni jahon mumtoz adabiyotini ham bilsin deya Erkin Vohidovga Gyotening “Faust” asarini, Abdulla Oripovga esa Dantening “Ilohiy komediya”sini tarjima qilish vazifasini yuklaydi. Bu bilan Sharof Rashidov Erkin Vohidov bilan Abdulla Oripovlarni ko‘rolmaydigan o‘rtamiyona shoirlardan, turli xil siyosiy ayblardan saqlab qolganlar. Agar ular shunday yozishda davom etganda edi, ulaning ijodi nima bilan tugashligini bilib bo‘lmasdi. Sharof Rashidov noyob iste’dod sohiblarining ijodiy o‘zanini tarjimashunoslik sohasiga burish orqali butunlay qurib bitishlikdan saqlab qolgan edi. Lekin shunga qaramasdan Erkin Vohidovning 15 www.t.me/Erkin_Vohidov 35 “O‘zbegim” qasidasidan siyosiy xato izlagan ma’rifat kushandalari ijodkorni umuman davlat idoralaridan butunlay chetlatishga erishadilar. Erkin Vohidov besh yil davomida hech nima yozmaydi, faqatgina “Faust”ni tarjima qiladi. Ijodkor sifatida hamma mansablardan ketgan, ro‘zg‘ori esa o‘sha davrlarda Hamza teatrida namoyish etilgan, muxlislar orasida katta shov-shuvlarga sabab bo‘lgan “Oltin devor” komediyali dramasining gonararidan o‘tar edi. Qasidaning har satrida o‘zbek xalqiga, vatanga muhabbat ruhi yaqqol namoyon bo‘lib, o‘zligini unutayozgan minglab insonlar, qullikka deyarli ko‘nikib ham ulgurgan ko‘plab shoir-u yozuvchilarni g‘aflat uyqusidan uyg‘otdi, ularga sezilarli tarzda ta’sir o‘tkaza oldi. Xalqimizning yillar davomida cho‘kib qolgan ruhiyati, umidsizlik qariga cho‘kib borayotgan hayolotini uyg‘ota olishligi bu Erkin Vohidovning chin ma’nodagi qahramonligi edi. Bu esa o‘sib kelayotgan yosh avlodning yangi kuch-g‘ayrat, vatanga muhabbat ruhida tarbiya topishlarida muhim qadam bo‘la oldi. Bugungi kunda “O‘zbegim” qasidasi kirib bormagan xonadon, uni qalbidan o‘tkazmagan o‘zbek qolmagan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Tarixingdir ming asrlar Ichra pinhon o‘zbegim Shu ikki satrni eshitishi bilanoq men o‘zbekman degan har qanday millatdoshimizning qalbida beixtiyor titroq bo‘lishi, cheksiz g‘urur hissini tuyishi tabiiydir. “O‘zbegim” qasidasini boshidan oxirigacha 36 o‘qib chiqqan kishi xuddiki, butun bir vatanning, o‘zbek xalqining tarixini o‘qib chiqqandek bo‘ladi, misralar ketma ketligi shunchalar mahorat bilan joylashtirilganki, shoir mahoratiga qoyil qolmasdan iloj yo‘q. Ko‘hna Afrosiyobdan tortib temuriylargacha, xonliklar davri- yu, mustabid sho‘ro tuzumi davridan tortib mustaqillik davrigacha bo‘lgan ulkan tariximizni o‘z ichida jamlay olgan. So‘ylasin Afrosiyob-u, So‘ylasin O‘rxun xati, Ko‘hna tarix shodasida Bitta marjon, o‘zbegim. O‘qigan kishi ko‘z o‘ngida tarixni jonlantira olish mahoratini ham jam etgan bu qasida chin ma’noda Erkin Vohidov ijodining tashrif qog‘oziga aylandi. Qasidaning har bandida o‘zbek xalqining boshidan o‘tgan ne-ne qora kunlar, shonli o‘tmish jonlanganday bo‘ladi. “O‘zbegim”ning yoniq ruhi millati va elatidan qat’iy nazar har bir o‘zbekistonlikning qalbida ona Vatanga bo‘lgan mehr, sadoqatni uyg‘otadi, milliy g‘urur va iftixorni baralla kuylashga undaydi. Asarda millatning tarixi jonlandi. “O‘zbegim” nafaqat O‘zbekistonda, balki dunyoning turli hududlarida yashayotgan millatdoshlarimizning qalbida aks sado yanglig‘ yangradi. O‘zida o‘tmishimizning qonli va shonli sur’atlarini jo aylagan bu bebaho asar O‘zbekistonning ham ma'naviy ham madaniy ham adabiy merosi bo‘la oldi. Unda millatimizning orzu- 37 armonlari, intilishlari, milliy tafakkuri, hayotiy falsafasi ifoda etilgan. Albatta, qasida yozilgan davr nuqtayi nazaridan olib qaraydigan bo‘lsak, 1968-yillar ayni sobiq sho‘ro hukumatining qonli qilichlari har qanday millatim, o‘zligim degan tilni chopishga, yozgan qalamni sindirishga shay holatda turardi. Bu haqida O‘zbekiston xalq shoirasi Enaxon Siddiqova o‘z esdaliklarida: “O‘zbegim” qasidasini birinchi bor o‘qiganimda, yuragim alg‘ov-dalg‘ov bo‘lib ketgani esimda. Shunday qo‘rqmay yozsa bo‘lar ekanmi? Boshni qilich damiga qo‘yib- a?! O‘shanda ko‘nglimda isyon ko‘targan tuyg‘ular, g‘urur, ozodlik sog‘inchini xavotir tuyg‘usi bosib ketgandi. O‘zimga sig‘may qasidani otamga o‘qib berdim. Ular Erkin Vohidov she’rlari muxlisi edilar. Keksa otam she’rni eshitib, titrab ketganlarini, bir zum sukutga tolganlarini ko‘rdim. Keyin ko‘zlarida xalqalanib oqqan yoshlarni chit dastro‘malchalari bilan sidirib, menga qattiq tikildilar. -Ishqilib qamab qo‘yishmadimi? Men bilmayman, degandek bosh silkidim. Ularning boshiga shu she'r tufayli tushgan chig‘iriq, tazyiqlar haqida yillar o‘tib eshitdim” 16 – deya xotirlaydi. Darhaqiqat, to‘g‘ri so‘zning to‘qmog‘i bor deganlaridek, Erkin Vohidovning faqatgina ijodiga emas, balki shaxsiy hayotiga ham ko‘plab tazyiqlar, taqiqlar qo‘yildi. Shoirga satrlarni o‘zgartirish haqida ko‘p bosimlar bo‘ldi, ammo muallif o‘z so‘zidan, o‘zligidan, o‘zbekligidan qaytmadi, qasida hayotini borligicha saqlab qolish uchun tish-tirnog‘i bilan kurashdi. Balki qasidaning qadri osmon qadar ko‘tarilganligining sabablaridan biri ham aynan shoirdagi qatiyatlilikdir. 16 Sulaymonov I. Yomon ko‘zdan o‘zi asrasin. Maqola “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 1997. 38 Qayga bormay, boshda do‘ppim G‘oz yurarman gerdayib, Olam aro nomi ketgan, O‘zbekiston, o‘zbegim! – deya olishining o‘ziyoq shoirdagi mustahkam iroda, milliy g‘ururning yuksakligidan dalolat beradi. O‘z vaqtida aytilgan so‘z qudratli kuchga ega. “O‘zbegim” qasidasining butun qudrati ham aynan shundadir ehtimol. Millatning fikrlashi-yu hayot tarzidan tortib to‘y-u marakalarigacha yot yo‘riqning yo‘liga tushib borayotgan bir paytda bu she’r o‘zbekning o‘zligini asrab qolishida mislsiz ahamiyat kasb etdi. “O‘zbegim” o‘zbekni chin ma’noda g‘aflatdan uyg‘otdi, undagi milliy iftixor va g‘urur tuyg‘ulariga qayta jon baxsh etdi va chin jasorat sohibiga aylandi. O‘z davrida she’rni Erkin Vohidov tilidan eshitgan alloma Alixonto‘ra Sog‘uniy: “Bunday she’r yangi davr o‘zbek adabiyotida hali yozilgan emas. “O‘zbegim” xalqning ko‘zini ochadigan, o‘zlikni tanitadigan ulug‘ she’r bo‘libdi…” 17 – deya baho bergan edi. Erkin Vohidov bu asari orqali boshqa xalqlarni kamsitmagan holda o‘z xalqining boy tarixini, o‘zbekning o‘zigagina xos bo‘lgan jihatlarini faxr-u g‘urur bilan qog‘ozga ko‘chirdi. Istiqlol sabab “O‘zbegim” qasidasining qadr-qimmati yanada yuksalib, respublikaning ko‘plab 17 To quyosh sochgayki nur.(Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlar nigohida).O‘zbekiston.- T.:2018. 39 jurnallarida bir necha marta chop qilindi, dunyoning turli tillariga tarjima qilinib, shoirning shoh asarlari qatorida e’tirof etilmoqda. 2.2. “ O‘zbegim” qasidasi t ahlili. Nafaqat Erkin Vohidov ijodining, qolaversa butun o‘zbek she’riyatining gultoji bo‘lgan, ne-ne avlodning ko‘zini ochgan, tafakkurini charxlagan, tarixni jonlantirgan buyuk asar, shubhasiz “O‘zbegim” qasidasidir. Bu qasidani qayta-qayta o‘qigan sari kishi ruhiyatiga qandaydir yengillik, sokinlik kiradi. Balki bu holat asarda tasvirlagan har bir misra hayotiy haqiqatning aynan o‘zi ekanligi bilan izohlash mumkindir. O‘zbek xalqiga chin ma’noda faxriya tarzida bitilgan ushbu qasida har bir vatandoshimizning qalbidan chuqur joy egallagani shubhasizdir. Qasidani o‘qir ekanmiz vatanimizning shonli o‘tmishi-yu qonli kechmishlari bir-bir ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘la boshlaydi. Yog‘di to‘rt yondin asrlar Boshingda tiyri kamon, Umri qurbon, mulki toroj, Yurti vayron, o‘zbegim. Qasidada nafaqat vatanimiz tarixiga mehr-u muhabbat ruhi, balki shu tarixni o‘rganishga bo‘lgan davatni ham ko‘rishimiz mumkin. Har bir misrani katta bir asar sifatida talqin qilsa bo‘ladi. “O‘zbegim” qasidasida o‘zbek xalqi tarixi tizimli ketma-ketlikda ochib berilganligini kuzatish mumkin. Dastlab asar boshlanmasi ulug‘ tariximizni alqash bilan boshlanadi, ahamiyatli tomoni shundaki, ushbu maqtovlarda zarracha bo‘lsada ortiqcha bo‘rttirilgan jihat ko‘zga tashlanmaydi. Qasida o‘zbek xalqining ulug‘vor o‘tmishiga sayohatdan boshlanadi. Shu o‘rinda bir narsani alohida takidlash kerakki, Erkin Vohidov nafaqat istedodli shoir, shu bilan birgalikda tarix ilmini juda chuqur bilgan kishi ham edi. Zotan, tariximizni to‘liq holda bilmay turib unga xolisona baho berish, hech qanday ortiqcha bo‘rttirishlarsiz, o‘tmishda o‘tgan ulug‘ shaxslar, xon-u amirlar faoliyatiga xolis baho bergan holda bunday buyuk qasida yaratishning iloji yo‘q. Ayniqsa 40 tariximiz sho‘ro rahbariyati tomonidan faqat qora bo‘yoqlarda aks ettiriladigan, millatni o‘tmishidan, ajdodlaridan bezdirishga harakat qilinayotgan bir davrda Erkin Vohidov o‘zbekning “ming asrlar ichra pinhon” tarixini qadim Samarqandda saqlanib qolgan ko‘hna yodgorlik bo‘lmish Afrosiyob obidalari, Mo‘g‘iliston va Sibrdagi O‘rxun va Yenisey daryolari qirg‘oqlaridan topilgan qadimgi turkiy toshbitiklardn izlash kerakligini aytadi. To‘qson ikki urug‘ni o‘zida birlashtirgan buyuk xalqning Beruniy, Xorazmiy, Farobiydek ulug‘ donishmandlari borligi o‘zbek millatining nechog‘lik ulug‘vorligidan dalolat berajagini ta’kidlaydi. Ko‘hna tariximiz ne-ne bosqinchilar-u ne-ne zulmatga to‘la kunlarni boshidan o‘tkazdi: O‘tdilar sho‘rlik boshingdan O‘ynatib shamshirlarin Necha qon, necha sulton, Necha ming xon, o‘zbegim. Ammo qasidada qanchalik zulmkor xonlar, qahrga to‘la kunlar tasvirlansa shularga hamohang tarzda ushbu kuchlarga qarshi tura oluvchi elning mard, zabardast farzandlari haqidagi misralar ham shunga hamohang tarzda qalamga olingan: Davr zulmiga va lekin Bir umr bosh egmading Sen-Muqanna, sarbador-sen Erksevar qon, o‘zbegim Asarda Temuriylar davridagi bunyodkorliklar chin ma’nodagi oltin istedod namunalari Mirzo Ulug‘bekning osmon sirlarini ochganligi-yu, she’riyat qasrimizning abadiy sultoni hazrat Navoiy siymolari tasviri ham betakror go‘zal misralarda ifodalangaligini ham alohida ta’kidlash o‘rinli. Qolaversa, qasidaning aynan shu o‘rinlarida o‘tmish tariximiz ko‘ksidagi yaralar bir muncha shifo topganligi seziladi va o‘z o‘zidan o‘quvchida ko‘tarinkilik paydo qiladi. Ammo ming afsuski, Nodira, Muqumiy, Furqat kabi chinakam nodir istedod sohiblarining bevaqt xazon bo‘lgan umri yuraklarni o‘rtamasdan qolmaydi. 41 “O‘zbegim” qasidasi, asar bilan birgalikda muallif ham shu bugungi dorulomon kunlarga yetgunga qadar ko‘plab to‘siqlarni yengib o‘tishga majbur bo‘lishdi. Adabiyotshunos Rahmatilla Inog‘omov tili bilan aytganda: “Shoirning “O‘zbegim” she’ri og‘ziga qulf, oyog‘iga kishan solingan xalqning milliy his-tuyg‘ularini, siyosiy qarashlarini charxladi, uni o‘zligini anglashga chorladi. Erkin Vohidov ushbu she’ri orqali amalda: Ey, O‘zbegim! Sen qudratli davlatlar va olamshumul ahamiyatga molik taraqqiyot yaratgan xalqning avlodisan, o‘z nasl-nasabingni, buyuk o‘tmishingni unutma, ko‘zingni och! - deb jar soldi. Bu o‘sha davr uchun oshkora isyonkorlik edi”. 