logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI

LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

202.9306640625 KB
Ko'chirib olish
LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI MUNDARIJA KIRISH . …………………………………………………………………… … 2 I BOB. METAFORA VA NOM MASALASI ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA …………………………………….…………………..... 6 1.1 Nomina t siya nazariyasi …………………………………………..... 6 1.2 Antik davr metaforologiyasida metafora va ism (nom)ga doir bahslar …………………………………………………………....... 10 1.3 Metaforik nominatsiyaning o‘rganilish tarixidan: Jahon metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi ………………………. 14 1.4 Yangi davr metaforologiyasida metaforaning nominativ xususiyatlariga doir tadqiqotlar …………………………………… 19 Birinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………… 22 II BOB . METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK YO‘NALISHDA TEKSHIRISH ZARURATI …………………………………………. 24 2.1 Metafora tadqiqiga oid yondashuvlar: metaforani antropotsentrik talqinda tushuntirish zarurati ……………………………………… 24 2.2 Metaforalar tasnifida antropo t sentrik talqin ………………………. 30 2.3 Kognitiv va konseptual metafora tasnifiga doir yondashuvlarda ixtiloflar …………………………………………………………… 39 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………… 45 III BOB. METAFORA – KOGNITIV AXBOROT TARAQQIYOTINING MAHSULI ……………………………………………………..…… 47 3.1 Birlamchi va hosila nomina t siya ………………………………...... 52 3.2 Fanda nominativ zanjir tushunchasi ………………………………. 53 3.3 Approksimasiya – noaniqlik/aniqlik kategoriyasini ifodalovchi nominatsiyada metaforik talqin …………………………………… 56 3.4 Ingliz va o‘zbek tilida metaforaning nominativ funksiyasi ………… 61 Uchinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………… 68 UMUMIY XULOSA ………………………………………………… 69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……….……………………… 73 ELEKTRON MANBALAR …………… ……….…………….………… 79 1 2 KIRIS H Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi : Jahon tilshunosligida metaforologiya fanlararo aloqadorlikda o‘rganilishi talab qilinadigan soha hisoblanib, uning markazida inson metaforogen faoliyati turadi. Metaforaning antroposentrik tabiati metafora va u hosil qilgan nominativlarni turli yo‘nalishlarda tekshirishga monelik tug ‘ dirmaydi. Buning oqibatida so‘nggi yillarda metaforologiyaning asosiy: falsafiy, mantiqiy, psixologik, lingvistik turlarini ajratish takliflari o‘rtaga tashlanmoqda. Metaforaning aniq tasnifini esa barcha fanlarning tadqiq natijalariga tayangan holda, demakki, antroposentrizm ilmiy paradigmasi kesimida aniqlash mumkin bo‘ladi. Dunyo tilshunosligi hamda antik davr metaforologiyasida metafora ko‘ringaniga nisbatan o‘ta murakkab tadqiq obyekti sanaladi. Biroq antik va o‘rta asr tilshunosligidan farqli, XX asr oxiri antroposentrik lingvistikasida amalga oshirilgan tadqiqotlar metaforaning lisoniy tizimning alohida olingan birligi emas, tafakkur quroli ekanini tasdiqlarkan, uning alohida lug‘aviy birliklarda namoyon bo‘lmasdan, aksincha, yaxlit tizimlarni tashkil qilgan holda lisonning makrotizimlariga daxl qiluvchi tafakkurning lingvomantiqiy hodisasi ekanini isbotladi. Undagi nominativ funksiyani antroposentrik yondashuv tamoyillari asosida tekshirish muammosi esa hanuz o‘z yechimini topganicha yo‘q. Tadqiqot obyekti o‘zbek tili metaforalarining antroposentrik tadqiqi. Tadqiqot predmeti o‘zbek tili metaforalarining nominativ vazifasini antroposentrik kesimda tekshirish. Ishning maqsadi o‘zbek tili metaforalari yuzaga chiqish mexanizmining kognitiv qonuniyatlarini tekshirish, metaforik hosila nomlar orqali shakllangan konseptlarning olam milliy lisoniy manzarasidagi o‘rnini belgilash, metaforaning antroposentrik tabiatiga baho berish, uni bilishning alohida usuli, olamni kategoriyalovchi muhim lingvokognitiv fenomen ekanini asoslashdir. Ish ning vazifalari: jahon metaforologiyasining tadrijiy taraqqiyotini tekshirish; 3 jahon tilshunosligida metaforik nominatsiya nazariyasining tadqiqini o‘rganish; o‘zbek tilshunosligida metaforani o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarni tanqidiy ko‘rib chiqish; fanda kognitiv va konseptual metaforalarni o‘zaro farqlashga doir ilmiy qarashlarga munosabat bildirish; o‘zbek tili terminologik tizimida metaforaning mustahkam o‘rnini asoslash hamda o‘zbek tili terminlarining yasalish tizimida metaforologik yo‘l bilan terminlar yasalishini alohida so‘z yasash usuli sifatida e’tirof etish; nominativ nazariya doirasida jahon ilm-fanida metaforik nom-terminlarni hosil qilish usulining o‘zbek tili misolidagi holatini tekshirish va tasdiqlash; Tadqiqotning ilmiy yangiligi : o‘zbek tilshunosligida metaforani o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar tanqidiy ko‘rib chiqildi hamda metaforani antroposentrik paradigma tamoyillari asosida tekshirishning afzal jihatlari ko‘rsatib berildi; kognitiv va konseptual metaforalarni o‘zaro farqlashga doir munosabat bildirildi; metaforaning ilmiy bilishning usuli ekani aniqlandi hamda uning ilmiy atama va terminlarni hosil qilishdagi o‘rni ko‘rsatib berildi; metaforalarni tilning milliy korpusida berishning muammolari tanqidiy ko‘rib chiqilib, masala doirasida tegishli tamoyillarga munosabat bildirildi; Muammoning o‘rganilganlik darajasi . Mavzuning umumiy metodologik asosini antik davrdan bugunga qadar o‘rganilib kelayotgan metaforologik ta’limotlar tashkil etadi. Xususan, Aristotel, Kvintilian, J.Miller, X.Ortega-i- Gasset, M.Bler, N.D.Arutyunova, M.Djonson, J.Lakoff, F.Ankersmit, M.K. Rapp, A.A. Ovelak, M. Myuller, A.R. Luriya, N.I. Jinkin, S.D. Kasnelson, R. Langakr, N. Xomskiy, L. Telmi, U. Kroft, L.G. Luzina, Ya.Parandovskiy, A.P.Chudinov, A.N.Baranov, G.N.Sklyarevskaya, O.N.Laguta; o‘zbek tilshunosligida Atoulloh Husayniy, M.Mirtojiyev, M.Mukarramov, S.Usmonov, A.Hojiyev, Sh. Rahmatullayev, E.Begmatov, N.Mahmudov, X.Z.Xayrullayev, 4 S.A.Karimov, R.Qo‘ng‘urov, A.Shomaqsudov, D.Xudayberganova va boshqa olimlarning nazariy qarashlari shular jumlasidan. Metaforalarning nominativ funksiyasiga doir: Aristotel, Kvintilian, A.A.Ufimseva, Ye.A.Zemskaya, N.D.Arutyunova, V.N.Teliya, G.V. Kolshanskiy, B.A. Serebrennikov, Yu.S. Stepanov, G.N.Sklyarevskaya, J. Lakoff, R. Langakr, G.V. Kolshanskiy, N. Xomskiy, L. Telmi, U. Kroft, V.V.Vinogradov, V.G. Gak, L.G. Luzina, V.A. Maslova, Yu.G. Pankras, V.Z. Demyankov, M.E.Rut, Ye.S. Kubryakova va D.S. Xudayberganovalarning ilmiy xulosalari tadqiqotning nazariy asosini tashkil qiladi. O‘zbek tilshunosligida metaforaning nominativ funksiyasini antroposentrik kesimda o‘rganishga bag‘ishlangan alohida