18 Darhaqiqat, “O‘zbegim” qasidasi yozilish davriga ko‘ra (1968-yil) o‘zbek xalqi bo‘g‘zidagi faryodning ozod bo‘lishi deb baholanishi ayni haqiqat. Erkin Vohidov o‘z ijodi davomida quyidagi jumlalarni o‘ziga shior sifatida belgilab olgan edi: “Shoirning dardi xalqning dardi, uning har bir so‘zi xalq va zamon faryodidir”. Darhaqiqat, shoir o‘z hayot yo‘li va ijodiyotida bir lahza bo‘lsinkim shu shiorga xilof qadam tashlamadi. U millatimiz va zamonamizning jarangdor sadosi edi. “O‘zbegim” qasidasida ayniqsa yuqorida keltirilgan shoir shiori bor bo‘y basti ila namoyon bo‘lgan. Qasidada shoir o‘z millatiga bo‘lgan faxr tuyg‘usi, xalqining ulug‘ o‘tmishi, tuprog‘i oltinga teng dalalari bilan g‘ururlanishini ko‘rishimiz mumkin. Chin ma’noda vatanga muhabbatni ko‘nglining tub tubidan his qilmagan kishi bunday o‘tli she’rni hech qachon yoza olmagan bo‘lur edi. Shuni alohida takidlab o‘tish lozimki, Erkin Vohidovdagi vatanparvarlik tuyg‘usi o‘z millatini boshqalardan ustunligini namoyish etishda emas, balki boshqa millatlarning ham o‘ziga xosligini tan olgan holda o‘z millatiga bo‘lgan mehrni namoyon qila olar edi. “O‘zbegim” qasidasida aynan shu jihat yaqqol bo‘y ko‘rsatadi. Qasidada boshqa millat vakillarini kamsitmagan holda o‘z xalqining tarixini, boshqalarga o‘xshamaydigan, faqat o‘zbek millatigagina xos bo‘lgan jihatlarni faxr-iftixor-la qalamga olgan. 18 Inog’omov I.Shoirlik qismati.T.: “Universitet” 1999, - 59 42 “O‘zbegim” qasidasining yaratilish jarayoniga bevosita guvoh bolgan, bu jarayonni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan Rahmatilla Inog‘omov shunday eslaydi: “Xonada pashsha uchsa eshitiladi, miq etmay ishlaymiz. Ikkimiz ham hayollarimiz, ishimiz bilan bandmiz. Ahyon-ahyonda Erkinga sekin razm solaman: uning hayoli parishon, qaraganimni ham sezmaydi. U yozishdan ko‘ra ko‘proq hayol suradi. Har zamon-har zamonda nimalarnidir yozayotganligi ruchkasining qitirlashidan bilinadi. Ba’zan esa ruchkasining yurishidan yozganlarini o‘chirayotganligini his etaman…” 19 “Erkin Vohidov o‘zining “O‘zbegim” she’rida zahmatkash xalqimizning yaxlit badiiy obrazini yaratib, o‘zbekning qadr-qimmatini baland ko‘tardi; O‘zbekning boy va qadimiy tarixiga ega bo‘lgan mard xalq ekanligini she’riy tilda takidlab, quyidagi falsafiy xulosaga keladi: Tarixing bitmakka xalqim, Mingta Firdavsiy kerak. Chunki bir bor chekkan ohing, Mingta doston, o‘zbegim”. 20 She’riyatimiz tarixida qasida janrining behad go‘zal namunalari yaratilgan. Lekin “O‘zbegim” qasidasi ushbu janr taraqqiyotini yangi mazmuniy yuksakliklariga ko‘tardi. Qullik iskanjasida yotgan xalqning o‘zini anglashi va tanishi, o‘ziga ishonch hosil qilishida benihoya katta ahamiyat kasb etdi. Yuqorida takidlab o‘tganimizdek ushbu qasida sabab shoir turli tazyiqlarga uchradi, lekin “O‘zbegim” bu paytda xalq ichiga keng tarqalib bo‘lgan, hatto tashqi dunyoga ham dong taratib ulgurgan edi. Qasida o‘zbek xalqining millat sifatida o‘lmaganligi, uxlamaganligi, o‘z tarixini yaratishda davom etayotganligi, milliy ozodlik yo‘lidagi kurash hech qachon to‘xtamaganligi, yigirmanchi asr boshida milliy ozodlik, mustaqillik uchun kurashgan ma’rifatparvarlarning ishi yo‘q bo‘lib ketmaganligining bir dalili yanglig‘ yangray boshladi. “O‘zbegim” xalqni o‘ziga yangi nuqtai nazar bilan qarashni 19 Inog’omov R. Shoirlik qismati.T.: “Universitet”1999, - 65 20 Mirzayev S, Shermuhamedov S. Hozirgi zamon o‘zbek adabiyoti tarixi.T.: “O‘zbekiston”1993,-398 43 o‘rgatdi. “Bir paytlar xalq “O‘tgan kunlar” va “Mehrobdan chayon” romanlari bilan qanday tutashgan bo‘lsa, oltmishinchi yillarning oxirida, undan keyingi, bu asarning odamlar ichiga yurishi boshlangan chog‘da “O‘zbegim” bilan o‘zbek xalqi shunday tutashdi. Asar butun bir xalqning dardiga darmon bo‘ldi. Lutfiy va Navoiydan so‘ng shuncha asrlar o‘tib “O‘ZBEGIM” so‘ziga Erkin Vohidov tamomila yangicha urg‘u bag‘ishladi. Uni tushunchaga-milliy hodisani anglatadigan salmoqli tarixiy-ijtimoiy tushunchaga aylantirdi. Tushuncha badiiy-obrazli tarona kabi xalq ichida o‘zlashdi”. 21 “O‘zbegim” qasidasining dunyoga kelishi she’riyatimizda shunday bir katta hodisa ediki, bu xalqning umummilliy uyg‘onishi hodisasi edi. Qasida shoir uchun o‘z xalqiga bo‘lgan shunchaki bir maqtovnoma emas edi. Bu qasida orqali shoir nafaqat mamlakat hududidagi millatdoshlar, balki butun jahon aro tariqdek sochilib ketgan o‘zbek millati qalbiga kirib borishni va bu orqali ularning qalblarini junbushga keltirib, ko‘zlarini ochishni maqsad qilgan edi va bu maqsadga hatto ortig‘i bilan erisha oldi. Bu qasidani o‘qish orqali o‘zbek millatini qanday sevish kerakligi o‘rganildi va hozirgi kunga qadar ham qasidani o‘qigan millatdoshimiz borki, bir lahza bo‘lsin qalbining tub-tubidan o‘rin olgan vatanga muhabbat hissining qayta jonlanganligini his etadi. Qasida shu qadar jonli tasvirlanganki, har to‘rtlikni o‘qiganingizda unda qalamga olingan butun bir tarix ko‘z o‘ngingizda qayta jonlangandek bo‘ladi. “O‘zbegim” qasidasida nihoyatda yuksak mahorat ila qalamga olingan har bir tushuncha, har bir misra xalqimiz ko‘z-yu qalbini ocha oldi. Yagona millat, yagona davlat, yagona tilga ega davlat yaratish g‘oyasini niqob qilib, faqatgina o‘zbek millati emas, balki butun qardosh xalqlarimizning ming yilliklarga borib taqaluvchi milliyligi, o‘zligini tag-tomiri bilan yo‘q qilib, ularni manqurt kimsalarga aylantirishga urinishlar avj pallasiga chiqqan bir davrda bu qasidaning maydonga kelishi ayni damda davr talabi edi, bizningcha. Chunki ushbu qasidani o‘qigan xalq ko‘nglida erkinlikka umid beruvchi bir shu’la 21 G’ofurov I. Mangu latofat.T.: Yangi asr avlodi.2022 44 paydo bo‘lgandek, uni o‘z o‘tmishiga bir nazar tashlashga, kim edi-yu kim holiga kelganligini anglashga undagan edi. Asarda tilga olinga tarixiy shaxslar, voqealardan ilhomlangan ijodkorlar keyinchalik bu voqealar haqida ko‘plab asarlar ham yaratdilar. Yog‘di to‘rt yondin asrlar boshingga tiyri kamon, Umri qurbon, mulki toroj, yurti vayron, o‘zbegim. Davr zulmiga va lekin bir umr bosh egmading, Sen-Muqanna, sarbador-sen, erksevar qon, o‘zbegim… Ushbu satrlarda keltirilgan tarixiy shaxslar haqida bir qancha vaqtdan keyin Muhammad Alining “Sarbadorlar”, Azim Suyunning xuddi shu nomdagi dramasi, Mirzapo‘lat Toshpo‘latovning “Sanam gulxanlari” nomli qissasi yaratildi. Ushbu qissada muallif Muqanna boshchiligidagi ozodlik harakati haqida hikoya qiladi. Albatta bunday ulug‘ asarlarning yaratilishida yuqoridagi satrlarning ham ahamiyati katta. Erkin Vohidov Farobiy, Beruniy, Xorazmiy, Ulug‘bek, butun sharq dunyosida “So‘z mulkining sultoni” - deya e’tirof etiladigan hazrat Mir Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Mashrablarning beshigi bo‘lgan bu ko‘hna tuproq, bu xalqning naqadar achinarli ahvolga kelib qolganligini quyidagi satrlar orqali tasvirlaydi: Ilm-u she’rda shoh-u sulton, Lek taqdiriga qul, O‘z elida chekdi g‘urbat, Zor-nolon, o‘zbegim. Mirzo Bobur-sen, fig‘oning Soldi olam uzra o‘t, Shoh Mashrab qoni senda Urdi tug‘yon, o‘zbegim. 45 Qasidaning ayrim satrlari hattoki xalqimiz orasida maqol darajasida ommalashib ham ketdi. Menga Pushkin bir jahon-u, menga Bayron bir jahon, Lek Navoiydek bobom bor, ko‘ksim osmon, o‘zbegim. kabi satrlari ko‘plab yurtdoshlarimiz tomonida o‘zgacha g‘urur bilan hirgoya qilinib yurganiga ko‘p bora guvoh bo‘lamiz. Albatta, ularning hammasi ham ushbu qasidani to‘lig‘icha yod bilmaslar, ammo ushbu satrlarni tilga olganda o‘zgacha faxr hissini tuyganliklari shubhasiz. Qasida yozilgan davr nuqtayi nazaridan qaraydigan bo‘lsak, bu davrga kelib, o‘zbek tili va unga bo‘lgan e’tibor deyarli ortga surib qo‘yilgan, milliy tilimiz faqatgina maishiy hayotda aholi orasidagina qo‘llanilar, davlat idoralari, nashriyot, gazeta-jurnallarda deyarli ishlatilmas, faqatgina rus tilida ish yuritilar edi. Tilimiz kamsitilgan, buyuk tariximizga qora bo‘yoq chaplangan, unga bo‘lgan munosabat juda-juda yomon ahvolga kelib qolgandi. Go‘yoki, vatanimiz tarixi oktabr inqilobi davrigacha bo‘lgan muddatda faqatgina qorong‘ulikdan iborat bolib, xalqimiz turmushi ibtidoiy jamoa tuzumi ko‘rinishida bo‘lganligi, faqat shu inqilobdan keyingina bizning yerlarimizga, xalqimiz turmush tarziga madaniyat tushunchasi kirib kelgan deya uqtirishga xarakat qilishardi. Buni inkor qilganlarni esa ayovsiz yo‘q qilishar edi. Ijodkorlar ham qolipga solingan, belgilangan mavzulardagina, ma’lum shablonlar asosida asarlar yaratishar edilar. Tariximizga oid asarlar yozilishiga yo‘l qo‘yilmas, sovet davrini ulug‘lab yozish shart deya qaralar edi. Bunday holatlar esa xalqning me’dasiga tegib bo‘lgan edi. Chunki yolg‘on hayot kimga ham yoqardi. Xalq, uning ma’naviyat suvsizlikdan qaqragan cho‘l yanglig‘ tashnalikda edi. Deyarli har bir vatandoshimiz qalbida butun dunyoni uyg‘ota olgan Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Farobiy, Farg‘oniylarni ulg‘aytirgan bu zamin qanday qilib savodsiz, omi bo‘lishi mumkin degan savollar kechardi. Ammo xalq shu qadar chuqur qo‘rquv domiga tashlangan ediki, dildagi so‘roq tilga chiqolmas edi. 46 Shunday bir davrda bu qasida xalq ko‘ksiga tekkan bahor epkini kabi, yarador qalblarga malham kabi paydo bo‘ldi. Ushbu qasida xalq orasida shu qadar tez ommalashib ketdiki, yuqorida turganlar bu holatdan cho‘chib qolishdi, buni oldini olish uchun esa qo‘llaridan kelguncha xarakat qilishar edi, hattoki Erkin Vohidovga she’rning asosiy ustuni bo‘lib xizmat qilgan “O‘zbegim” so‘zini “Xalqim” so‘ziga almashtirish, she’r tarkibiga Lenin, partiya, Oktabr inqilobi, Moskva kabi so‘zlarni qo‘shsa shoirning ushbu kitobini juda katta tirajda bosmadan chiqarish, ko‘plab mukofotlar berishni vada qilishadi. Ammo shoir bunday qilmadi… Erkin Vohidov ijoding asosiy qismi murakkab davrlarga to‘g‘ri keldi. Yurakdan his qilgan so‘zlarni qog‘ozga tushirar ekan, bu qalb so‘zlarini ko‘p hollarda o‘chirishga ham majbur bo‘ldi, lekin “O‘zbegim” qasidasi bundan mustasno. U har qanday qarshiliklarga qaramasdan yozildi, o‘qildi, kuylandi, qalblardan o‘rin oldi. Qasida chin ma’noda xalq qo‘shig‘iga aylandi. Erkin Vohidov nafaqat istedodli shoir, shu bilan birgalikda tilshunoslik sohasida ham nihoyatda chuqur bilimga ega olim ham edi. U asarlarida hoh u she’riy yo‘nalishda bo‘lsin, hoh publitsistik maqola bo‘lsin unda qo‘llanilgan har bir so‘zga jiddiy e’tibor berar, asarlarida ishlatilgan so‘zlarni deyarli boshqa so‘zlar bilan almashtira olmaymiz, aks holda asar o‘z jozibasini yo‘qotgandek bo‘ladi. Bu ham bo‘lsa ijodkorning nihoyatda kuchli so‘z san’tkori ekanligidan dalolat beradi. “So‘z latofati” nomli kitobida so‘z xususida Erkin Vohidovning quyidagi fikrlari ham so‘zimizning isboti deyish mumkin: “Adabiy ijod hamisha So‘z olamiga sayohatdir. Ijodkor So‘zni tirik jon deb biladi va So‘z bilan so‘zlashadi. Mening bu yozganlarim ana shunday jonli til bilan jonli suhbat bo‘lishini istayman. Umrini yashab bo‘lgan va barhayot, men anglagan va anglab yetmagan sohir hilqat bilan ko‘ngil bog‘larida kezib, hayolan so‘z bilan so‘zlashsam, Til bilan tillashsam, deyman”. 