tadqiqot mavjud emas. Biroq, o‘zbek lisoniy tizimida hosila nominativlarni tashkil etuvchi alohida birliklar formal tilshunoslik doirasida tekshirilgan, tegishli mavzu doirasida nazariy asos vazifasini o‘tovchi fundamental tadqiqotlar mavjud. Jumladan: frazeologik sathda (Sh.Rahmatullayev, A.Mamatov), paremiologik sathda (P.Bakirov, B.Jo‘rayeva), evfemik sathda (A.Omonturdiyev), ikkilamchi nominatsiya, xususan, perifrazalar (R.Normurodov) borasidagi tadqiqotlar mundarijasida metaforik hosila nomlar masalasi ilmiy sharhlangan. Ushbu tadqiqotlarning ilmiy konsepsiyasini takrorlamaslik, aksincha, metaforologiya sohasida o‘zbek tilshunosligida hali o‘rganilmagan qirralarga e’tiborni yo‘naltirish hamda amaldagi ilmiy ishning originalligini ta’minlash maqsadida, o‘zbek metaforologiyasiga doir so‘nggi yillarda bajarilgan antroposentrik izlanishlarga tayanildi (D.Xudayberganova). Tadqiqot usullari kuzatuv, qiyoslash, interpretasiya, tavsiflash, falsafiy- gnoseologik, lingvokulturologik, kognitiv, neyrolingvistik, germenevtik, psixologik, substansial, diskursiv tahlil. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati quyidagilardan iborat: metaforaning yuzaga chiqish mexanizmiga doir nazariy qarashlar, umuman, metaforik tafakkurni harakatlantiruvchi kognitiv qonuniyatlar, metafora tashuvchi bilimlarni qabul qilish, qayta ishlash, saqlash va uzatish 5 (reprezentasiya) funksiyalarini tahlildan o‘tkazish orqali olingan ilmiy xulosalar tilning turli sohalari uchun muhim ilmiy-nazariy ma’lumotlar berishi, shuningdek, psixolingvistika, neyrolingvistika, kognitiv tilshunoslik, korpus lingvistikasi, umumiy tilshunoslik kabi fanlar bo‘yicha yaratiladigan darslik va o‘quv qo‘llanmalarining mukammallashuviga xizmat qilishi asoslangan; metaforalarning lingvokognitiv sathdagi konseptual xususiyati tushuntirib berilgan; Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha olingan natijalar yuzasidan 2 maqola va 1 tezis chop qilingan bo‘lib ular adabiyotlar ro‘yxatida keltiriladi. Magistrlik d issertasiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertasiya tarkibi kirish, uchta asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Dissertasiyaning umumiy hajmi 71 sahifani tashkil etgan. 6 I BOB. METAFORA VA NOM MASALASI ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA 1.1 Nomina t siya nazariyasi Nomlash xususiyatiga ega bo lgan til birliklari, tilimizdan tashqariʻ mavjudlik narsalarga nom berish va ularni farqlash, shakllantirishdir. Ular haqida tegishli tushunchalar – so‘zlar, iboralar, frazeologiyalar va jumlalarni o‘z ichiga oladi. Nominatsiya jarayonining natijasi bo lgan ma noli til birligi ham ʻ ʼ shu so‘z bilan ifodalanadi. Tilshunoslikda bir qancha olimlar nomlanish jarayonlari tarkibini tadbiq qiluvchi bo limini nominatsiya deb nomlashadi. ʻ Tilshunoslikning ichki qonuniyatlariga mos keladigan va muayyan til vakillarining ehtiyojlarini qondira oladigan nominatsiya odatda umumiy lug at ʻ tarkibida o rin egallaydi. Lekin maxsus terminologik tushunchalar uchun ʻ mavjud bo‘lgan yoki tor ijtimoiy guruhlar doirasida sodir bo ladigan, bundan ʻ tashqari, alohida muallif tomonidan so zlardan foydalanishda paydo bo ladigan ʻ ʻ nominatsiya haqida buni aytish mumkin emas. Nomina t siya tushunchasi va onomasiologiyaga yondashuv antik davrlarda Platon, Aristotel, Diogen Vavilonskiy, Varron tomonidan amalga oshirilgan deb hisoblanadi. Xususan, Diogenning o‘zi bu haqda: “Gap – ongdan o‘sib chiquvchi belgili tovush” deb aytsa, Varron o‘z qo‘lyozmalarida: “nutq tabiatan uch qismlidir: uning birinchi qismi so‘zlarning buyumlarga qanday biriktirilganligi haqida; ikkinchi qism shu so‘zlarning mazkur buyumlardan uzoqlashib turfalik kasb etganligi haqida; uchinchi qism shu so‘zlarning o‘zaro ongli birikib, fikr ifodalashi haqida” deya takidlaganlar[3,pp.35]. Uzoq o‘tmishdan nom masalasi mavjud bo‘lib, ism obyektni shartli belgilash, belgilanayotgan predmetga nisbatan munosabat qoidalari yoki inson xarakteri va hatti-harakatlarini izoh berish, tushintirish vositasi bo‘lgan. Antik davrlarda beri ismlar kelib chiqishiga doir ikki taxmin ilgari surilgan: “physei” - predmet tabiatiga ko‘ra nomlanish, “thesei” - holatga ko‘ra, ya’ni konvensional tarzda (kelishuvga ko‘ra) nomlanish[8,pp.67].. Qadimgi Rim davrida ismlarni 7 ikkita katta guruhga ajratib tadbiq qila boshlashgan. Bular turdosh otlarni ifoda etuvchi (lot. nomina appelativa ) va shaxs otini anglatuvchi (lot. nomina propria ) nomlardir. Qadimgi faylasuflar va ritoriklar metaforani umumiy yoki birlik atama, odatda ot yoki ot iborasidan foydalanishdagi vaqtinchalik o‘zini o‘zi tushuntiruvchi o‘zgarish sifatida ko‘rishgan. Biz metaforaga murojaat qilganimizda, odatda bir narsa yoki turni ifodalovchi atama boshqa, mos keladigan narsa yoki turni anglatadi va bu atama nimani anglatishidagi bu o‘zgarish hech qanday ogohlantirishsiz va maxsus tushuntirishsiz sodir bo‘ladi. . Buning ta'siri, ko‘rib chiqilayotgan atamani og'zaki tasniflash sxemamizdagi o‘rganilgan joyidan maxsus vaqtinchalik ekspressiv maqsadlar uchun boshqa odatiy bo‘lmagan joyga o‘tkazishdir. Miloddan avvalgi IV asr o‘rtalarida yozgan Aristotel uchun atamaning majoziy ma’noda qayta qo‘llanilishi atamaning odatiy ko‘rsatuvchisi va uning maxsus vaqtinchalik ishorasi qanday bog'liqligidan qat'i nazar, metafora hisoblanadi Aristotel badiiy nutq tushunchasiga ta’rif berguniga qadar, uning o‘tmishdoshi bo‘lgan Aflotun, sofistlarning nutqni tinglovchini ishontirish, tilni ruhiy hodisa deb ta’riflashlariga diqqatini qaratadi. U bundayin yondashuvni to‘g‘ri deb topadi va har bir buyumga mos keluvchi nomda obrazlik mavjud deb biladi. Bu borada olimlar ismdagi obraz maqomining mavhum ahamiyatga egaligini yozib qoldirganlar, ammo obrazning nominatsiya jarayonidagi ishtirokini rad etmaydilar. Ushbu ideal obraz o‘zida shakl hosil qiluvchi tamoyilni aks ifodalaydi . Aflotunning fikriga ko‘ra, ism – buyumning ideal tasavvuri va taqlid qilishdan iborat ikkita o‘zaro o‘xshash bo‘lmagan hodisaning hosilasidir[45,pp.105]. Antik falsafa so‘z (ism)ning ma’no jihatini mantiq va ontologiyaga mansub deb hisoblaydi, nutqiy hodisa sifatida so‘zning faqat fonetik xususiyati qabul qilinadi. Aristotel ham ushbu an’anaga ko‘ra ism (so‘z)ni poetik va ritorik turlarga bo‘ladi. Nutqiy faoliyatda (so‘zlarni saralash, ularning joylashuvi, birgalikdagi uyg‘unligi) ritorika va she’riyatda mumkin bo‘lgan hamda zaruriy 8 mantiqqa bo‘ysunadi. Shuningdek, ushbu faoliyat takomillashadi. Aristotelning nuqtai nazariga ko‘ra nutqning fikrga va uning predmetiga munosabatini o‘z- o‘zini belgilab beruvchi hodisa sifatida talqin qilib, so‘zning oldida isbot qila olish, rad qila olish, tuyg‘ularni uyg‘ota bilish, ulug‘lashtirish va iltijo qila olishdek vazifa yotadi, deya yakun qiladi. Binobarin, nutqqa qarashli bo‘gan ma’no so‘zlovchi tomonidan tasavvur qilinishi va uning nutqi davomida yuzaga chiqishi kerak deb nazarda tutgan bo‘lsa, nutqqa talaffuz san’ati va she’riy san’at deb qarash kerak. Aristotel uchun so‘z taqlid shakllaridan biri, biroq u so‘zni ko‘r-ko‘rona taqlid emas, fikrning mehnat mahsuli deb hisoblaydi. Uning uchun taqlid insonning tabiiy qobiliyati bo‘lib qolmasdan, uning g‘ayrishuuriy-instinktiv, hatto intellektual ehtiyoji deb ifodalan adi . U to‘rt xil metafora turini tan olgan bo‘lsa-da, u analogiyaga asoslangan turni hozirgacha eng qiziqarli deb hisobladi va muhokamasining asosiy qismini unga bag'ishladi [30,pp.85]. XX asrga kelib nominatsiyaga qiziqish ancha ortdi doir va o‘sha davrning ikkinchi yarmida ayniqisa nominatsiyaning ikkilamchi, hodisaviy, jumlaga oid, anaforik, bilvosita turlariga e’tibor berildi. Bunday holatda nominativ birliklar safiga nafaqat leksemalar, balki gapga mos keluvchi jumlalar, turli hodisaviy vositalar qo‘shildi (N.D. Arutyunova, V.G. Gak, Ye.S. Kubryakova, G.V. Kolshanskiy, B.A. Serebrennikov, Yu.S. Stepanov, V.N. Teliya, A.A. Ufimsevalar) [3-50,pp.65-100]. G.V. Kolshanskiy fikriga ko‘ra, “Nominatsiya lisoniy belgiga signifikat – denotatning ayrim belgilari hisobga olgan moddiy va ma’naviy soha predmet va obyektlarining xususiyatlari, sifatlari, munosabatlaridan iborat tushuncha bo‘lib, u orqali lisoniy tushunchalar verbal kommunikasiyaga oid tarkibiy birliklar paydo bo‘ladi”. Bundan tushinish mumkunki, nominatsiya dastlab kommunikativ holatga xoslangandir. A.A.Ufimseva, E.S.Aznaurova, Ye.S.Kubryakova, V.N. Teliyaga ko‘ra, atash jarayoni har doim fikrlashga aloqadordir. Ya’ni , til birligi va predmet yoki 9 hodisani aniqlash bilan tushunchani hosil qilamiz va atrof-olamni anglay boramiz[ 45 ,pp. 20 5]. N.D.Tamarchenko nominatsiyani 1) personaj, shaxs hamda predmetlarning nomlanishi; 2) b iron predmetning o‘ziga nisbatan qayd etilgan takroriy nomlar (takroriy nominatsiya); 3)hikoya qiluvchi shaxsning atamalari ketma-ketligidagi o‘zgarishlar dinamikasi sifatida ko‘rsatadi. Fanda nominatsiyaning to‘rt turi ajratiladi: 1) hosil bo‘lishiga ko‘ra normal yo ki tabiiy nominatsiyalar, 2) mutasiyalar – metafora, metonimiya ta’sirida vujudga kelgan nominatsiyalar, 3) ongli ravishda paydo kelgan sun’iy nominatsiyalar, 4) patologik nominatsiya, lisoniy mezonlardan chetlashish , ekstralingvistik omillar evaziga hosil bo‘lgan nominatsiyalar. V.V. Vinogradov so‘zning asosiy nominativ ma’nosi to‘g‘risida belgilangan obyektning o‘z ma’nosida ishlatilishini birlamchi yoki to‘g‘ri nominatsiya deb nomlaydi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab leksikologlar nominatsiya nazariyasining o‘rganish jarayonida ot turkumidagi, shuningdek boshqa mustaqil so‘z turkumlariga oid so‘zlarni, murakkab sintaktik qurilmalarni kiritishni boshladilar. Bu orada nominatsiyana tushunchasi nutqiy faoliyatga tatbiq etila boshladi. Buning natijasida, propozision (propozitiv) nominatsiyaga e’tibor qaratila boshlandi. Fanda, shuningdek, nominatsiyani psixolingvistik nuqtai nazardan o‘rganish (D. Klark, Dj.G. Grinberg)da lisoniy-nutqiy birliklarning amaldagi jarayonlarda vujudga kelishi (A.A. Leontyev) hamda qabul qilinishi (I.A. Zimnyaya), tushunilishiga e’tibor qaratiladi. Har ikki – psixolingvistik va neyrolingvistik yondashuv bosh miya faoliyatini til faoliyatiga ko‘ra o‘rganishni maqsad qiladi. Biroq psixolingvistikadan farqli, neyrolingvistika til va nutq 10 shakllarining vujudga kelishini mavhum tarzda o‘rganmasdan, bu borada bosh miyaning buzilgan faoliyatini tashxislash (aniqlash) hamda davolash vositasida o‘rganadi[30,pp.5]. 1.2 Antik davr metaforologiyasida metafora va ism (nom)ga doir bahslar Antik davrlardan beri metafora estetika va tasviriy (jozibador) nutq vositasi sifatida antik davrlardan buyon ritorika, u orqali antik sinkretizm davridagi “estetik-puristik” yondashuv asosida tadqiq qilinadi. «Metafora» atamasi esa dastlab Izokrat (Isokrat) tomonidan «Evagorus» asarida ishllatilgan (e.a. 383 y.). Demetriy (1-asr) tashbehni yoyiq metafora, Kvintilian (1-asr) esa metaforani qisqartirilgan tashbeh deb hisoblaganlar . Xususan, Kvintilian metaforaga tabiat in’omi deb qaragan shuningdek,«hech bir predmet belgilanmay qolmasligiga ta’sir ko‘rsatadi», de b xulosa bergan. Siseron metaforaga tilimizdagi kamchiliklarni to‘ldirish usuli sifatida yondashgan va o‘xshashlik asosida amalga oshadigan ko‘chim «tildagi so‘zning tegishli tushunchasi bo‘lmaganda kuzatiladi» debxulosa qilgan. Qadimgi davr metaforasida metafora va ism (nom) haqida turli xil qarashlar mavjud edi. Bu davrda voqelikni tasvirlash uchun metaforalar, ismlar qo‘llanilgan. Qadimgi Yunonistonda falsafiy va ritorik matnlarda metaforik iboralardan foydalanish keng tarqalgan. Xususan, Aristotel metaforalarni voqelikni tushuntirish uchun ishlatganligi ta'kidlagan. Aksincha, faylasuflar biz voqelikni faqat nomlar orqali tasvirlashimiz mumkin, deb ta'kidlaganlar.Qadimgi Rimda Tsitseron kabi muhim ritoriklar metafora samarali muloqot vositasi ekanligini ta’kidlab, ritorikada metafora muhim o‘rin tutishini aytganlar. Tsitseron o‘zining "De Oratore" asarida metaforalarning kuchi va ta'siri haqida batafsil yozgan[ 6 0,pp. 20 5]. Qadimgi metaforologiyada metafora va ismlarning qo llanilishiga oid turliʻ g oyalar mavjud bo lsa-da, har ikkala tushuncha ham fikr va tilning muhim ʻ ʻ tarkibiy qismlari sifatida e tirof etilgan. ʼ 11 Mumtoz ritorika metaforani me’yordan chetlashish – predmet nomining boshqa predmetga ko‘chishi tarzida t a’riflaydi . Ushbu ko‘chimning vazifasi o‘rnida leksik lakunani to‘ldirish (nominativ funksiya) yoki nutq faoliyatimizni boyitish va ritorikaning asosiy vazifasi bo‘lgan “ishontirish”ga xizmat qilish tushunilgan. Ammo,antik metafora nazariyasini zamonaviy tilshunoslikda bo‘lgani kabi, kognitiv ildizlargacha kira olmagan deya baholovchi olimlar ham bor. Ular bu vaqtda metaforaga faqatgina semantik ko‘chish sifatida qaralganini, bu holat asrorida obrazni ko‘ra bilish va umuman, obraz hodisasini payqamaslikdek bo‘shliqlar mavjud bo‘lganini aytishadi. O‘z asarlarida nomni xildan turga, turdan xilga va xildan xilga tomon ko‘chirib yuruvchi metafora (yun. μεταφορά - «ko‘chim» ) atamasini qo‘llagan Aristotel uni lisoniy hodisa sifatida e’tirof etmaydi, qaramasdan, uning mulohazalari sababli metafora ilmiy iste’molga