22 Har bir asarida bo‘lgani kabi “O‘zbegim” qasidasida ham muallif so‘z javharlaridan nihoyatda ustalik bilan foydalana olgan. Tilimizdagi bir so‘zning 22 Vohidov E.So‘z latofati. “O‘zbekiston”.T.:2014 47 turli ma’nolarda jilvalana olishi va bu unsurlarda o‘z o‘rnida to‘g‘ri foydalana olish asarni yanada ta’siri chiqishi, o‘quvchining ko‘nglidan yanada chuqurroq joy egallashiga xizmat qilishini juda yaxshi bilgan va bu hodisalardan maromida foydalana olgan. Jumladan: Yig‘ladi furqatda Furqat Ham muqimlikda Muqiym, Nolishingdan Hind-u Afg‘on Qildi afg‘on, o‘zbegim. Ushbu misralarni o‘qir ekanmiz shoir istedodiga taxsin aytmasdan ilojimiz yo‘q. Qasidada o‘zbek xalqining qiyofasini aks ettiradigan shunday bir detal ham borki, asarning ushbu bayti ham shohbayt darajasiga ko‘tarilgan: Qayga bormay bosh do‘ppim, G‘oz yurarman, gerdayib, Olam uzra nomi ketgan O‘zbekiston, o‘zbegim. Qasidaning ushbu baytini sharhlar ekan shoir Tohir Qahhor quyidagilarni aytib o‘tadi: “Qadim zamonlardan yigirmanchi asr boshlarigacha Turkiston qavmlari, urug‘lar bir biridan bo‘rklari, qalpoqlari bilan farq qilishgan. O‘zbekiston, Qozog‘iston va boshqa respublikalar tuzilganidan keyin ham bu saqlanib qolidi; bugunda ham Farg‘ona va eski Shosh-u Iloq-Toshkent vodiylari bilan Samarqand-u Buxoro tomonlarda kiyiladigan do‘ppilar farqlidir. Shoir “Qayga borsam boshda do‘ppim, g‘oz yurarman gerdayib, - deb yozganda, bizningcha, umuman do‘ppini ko‘zda tutgan. Bu bayt qasidani uzukka ko‘z qo‘yganday bezab turibdi. Ba’zilar “Turkman ham o‘z cho‘girmasini, qozoq ham qalpog‘ini kiyib gerdayib yurishi mumkin, shuyam gapmi?” - deya kesatiq qilgani ma’lum. Bu aruzni bilmaydigan, mumtoz adabiyotimizdan uzoq, uni o‘qisa ham tushunmaydigan, adabiyotga bir ko‘z bilan qaraydigan chala domlalarning chirik tushunchasini eslatadigan mayda gap”. 48 Qasida haqiqatdan ham o‘zbek xalqining buyuk o‘tmishini o‘zida yorqin aks ettiradi. Bu holat ayniqsa she’rning so‘nggi misralarida o‘z aksini topgan: Men buyuk yurt o‘g‘lidirman, Men bashar farzandiman Lekin avval senga bo‘lsam Sodiq o‘g‘lon, o‘zbegim. Shubhasiz, ushbu misralar shoirning o‘z millati, xalqi bilan yuksak darajada faxrlanishini ifodalovchi betakror misralardir. Albatta, bu qasidadan oldin ham, bundan keyin ham vatanmizni madh etuvchi ko‘plab ashorlar yaratildi. Ammo bular ichida “O‘zbegim” hech shubhasiz chamanzor ichidagi eng sara guldir. Qasida bir o‘qishdayoq kishining yuragidan mangu o‘rin egallaydi. Butun qalbni egallab, mudroq ruhni uyg‘otadi. She’rni o‘qigan sari yana o‘qiging kelaveradi. Chunki qasida nafaqat vatanimiz balki har bir vatandoshimizning hayotiy kechinmalaridan olingan. Aynan shuning uchun ham “O‘zbegim” qasidasi adabiyotimiz tarixidagi umrboqiy asarlar sirasiga kira oldi. Xalqimizga mustaqillik haqida, erk-ozodlik haqida orzu qilishga, hurlik sari olg‘a bosish zarurligi va kun kelib bu maqsad albatta amalga oshishiga kuchli umid baxsh etdi. Albatta, bunday qasida yozish uchun muallifdan juda kuchli iroda va matonat talab etardi va buni Erkin Vohidov uddalay oldi. To‘g‘ri, ushbu qasida shoirni ne-ne qora kunlar sari boshladi, hatto uning hayotiga ham taxdid qilish darajasiga ham yetib borishdi. Muallif qasida va u haqidagi xotiralarni yodga olar ekan: ““O‘zbegim” menga quvonch bilan birga, og‘ir iztiroblar, kutilmagan tashvishlar ham olib kelgan. She’r matbuotda e’lon qilingach, matbuotning eshiklari men uchun birin-ketin yopildi. Gazeta-jurnallar she’rlarimni olib qolishardi-yu, lekin turli bahonalar bilan e’lon qilishmasdi. Shunday kunlarning birida sobiq markazqo‘mning o‘sha davrdagi bo‘lim mudirlaridan biri meni chaqirib qoldi va shunday dag‘dag‘a qildi: -She’ringizni har tomonlama o‘qib, o‘rganib chiqdik. Unda asosan xato yo‘q. Ammo xato deb hisoblanadigan tomoni shundaki, she’rga Lenin, inqilob, 49 rus xalqi va Moskvaning bizga ta’siri, Kreml yulduzi shu’lasidan xalqimizning bahramand bo‘layotganligini qo‘shmagansiz. Nega bunday qildingiz? Axir bular yaqqol ko‘rinib turgan haqiqatku. Ana shular she’rda albatta aks etishi kerak. Shunda she’r zo‘r bo‘ladi! Tushundingizmi? Sizga qaysi jihatlarlarga e’tibor berish lozimligini aytdim. Endi qofiyasini o‘zingiz topasiz. –So‘ng bo‘lim mudiri sirli tarzda ko‘rsatkich barmag‘iga yuqorini ko‘rsatib, qo‘shimcha qildi: -Bu yuqorining fikri! U davrlarda “yo‘q” deyish mumkin emas edi. Shu bois “Harakat qilaman” - deb indamay indamay chiqib ketdim… Lekin uning topshirig‘ini bajarmadim. Chunki “O‘zbegim”ga u aytgan narsalarni mutlaqo qo‘shib bo‘lmas edi. Unda she’rning she’rligi qolmas edi” 23 , -deya xotirlaydi. Mazkur qasida totalitar tuzum davrida qandaydir qo‘rquv, bo‘g‘ilish bilan o‘qilgan bo‘lsa, mustaqillik davriga kelib esa baralla yangray boshladi va milliy faxr-iftixor, mustaqillik kuyi yanlig‘ kuylana boshladi. Qasida shu qadar jozibali va chuqur ma’noga egaki undagi har bir satrda millatimizning qiyofasi, asriy orzu-istaklari, shonli, bazan esa qonli kechmishlari ufurib turar edi. Mustaqillik yillariga kelib ushbu qasidadan ilhomlangan ko‘plab ijodkor-u shoirlar qasidaga o‘xshatmalar, naziralar yoza boshladilar. Nafaqat mamlakatimiz hudududida balki ko‘plab boshqa mamlakatlarda istiqomad qiladigan ijodkor millatdoshlarimiz ham “O‘zbegim” qasidasidan chuqur tasirlangan holda unga atab she’rlar yozdilar. Jumladan, afg‘onistonlik o‘zbek shoirlari: M. A. Matin, Andhuyi, Ashraf Azimiy, Hafizi Sarpuliy va M. Olim Labib kabi shoirlar yozgan naziralar ham o‘ziga xosdir. Ashraf Azimiy she’ri: Qad ko‘targan bog‘i olam ichra shamshod, o‘zbegim, 23 “Mohiyat gazetasi,2006-yil 29-dekabr 50 Bu chaman ozodasi sen, sarvi ozod, o‘zbegim! Notavon g‘am chekkan o‘g‘loning, muhabbat istaram, Sendan ey otam-bobom, ey menga ajdod, o‘zbegim! Ayriliq kuzining shamoli yetmasin bo‘stoningga, Birlig-u vahdatda doim yasha obod, o‘zbegim! Quyidagi she’r esa M. O. Labibga taegishlidir. Ey buyuk shavkatli davron etgan ijod, o‘zbegim, Eski tarixdan boshlab, yangi milod, o‘zbegim! Sen fazoga vah nexush qoqding qanot lochin kabi Qoldi tishlab barmog‘in hasratda sayyod, o‘zbegim! Chun nasibang bo‘ldi istiqlol qutlug‘ ne’mati, Shukr qilkim, ushbu ne’matdur xudodod, o‘zbegim! Bu kabi she’rlarni juda ko‘plab keltirish mumkinki, ularning barchasida “O‘zbegim” qasidasi nafasi ufurib turibdi. “O‘zbegim” qasidasi bugungi kun o‘zbek she’riyatida milliy iftixor, buyuk o‘tmishimiz bor bo‘yoqlarda aks ettirilgan, yorug‘ kelajakdagi ulkan yutuqlar nihoyatda ta’sirchan ifodalangan ramziy madhiya sifatida baholanadi. 51 Bizga ma’lumki, “O‘zbegim” qasidasi barcha nashrlarda, darsliklarda to‘rt misrali shaklda jami yigirma olti bandlik ko‘rinishda berilgan. Ammo vazn nuqtayi nazaridan qaraydigan bo‘lsak ushbu qasida aruz vaznida bo‘lib, xuddi g‘azal janriga xos bo‘lgan qofiya uslubida, ya’ni a-a, b-a, v-a ko‘rinishli qofiya tizimiga ega ekanligini ko‘ramiz. Bahr qo‘llanishi jihatidan qaraydigan bo‘lsak ham, bu o‘rinda ham xuddi g‘azal kabi ramali musammani maqsur bahrida bitilgan. Yuqoridagi xulosalarga tayangan xolda aytish munkinki, qasida hozirgi nashrlarda berilgani kabi to‘rtlik shaklida emas, qasidaning har ikki misrasini bitta bayt holiga keltirib, g‘azal shakliga berilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi nazarimizda. Shunda qasida yozilgan vazn, ya’ni aruz vazni qoidalariga rioya qilgan holda o‘qish ham osonroq va shiraliroq bo‘lishiga olib keladi. “O‘zbegim” qasidasi xususida fikr yuritar ekan adabiyotshunos olim Sanjar Sodiq qasidaning vazniga va unda ko‘tarilgan mavzuga alohida e’tibor qaratgan holda quyidagi fikrlarni ta’kidlab o‘tadi: “Mumtoz o‘zbek adabiyotida aksariyat g‘azallar sevgi-muhabbat mavzusida yozilar edi. Erkin Vohidov esa bu janr doirasini teran ijtimoiy siyosiy mazmun bilan boyitib, o‘zbek xalqi shaniga loyiq madhiyaga aylantirish bilan haqiqiy novatar shoir darajasiga ko‘tarildi”. 24 Darhaqiqat, shoir bu qasida orqali aruz vazniga yana qayta jon, yangicha hayot bag‘ishlay oldi. Muallif qasida uchun aynan aruz vaznini tanlashi ham bejiz emas. Bizga ma’lumki, qasida yozilgan davrga kelib aruz vazni deyarli unutilayozgan, ushbu vaznda deyarli ijod qilinmas, ushbu vazn jo‘shqin zamon rivojlanishini baland pardalarda kuylash uchun ojizlik qiladi degan bema’ni tushuncha ham shakllanib qolgan va buni milliy she’riyatimiz tarixini tag-tugi bilan yo‘q qilishga, uni unuttirishga bel bog‘lagan mustabid tuzum gazandalari o‘zlariga dastak qilib olgan edilar. Erkin Vohidov o‘zning ko‘plab betakror g‘azallari qatorida “O‘zbegim” qasidasini ham aynan shu vaznda yozish orqali nafaqat vatanimiz sha’ni-g‘ururuni, buyuk o‘tmishini qalamga oldi, balki mumtoz lirik she’riyatimizga ham qayta jon bag‘ishlash orqali yuqoridagi fikrlar naqadar 24 S,Sodiq.Yangi o‘zbek adabiyoti tarixi. “O‘qituvchi” T.:2019 52 bema’ni ekanligini ham ko‘rsatib bera oldi va bu harakati orqali aruzni yo‘q qilishga uringanlarning niyatlarini ham yo‘qqa chiqara oldi. Bu haqida filologiya fanlari doktori, professor Abdug‘afur Rasulovning quyidagi fikrlari ayni haqiqat edi: “Aruz vazni, o‘ylab ko‘rilsa, XX asrning 30-yillaridayoq komunistik mafkura, sorealizim metodi g‘azabiga uchradi. Kimdir aruzni eskilik sarqiti degan-u o‘shaning gapi gap, so‘zi so‘z bo‘lib ketgan. Ikkinchidan, aruz sotsialistik jamiyat qurish suratiga javob berolmaydigan “ko‘hna xaroba, parvozlar asrida immilovchi aroba”, - deb bilindi. Xullas, aruz chetga surildi, natijada, “qo‘li qadoq”, “so‘kag‘on”, “laborotoriya usulida yetishtirilgan shoirlar” adabiyotga saf tortib kirib kela boshladilar. Garchi G‘afur G‘ulom, Uyg‘un, Hamid Olimjon, Turob To‘la qayroqday g‘azallar bitgan bo‘lsalarda, aruz qariyb 30 yil quvg‘inda bo‘ldi. 60-yillarning boshlariga kelib mafkuraviy tazyiqlar biroz susayib, aruz vazni ustida bahs qilish imkoniyati paydo bo‘ldi. “Yoshlik devoni” kitobi Erkin Vohidovning ana shu bahsda amaliy ishtiroki bo‘ldi. Shoir o‘z g‘azal, ruboiy, madhiya, qasidalari bilan g‘azal imkoniyatlarini isbotlay boshladi”. 25 Bob bo‘yicha xulosalar: Erkin Vohidov o‘zbek adabiyotida qasidachilik janrida yaratgan go‘zal she’rlari bilan yanada boyitdi. Ushbu janrga yangi ruh baxsh etdi. Shoir yaratgan “O‘zbegim” qasidasi o‘zbek qasidachiligining nodir namunasidir. Eng muhimi ushbu qasidada lirik ohang bilan falsafiy ohang o‘zaro uyg‘unlashib, she’rning badiiy mazmuni bilan birga ijtimoiy salmog‘i ham ortib boradi. “O‘zbegim” qasidasida zahmatkash xalqning yaxlit badiiy obrazini yaratish orqali shoir o‘zbek xalqining shon-shavkatini, qadr-qimmatini yuqori ko‘taradi. O‘zbek xalqining boy va qadimiy tarixini, buyuk xalqning yuksak matonat-u iroda kuchini she’riy usulda nihoyatda go‘zal tasvirlaydi. Erkin Vohidov ushbu qasidani xalqiga bag‘ishladi. Shoir ushbu qasida orqali buyuk allomalar: Beruniy, Farobiy, Ulug’beklar hayoti va ularning vorislari haqida hikoya qilgan. Zamonaviy mavzularni qalamga olib, odamlar 25 Rasulov A. She’r qolur,shoir qolur.maqola . 