kirgan. Vaholanki, Aristotel davrida bu turdagi ma’noviy o‘zgarishlarning hammasi metaforik ko‘chimlar sifatida talqin qilingan va metaforaning: xildan turga, “butun-qism” aloqasi, xildan-xilga va muqobillik asosidagi turlari ajratilgan. Nutq figuralari, taqqos, hozirjavoblik, topishmoq, giperbola, maqol Aristotel tomonidan metaforaning turlari sifatida aytiladi . So‘ngi yillarda tilshunoslaridan V.P.Moskvin ham xuddi shunday qarashga ega bo‘lib, olim nutq figuralarining hamma metaforaning turlari sifatida ko‘rsatadi. Shunisi aniqki , antik davrlarda ritorika va poeziyaga bilishning nazariy asoslaridan yiroq ta’limot deb qaralgan. Aristotel metaforani nazariy asosdan yiroq hodisa, ammo estetik til birligi va poeziyaning estetik formasi sifatida baholaydi. Boshqa ta’rafdan, faylasuf metaforani o‘zga lisoniy hodisalardan farq qilgan holda, falsafiy, aniq, ta’lim beruvchi, nazariy va jiddiy tushuncha deb biladi. Metafora va tashbeh masalasida Aristotel ularning o‘zaro o‘xshash vazifani bajarishini aytadi va tashbehdan metaforani avzalliklarini va ustun jihatini so‘z sarfining kamligi, nutqning ixchamligi hamda o‘xshatish obyektiga aniq ishora berishida deb aytishadi. Ayniqisa, Aristotel Yevropa madaniyatida 12 metaforaning o‘rinli-o‘rinsiz qo‘llanish o‘zga troplar bilan genetik aloqasini nazorat qiladi, uning turlarini ajratib, inson tafakkuri asosida yuzaga keluvchi universal semantik ko‘chim ekanini isbotladi. Antik davrlarda metafora orqali olamni tushinish Aristotel (shuningdek, Siseron)ga taalluqli g‘oyadir. Binobarin, Umberto Eko bejizga: “...Metafora oid qanchadan-qancha yozilgan ma’lumotlarAristotel tomonidan ilgari surilgan ikki-uch fundamental konsepsiyaga deyarli hech qanday qo‘shimcha va o‘zgartish kirita olmadi[50,pp.68]. Aytilganlarga tashqari, Aristotel metaforada formal mantiqqa asoslangan tafakkur qurolidan farqli o‘laroq, ritorika va poetikaga tegishli vazifaviy xoslanishni ko‘rgan, xolos. Aristotel metafora asosidagi o‘xshatish obyektlari bir-biriga aynan o‘xshashi bo‘lishi kerak emasgini bu o‘xshatishni faqtgina aqldan foydalangan holda anglash mumkinligini qayta-qayta ta’kidlagan. Shuningdek, faylasuf metaforaga ritorik figura deya qarab , uning matn bilan aloqadorligini tan olmaydi. Ko‘chma so‘z — narsaga muvofiq bo‘lmagan, jinsdan turga yoxud turdan jinsga, va turdan turga ko‘chirilgan, yoinki o‘xshatilgan so‘zdir. Metaforaga doir fikrlar har qancha bahstalab bo‘lmasin, shunga qaramay, bu davrda ma’no ko‘chimlarini tasnif etishdagi dastlabki qiziqishlar boshlangan : metaforaning ismlar (umuman so‘zlar) tizimidagi o‘rnini aniqlash, metaforaning “odatiy bo‘lmagan” fenomen tabiatini tekshirish kabi masalalar shular jumlasidandir. Vaholanki, insoniyat Aristotel tomonidan aytilgan ushbu fikrlarni tekshirishga oradan ikki yarim ming yildan so‘ngina qayta boshlandi. Uning shogirdi Kvintilian esa metaforani qisqargan o‘xshatish, figura sifatida baholab, o‘xshatish jarayonining: 1)jonli obyektdan jonli obyektga; 2) jonsiz obyektdan jonsiz obyektga; 3)jonli obyektdan jonsiz obyektga; 4) jonsiz obyektdan jonli obyektga sodir bo‘lishini qayd etadi. Biroq Demetriy Falerskiy Siseron, Kvintiliandan o‘zga tarzda, ilk marta metafora orqali buyumlar to‘g‘risidagi ma’lumotni aniq va ravshan ifodalash mumkinligini anglaydi. Shuningdek, D.Falerskiy o‘xshatish va metaforaning o‘quvchiga ikki xil ta’sirini 13 payqaydi. D.Falerskiyning ushbu ta’limoti kelgusida kognitiv yo‘nalishning istiqbolini belgiladi. Metaforaning fikriy jarayondagi ishtirokini esa birinchi marta antik dunyo faylasufi Germogen e’tirof etadi hamda metaforaning belgi va ma’no anglatish xususiyatini tilga oladi. Binobarin, davr o‘tib, I.R. Galperin metaforani kengroq, “ikki tushuncha o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslangan kontekstual ma’no va predmetli mantiqiy ma’noning o‘zaro munosabati” tarzida baholaydi[38,pp.78]. Aristotel metaforani nom tushunchasiga doir qarashlarida ham unutmaydi: uningcha, har qanday ism u glossa, metafora, bezak, qayta yasalgan so‘z, kengaygan, soddalashgan, va o‘zgargan so‘zdir. Holbuki,odatiy, mumiste’mol so‘zlar zanjiri bilan metaforik talqinni yuzaga keltirib bo‘lmaydi, zotan, glossa, metaforalar nutqni balandparvoz, olijanob va jozibador qilib bezaydi, umumiste’mol so‘zlar esa fikrni oyddiylashtirishga xizmat qiladi, xolos. Yuqorida aytilganidek, metafora nutqda topishmoq yaratadi. Bu sir metaforaning haqiqiy bo‘lmagan (kuzatishda berilmagan) ma’nolarini nomlash evaziga paydo bo‘ladi.. Zero, odatiy, umumiste’mol so‘zlari mavhumlikni aks ettirishga qodir emas. Aristoteldagi metaforaning tabiatiga tegishli xulosalar ikkiyoqlamali: bunda metaforaning topishmoq yaratish “mahorati” bilan bir vaqtda uning fikrni oydinlashtiruvchi jihatlari e’tirof etiladi. U metaforani alohida mehr bilan: “...yangilikni aniq, yoqimli va go‘zal tarzda yetkazuvchi...” tarzida sifatlaydi hamda bu qobiliyatni o‘zgadan qabul qilib bo‘lmasligini ta’kidlaydi. Biroq bu borada Kvintilianning xizmatlarini ham unutmaslik kerak: o‘zining “Notiq tarbiyasi” nomli asarida metaforani teran tavsiflashga uringan Kvintilian ko‘chim ning lotincha izohiga translatio (transfero, transtuli, translatum, transferre fe’lidan “qayta ko‘chirish” ma’nosida) so‘zining etimologiyasini ko‘ndalang qo‘yadi. Zero, metaforaning vazifaviy mezoni o‘rnida metaforaning qo‘llanish maqsadlarini ko‘rgan Kvintilian, “Ism yoki fe’l o‘z o‘rnidan u yetishmayotgan yoxud undan afzal bo‘lmagan nomlar o‘rniga ko‘chiriladi” hamda “Biz buni zaruratdan, yoki bu ta’sirchanroq chiqqanidan, yoki bu jozibador bo‘lganidan amalga oshiramiz” deb hisoblaydi. Aristoteldan 14 farqli, faylasuf metaforani tor ma’noda: sinekdoxa, metonimiya singari ko‘chimlarning bir turi o‘rnida tushunadi. O‘z navbatida, sinekdoxa va metonimiyani bir-biridan farqlaydi. Kvintilian ham, Aristotel ham metaforaning vazifaviy jihatlarini o‘rganib chiqib, bu ko‘chimning nominativ funksiyasiga tegishli asosiy jihatni ajratib ko‘rsatganlar. Xususan, Aristotelga ko‘ra, har qanday nomsiz predmetlarni metafora asosida nomlashda o‘zaro bir-biriga yaqin turuvchi, hatto bir tur, bir xildagi o‘xshashliklar asos qilib olinishi shart. Yo‘qsa, nutqiy ifoda orqali anglashilishi lozim bo‘lgan muddao noaniq qoladi. Nominativ funksiyadan tashqari, Aristotel metaforaning mazmun plani asosida yuzaga chiquvchi estetik funksiyasiga ham urg‘u beradi. Vaholanki, metaforaning bu vazifaviy jihati faqat va faqat sezgi organlari ko‘magida faollashadi. Metaforaning baholovchi vazifasi borasida alloma tomonidan so‘zning kichraytirish, erkalash qo‘shimchalari bilan o‘zgarib keluvchi shakllari qayd etiladi. Aristotel o‘xshatishga eksplisiyaga uchragan metafora deb qaraydi; Kvintilian ham metaforani qisqargan o‘xshatish (similitudo) va “u buyum bilan qiyoslanadi, metafora esa buyumning nomidan gapiradi” deya ta’kidlab, “metafora – imlisit o‘xshatish” deb xulosa qiladi. Aristotel metaforaga faqat funksional muqobillik evaziga nom ko‘chishi deb qaramasdan, uning tarkibiga jonlantirishni ham qo‘shadi. Aristotel ham, Kvintilian ham metaforaning lingvostilistik va estetik funksiyasi haqida gapiradilar. Xususan, Aristotel uchun metaforadagi o‘xshatish obyekti uzoqdan tanlanmasligi kerak, shuningdek, juda balandparvoz metaforalar ham nutq ko‘rkiga putur yetkazadi (aks holda, ko‘chim ishonarsiz va noaniq chiqishi, nutqning ta’sirchanligiga shikast yetishi mumkin). Bu borada Yan Parandovskiy ham davr o‘tib Aristotelning ushbu jiddiy mulohazalari ga qo‘shilgan : “Metafora o‘zida turli xatarlarni jamlaydi. U yoki bachkanalikni tarqatib, yoki beo‘xshovliklarni keltirib chiqaradi. Nutqning ushbu bezagini qo‘llashda katta farosat, aql, did kerak bo‘ladiki, bular metaforalarni o‘z o‘rnida va me’yori bilan ifodalashda asqatadi”. 15 Aristotelning metafora va hissiy bilish to‘g‘risidagi konsepsiyasi, tan olish kerak, o‘z davri hamda bugungi davr uchun ham modernistik nazariya bo‘lib qoladi. Negaki, uning uchun metafora qabul qilish obyekti va qabul qilish akti o‘rtasidagi epistemologik, ontologik uzluksizlik manbaidir. 1.3 Metaforik nominatsiyaning o‘rganilish tarixidan : Jahon metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi Jahon metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi, metaforalar va boshqa til birlashmalari orqali obyekt va tushunchalarni ta'riflash va izohlash uslubidir. Bu nazariya, metaforik so‘z yoki ifodalarni tahlil qilishda, ularning izohi, ma'nosi, va maqsadi haqida ko‘proq ma'lumotni tushunishga yordam beradi.Ma’lumki, metaforaning tabiatiga: turg‘unlik, yaxlit obrazni modellashtirishdagi qulaylik, mavhumlikni atash, nomlab berish (metafora - ongosti hodisalari, bilimlar majmuining tarjimoni sifatida), ekspressivlik (metafora – mantiqiy qoidalarga bo‘ysunmaydigan axborotni his-tuyg‘ular boshqaradigan ko‘lamga kuchli ta’sir etish orqali yetkazuvchi obraz), jamoaga xos ijodkorlik xarakteri xosdir. Nominatsiya nazariyasi, adabiyot, falsafa, psixologiya, shuningdek, axborot fanlari bo‘yicha ko‘p qo‘llaniladi. Ushbu nazariya, tushunchalarni ta'riflashda va ularni bir-biridan farqini ko‘rsatishda yordam beradi.Bu orqali, metaforalarning bilimlar va shaxsiy hayot sohasidagi qo‘llanishini tahlil qiladi va ularning asosiy funktsiyalarini aniqlaydi. Bu nazariya, "tashvishli oqibat" kabi umumiy konseptlarni qo‘llab-quvvatlash, barcha asar va tushunchalarni shakllantirish, tushunchalarni o‘rganish va o‘zlashtirish va axborot almashinuvi va psixologik davlatlarni izohlashda foydalaniladi.Kognitiv tilshunoslik ham nominatsiya bilan uzviy bog‘liqdir. Nominatsiya – mental reprezentasiya muammosi J. Lakoff, R. Langakr, N. Xomskiy, L. Telmi, U. Kroft, L.G. Luzina, V.A. Maslova, Yu.G. Pankras, V.Z. Demyankov, Ye.S. Kubryakovalar tadqiqotida o‘z ifodasini topgan. Kognitivistlar bu borada nominatsiyani til formalarining ularning kognitiv muqobillariga nisbati yoki voqyelikning obyektiv tarzda idrok etilishi bilan bog‘liq jarayon va shu jarayonning natijasi sifatida tushuntiradilar[20-40,pp]. 16 Metaforik nominatsiya, bir til so‘zining boshqa bir ma'noga ishora qilish uslubidir. Bu til odatda boshqa bir obyekt, tushuncha yoki holatga ishora qilish maqsadida ishlatiladi. Metaforada boshqa narsaga o‘xshab yoziladi yoki aytib beriladi. Metaforik nominatsiyaning o‘rganilish tarixiy q’olyozmalarda yozilishiga ko‘ra kelib chiqishiga qarab o‘zgaradi. Metafora bir boshqa tilga o‘giriladi yoki uning ma'nosi to‘liq yoritiladi. Lekin tarixiy ravishda, metafora o‘ziga xos kelib- chiqishiga va o‘zining ma'nolari bo‘ylab odamlarning tasavvurida o‘zgarish keltirishi sababli, odatda qoidalarga to‘liq rioya qilinmagan edi. Metafora tarixi mazkur uslubning fikr ko‘rsatish, adabiyotda hamda axborotda yuqori darajada qo‘llanilishiga ko‘rsatadi. Bu uslubning izchil ta'riflari davlatlar, dinlar, falsafa, adabiyot va xalq o‘rtasida o‘zgarishxosil qilgan. O‘zgarishlar shuningdek, ayrim davrlarda metaforik nominatsiyalar, adabiyotda o‘ta-turli muammolarni yechish uchun ham foydalanilgan. Qadimiy Osiyoda, Yunonistonda va Rim imperiyasida metaforik nominatsiya ko‘p ishlatilgan. Bu davrlarda metaforik nominatsiyalar, shuningdek, din va falsafiy oqibatlarni ifodalashda keng tarqalgan edi. Adabiyot tarixida, Ibn Sino, Umar Xayyom va Rumiy kabi shoir va filosoflar o‘zining adabiyotlarida metaforik nominatsiyalardan samarali foydalanishlari bilan tanilgan. Metaforik nominatsiyalarning adabiyotda yuqori darajada qo‘llanilishi esa XVI-XVII asrlarda yuqori darajada bo‘lib, ba'zi asrlarda ham hamda hozir ham foydalanilmoqda [8,pp.78] . Fanda hosila nominatsiya “ikkilamchi signifikasiya” (Ye.A. Zemskaya), “semantik derivasiya” (D.N. Shmelev), “semantik innovasiya” (V.N. Zabotkina) degan terminlar bilan ham o‘rganiladi. Hosila nominatsiya muayyan tilda har bir g‘oyani unga tegishli bo‘lgan nom bilan atash imkonining chegaralanganligi sababidan yuzaga chiqadi: insoniy jamiyatning bilish va kommunikativ faoliyatining dinamik taraqqiyoti yangi realiyalar, moddiy va ma’naviy 17 madaniyat predmetlarining vujudga kelishi til oldidagi asosiy vazifalardan biri bo‘lgan inson faoliyati yangi so‘z bilan atash masalasini belgilaydi. E.Sepir bu borada tajribaning aniqligi hadsizligini ammo, til imkoniyatlari keskin chegaralanganligini aytadi. V.N. Teliya esa, tildagi mavjud nominativ hodisalarning yangi funksiyaga kirishuvini ikkilamchi nominatsiya sifatida baholaydi. Tilshunos V.N. Yarseva mavjud leksemaning yangi hodisani nomlash uchun qo‘llaniluvchi fonetik ko‘rinishini ikkilamchi nominatsiya deb atashni taklif qiladi[55,pp.78]. V. Gak tadqiq etilayotgan hodisani bitta shaklning boshqa vazifalarga xoslanishi misolida tushuntiradi. Tilshunoslar orasida ikkilamchi nominatsiyani jumla shaklida qabul qiladiganlar shaxslar ham bor (Ye.A. Zemskaya, A.A. Ufimseva va b.). Xususan, A.A. Ufimsevaning aniqlashicha, tasavvurimizdagi real voqyelik premetlarining takrorlanib turuvchi belgilarini birlamchi so‘z, so‘z birikmasi orqali atash xabar berish, kommunikativ maqsadlar asosida yuzaga chiqadi. Bundan farqli, Ye.S. Zemskaya nominativ vositalar orasida so‘zga ustuvor ahamiyat beradi va so‘zning asosiy – atash, bilim berish vazifasiga urg‘u beradi. Qayd