53 o‘rtasidagi mehr-oqibat, muhabbat, adolat, burch kabi yuksak tuyg‘ularni asrsh to‘g‘risida fikr yuritadi. Shuning uchun ham bu asar hozirgacha muxlislar tomonidan sevib o‘qiladi. Qasida orqali muallif butun faoliyati va ijodini xalqimizning orzu-o‘ylarini ifodalash, millatimiz taqdiriga daxldor muammolarni dadil ko‘tarib chiqish, kishilarning ma’naviy estetik saviyasini ko‘tarishdek buyuk maqsadlarni ifoda etdi. III BOB. “O‘ZBEGIM” QASIDASINING ADABIYOTSHUNOSLIKDA O‘RGANILISHI 3.1. “O‘zbegim” qasidasi va adabiy tanqidiy qarashlar talqini. Buyuk istedod sohiblari, odatda, istedodli ijodkorlarning faqatgina butun bir ijodiyoti haqidagina emas, balki u yaratgan har bir asar atrofida yuzlab fikrlar bildiriladi, ushbu asarlarga bag‘ishlangan ko‘plab kitoblar yoziladi. Agarda, ushbu fikrlarning hammasi bir joyga jamlangudek bo‘lsa o‘sha ijodkor ijodi haqida betakror to‘plam hosil bo‘ladi-ki, ushbu jamlanmada shoir yohud yozuvchining turli qirralarini ochib beruvchi fikrlar jamlanadi. Bunday ijodkorlarga nafaqat jahon adabiyotida balki o‘zbek adabiyoti tarixidan ham ko‘plab misollar keltirish mumkin. Masalan, buyuk bobokalonimiz, so‘z mulkining sultoni hazrat Mir Alisher Navoiy ijodi besh asrdan ortiq vaqtdan buyon o‘rganilib kelinmoqda, ammo har safar shoir ijodiyotining yangidan yangi qirralari, oldin bizga ma’lum bo‘lmagan jihatlari paydo bo‘lib bormoqda. Chunki chin istedod sohiblarining ijodiyoti bu cheksiz ummon bo‘lib, uning har bir asari o‘sha ummon bo‘ylab yoyilib ketgan marvarid donalaridir. Ushbu ummon qariga cho‘mgan kishi o‘z nasibasiga yarasha dur-u javohirlarga ega bo‘laveradi. Xuddi shu kabi Erkin Vohidov ijodi ham tubsiz ummon kabidir. Unga qancha chuqur sho‘ng‘igan saringiz shoir haqida shuncha kam biladigandek his qilaverasiz. Bunday yuksak istedod esa har qanday ijodkorga ham nasib etavermaydigan, yaratgan tomonidangina yuqtiriladigan noyob tuhfadir. 54 Erkin Vohidov ijodining, avvalo, yaqqol ko‘zga tashlanadigan jihati shundan iboratki, uning har bir she’rida shoir o‘zligi, uning dunyoqarashi aks etadi. Uning har bir asarida hoh u kichik to‘rtlik bo‘lsin, hoh doston yohud qasida bo‘lsin unda shoirning o‘z millatiga, vataniga bo‘lgan chin mehri va fidoiyligi bo‘y ko‘rsatadi hamda o‘z xalqiga aytar so‘zi bo‘ladi. Shoir she’rlarida xalq dardi, orzu-umidlari kuylangani bois ushbu she’rlar o‘quvchi qalbiga oson kirib boradi va u yerdan chuqur joy egallaydi, uning ruhiyatini qitiqlaydi. Erkin Vohidov ijodi ko pdan beri ilmiy jamoatchilik, adabiy tanqidchilikʼ e tiborini o ziga tortib keladi. Shoirning “O zbegim” qasidasi va ayrim asarlari ʼ ʼ ʻ haqida Ozod Sharafiddinov, Umarali Normatov, Ibrohim G afurov hamda ʼ Usmonjon Qosimov singari yetuk tanqidchi-adabiyotshunoslarning ilmiy tadqiqotlari, yana bir qancha olimlarimiz tomonidan yaratilgan maqolalar mavjud. Erkin Vohidov o‘sha davr nazari bilan qaraganda, chinakam jasoratga yo‘g‘rilgan betakror ijodi, samimiy satrlari, sodda, xalqona ifoda uslubi bilan muxlislar qalbini rom etdi: Ilm-u she'rda shoh-u sulton, Lek taqdiriga qul, O‘z elida chekdi g‘urbat, Zor-u nolon, o‘zbegim. Qayga bormay, boshda do‘ppim, G‘oz yurarman gerdayib, Olam uzra nomi ketgan O‘zbekiston, o‘zbegim. Totalitar tuzum davrida armonga aylanib borayotgan gaplarni Erkin Vohidov baralla ayta boshladi. U o‘sha paytda hukm surayotgan kommunistik partiya siyosatini yoqlamaydigan, milliy ruh ufurib turgan o‘lmas asarlar yarata boshladi. 55 Erkin Vohidov ijodiyoti nafaqat o‘tgan asr o‘zbek she’riyati balki bugungi kun adabiyotining eng qimmatli yutuqlarida biridir. Erkin Vohidov ijodi o‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab to hozirgi kunga qadar adabiy tanqidchilik sohasida va adabiyotshunoslik sohasining diqqat e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Jumladan o‘zbek adabiyotshunosligida Ozod Sharafiddinov, Laziz Qayumov, Salohiddin Mamajonov, Umarali Normatov, Ibrohim G‘ofurov, Norboy Xudoyberganov, Baxtiyor Nazarov, Yo‘ldosh Solijonov, N. Shukurov, Hamidulla Boltaboyev, Rahmatilla Inog‘omov va boshqalarning ko‘plab ilmiy asarlarida shoir ijodining turli xususiyatlari juda keng tarzda tahlilga tortilgan. Erkin Vohidovning bu qadar dilbar shoir bo‘lib yetishuvda, albatta, undagi Xudo tomonidan yuqtirilga noyob istedodni tan olmasdan ilojimiz yo‘q. Ammo shu istedodni yuzaga chiqarish, uni toblash, to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirishda albatta shoir ustozlarining o‘rni beqiyosdir. Shoirning o‘zi ham ustozlar borasida nihoyatda omadi yurishganligini turli davralarda bot-bot takidlab o‘tadi. Bu o‘rinda albatta Ozod Sharafiddinovning ham alohida o‘rni bor. Ozod Sharafiddinov o‘zining “Ijodni anglash baxti” nomli asarida: “Ochig‘ini aytib tan olmog‘im kerak-Abdulla Oripov va Erkin Vohidovning ustozi, degan unvon menga boshqa unvonlardan ortiqroq yoqadi”, - deya takidlagan edi. O‘zbek adabiyotining eng yetuk tanqidchisi, adabiyot bilimdonidan bunday so‘zlarni eshitish har qanday ijodkorga ham nasib etavermaydigan ulkan baxt va o‘z o‘rnida shoirning yuksak istedod sohibi ekanligidan dalolat beradi. Ozod Sharafiddinovning bir qancha maqolalarida Erkin Vohidov ijodi turli tomonlama tahlilga tortiladi. Shoirning yutuqlarini e’tirof etish bilan birgalikda undagi kamchiliklar ham ochiq-oydin, isbotlari bilan ko‘rsatiladi, faqatgina kamchliklarini tanqid qilish bilan cheklanib qolmasdan, shu kamchiliklarni yo‘qotish uchun ham nihoyatda qimmatli maslahatlar ham keltirib o‘tadiki, bu maslahatlar Erkin Vohidov ijodining yanada gullab yashnashiga, yanada ma’no- mazmun bilan boyishiga katta tasir qildi. Ozod Sharaffiddinovning “Talant va mas’uliyat”, “Izlanish yo‘llarida”, “Ijod va shijoat”, “Boqiy mo‘jiza” (intervyu), “Istedod bilan uchrashish 56 bayram”, “Adabiy tanqid va yangi tafakkur”, “Ijodni anglash baxti” va boshqa ko‘plab maqola va asarlarida Erkin Vohidov ijodiga alohida to‘xtalib, shoir ijodidagi o‘ziga xosliklar, shoirning yutuqlari kezi kelganda esa ayrim kamchiliklarini ham qayd etib o‘tadi. Erkin Vohidov ijodining o‘zbek adabiy tanqidchiligida o‘rganilishida Ozod Sharafiddinovning xizmatlari nihoyatda ahamiyatli bo‘lib, uning asarlari orqali Erkin Vohidov ijodidagi ko‘plab biz anglab yetmagan jihatlarni ko‘ramiz. Shoirning birinchi to‘plami - “Tong nafasi” ga taqriz sifatida keltirilgan Ozod Sharafiddinovning “Talant va mas’uliyat” nomli maqola Erkin Vohidov ijodi haqida e’lon qilingan dastlabki taqrizdir. Ushbu taqrizda Ozod Sharafiddinov o‘zbek milliy she’riyatida yangi, shu bilan birgalikda noyob istedod yuzaga chiqa boshlaganligini ta’kidlab o‘tadi. Adabiyotshunos olim Laziz Qayumovning bir qancha maqolalari va kitoblarida Erkin Vohidov shaxsiyati, she’riyatidagi o‘ziga xoslik haqida ham ko‘plab firlari keltiriladi. Xususan olimning 1985-yil G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti tomonidan chop etilgan “Zamondoshlar” nomli adabiy portret va ilmiy lavhalar, voqeiy hikoya va esdaliklar to‘plamida 44 ta o‘zbek ijodkorlari haqida juda qiziqarli ma’lumotlar va esdaliklar keltirib o‘tilgan hamda shu qatorda Erkin Vohidov ijodi haqida ham alohida to‘xtalib o‘tilgan. Ammo Baxtiyor Nazarov va boshqalar muallifligida 2012-yil Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi tomonidan nashr etilgan “O‘zbek adabiy tanqidchiligi tarixi” darsligida ushbu to‘plam tanqidiy yondashuvdagi asar hisoblanmasligi, to‘plamda faqatgina shoir haqida ma’lumotlar keltirilgan adabiy-portetlar ekanligi qayd etib o‘tilgan. Lekin shunga qaramasdan ushbu to‘plam Erkin Vohidov ijodi va shaxsiyati haqida nihoyatda qimmatli bo‘lgan fikrlar ham keltirilgani bilan ahamiyatlidir. Shu o‘rinda Erkin Vohidov ijodining gultoji hisoblanmish “O‘zbegim” qasidasiga o‘zbek tanqidchiligidagi munosabat va uning o‘rganilishi haqida gap ketganda asar haqidagi fikrlar, uning tahliliga bag‘ishlangan maqolalar asosan mustaqillik davridan keyin ko‘payganligini ko‘rishimiz mumkin. To‘g‘ri, 57 bungacha bo‘lgan davrda ham ko‘plab fikrlar bildirib o‘tilgan, ammo davr nuqtayi nazaridan ushbu asar haqida bildirilgan ijobiy, o‘z o‘rnida haqqoniy bo‘lgan fikrlar deyarli matbuot yuzini ko‘rmas, ommaga e’lon qilinmas edi. Chop etilgan maqolalarning ham asosiy qismida asar butunlay boshqacha talqin qilingan, undan ko‘zlangan maqsad esa butunlay boshqa ko‘rinishda aks ettirilgan. Mustaqillik davriga kelib matbuot erkinligi, adabiyotga erkin munosabat bildirishga e’tibor kuchayganligi sababli qasida haqida ko‘plab ilmiy-tanqidiy maqolalar yaratildi. Qasida yaratilgan dastlabki yillarda Erkin Vohidov muallifligidagi to‘plamlarga kiritilgan “O‘zbegim” qasidasi mavjud bo‘lgan varoqlari yirtib olib tashlanar edi. Nega? Chunki xalq o‘zining millatini, uning ildizlari kuylangan she’rni yaxshi ko‘rgan, uni yod olishga harakat qilishar edi, shuning uchun ko‘plab kitoblarda o‘sha she’r yo‘q bo‘lardi. Kitob qo‘liga tushgan millatdoshimiz borki, to‘plamdan qasidani qidirar, uni o‘zi bilan olib qolishga harakat qilar edi. Shuning uchun ko‘plab kitoblarda qasidaning yirtib olinganligini ko‘ramiz. Demak, Erkin Vohidovning adabiyotshunoslikdagi xizmati faqatgina g‘azal janrini qayta tiriltirganidagina emas, juda go‘zal lirik she’rlar, rubobiylar, shu bilan birgalikda, juda go‘zal dostonlar ham yozganligi bilan ham nihoyatda ulug‘dir. “O‘zbegim” qasidasi esa XX asr o‘zbek qasidanavisligining gultojlaridan biri hisoblanadi. O‘zbek xalqining ardoqli farzandi Erkin Vohidov juda kam sonli kishilargagina nasib etadigan noyob istedod sohibi edi. U chin ma'noda vatanparvar shaxs va o‘z xalqi, uning qadr-qimmatini nihoyatda muqaddas sanar, ayni xususiyat uning ijodida ham namoyon bo‘ldi. U hamisha ona yurt dardi va ishqi bilan yashadi. Erkin Vohidov ijodida vatan mavzusi nihoyatda salmoqli o‘rin egallashining sababi ham balki shundandir. Uning ona yurt madh etilgan she’rlari shunchaki maddohlik emas , yurak qo‘ri ila yozilgan chin mehr namunasi deyish mumkin. Ayniqsa, shoirning “O‘zbegim" qasidasi she’riyat olamida ma’lum va mashhurdir. Xususan, qasida haqida yetuk adabiyotshunos olimlar, san’at arboblari 58 Umarali Normatov, Ibrohim G‘ofurov, Omonulla Madayev, Qozoqboy Yo‘ldoshov, Enaxon Siddiqova, Bahodir Karimov, Zulhumor Mirzayeva, Matyoqub Qo‘shjonov, O‘tkir Hoshimov, Abdug‘afur Rasulov, Rahmatilla Inog‘omov va boshqalar “O‘zbegim” haqida o‘z fikrlarini bildirib o‘tganlar. “O‘zbegim” qasidasi xususida tarix fanlari doktori, professor Hamid Ziyoev o‘zining “Qalblarga nur sochgan “O‘zbegim”” nomli maqolasida bu asarning ahamiyati haqida nihoyatda teran fikrlarni keltirib o‘tadi. Jumladan asar yaratilgan davr haqida so‘z yuritar ekan muallif: “O‘zbegim”ning tarixiy ahamiyati shundaki, u “yov qochganda” emas, balki qilichini qayrab turganda dunyoga keldi. U yaratilganda sobiq kommunistik partiyaning ulug‘ millatchilik va totalitar siyosat hukm surar, milliy his-tuyg‘ular, o‘z-o‘zini anglash, ona yurti bilan g‘ururlanish va faxrlanish singari milliy manfaatlar hibsda edi. Shoirning “O‘zbegim” she’ri og‘ziga qulf, oyog‘iga kishan solingan xalqning milliy his- tuyg‘ularini, siyosiy qarashlarini charxladi, uni o‘zligini anglashga chorladi”, - deya ayni haqiqatni bayon qiladi. Darhaqiqat “O‘zbegim” qasidasi jo‘shqin shoirning ilhom parilari charx urganda quyilib keluvchi qofiyali so‘zlar jamlanmasi emas, balki ayni tariximizning o‘zginasi. “O‘zbegim” oddiy she'r emas, unda o‘zbek tarixining butun bir kechmishi jam bo‘lgan. Har misrasi olam-olam ma'no. Millatning paydo bo‘lishidan to shu bugungi kunigacha bo‘lgan kechmishini bir she’rga jamlash har qanday ijodkorning ham qo‘lidan kelavermaydi. Qasidaning yana bir e’tirofga loyiq jihati shundan iboratki, hech bir o‘rinda yolg‘on, bo‘rttirish, siyosiy tus berish holati ko‘zga tashlanmaydi, hammasi boricha qalamga olingan. Sevimli adibimiz O‘tkir Hoshimov Erkin Vohidov haqida so‘z yuritar ekan: “Haqiqiy ijodkor o‘z xalqining fidoyi va sodiq farzandi bo‘ladi. Bu-hamma zamonlarga, hamma xalqlarga xos udum. Birgina “O‘zbegim”ni oling! O‘z vaqtida shoirning boshiga ko‘p savdolar solgan, “peshonasini g‘urra” qilgan bu qasidani o‘zbekning chin gimni deyish mumkin. Ammo bu oddiy madhiya, faxriya emas. Hajmi kichik asarda xalqimizning minglab yillik tarixi, quvonch va iztiroblari g‘oyat badiiy, g‘oyat teran aks etgan”, - deya takidlagan edilar. Albatta, she’r dunyoga kelgan davr 59 nuqtayi nazaridan olib qaralganda, bunday mavzuda she’r yozish ijodkor uchun yonib turgan o‘tga o‘zni otish bilan barobar edi. Ammo o‘z o‘rnida shuni ham alohida ta’kidlash joizki, “O‘zbegim” qasidasi aynan totalitar tuzum davrida, milliy g‘urur tushunchasi, millat o‘tmishi tag-tubidan yo‘qlikka yuz tutayozgan bir pallada dunyoga kelganligi ham uning umrboqiylikka daxldor bo‘lishiga zamin yaratganligi ham ayni haqiqat. Zotan, mustaqillikdan keyingi davrlarda yaratilganda, bunchalik dovrug‘ qozonmog‘i dargumon edi. Professor Hamid Ziyoyevning yuqorida keltirilgan so‘zlari ham fikrimizga dalil bo‘ladi. Yozuvchi va jurnalist Ashurali Jo‘rayevning “Mohiyat” gazetasining 2006-yil 29-dekabr sonida bosilgan “Millatni uyg‘otgan qasida” nomli maqolasida ham qasida haqida nihoyatda iliq fikrlar, shu bilan birgalikda qasida atrofidgi hayotiy haqiqatlar, Erkin Vohidovning qasida yozilgandan keyingi unga bo‘lgan tazyiqlar haqida xotiralari qalamga olingan. Maqolada Ashurali Jo‘rayev: “Bu zabardast she’r sobiq sho‘rolar davrida go‘yo momaqaldiroqdek gumburlab, muxlislar yuragida chaqmoqday chaqnadi. Mudroq millatni uyg‘otishga ulkan hissa qo‘shdi. Mustaqillik haqida, ozodlik haqida dadil va baralla orzu qilishga o‘rgatdi. Millatning kelajagi hali yorug‘ bo‘lishiga, albatta yorug‘ kunlar kelishiga davat etdi”, - deya ayni haqiqatlarni qalamga olgan. Qasidaning o‘ziga xos jihatlaridan yana biri uning vazni. Mumtoz adabiyotimizning durdona asarlari aruz vaznida yozilgan. Ammo vaqtlar o‘tgan sari bu vazn o‘z mavqeyini yo‘qota bordi. “50-60-yillari adabiyot haqidagi sobiq sovet mafkurasi ta’siridagi olimlar va shoirlar aruz kerakmi, u eskirdi, zamon talablariga yaramay qoldi, sovet kishilarini to‘lqinlantiradigan mavzularni ifodalashga ojiz, deb ancha-muncha bahslar olib bordilar. Bu bahslar boshdanoq behosil edi. Behosil tugadi. Baxsdan puchak boshoqlargina qoldi. Aruz garchi o‘lmagan edi”. 26 Ammo Erkin Vohidov “…mudragan aruzga qayta jon baxida 26 G’ofurov I. “Yoshlik devoni” yozilgan yillar va keyin.Maqola. Boltaboyev H.So‘z sehri.Erkin Vohidov hayoti va ijodiga chizgilar.O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi.T:2006 . 60 etdi”. Shoir o‘zi ta’kidlaganidek: “Aruzdan hech qachon yuz o‘girib bo‘lmaydi. Bu Navoiydan, sharqdan yuz o‘girish bilan barobar” edi. “O‘zbegim” qasidasining ham aynan aruz vaznida yozilishida ham qandaydir ramziy ma’no bordek nazarimizda. Ehtimol barmoq vaznida yaratilganda qasida bunchalik go‘zal bo‘lmas edi. Albatta, bu o’rinda biz bir vaznni ikkinchisidan ustun qo’yish fikridan yiroqmiz. Shu o‘rinda ayni fikrga hamohang tarzda pedagogika fanlari doktori, professor Qozoqboy Yo‘ldoshovning qasiada vazni haqida quyidagi fikrlarni aytib o‘tadi “E. Vohidov poetik fikrining zalvori g‘oyat og‘ir bo‘gani holda uning ifoda yo‘sini o‘ta mayin bo‘lardi, uning she’rlarida o‘tli chaqiriq bor edi. Lekin bu da’vat o‘quvchini olamni ag‘dar-to‘ntar qilishga emas, balki dunyo va undagi tartibot haqida jiddiy o‘yga toldiradigan yo‘sinda latif she’riy shaklda taqdim etilardi. Ehtimol, “O‘zbegim” she’ri barmoqda bitilganda mutlaqo bosib chiqarilmagan bo‘lardi”. 27 Filologiya fanlari nomzodi Rahmatilla Inog‘omov “O‘zbegim” ning dunyoga kelishi va shoir iztiroblari” nomli maqolasida bu qasida dastlab g‘azal shaklida yaratilganligi va keyinchalik yana qayta ishlanib qasida holiga keltirilganligini aytib o‘tadi. Ta’rixdan ma’lumki, shohlar yoxud biror tarixiy voqealar haqidagi, ularni ulug‘lash, sharaflash maqsadida qasidalar yozilgan va ular asosan aruz vaznida yaratilgan. Erkin Vohidov ham aynan shu yo‘ldan borib qasidaning tarixiy talablarini juda yaxshi o‘zlashtirgan holda aynan shu vaznda yozishga qaror qilgan bo‘lsa ajab emas. Chunki Erkin Vohidovning qasidasi orqali ko‘hna qasida janri yangi zamonaviy ko‘rinish va mazmundorlik kasb etgan holda yangicha ohang va badiiyat ila boyitildi. Erkin Vohidovning aruz vaznida yozilgan she’rlarida yana bir o‘ziga xoslik shunda ko‘rinadiki, uning aruziy she’rlari sof turkiy so‘zlardan foydalangan. Mumtoz adabiyot namunalaridan ma’lumki aruziy ijod na’munalari asosan arabiy yohud forsiy so‘zlar juda ko‘plab ko‘zga tashlanadi. 27 Yo‘ldoshov Q. Otashin tuyg‘ular shoiri. To quyosh sochgayki nur.(Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlar nigohida).O‘zbekiston.-T.:2018. 61 Erkin Vohidov esa bu an’anaga chek qo‘ydi. G‘afur G‘ulom tili bilan aytadigan bo‘lsak “Sof o‘zbek g‘azalini yaratdi”. Shoir bu yo‘nalishda ham o‘z o‘rnini topa oldi. “Erkin she’riyatda taqlid qilish davridan sakrab o‘tib ketdi. Navoiyga ham, Boburga ham, Mashrabga ham taqlid qilmadi. Ularga asir bo‘lib qolmadi ham. O‘sha mumtoz shoirlarning she’r san’ati sirlarini o‘rgandi. O‘rganganda ham qayta qayta o‘rgandi. Nihoyat, o‘z yo‘lini topdi”. 28 O‘zbek xalqiga faxriya tarzida bitilgan “O‘zbegim” qasidasi o‘zida milliy g‘urur, iftixor tuyg‘usi va vatanparvarlik ruhini namoyon qiladi. Vatanimiz nomi tarix sahiflariga oltin harflar bilan bitilgan. Bu vatan ochunga o‘zining buyuk siymolarini bergan va ular bilan haqli ravishda faxr tuyg‘usini tuyadi. 3.2. “O‘zbegim” qasidasiga oid tanqidiy qarashlarning qiyosiy tahlili Adabiy tanqid adabiyotning o‘zi kabi ko‘hna va shu bilan birgalikda doimo navqiron sohadir. Zero, asar bor ekan uning talqinchilari, tahlilchilari, tanqidchilari ham mavjuddir. Adabiy jarayonda tanqidning roli haqida V.Beliniskiy quyidagi fikrlarni aytib o‘tadi: “Adabiyot va san’at tanqid bilan qo‘l ushlashib boradi va bir biriga o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi…”. 29 Darhaqiqat, badiiy asar faqatgina uni o‘qib chiqish bilangina o‘quvchiga tushunarli bo‘lmasligi, undan ko‘zlangan maqsad aynan nima ekanligini anglab yetolmaslik, yohud noto‘g‘ri yo‘nalishda talqin qilinishi mumkin. Adabiy tanqid esa aynan shunday holatlarga yo‘l qo‘ymaslik, asarning mazmun-mohiyati va maqsadini o‘quvchiga to‘laqonli yetkazib berish uchun ham bizga juda zarur soha hisoblanadi. Albatta bitta nasriy yoki nazmiy asar yuzasidan bildirilgan fikrlar, tahliliy va tanqidiy yondashuvlar turlicha bo‘ladi. Shuning uchun biror asar haqida to‘la ma’lumotga ega bo‘lish, uni bus-butunligicha tushunib yetish uchun nafaqat asarni to‘liq o‘qish, balki u haqida bildirilgan fikrlarning bir yoki ikkitasi bilangina cheklanib qolmasdan, u haqidagi tahlillarni jamlagan holda 28 Said Ahmad.Yo‘qotganlarim va topganlarim.-T.:Sharq NMK,1999 29 V.Belinskiy. Adabiy orzular.-T.:1987. 62 ularni qiyosiy tahlilga tortish orqali asar haqida yakdil bir xulosaga kelishimiz mumkin. Biz fikr yuritayotgan “O‘zbegim” qasidasi haqida ham umumiy xulosa qilish, uning shu vaqtgacha anglab yetilmagan ayrim jabhalari haqida ham asarning o‘zbek adabiy tanqidchiligidagi o‘rni, asarning mazmun mohiyatini to‘la anglab yetishimiz uchun qasida haqidagi tanqidiy tahlillarni qiyosan o‘rganish orqali savollarimizga javob topishimiz mumkin. Ma’lumki, Erkin Vohidov ijodiyoti haqida fikr yurtigan adabiyotshunos, tanqidchi borki uning “O‘zbegim” qasidasiga alohida to‘xtalmasdan o‘tmaydi, albatta. Chunki bu qasida shoir ijodiyotining tashrif qog‘oziga aylanib ulgurgan buyuk asardir. Erkin Vohidov ijodiyotining o‘zbek adabiy tanqidchiligida o‘rganilishida ham ushbu qasida alohida o‘rin egallaydi. Negaki, bu qasida yaratilish davri nuqtayi nazaridan ham, o‘zida jamlagan mavzu ko‘lami, badiiy g‘oyasi bilan ham xalqimiz, shu bilan birgalikda o‘zbek miliy adabiyotshunosligida ham nihoyatda qimmatli asarlardan hisoblanadi. Asar haqida juda ko‘plab tanqidchi olimlar shoir-u yozuvchilar,fikr bildirib o‘tganlar. Xususan, Erkin Vohidovning do‘sti, filologiya fanlari nomzodi Rahmatilla Inog‘omov o‘zining 1997-yilda yaratilgan “O‘zbegim” ning dunyoga kelishi va shoir iztiroblari” nomli hajman anchagina yirik bo‘lgan maqolasida ushbu asarning nafaqat tahlili shu bilan birgalikda asar yaratilgungacha bo‘lgan jarayonlar, qasidaning dunyoga kelishi ham oson bo‘lmaganligi haqida batafsil yoritib o‘tadi. Maqola muallifi qasidaning yaratilish davrida aynan shoirning yonida bo‘lganligi, barcha jarayonlarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rganligi uchun ham juda jonli va nihoyatda ta’sirli chiqqan. Maqolada asosan qasida yaratilgandan keyin shoirning boshiga tushgan sinovli kunlar, qasida o‘sha davr rahbariyati tomonidan qanday noxushlik, bezovtalik, o‘rni kelganda g‘azab va qahr bilan kutib olingan bo‘lsa, xalqimiz tomonidan shu qadar ko‘tarinkilik, umid va xush kayfiyat, ko‘zlarda xursandchilik yoshlari ila qarshi olinganligi nihoyatda ta’sirli holatda keltirilgan. Maqolada haqqoniy takidlanganidek: “Har bir satrida o‘z xalqiga, vataniga muhabbat ruhi ufurib turgan mazkur faxriya o‘zligini unutayozgan million- 63 million kishilar, istibdodga ko‘nikib, xatto uni madh etishni asosiy kasbiga aylantirib olgan yuzlab ijodkorlarni g‘aflat uyqusidan uyg‘otdi, ularga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Erkin Vohidovning chinakam qahramon deyishga arziydigan bu jasorati xalqning yillar mobaynida cho‘kib qolgan ruhini ko‘tarib yubordi. Erkin kuylovchi yangi-yangi asarlarning maydonga kelishiga turtki bo‘ldi. Shoirlar u tomon, bu tomonga qarab-qarab, hadiksirab bo‘lsa-da, o‘z ko‘ngillaridagi tuyg‘ularni tarannum eta boshladilar. Yana qo‘shimcha tarzda shuni keltirish mumkinki, ushbu maqolada “O‘zbegim” qasidasining asl varianti qanday bo‘lgan, nashrlarda tushirib qoldirilgan satrlar haqida ham batafsil ma’lumot keltiriladi. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, professor Husniddin Salohiddinov tomonidan qasida yozilgan davrlarda muallif bilan bo‘lgan uchrashuvlaridan birida qasidaning asl variant qanday ekanligi haqida so‘raganligi va shoir tilidan qasida to‘liq holda yozib olinganligi haqida ham qimmatli ma’lumotlar olamiz. Jumladan shoir va muxlis o‘rtasidagi suhbatdan quyidagi parcha keltirib o‘tiladi: “She’riyatning chinakam shaydolaridan bo‘lgan Husniddin aka Erkinning mehrini qozondi. Dilkash suhbatlarning birida Husniddin aka: -Erkinjon, “O‘zbegim” qasidangiz asrimizning eng zo‘r she’rlaridan bo‘ldi, -debdi. -Shu she’ringiz bekami ko‘st, o‘zingiz xohlagandek bosildimi yohud ba’zi baytlar tushib qolganmi? Nazarimda, nimadir yetishmayotgandek tuyuladi. Agar chinakamiga shunday bo‘lsa qasidaning to‘liq muqobilini o‘qib bersangiz. Garchi “O‘zbegim” bilan bog‘liq iztirobi qaytadan yangilansada, Erkin hamsuhbatiga hurmati tufayli qasidaning to‘liq muqobilini o‘qib berdi. Ziyrak Husniddin aka jurnal va kitob sahifalarida tushirib qoldirilgan satrlarni darhol daftarchasiga qayd etib, keyinchalik yodlab oladi”. Oradan o‘ttiz yil o‘tgandan keyingina, hatto muallifningda yodidan ko‘tarilayozgan bu satrlar qayta tiklanadi. Qasidada aynan din va xalqning buyuk o‘tmishini ko‘rsatuvchi qismlari olib tashlangan edi. Xususan, qasidaning to’liq variantining uchinchi baytidagi “Asli nasling balki O‘zluq, balki Tarxon, o‘zbegim” misrasidan keyin: 64 Oq Idil birla Yoyiqda Keng yoyiq yaylov sening, Taqdirin kiftiga ortgan Dardli karvon, o‘zbegim bayti bo’lgan. Shuningdek, qasidaning “Ko‘zlaringdan oqdi tunlar kavkabiston, o‘zbegim” misrasidan keyin keladigan quyiagi bayt ham olib tashlangan: Bir jahongir o‘g‘ling, ammo Qatli xun birlan emas, Ilm-u donishlikda topding Shuhrat-u shon, o‘zbegim. Ushbu misralarda buyuk bobokalonimiz, ulug‘ jahongir, dunyo tarixi sahifalarida ham alohida o‘ringa ega bo’lgan shaxs - Amir Temur haqida so‘z bormoqda. Buyuk sohibqiron haqida ozgina bo‘lsada ijobiy fikr bildirgan kishi qatag‘on etilgan o‘sha davrda bu satrlar ham dunyo yuzini ko‘rolmaganligiga hayratlanmasak ham bo‘ladi. Taniqli adabiyotshunos olim, yetuk tanqidchi, akademik Baxtiyor Nazarov o‘zining ko‘plab maqolalari, adabiyotshunoslikka oid asarlarida Erkin Vohidov ijodiga, uning o‘zbek adabiyotida tutgan o‘rniga nihoyatda yuksak baho bergan holda ijodkorning ko‘plab asarlarini tanqid va tahlil qilib o‘tadi. Olim Erkin Vohidov ijodi haqida fikr yuritar ekan, unig ijodida alohida bir mavzu, ijodining asosiy mazmuni hisoblangan vatanparvarlk ruhi haqida shunday jumlalarni keltirib o‘tadi: “Vatan-O‘zbekiston dardi-hasrati-yu o‘tmishi, bugunini, millatning alami, baxti-iqboli, erki, istiqlolini; zamondosh, asrdosh dardlarini kuylash Erkin Vohidov she’riyatining qon-tomorlari va hujayalarini tashkil etadi… Erkin Vohidov ijodi mehvarini sho‘roviy asarlar emas, ona xalqimiz, Vatanimizga cheksiz muhabbat va kuyunchaklik, erk, istiqlol, adolat orzulari, sevgi haqidagi adoqsiz tamannolar, inson qalbining cheksiz-chegarasiz sir- 65 sinoati, orzu-umidlari, insonparvarlik muammolarini yonib, to‘lqinlanib kuylash tashkil etadi”. 30 Albatta, ushbu ta’riflar chin ma’noda shoir ijodi haqidagi nihoyatda go‘zal, shu bilan birgalikda ayni haqiqatning o‘zginasidir. Baxtiyor Nazarovning Erkin Vohidov ijodiga oid tadqiqotlarida bir tomondan, ijodkorning adabiy jarayondagi o‘ziga xosliklarini aks ettirsa, ikkinchi tomondan, shu o‘ziga xosliklarini aks ettiruvchi asarlarini talqin va tahlil etadi. So‘ngida esa shoirning adabiy jarayondagi ijodi muayyan darajada umumlashtiriladi. Xususan, “XX asr o‘zbek adabiyotida Erkin Vohidov ijodining o‘rni va ahamiyati” maqolasi aynan shunday xarakterga ega bo‘lgan talqin va tahlil mahsuli hisoblanadi. Baxtiyor Nazarovning “O‘qituvchilar gazetasi” nomli nashrning 1990- yillardagi ketma-ket beshta sonida bosilgan “Zamon va adabiyot” nomli maqolasi ham shoir ijodi tahlilida muhim ahamiyatga ega. U maqolada asosan, adabiy tanqid va adabiyotshunosligimizda yuzaga kelgan metadologik muammolarga e’tibor qaratadi va ularning yechimi haqida fikr yuritadi. Olim “O‘zbegim” qasidasi haqida ham fikr yuritar ekan ushbu qasida sho‘ro davrida Vatanga muhabbat, dushmanga nafrat, sotsializmni ulug‘lash, kapitalizmni qoralash ruhida tarbiyalashi haqida gapirib kelingani haqida yozar ekan, bundan buyon qasida tahliliga bunday baho berish emas, endi badiiy adabiyotga baho berilganda undan faqat siyosiy nuqtayi nazardan yondashish emas, balki asardagi so‘zning sehrini, go‘zalligini, badiiy asar jozibasini his etish, asardagi badiiy kashfiyotni qidirish kerakligini ilgari suradi. Erkin Vohidov ijodining o‘zbek adabiy tanqidchiligidagi tahlilida O‘zbekiston Qahramoni, O‘zbekiston Respublikasi san’at arbobi, yetuk adabiyotshunos olim va tanqidchi Ibrohim G‘afurovning ham xizmatlari beqiyosdir. Ibrohim G‘afurov shoirga zamondosh olim sifatida u bilan bir safda, 30 B.Nazarov.XX asr o‘zbek adabiyotida Erkin Vohidov ijodining o‘rni va ahamiyati, H.Boltaboyev, “So‘z sehri”, “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”. T.:2006 66 juda ko‘plab ijodiy kechalarda, adabiy gurunglarda ishtirok etadi. Erkin Vohidov suhbatlaridan bahramand bo‘ladi. Ibrohim G‘afurovning “Dil erkinligi”, “Mangu latofat” kabi kitoblarida va ko‘plab maqolalarida Erkin Vohidov ijodi haqida betakror ta’riflarni aytib o‘tadi. Olim “Mangu latofat” nomli badialar va risolalar to‘plamining “Adiblar gulshani” nomli ikkinchi bobida O‘zbekiston Qahramoni Erkin Vohidovga bag‘ishlangan “Fazl. Fasohat. Zakovat” nomli badiiasini kiritadi. Ushbu badiada Erkin Vohidovning nafaqat badiiy ijodi haqidagi fikrlar, balki uning hayot yo‘li, bolaligi, adabiyot olamiga qanday kirib kelganligi, dastlabki ijod namunalari haqida ham batafsil ma’lumotlar keltiriladi. Erkin Vohidovning deyarli barcha asarlari haqida ma’lumot keltirar ekan asarlarga ta’rif keltirish bilangina chegaralanib qolmasdan, ushbu asarlarning yaratilishi, yaratilgandan keyingi davrda unga bildirilgan jamoatchilik fikri haqida ham alohida to‘xtalib o‘tadi, o‘ri kelganda o‘z shaxsiy munosabatini ham bildiradi. Muallif faqatgina shu bilangina kifoyalanib qolmasdan, Erkin Vohidovning jamoat arbobi sifatidagi faoliyati haqida ham juda qimmatli fikrlar keltiradi. “O‘zbegim” qasidasi haqidagi tahlillarga nazar tashlaganda esa, muallif faqatgina shu qasidaning o‘zini sharhlabgina qolmasdan Erkin Vohidovning o‘zaro g‘oyaviy uyg‘unlikka ega bo‘lgan yana ikki qasidasi ya’ni, “O‘zbekiston” hamda “Inson” qasidalarini birgalikda tahlil va tanqid qilishga kirishadi ushbu qasidalar shunchaki ketma ket yozilgan ijod namunalarigina emas, balki, bir birini to‘ldiruvchi bir g‘oya atrofida uyg‘unlashuvchi ijod namunalari ekanligiga alohida to‘xtalib o‘tadi. “Yetmishinchi yillarning boshlarida “O‘zbegim” mavzusini davom ettiruvchi ikki salmoqli asari “O‘zbekiston” faxriyasi hamda “Inson” qasidasi yaratildi. Shuning bilan milliy uyg‘onish, iftixor va o‘zini tanish mavzuida bir-birini to‘ldiruvchi, boyituvchi, mavzuning yangidan yangi qirralari va yo‘nalishlarini ochuvchi yorqin triada tug‘ildi. Ular garchi to‘rt-besh yilning orasida yozilgan bo‘lsalar-da, lekin yagona ruh-milliy parvoz ruhi, 67 ko‘tarinkilik ularni o‘zaro bir-birlariga mutanosib qilib, ma’lum ma’noda birlashtirib, triadaga aylantirib turadi…” 31 Darhaqiqat, bu uch buyuk asarni birlashtirib turuvchi ko‘tarinkilik ruhi shunchaki quruq so‘zlar jamlanmasi emas, balki Ibrohim G‘afurov tili bilan aytganda - “yurt va xalqning tarixiy taqdiri, kelajagi bilan chambarchas bog‘langan, asli maqsadi millatda iftixor tuyg‘ularini uyg‘otish va shu orqali harakatga chorlaydigan ko‘tarinkilik edi”. Erkin Vohidov bu qasidalari orqali ko‘hna janrning yangi qirralarini ochgan holda uni yana qaytadan, yangidan jon ato eta oldi desak, aslo mubolag‘a bo‘lmaydi. Badiada qasidaning Erkin Vohidov ijodi kelajagiga ko‘rsatgan ta’siri haqida ham alohida to‘xtalar ekan, ushbu qasida shoir ijodida yangi bir tasvir usulini paydo qilganligini ta’kidlaydi. Bu miqyosli tasvir usuli edi. “O‘zbegim” qasidasi ham aynan shu usulda yaratilgan. Davr nuqtayi nazaridan qaraganda bu usul shoir dil tug‘yonlarini aks ettira olishi uchun eng maqbul usul edi. Erkin Vohidov ijodining tub mazmunini ochib beruvchi maqolalardan yana biri bu Ibrohim G‘afurovning “Dil erkinligi” nomli hikoya, mansura, badia va adabiy maqolalar to‘plamidan o‘rin olgan “Xujayradagi suvratlar” nomli nomli adabiy tahliliy maqolasidir. To‘g‘ri, ushbu maqolada biz so‘z yuritayotgan qasidaga oid ayan fikrlar ko‘zga tashlanmasligi mumkin, ammo maqolani o‘qish davomida beixtiyor “O‘zbegim” qasidasini qog‘ozga tushirish davomidagi qalb iztiroblari, shoirni ushbu qasidani yaratishga undagan ko‘ngil g‘alayonlari-yu, milliy g‘urur atalmish beqiyos kuchning naqadar junbishga kelganligini, buyuk xalqning oddiy olomon ko‘rinishiga kelib qolishidagi sabablar ochiq - oshkora namoyon bo‘ladi. Maqoladagi eng muhim jihat shunda ko‘rinadiki, fikrlar xuddiki muallif tilidan emas, aynan Erkin Vohidovning o‘zi tomonidan aytilgandek go‘yo. Ushbu maqola orqali “O‘zbegim” qasidasining tub mohiyatiga yana-da chuqurroq kirib borish mumkin. Garchi maqolada ushbu qasida haqida hech qanday izohlar keltirilmagan bo‘lsada. 31 I.G’ofurov.Mangu latofat. “Sharq” NMAK.T.:2008 68 Yuqoridagilardan tashqari, olimning “Donishmand shoir”, “Yulduz shu’lasi, “Biz Erkin Vohidov ijodini nega sevamiz?” nomli turkum maqolalarida ham “O‘zbegim” qasidasiga oid ayrim yondashuvlar ko‘zga tashlanadi. “O‘zbegim” qasidasi faqatgina o‘zbek adabiyotshunosligida emas, balki jahon adabiyot maydonida ham baralla yangragan, ne-ne adabiyot ixlosmandlari-yu, olimlarini o‘ziga maftun eta olgan. Bu xususida filologiya fanlari doktori Zulhumor Mirzayeva o‘zining “Erkin Vohidov ijodi jahon adabiyotshunosligi konteksida” deb nomlangan hajman ancha yirik bo‘lgan maqolasida batafsil to‘xtalishga, shoir ijodi, jumladan “O‘zbegim” qasidasining jahon adabiyotshunosligidagi tahlili, shu bilan birgalikda tarjimalari haqida ham aytib o‘tadi. Erkin Vohidov ijodi va uning “O‘zbegim” asari Amerika Qo‘shma Shtatlari olimlari tomonidan ham o‘rganilgan. Jumladan, amerikalik adabiyotshunos olima Roberta Maykellef tomonidan 1997-yilda “Milliy tiklanishda adabiyot va ziyolilarning o‘rni: O‘zbekistondagi voqealar” ( “Roberta Maykellef. The role of Literature and Intellelectuals in National Identity Construction: The role of case of Uzbekistan”) nomli doktorlik dissertatsiyasini himoya qiladi. Ushbu dissertatsiyaning bir bobi Erkin Vohidov ijodiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda “O‘zbegim” qasidasi haqida ham tahliliy fikrlar keltirib o‘tadi va ushbu asarni ingliz tilidagi tarjimasi ham beriladi. Tarjima varianti garchi mukammal tarjima talablariga to‘la javob bera oladigan darajada bo‘lmasada ammo olima shoirning qasidani yozishdan maqsadi, xalqning kechmishlari qasidaning mazmuniy g‘oyasini ingliz kitobxonlariga ko‘rsatib bera olgan. Olima ushbu qasidani o‘zbek xalqining buyuk o‘tmishi, millatning g‘urur va iftixorini ulug‘lovchi, xalqni ruhlantira oladigan asar ekanligini alohida ta’kidlab o‘tadi. Qasidaning har bir detalini millat o‘tmishi bilan bog‘lagan holda tahlilga tortadi. Qasidaning yozilgan davri nuqtayi nazarida olib qaralganda eng qaltis davrlarga to‘g‘ri kelganligiga qaramasdan, shoirdagi o‘z milliyligi, o‘tmishi bilan faxrlanib yozilganligi va bu shoirning chin ma’nodagi millatparvar va haqiqatparvar ijodkor ekanligini anglatishini ta’kidlaydi. 69 XX asrning ikkinchi yarmida, siyosiy tazyiq va cheklovlar, qoliplanishlardan to‘la ozod bo‘linmagan davrlarda Erkin Vohidovning bir qancha ijod namunalari qatorida “O‘zbegim” qasidasi ham ijodkorning vatanimizdagi milliy uyg‘onish va ma’naviy tiklanish jarayonlaridagi faol qatnashuvi faqatgina o‘zbek olimlarigina emas balki xorij olimlari tomonidan ham munosib tarzda e’tirof etildi. 