etish kerakki, har qanday turdagi metaforaning ekspansiya ko‘lamida antroposentrik xarakterli nishon mavjud bo‘lib, metaforaning kognitiv tabiatini busiz tushuntirib bo‘lmaydi. Metaforik model – so‘zlovchilarning ongida mavjud bo‘lgan tushunchaviy sohalararo aloqadorlik bo‘lib, bunda bitta sohaga taalluqli freymlar tizimi (soha- manba) boshqa soha (soha-nishon)ning tushunchaviy tizimini shakllantirishda asos vazifasini o‘taydi. “Ko‘chirilayotgan” loyiha bilan birga adresat ongi, ruhiyatiga kuchli ta’sir o‘tkaza oluvchi emosional zahira ham o‘tkaziladi. Loyihaning adresat ongida xatosiz, izchil o‘rnashuvida tajribaning muhim o‘rni bo‘lib, u diskurs ishtirokchilarining har birida qaysidir darajada mavjud bo‘ladi. Ya’ni metaforik ko‘chim orqali ko‘chirilayotgan loyihaning muvaffaqiyati har ikki tarafning bilimlar tizimidagi muayyan jarayon, buyum, narsa, shaxs, holat 18 va h.ga nisbatan to‘plangan tajriba bilan kafolatlanishi lozim. Biroq bunda soha- manba va soha-nishonda mavjud bilimlarni o‘zaro teng deb bo‘lmaydi: soha- manba aniq bilim va tajribani tashiydi, soha-nishondagi bilim esa nisbiydir (B. Rassel). Metafora olam to‘g‘risidagi haqqoniy axborotni tashuvchi konseptual hodisa sifatida olamni kategoriyalashda so‘zsiz ishtirok etadi. O‘z navbatida, kategoriya ham o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi: u insonning borliq haqidagi bilimlarni tushunchalar barobarida saqlash shaklidir. Garchi kategoriya atamasi umumfanga tegishli bo‘lgan tushuncha bo‘lsa-da, yuqorida ta’kidlanganidek, insonning bilimlar majmui ma’lum darajada baland-past, uzun-kalta,yaxshi- yomon,bo‘sh-to‘la yohud umumfalsafiy borliq, ong, tafakkur, va olam tarzida guruhlarga bo‘linadi. Biror tushuncha mohiyatini anglashda gradasiya va degradasiya jarayoni kechadi: turkum kategoriyalar yirikka birlashib yoki asos kategoriyalar yanada kichik kategoriyalarga ishora qilgan holda “parchalanadi”. Bunda gradasiya va degradasiyalanayotgan kategoriyalar tizimida qaysi kategoriyaning dolzarblashishi paradigmatik tarzda aniqlanadi. Ilk bor anglangan, his etilgan, kechinmalar prizmasidan o‘tkazilgan har qanday voqea-hodisa to‘g‘risidagi ma’lumot shu singari kategoriyalar mezoniga ko‘ra ongosti sintez-analiz qilinadi. Hosila xulosa esa aksar hollarda konsept shaklida inson ongida yangi birlik sifatida ifodalaniladi . Har qanday tushunchaning zamirida kategoriya anglanadi, biroq bu har qanday tushuncha – kategoriyani anglatadi, degani emas. Kategoriyalar tarixiy ahamiyatga ega hodisa. Ular yangilanishi mumkin, ammo bu har bir davrning o‘z kategoriyalari bor va kategoriyalar ma’lum davrga nisbatan ishlab chiqiladi degani emas. Yangilik kategoriyalarga begona bo‘lmagan xususiyat, uning ko‘lami muttasil ravishda kengayib borishi mumkin. Lekin yangilanish, boyish tarixan mavjud bo‘lib kelgan kategoriyalar tizimi zamirida ro‘y beradi: bunda kategoriyalar mazmunan boyishi, yangilanishi mumkin. Zotan, insoniy tajribaga asoslangan bilimlar metaforik nominatsiyada 19 kategoriya darajasiga ko‘tariladi, metaforaning o‘zi esa konseptda uyg‘unlashgan xulosalarni olam manzarasiga uzatadi. Lisoniy nominatsiyani qo‘pol qilib aytganda, “ma’noviy lisoniy birliklar (so‘z, shakl, gap)ning yaratilishi” sifatida belgilash mumkin. Ushbu jarayon til va real voqyelikning, til va tafakkur, til va insoniy tuyg‘ularning o‘zaro aloqadorligiga tegishli masalalarning butun ko‘lamdorligi, salmog‘ini o‘zida jamlaydi. Agar so‘z tilning predmet, hodisa, aniq jarayon bilan birga inson tafakkuri hosil qilgan mohiyatlarni atashga xoslangan asosiy nominativ birligi hisoblansa, predmetni bilish jarayoni uning nominatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, belgining yuzaga kelishi orqali vujudga keladi. 1.4 Yangi davr metaforologiyasida metaforaning nominativ xususiyatlariga doir tadqiqotlar Ma’lumki, metafora tadqiqiga doir jarayonlar tarixan silliq kechmasdan, hatto XVIII-XIX bu hodisaga qiziqish deyarli so‘ngan. Negaki, ming yillar davomida metaforani shunchaki trop, nutq hodisasi sifatida “tanishtirish” bu borada yangi qarashlarga o‘rin qoldirmadi (hatto, XX asr ilm-fanida ham bu an’anaviy qarashdan voz kechilmagani ma’lum). Ammo, XIX asr oxiri va XX asr avvalidagi texnokratik jamiyatning yuzaga kelish jarayoni, kognitiv fanlarning rivoji, Amerika lingvistik maktablari va yo‘nalishlarining kuchli ta’siri ostida metaforani yangicha nigoh bilan chuqur tadqiq qilish kerakligini anglatdi. XX asrda fandagi ilmiy qarashlarning almashinuvi, aniqrog‘i esa, lisoniy shaxs (inson) omilini nazarda tutuvchi antroposentrik paradigmaga ustuvor ahamiyat berilishi metaforani tilning kommunikativ, nominativ, bilish maqsadlarining ajralmas qismi sifatida talqin qilishga yo‘l ochdi. Niderlandiyalik faylasuf F.Ankersmit nuqtai nazariga ko‘ra, metaforaning asosiy xususiyati uning notanish qismini anglash(aniq – M.Sh. ) kuzatiladi. Tabiiyki, XX asr metaforaning tadqiq obyekti sifatida qayta tug‘ilishi bilan bog‘liq oltin davr bo‘lib qoladi. Metaforologiyaning aynan shu davrda gullab-yashnaganligini asosiy ikki omil bilan izoh berish mumkin 20 Birinchi dan Bu vaqtda metaforaga “ikkinchi hayotni bag‘ishlagan” fan sifatida faqat tilshunoslik yoxud adabiyotni e’tirof etish insofdan bo‘lmaydi. Binobarin, mantiqan tushunarsiz mohiyatlarni oson yetkazish va bu mohiyatlarga nom berishda sermahsul qurol, biroq na mantiq va na lisoniy kategoriyalar bilan izohlash mumkin bo‘lmagan metafora fenomenini tushuntirib berishda tilshunoslik va adabiyot ojiz edi. Q olaversa, tildagi milliy- mental tabiat, ruhiyat, madaniyatga bevosita daxldor ramz, belgi, axborot, shakl va mazmun, ma’no va tushuncha singari hodisalarga taalluqli belgilarning o‘ziga xos indikatori, fanlararo ko‘lamlarni qurshagan metaforik nomlarning mexanizmini anglash masalasi aniq va tabiiy fanlarning ko‘zga ko‘ringan vakillarini bezovta qila boshladi. Holbuki, ilmiy terminologiyaning aniqlik, leksik-semantik chegaralanganlik, bir ma’nolilik kabi mezonlariga mutlaqo javob bera olmaydigan metaforaning shu terminlar doirasidagi mo‘jizakor ishtiroki, oxir-oqibat ma’noning torayishi, til sathlari, lisoniy shaxs, olamning modeli, emosional aspekt singari nominasion maslakni aniq ifoda etuvchi terminlarning ijod qilinishiga olib keldi. Ikkinchidan Gustav Bergman tomonidan taklif etilgan va Richard Rorti qarashlarida tasdig‘ini topgan “lingvistik burilish” termini bilan bog‘liq izlanishlar tufayli til, uning ichki va tashqi xususiyatlariga fanlararo ko‘lamdagi qiziqishlar kuchaydi. Bu termin atrofida o‘tgan asrning 80-yillarida, dastlab geograflar o‘z tadqiqotlarini boshladilar. Mohiyatiga ko‘ra, lingvistik burilish termini antik davrning falsafiy xulosalarini tanqidiy ko‘rib chiqish ( D.Viko, F. Nisshe, L.Valla ) asosiy ikki bo‘linish – ritorika hamda dialektika (haqiqat sari yo‘l)ning pirovard mohiyatini ajratishni (L.Vitgenshteyn) e’tiborda tutadi [47,pp.300] . Uchinchi, ikkinchi sababni to‘ldiruvchi asos. Lingvistik burilish doirasida metaforaga doir qarashlarni yangi o‘zanga burib yuborgan M.Blek hamda J.Lakoffning xizmatlarini ham e’tirof etish mumkin. Xususan, qariyb 40 yillik ilmiy faoliyatini metaforani tadqiq etishga uringan M.Blekning “Falsafada lingvistik metod” asari metaforani tom ma’nodagi bilish usuli sifatida tanitdi. 21 O‘zining “Modellar va metaforalar” nomli kitobida olim daltonizm belgilarini amalda tekshirish orqali empirik bilishning to‘g‘ri-noto‘g‘ri sodir bo‘lganini tahlil qilish mumkinligini, ammo metaforik bilish jarayoniga nisbatan bunday talabni qo‘yib bo‘lmasligini qayd etadi. Lekin 1979 yilga kelib, o‘zining “Metafora haqida batafsil” asarida M.Blek metaforani empirik bilishdan chegaralaydi hamda metaforani nolisoniy hodisalardan ayro holda tavsiflab, uning mohiyatini til va nutq doirasida talqin eta boshlaydi. Uningcha, metafora konseptlar bilan o‘ziga xos aloqa bo‘lib, zinhor konseptlararo yoxud til va nutqdan tashqariga chiquvchi hodisa emas. 1980 yilga kelib J.Lakoff va M.Jonsonlarning “Biz bilan birga yashayotgan metaforalar” asari chop etilgach, M.Blekning butun umr amalga oshirgan izlanishlariga yangi qiyofa, yangi mazmun bag‘ishlangani ma’lum bo‘ldi. Bunda hammualliflar aql fenomeni va uning moddiy tabiatini ochib berishga harakat qildilar. Bu bilan olimlar Dekartning aql va tana ziddiyatiga oid g‘oyasiga qarshi zarba berdilar. So‘nggi yillarda metaforalarni o‘rganishga, xususan, tilshunoslik, psixologiya va kognitiv fan sohalarida qiziqish ortdi. Bu qiziqish metafora tahlili va talqini bilan bog'liq yangi yondashuvlar va nazariyalarning rivojlanishiga olib keldi. Ba'zi olimlarning ta'kidlashicha, metaforalarni o‘rganish odamlarning atrofdagi dunyoni qanday o‘ylashi, idrok etishi va tushunishi haqida tushuncha beradi. Boshqalar, metaforalar bizning fikrlashimizni shakllantirishi va xatti- harakatlarimizga har doim ham xabardor bo‘lmagan tarzda ta'sir qilishi mumkinligini ta'kidlaydilar. Umuman olganda, metaforalarni va ularning muloqotdagi rolini o‘rganish faol tadqiqot va izlanish sohasi bo‘lib qolmoqda, muntazam ravishda yangi tushunchalar va kashfiyotlar paydo bo‘ladi [ 46 ,pp. 45 ] . Aytilganlarga qo‘shimcha sifatida Yan Parandovskiyning quyidagi fikrlarini keltirish o‘rinli. U kundalik so‘zlashuv nutqini metaforalar gerbariysi deb ataydi: qachonlardir bu metaforalarning ham o‘z bahori bo‘lgan, hozir esa ularni eng oddiy ifodalardan farqlab bo‘lmaydi ( stolning oyog‘i, tog‘ning etagi, butilkaning og‘zi va b.). Olimning so‘zlaridan metaforaning lisoniy tizimning qa’ridan joy egallagan hodisa ekanligini anglash mushkul emas. Agarda, deydi 22 Ya.Parandovskiy, metaforani tildan “yulqib olinsa”, odamlar bir-birini tushunishni to‘xtatadilar. Boshqacha aytganda, antropomorfizasiyaga “duchor bo‘lgan” predmetlar olamini nomlash evaziga hosil bo‘lgan ismlarning katta qismi metaforalardir. Va metafora evaziga tilning lug‘at boyligi muttasil to‘lg‘azilib, boyitib boriladi. Metafora – qisqa va ixcham so‘zlash san’ati, xotirani avaylovchi fenomen hodisa. Metafora tufayli mavjud eski nomlar negizida yangi nomlar dunyoga keladi – til ana shu “eski nomlar”ni metafora tufayli chiqitga chiqarmaydi. Metafora – xalq ruhini teran ifoda etuvchi, milliy ruhning qulfi-kaliti: har kim o‘zi tomonidan his etilganlarni metafora shaklida ongiga joylaydi yoxud teskarisi – tafakkur sodir etgan lisoniy mo‘jizalar metafora shaklida til tizimiga jips bo‘lib yopishadi. Metaforalar o‘z-o‘zicha tafakkur ijodidir. Binobarin, Geynening mashhur jumlasi ushbudir: “Ayolni ilk bora gulga o‘xshatgan kimsa, shubhasiz, yetuk shoirdir, bu ishni ikkinchi bor amalga oshirgan esa g‘irt to‘nkadir”. Bunda o‘xshatishlar emas, aynan metafora to‘g‘risida gap borayotgani – metaforasiz nutqni tasavvur qilib bo‘lmasligiga yana bir dalil[50,pp.35]. Metaforalarning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, ular ko‘pincha turli kontseptual sohalar o‘rtasidagi xaritalashni o‘z ichiga oladi. Masalan, “sevgi bu sayohatdir” metaforasida sayohatning kontseptual sohasi ishq sohasiga yo‘naltirilgan bo‘lib, sevgi haqida harakat, yo‘nalish, to‘siqlar va hokazolar nuqtai nazaridan gapirishga imkon beradi. Ushbu xaritalash metaforik ifodada ishlatiladigan otlar va boshqa nominal elementlarni tanlashda aks ettirilishi mumkin.Majoziy iboralarning yana bir muhim jihati shundaki, ular ko‘pincha mavhum yoki murakkab tushunchalarni aniqroq yoki tanish tarzda etkazish uchun ishlatiladi. Bu mavhum tushunchalarni ifodalash uchun aniq otlar yoki iboralardan foydalanishni o‘z ichiga olishi mumkin, masalan, "vaqt - pul" metaforasi. Ushbu misolda mavhum vaqt tushunchasi aniq va tanish qiymatga ega bo‘lgan aniq ot (pul) yordamida ifodalanadi.Umuman olganda, metaforalarning nominal xususiyatlariga oid tadqiqotlar metaforik iboralar mavhum tushunchalarni ifodalash va turli kontseptual sohalar o‘rtasida 23 xaritalarni yaratish uchun otlar va boshqa nominal elementlardan qanday foydalanishini tushunishga qaratilgan. Ushbu tadqiqot metaforalarning qanday ishlashini va ular til va tilni tushunishimizga qanday hissa qo‘shishini yoritishga yordam ber a di. Bobga doir qisqacha xulosa Arastu Yevropa madaniyatida metaforaning o‘rinli va noo‘rin qo‘llanilishini, uning yuzaga kelish darajasini aniqladi, uning boshqa troplar bilan genetik bog‘liqligini tekshirdi, turlarini tahlil qildi va inson tafakkuri asosida vujudga kelgan universal semantik harakat ekanligini isbotladi. Qadimda dunyoni tushunishning maxsus usuli va vositasi sifatida metafora ko‘rsatish Aristotelga (shuningdek, Tsitseron, Kvintilian) o‘xshash g'oyadir. Metaforaning xususiyatiga: turg‘unlik, yaxlit obrazni modellashtirishdagi qulaylik, mavhumlikni atash, nomlab berish (metafora - ongosti hodisalari, bilimlar majmuining tarjimoni sifatida), ekspressivlik (metafora – mantiqiy qoidalarga bo‘ysunmaydigan axborotni his-tuyg‘ular boshqaradigan ko‘lamga kuchli ta’sir etish orqali yetkazuvchi obraz), jamoaga xos ijodkorlik xarakteri xosdir. Ba’zi hollarda "xarakter" metaforaning o‘ziga xos fazilatlari yoki xususiyatlariga ishora qilishi mumkin. Masalan, metafora ayniqsa yorqin yoki kuchli, yoki u murakkab fikrni sodda va esda qolarli tarzda qamrab oladi, deyishimiz mumkin. Shu