2016-yil Shukur Qurbon muallifligida “Erkin Vohidov saboqlari” nomli to‘plam nashr etildi. Ushbu to‘plamda Erkin Vohidovning biz bilgan va bilmagan ko‘plab qirralari, hayotiy voqealar shoir zamondoshlari tilidan hikoya qilinadi, asarlari tahlili, shoir bergan intevyularni o‘z ichiga olgan. To‘plamdan joy olgan “Ming qanotli qush” nomli maqolada Erkin Vohidov ijodida tub burilish yasagan asar ya’ni “O‘zbegim” qasidasi haqida alohida to‘xtalar ekan ushbu qasidada mustabid tuzum davrida juda kamdan kam ijodkorgina qalam tebratgan mavzu ya’ni milliylik va milliy qadryatlar, xalqimiz o‘tmishini aks ettira olganligining o‘zi ham shoirning buyuk iroda sohibi ekanligini ta’kidlab o‘tadi. Yana shunga alohida e’tibor qaratib o‘tish kerakki, Erkin Vohidovdan ancha oldinroq G‘afur G‘ulom ham aynan shu mavzuga qo‘l urganligi aytib o‘tiladi: “Mustabid tuzum davrida milliy o‘ziga xoslikdan so‘z ochishning o‘zi ham katta gap edi. Shunga qaramay , Ustozdan ancha avval G‘afur G‘ulom “gap tegmasin uchun” “Ingliz lordining bizlarni qabila deb ataganiga javob”, - degan izoh bilan “Sharaf qo‘lyozmasi” asarini yaratgan edi. She’rdagi izoh, qolaversa, rus xalqi “ulug‘langan” satrlar “ish berib”, otaxon shoirga ziyon zahmat yetmagan edi”. 32 Shu o‘rinda ushbu she’rdan na’muna keltiramiz: Qadim o‘zbek xalqisan, Asl odam avlodi. Misr ehromlaridan Tarixing qariroqdir. 32 Sh.Qurbon.Erkin Vohidov saboqlari. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti.T.:-2016 70 Xorazmning har g‘ishtida Bobolarning ijodi, Anglo-saksonlardan Ancha yuqoriroqdir. Bizda logorifmaning Mushkul muammolari Qo‘ldagi barmoqlarday Oddiy qilinganda hal, “Oliy irq” davogari Cherchilning bobolari Hatto sanay olmasdi O‘n barmoqni mukammal. G‘afur G‘ulom Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasida ham xuddi shunday ruh, xuddi shunday dard, kezi kelganda bu she’rdanda kuchliroq tasvirlangan desak xato bo‘lmaydi. Faqatgina yuqoridagi she’rda mavjud bo‘lgan bir narsa yo‘q edi-ki, ushbu she’ri tufayli shoir totalitar tuzum korchalonlari tomonida ming bir sitamlarga duchor etildi. Xo‘sh, bu nima edi? Bu izoh, ya’ni G‘afur G‘ulom she’rida keltirib o‘tilgan izoh yo‘q edi holos. Balki qasidaning bugungi kunga qadar gard yuqmay, yashab kelganligi, ming-minglab vatandoshlarimiz tilidan yod o‘qilib kelayotganlining sababi ham uning har qanday izoh-u tushuntirishlar, “ortiqcha” qo‘shilmalardan xoli ekanligidadir. Agar qasida yaratilgan davrda “millat otalari” tomonida shoirga qo‘yilgan talablar asosida qasidaga o‘zgartirishlar kiritilganda ehtimol qasida shu bugungi kunga qadar bunday ulug‘ martabada yetib kela olmagan bo‘lardi. Bu o‘rinda, albatta, shoirdagi iroda kuchi va qattiyatga tahsin aytmasdan iloj yo‘q. Erkin Vohidov ijodining o‘zbek adabiy tanqididagi tahlini o‘rganishda “Erkin Vohidov saboqlari” kitobi ham hech shubhasiz muhim manbalardan biri bo‘lib xizmat qiladi. 71 Shoirning hayoti va ijodiy faoliyati shu qadar rang barang va qiziqarli hodisotlarga boyki, uning faoliyatini o‘rganishga kirishgan kishi borki o‘rgangan sari o‘zi uchun shoirning yangidan yangi qirralarini kashf qilaveradi. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi Tursunoy Sodiqovaning Erkin Vohidov she’riyati haqidagi ilmiy-adabiy izlanishlari jamlangan “El ustozim” nomli adabiy talqinlar risolasida ham shoir she’riyatining o‘ziga xosligi haqida fikr yuritiladi. Ushbu risolada adabiyotning insonning manaviyat sarchashmasiga bo‘lgan chanqog‘ini qondiruvchi obihayot ekanligi, inson ruhiyatining turfa qirralarini turli ranglarda ko‘rsatuvchi oyna ekanligi oddiy kitobxonga nihoyatda tushunarli bo‘lgan xalqchil tilda bayon etilgan. Risola 1997-yilda “Ma’naviyat” nashriyoti tomonidan nashr etilgan. Risola Erkin Vohidov ijodini turli tomonlama aks ettirishni niyat qilgan holda ushbu jihatlar quyidagicha mavzularga bo‘linib tahlilga tortiladi: -Erkin Vohidov she’riyatida folklor an’analari va inson tasviri; -Erkin Vohidov she’riyatida Alisher Navoiy an’analari; -Erkin Vohidov ijodining sara namunalari. Risolada Erkin Vohidov she’rlaridagi mavzu va g‘oya ham tahlilga olingan. Jumladan, muallif “O‘zbegim” qasidasiga ham alohida to‘xtalib o‘tar ekan, shoir qasidada keltirib o‘tilgan har bir detal bekorga keltirilmagani, har biri vatan tarixidan so‘zlashini, har bir tarixiy shaxs yoxud tarixiy voqea qasidaning ulug‘lik sari ildamlashiga, xalq tarixini chuqur aks ettirishga xizmat qilganligini aytadi. Qasidaning g‘oyaviy jihatiga to‘xtalar ekan quyidagilarni aytib o‘tadi: “G‘oyaviylik deganda biz asarning grajdanlik ruhi, sermazmunligini ham tushunamiz. Quyidagi misralarda shaxsiy manfaat bilan ijtimoiy manfaati birikib ketgan insonning grajdanlik tuyg‘ularini uqamiz: O‘zbegim deb keng jahonga Ne uchun madh etmayin! 72 O‘zligim bilmoqqa davrim Berdi imkon, o‘zbegim. Milliylik, xalqchillik tamoyili shoir ijodining boshidan poyonigacha qizil ipday ko‘zga tashlanib turadi”. 33 Faqatgina she’riyatimizda emas, balki butun bir ma’naviy hayotimizda ham takrorlanmas hodisa bo‘lgan bu qasida o‘zbek millatini o‘z-o‘ziga hamda o‘tmishiga yangi va nihoyatda o‘tkir nigoh bilan qarashni o‘rgatdi. Ushbu qasida xalqimizning qalbidan joy olib, ma’naviy xazinasiga aylanib, hattoki, uzoq xorij o‘lkalarida ham keng tarqaldi. Bob bo‘yicha xulosalar: Shoir she’riyatining eng sara namunasi bu shubhasiz, “O‘zbegim” qasidasidir. Qasidani yaratishda insoniyat tarixi, vatan, xalq, millat yuksaklikka ko‘tarilganda janrlar, davr va mavzu talabiga ko‘ra ko‘tarinkilik uslubiga murojaat qilinadi va bu uslubdan mohirona foydalaniladi. Mustaqillik sabab Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasi shuhrati, qadr- qimmati, yanada yuksalib, Respulikamizning turli xil gazeta va jurnallarida bir necha marta qayta nashr etildi, shoirning shoh asari sifatida e’tirof etildi va e’zozlandi. O‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida shoir ijodini o‘rganish va tahlil qilish jarayonlarida ushbu qasidaga ham alohida e’tibor qaratila boshlandi. 33 T.Sodiqova. El ustozim.Adabiy talqinlar. “Ma’naviyat”. T.:1997 73 XULOSA Erkin Vohidov ijodiyoti haqida bildirilgan fikrlar-u yozilgan kitoblar haqida ulardagi tanqid va tahlillar haqida cheksiz mulohaza va qiyoslashlar keltirish mumkin, chunki yuqorida bir-necha marotaba ta’kidlaganimizdek Erkin Vohidov ijodi bu bir cheksiz ummon bo‘lib, unga sho‘ng‘imoqni maqsad qilgan har bir g‘avvos o‘z fikrlash doirasi, bilim chegarasiga ko‘ra ushbu ummonning marvaridlaridan terib oladilar. 1. Shoir ijodining tashrif qog‘oziga aylangan, Erkin Vohidov deganda beixtiyor hayolimizga keladigan “O‘zbegim” qasidasi qancha ta’rif-tavsif qilinmasin, uning oxir yo‘q. Negaki, bu qasida o‘zbek xalqining tarixi kabi buyuk, kelajagi kabi porloq qasidadir. Mana necha yildirki bu qasida o‘zbek adabiy tanqidchiligining asosiy mavzularidan biri hisoblanadi. 2. Ushbu qasida jahonda ko‘p sonli xalqlar elliktaligi tarkibida bo‘lgan qadim o‘zbek xalqining o‘tmishi, uning oliyjanobligi, orzu-armonlari, mustaqillikka erishish yo‘lidagi jon fidoliklari, tinchlik va farovonlikni muqaddas sanab doimo uning sari intilgan xalqni o‘zida aks ettirgan, nafaqat o‘zbek xalqi, balki millatidan qat’iy nazar qalbida insonparvarlik ruhi bo‘lgan har bir inson qalbiga yo‘l topa bilgan buyuk asar hisoblanadi. Shu bois ushbu asar faqatgina o‘zbek adabiyoti, o‘zbek tanqidchiligidagina emas dunyo adabiyotshunosligida ham katta qiziqishlar bilan o‘rganildi, tahlil qilindi. 74 3. Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasi yaratilgan dastlabki yillardayoq keng jamoatchilik tomonidan katta qiziqish bilan qarshi olindi. Qasida atrofida qizg‘in bahs-munozarali vaziyatlar avj oldi. 4. Qasida yaratilgan 60-yillardan to hozirgi kunga qadar o‘zbek adabiy tanqidchiligi va adabiyotshunosligi diqqat e’tiborini o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Xususan o‘zbek tanqidchiligida ushbu asar dastlab O. Sharafiddinov, S. Mamajonov, N. Shukurovlarning bir qancha ilmiy asarlarida va maqolalarida tahlil qilingan bo‘lsa keyinchalik I. G‘ofurov, N. Xudoyberganov, B. Nazarov, Y. Solijonov, N. SHukurov, U. Normatov, H. Boltaboyevlarning ilmiy asarlarida qasidaning muhim xususiyatlari ancha keng tahlil qilingan bo‘lsa, so‘nggi yillarda esa Z. Mirzayeva, T. Sodiqova, Sh. Qurbon asarlarida ushbu qasida yana yangidan yangi qirralarini namoyon qilganligini kuzatishimiz mumkin. 5. Taniqli adabiyotshunoslarimiz Erkin Vohidov “O‘zbegim” qasidasi orqali “O‘zbegim” so‘ziga butunlay yangi ma’no va yangicha ruh bag‘ishlaganligini qayta-qayta e’tirof etdilar. 6. Qasida nihoyatda chuqur ijtimoiy-tarixiy haqiqat, orzu-armonlarni anglatgan “O‘zbegim” so‘zi xalqimizning milliy g‘ururi va qadryatiga aylanganligini, millat tafakkurini oftob yanglig‘ yoritganlini yaqqol ko‘rsatdi. 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston. NMIU, 2017. 46-b. 2. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. –Toshkent: O‘zbekiston. 2016. 66-b. 3. Mirziyoyev Sh. Qonun ustivorligi va inson manfaatlarini ta]minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent. O‘zbekiston. 2017. 48-b. II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar: 4. Султон И. Адабиёт назарияси. . –Тошкент, “Ўқитувчи ” , 2005. -410 б. 5. Шарафиддинов О. Ижодни англаш бахти. –Тошкент, “Шарқ ” , 2004. - 382 б. 6. Шарафиддинов О. Чўлпонни англаш. –Тошкент. “ Ё зувчи ” , 1994. – 44 б 7. Қўшжонов М. Кўнгилда қолиб кетган гаплар. –Тошкент, “Маънавият ” , 2006. – 27 б. 8. Каримов Н. ХХ аср адабиёти манзаралари. Биринчи китоб. – Тошкент, “Ўзбекистон ” , 2008. – 438 б. 9. Тўйчиев У. Ўзбек адабиётида бадийлик. –Тошкент, “Янги аср авлоди”, 2011. – 508 б. 76 10. Умуров Ҳ. Бадий ижод асослари. Дарслик. –Тошкент, “Ўзбекистон ” , 2001. -120 б. 11. Умуров Ҳ. Сайланма. Биринчи жилд. Рисолалар. – Тошкент, “Фан» , 2007. – 280 б. 12. Умуров Ҳ. Адабий ижод асослари. Дарслик. – Самарқанд, СамДУ нашри, 2022. – 343 б. 13. Мирзаева З. ХХ Аср ўзбек адабиетининг Америкада ўрганилиши. – Тошкент, “Фан”, 2011. – 184 б. 14. Каримов О. Янги ўзбек адабиёти тарихи. – Наманган, 2016. –136 б. 15. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. Адабий ўйлар. – Тошкент, 2006. – 458 б. 16. Умиров С. Солланиб оқаётган дарё. – Тошкент, “Фан ” , 1992. – 54. 17. Ҳафизова М. Эркин Воҳидов ижоди шакилланишида Ғайратий мактабининг ўрни. Ўзбек тили ва адабиёти. 2021. № 2 - б. 88-90. 18. Ҳамдамов У. Бадий тафаккур тадрижи. – Тошкент, “Академнашр”, – 180 б. 19. Норматов У. Ижод сеҳри. – Тошкент, “Шарқ ” , 2007. – 352 б. 20. Норматов У. Қодирий мўъжизаси. – Т. : “O‘zbekiston”, 2010.-230 б. 21. Султон И. Адабиёт назарияси. –Тошкент, “Ўқитувчи”,1986. – 408 б. 22. Назаров Б. , ва бошқалар. Ўзбек адабий танқиди тарихи. –Тошкент, “Тафаккур қаноти” , 2012. – 396 б. 23. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. – Tошкент, Янги аср авлоди, 2006. – 548 б. 24. Норматов Б. Сўз сеҳри. (Эркин Воҳидов ижодoа чизгилар). - Тошкент, “Ўзбекистон миллий энсиклопедияси” давлат илмий нашриёти 2006. -92-б. 25. Норматов У. Нафосат гурунглари. –Тошкент, “Муҳаррир” нашриёти, 2010. -390 б. 26. Мирзаев С. Ҳаёт ва адабиёт. – Тошкент, “Шарқ”, 2001. – 304 б. 27. Umurov. H Shoir qismati va she’r mehnati. Samarqand, SamDU nashri, 2021. – 120 b. 77 28. Qurbon Sh. Erkin Vohidov saboqlari. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti.T.: - 2016 132 b. 29. Абу Наср Фаробий. Шеър санъати. – Tошкент, “Маънавият”, 1999. – 140 б. 30. Белинский В. Г Адабий орзулар. – Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санът нашриёти, 1977. – 328 б. 31. Каримов Н. ХХ аср адабиёти манзаралари. Биринчи китоб. – Тошкент, “Ўзбекистон ” , 2008. – 425 б. 32. Мустақиллик даври адабиёти. Адабий-танқидий мақолалар, бадиалар. –Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриёт – матбаа ижодий уйи, 2006. – 288 б. III. Badiiy adabiyotlar: 33. Vohidov E. “ O‘zbegim” . “Yangi asr avlodi”, 2019. 34. То қуёш сочгайки нур (Эркин Воҳидов ҳаёти ва ижоди замондошлари нoоҳида). –Тошкент, Ўзбекистон, 2016. – 326 б. 35. Эркин Воҳидов барҳаёт. Инсон ўзинг. -“Ўзбекистон ” НМИУ, 2022. 36. Воҳидов Э. Сайланма. –Тошкент, “Шарқ ” , 2001. – 161 б. 37. Вохидов Э. Садоқатнома. Сайланма. Иккинчи жилд. –Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986. – 340 б. 38. Воҳидов Э. Эрк саодати. Тўла асарлар тўплами. VI жилд. -– Тошкент, 2018. – 360 б. 39. Вохидов Э. Суз латофати. Ўзбекистон, –Тошкент, 2014. – 280 б. 40. Вохидов Э. Шоиру, шеъру шуур. Адабий уйлар. – Тошкент, 1987. – 120 б. 41. Воҳидов Э. Муҳаббат. –Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1982. – 112 б. IV. Internet saytlari 1. adabiyot. com 2. ziyouz. uz 78 3. xabar. uz 79

“O‘ZBEGIM” ASARI VA UNING O‘ZBEK ADABIY TANQIDIDAGI TAHLILI MUNDARIJA KIRISH :… ………………………………………………………………………4 I BOB. ERKIN VOHIDOV IJODI VA ADABIY TANQIDIY QARASHLAR ………………………………………………………………… ..9 1. Ijodkor shaxsiyati va poetik munosabatlar talqini …………………………….9 1. 2. “Erkin Vohidov mangu barhayot” asarida shoir haqidagi adabiy qarashlar tahlili… …………………………………………………………………………19 II bob. SHOIR IJODIDA VATAN MAVZUSINING O‘RNI ……………...29 2.1. “O‘zbegim” qasidasining yaratilish tarixi. . ……………………………....29 2.2. “O‘zbegim” qasidasi tahlili . ………………………………………………38 III bob. “O‘ZBEGIM” QASIDASINING ADABIYOTSHUNOSLIKDA O‘RGANILISHI . ……………………………………………………………..53 3.1. “O‘zbegim” qasidasi va adabiy tanqidiy qarashlar talqini. ………………56 3.2. “O‘zbegim” qasidasiga oid tanqidiy qarashlarning qiyosiy tahlili………...61 XULOSA …………………………………………...………………………….73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………………………75 1

KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. “Erkin Vohidov jasur va shijoatli adib, chinakam millatparvar inson, ayni paytda o‘zbek xalqining, o‘zbek madaniyatining timsoli edi. Xalqimizning yuragidagi armon va dardlarini, uning quvonch va shukronasini o‘z ijodida yusak mahorat bilan ifoda etardi. O‘zingiz o‘ylang, o‘sha mustabid tuzum davrida “O‘zbegim” deya baralla aytish uchun qanday katta yurak, mardlik va jasorat kerak. O‘zining durdona asarlari bilan adabiyotimiz xazinasiga bebaho hissa qo‘shgan, xalqimizning ma’naviy olamini, milliy g‘urur-iftixorini yuksaltirish yo‘lida unutilmas xizmat qilgan bu ulkan ijodkorni el-yurtimiz hamisha ehtirom bilan yodga oladi”. 1 XX asr zamonaviy o‘zbek adabiyotining yetakchi vakillaridan biri bo‘lgan buyuk ijodkor Erkin Vohidov ijodi o‘ziga xosligi va keng qamrovli ekanligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Shoir ijod mahsullarining asosini tashkil etuvchi milliylik, odamiylik, tarixiylik, falsafiylik kabi kabi asriy g‘oyalar tamoyili beixtiyor kitobxonni mushohadaga chorlamay qolmaydi. Erkin Vohidov she’riyatining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shunda ko‘rinadiki, shoir she’rlarida o‘zini yozadi. Shoirning o‘zi ta’kidlaganidek “Ijod ahli o‘zi ishongan his-tuyg‘ularni yozsa, boshqalar ham ishonadi. Har qanday badiiy asar zamirida, garchand ijodkorning yozganlari ijtimoiylashgandek taassurot qoldirsa ham, uning ortidagi odam ulkan bir qalb egasi-muallif turgan bo‘ladi”. 2 Darhaqiqat, she’riyat, badiiy adabiyotdagi buyuk kuch bu uning ishontira olish xususiyatidir. O‘quvchisini o‘z olamiga olib kira olmagan asar haqiqiy asar 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz.-T.:"O‘zbekiston",2017.-46-bet. 2 B. Karim. Erkin Vohidov she’r va hayot haqida. Adabiy fikr javhari. www.kh-davron.uz 2

emas. Badiiy adabiyotdagi obrazlilik hodisasi ham aynan shunda namoyon bo‘ladi. Insonni, uning ma’naviy olamini kashf eta olish qudratiga ega badiiy adabiyot vositasida yoshlarda yuksak tuyg‘ularni shakllantirish mumkinki, bu o‘ta muhim vazifani badiiy adabiyot, xususan she’riyat amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamalakatimiz ziyolilari bilan o‘tkazilgan uchrashuvda be’jizga: “… adabiyot masalasi bu ma’naviyat masalasidir” - degan fikrni ilgari surmaganlar. Mustaqillik yillarida adabiy jarayonda shoir va yozuvchilarimiz hayoti va ijodini o‘rganish jarayonlari yangi bosqichga ko‘tarilganligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bunda yetakchi vazifa qilib holislikni taminlash masalasi olingan. El ardog‘idagi fidoyi, iste’dodli so‘z san’atkorlarini tanitish, ibrat qilib ko‘rsatish, ijod namunalarini tahlil-u talqin qilish orqali ular shaxsiyatiga o‘quvchini yaqinlashtirsh, fazilatlari va o‘ziga xos tafakkur tarzini, ruhiyatini anglatish, har bir ijodkorning betakror badiiy olami, e’tiqodi, dunyoqarashi mohiyatini, kechinma hamda tuyg‘ular zamiridagi ma’nolarni tushunishga ko‘maklashishi eng samarali yo‘l ekanligi o‘z isbotini topa bormoqda. Mazkur magistrlik dissertatsiyasida O‘zbekiston Qahramoni, buyuk shoir Erkin Vohidovdek el hurmatiga sazovor bo‘lgan ulug‘ istedod sohibining ijodiyoti va “O‘zbegim” qasidasida ilgari surilgan g‘oyalar, vataninmiz tarixini haqqoniy yoritish masalalari, bugungi o‘zbek tanqidchiligidagi tahlili, o‘rganilishi haqida so‘z boradi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Ishdan kuzatiladigan asosiy maqsad Erkin Vohidov ijodida vatan mavzusining tutgan o‘rni, “O‘zbegim” qasidasining badiiy tahlili, o‘zbek tanqidchiligida tutgan o‘rni, tanqidiy tahliliga oid fikrlardagi umumiy va o‘ziga xos jihatlarni aniqlash hamda tahlilga tortishdan iborat. Bundan tashqari, ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarni yuzaga chiqarishni taqazo qiladi. -Erkin Vohidov ijodiyotida asosiy o‘rini egallagan mavzular ko‘lami; 3

-“O‘zbegim” qasidasi haqida muallifning qarashlari; -Ijodkorning “O‘zbegim” qasidasi atrofidagi adabiy tanqidiy mulohazalar haqida fikr yuritish va tahlilga tortish. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Erkin Vohidov ijodini o‘rganish, uni tahlil qilish masalalari haqida aynan Erkin Vohidovga atab adabiyotshunos olim Rahmatilla Inog‘omovning “Shoirlik qismati” nomli kitobi 1999-yilda “Unversitet” nashriyoti tomonidan nashr etilgan. Ushbu kitobda Erkin Vohidovning shoir, inson bo‘lib shakllanishi jarayoni va shoir ijodi haqida adabiyotshunoslikka ma’lum bo‘lmagan ko‘plab ma’lumotlar o‘rin olgan. Ushbu kitobning biz tadqiq qilishni maqsad qilgan “O‘zbegim” qasidasiga oid tahlillarni o‘rganishda o‘rni nihoyatda beqiyosdir, chunki, “O‘zbegim” qasidasining dunyoga kelishi haqida nihoyatda qimmatli fikrlar keltirilgan. Erkin Vohidovning ijodini, ayniqsa adabiy-estetik fikrlarini o‘rganishda ijodkorga atab yozilgan maqolalarning saralarini to‘plab zamondoshlari kitob holiga keltirganlar. Bu kitob – “To quyosh sochgayki nur” (Erkin Vohidov hayoti va ijodi zamondoshlari nigohida) nomi ostida 2018-yilda chop etilgan. Uning tarkibiga kiritilgan No‘mon Rahimjonovning “Erkin Vohidovning adabiy-estetik qarashlariga doir”, Hamid Ziyoyevning “Qalblarga nur sochgan “O‘zbegim”, Matyoqub Qo‘shjonovning “Men-o‘zbek o‘g‘loniman”, Bahodir Karimovning “Adabiy fikr javhari”, Ozod Sharafiddinovning “El ustozim, men esa tolib” va boshqa ko‘plab maqolalarda ijodkorning adabiy-estetik mulohazalari o‘rganilgan, “O‘zbegim” qasidasining yaratilishi va uning atrofidagi fikrlar tahlil etilgan. Bundan tashqari, 2022-yilda “To quyosh sochgayki nur” to‘plamining mantiqiy davomi sifatida “Erkin Vohidov barhayot” nomli maqolalar, xotiralar va izhorlar to‘plami nashr etildi. Kitobda Erkin Vohidov ijodi, uning avvalo inson sifatidagi xarakteri, ijodidagi o‘ziga xosliklar, shu bilan birgalikda “O‘zbegim” qasidasiga oid ayrim tanqidiy-tahlily qarashlarga ma’lum darajada to‘xtalib o‘tilgan. Biz ham ijodkorning “O‘zbegim” qasidasi atrofdagi adabiy-tanqidiy qarashlari ustida fikr yuritishga, 4

ijodiy jarayonni tushunish, anglash, his etish murakkabliklari haqida mulohaza yuritmoqchimiz. Tadqiqotning metodologik asosi va metodi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasining metodologik asosini “O‘zbegim” qasidasi atrofidagi adabiy- tanqidiy qarashlar, she’r, shoirlik, adabiyot, adabiyotshunoslik muammolarini o‘rganish va adabiy-tanqidiy qarashlariga tayangan holda tahlil qilish tashkil etadi. Mavzuni yoritish jarayonida tadqiqotda badiiy tahlil, qiyosiy-tipologik va tarixiy-qiyosiy metodlardan o‘rni bilan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. XX va XXI asr adabiyotshunosligida Erkin Vohidovning o‘ziga xos o‘rni mavjudligini ko‘rsatib berish bilan bir qatorida, ijodkorning shoh asari hisoblanmish “O‘zbegim” qasidasining o‘zbek adabiy tanqidchiligidagi tahlili, qasida atrofida bildirilgan fikrlar, tahlil va tanqidlardagi umumiylik hamda o‘ziga xosliklarni aniqlash, qasidaning adabiy- estetik jihatlarini tahlil qilish jarayonida yozuvchi va davr munosabatlariga hamda badiiy ijod namunasi yaratish jarayonidagi ijodiy hissiyotlarni yuzaga chiqarishdan iboratdir. Bundan tashqari, Erkin Vohidovning “O‘zbegim” qasidasiga nisbatan sho‘ro tuzumi davridagi yondashuvlar va mustaqillik davri adabiy jarayonida qasida tahliliga yondashuvlardagi tafovutlar, qasidaning asl mazmun mohiyatini o‘quvchiga to‘g‘ri ma’noda yetkazish masalalari yuzasida olib borilgan ishlar haqida ham atroflicha fikr yuritiladi. Bu borada qasida haqida yozilgan maqola va tahlilllar asos vazifasini o‘taydi. Qasida haqida muallifning o‘z fikrlari, uning dunyoga kelish sababi va qasida yartilgandan keyingi davrda shoir ijodida bo‘lgan tub burilishlar haqida ham so‘z boradi. Bunda shoirning o‘zi bilan zamondosh bo‘lgan ijodkorlar va ularning badiiy asarlarida qasida haqidagi mulohazalariga munosabat bildirish orqali shoirning mahorati va iste’dodining ma’lum bir qirralarini yoritish imkonini beradi. Qasida haqidagi adabiy-tanqidiy qarashlarda she’r, she’riyat, shoirlik iste’dodi, adabiyot va adabiyotshunoslik muammolari, Erkin Vohidov ijodining bosh mavzusi hisoblangan vatanparvarlik ruhi haqidagi qarashlari yetakchilik 5

O'xshashlar

INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLAR TAHLILI
O‘zbek adabiyoti darsliklarida “Ona” obrazi tahlili”
ERKIN VOHIDOVNING ADABIY-TANQIDIY QARASHLARI
O‘zbek tili uslubshunosligining «Grammatik stilistika» sohasi, uning predmeti, maqsad va vazifalari
OʻZBEK LEKSIKOGRAFIYASI TARIXIDA QOʻLYOZMA LUGʻATLAR