bilan bir qatorda, “belgi” ma'lum bir kontekstda yoki nutqda metafora o‘ynaydigan rolga ishora qilishi mumkin. Misol uchun, metafora ma'lum bir dalilni qo‘llab-quvvatlash, hodisaning ma'lum bir tomonini ta'kidlash yoki hukmron qarash yoki taxminga qarshi chiqish uchun ishlatilishi mumkin. Nihoyat, “xarakter” metaforalarning shaxslar yoki guruhlar tomonidan qo‘llanilishini va ular olib boradigan ijtimoiy yoki madaniy ma'nolarni anglatishi mumkin. Misol uchun, ba'zi metaforalar ko‘proq keng tarqalgan bo‘lishi mumkin yoki muayyan jamoalar yoki madaniy kontekstlarda ko‘proq qadrlanadi va natijada turli xil ma’nolar yoki assotsiatsiyalarga ega bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, metafora “xarakteri” deganda bir qator til, kognitiv, 24 ijtimoiy va madaniy omillar ta’sirida shakllanadigan murakkab va ko‘p qirrali hodisa sifatida tushunish mumkin. Har qanday turdagi metaforaning ekspansiya ko‘lamida antroposentrik xarakterli nishon mavjud bo‘lib, metaforaning kognitiv tabiatini busiz tushuntirib bo‘lmaydi. Metafora tavakkalchilikni yoqtirmaydi. Garchi u insonning ongosti jarayonlarida panoh topuvchi va tafakkurning xulosalarida faol ishtirok etuvchi hodisa bo‘lsa-da, uni instinktiv qo‘llash mumkin emas, binobarin, aql bilan in’ikos topgan metaforalargina insoniyat va lison uchun qiymatga egadir. 25 II BOB. METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK YO‘NALISHDA TEKSHIRISH ZARURATI 2.1 M etafora tadqiqiga oid yondashuvlar: metaforani antroposentrik talqinda tushuntirish zarurati Metaforalarni o‘rganishning boshlash asosan Sharq mumtoz adabiyoti va falsafa maktablari bilan uzviy aloqadorligini atroflicha tekshirgan U.S.Qobulova metaforani adabiy istiloh deb baholaydi va uni o‘xshatish (tashbeh)dan “bamisoli”, “misli”, “kabi”, “singari” so‘zlarining tushib qolishi evaziga farqlaydi. Metaforani istioraga ekvivalent o‘rnida qo‘yish ham ilmiy-adabiy merosimizda mavjud bo‘lib kelgan fikrlarning bir ko‘rinishidir: arab olimi Ibn Xaldun, shuningdek, Umar Rodiyoniy, Rashididdin Votvot, Qays Roziy, Atoulloh Husayniy, Shayx ibn Xudoydod Taroziy, keyinchalik Fitrat singari adabiyotshunoslar metaforani she’riy san’at sifatida qo‘llay boshlaydilar. Jumladan, Atoulloh Husayniy o‘z dunyo qarashlarida tashbehga ham o‘rin ajratadi hamda uning bir turi haqida shunday yozadi: “Tashbihi kinoyat andin iboratturkim, so‘zlaguchi o‘z ko‘nglida bir nimani bir nimaga tashbih qilur va kalomda tashbih odotin keltirmas va mushabbahni mushabbah bih lafzi bila ta’bir etar”. Demak, olim tashbehning faqat mushabbihun bih ishtirok etgan turi va istiora orasida farq yo‘qligini e’tirof etarkan, umuman, tashbeh va metaforani bitta narsa deb hisoblamaydi. Bu borada olim majoz sifatida istiorani haqiqat deb qabul qilmaydi. Lekin “fasohatu balog‘at arbobi qoshinda haqiqattin yaxshiroqdir”. Atoulloh Husayniyning aloqadorlik evaziga sodir bo‘luvchi ma’noviy ko‘chimni kinoya (metonimiya) deb ajratishi evaziga adabiyotshunoslik va tilshunoslikda, eng avvalo, metafora va metonimiyani farqlash imkoni yuzaga keldi[1-10,pp.78]. Tilshunos olim prof. S.A.Karimov metaforalarni o‘zi yashab turgan har bir milliy til kabi qadimiy deb hisoblagani bejiz emas. Bunday troplar azaldan folklor va mumtoz adabiyotda she’riy san’atlardan biri sifatida keng tarqalgan. Klassik adabiyotda metafora metafora deb yuritiladi va u bilan birga “talqin” 26 atamasi ham qo‘llaniladi. Olim o‘xshatish va metaforalarning lingvistik xususiyatlarini o‘rganib, o‘z fikrlarini V.V.Obrazsova bilan hamohang tarzda bayon etadi. Uning fikricha, o‘xshatish sintaktik bo‘linuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan birikma bo‘lib, so‘zlari nominativ ma’noga ega bo‘lsa, metafora esa sintaktik jihatdan yaxlit yaxlit bo‘lib, so‘zlari harakatchan bo‘ladi. ma nosidaʼ namoyon bo ladi. Shuningdek, S.A. Karimov V.V. Obrazsovaning fikrlarini ʻ ta'kidlab, uni o‘xshatishda qatnashgan so‘zlarning nominativ ma'nosiga qarab metafora, metonimiya va sinekdoxadan ajratish mumkin, deb hisoblaydi. Umuman, tilshunos S. A. Karimov V.V. Obrazsovaning o‘xshatishni mustaqil kategoriya degan ta’limotiga qo‘shiladi. Bu – to‘g‘ri xulosa. Biroq tadqiqotimizdan olingan natijalar metaforaning ham nom hosil qilishdagi ishtiroki nihoyat darajada yuqori ekanini isbotladi . Ch unonchi, nutqimizda uchraydigan: stol oyog‘i, qozonning qulog‘i, radioning qulog‘i, samolyot qanoti singari nutqimizga “yedirilib ketgan” nominativlar, ibora va perifraz, evfemizm va disfemizm, atama va terminlar, paremik unsurlar fikrimizga isbot bo‘lib, o‘rni bilan mazkur tadqiqotimizda metaforaning nutqiy ijodkorlik qobiliyatini imkon doirasida ochishga, shu birliklarni yuzaga chiqargan metaforani “tanishtirishga” kirishganimizni aytish lozim [ 15-25 ,pp.] . Ma’lumki, ko‘p o‘n yilliklar davomida, ya’ni XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab metafora nutq ta’sirchanligini oshiruvchi, uni ziynatlovchi hodisa sifatida o‘rganilib kelinmoqda. Uning tasnifi bo‘yicha umumiy qarashlar nihoyat cheklangan edi va bu hodisaga mutlaqo yangi yondashuv faqat asrning oxirida paydo bo‘la boshladi. XX asrning 80-90-yillari oxirlarida an anaviy ʼ tarzda badiiy (individual, mualliflik) va oddiy (tipik) turlarga bo lingan ʻ metaforalarni o rganish kuchaydi. Tadqiqotda badiiy va sodda metafora tahliliga ʻ bag‘ishlangan jihatlar salmog‘i ortdi. Shunga qaramay, avvalgidek, bu davr metaforologiyasi formalizmdan uzoqlasha olmadi va metafora faqat substansiya, tashqi qobiq, nutqning tayyor mahsulotidir, degan ta'limotdan butunlay ajralib chiqa olmadi. Natijada metafora ortida yashiringan mohiyat anglab yetilmadi 27 XX asrning 80-yillari AQSh tilshunoslik maktabi va kognitivizmdagi “portlash” rus tilshunosligiga o‘z ta’sirini o‘tkaza boshlagach (shunda ham bir necha o‘n yilliklardan so‘ng), o‘zbek tilshunosligida ham tafakkurning ushbu fenomen mo‘jizasiga e’tibor qayta jonlandi, uni noan’anaviy yo‘nalishlarda tekshirishga ishtiyoq kuchaydi. Metaforani nom va ma’no ko‘chirmalaridan farqlash orqali yangi yo‘nalishlarda o‘rganish II ming yillik boshlariga to‘g‘ri keladi. Bu davrda o zbek tilshunosligining ko zga ko ringan namoyandalari metaforani nutqiyʻ ʻ ʻ hosila sifatida emas, balki tafakkur hodisasi sifatida tekshirish borasida muhim progressiv qarashlarni ilgari sura boshladilar. O‘zbek tilshunosligining mashhur namoyandasi, akademik A.Hojiyev metafora, metonimiya kabi hodisalar so‘z ma’nosining o‘zgarishi yoki siljishi natijasida emas, balki ulardagi otlarning ko‘chishi natijasida yuzaga keladi, deb hisoblaydi. Hozirgi zamon tilshunosligida kognitiv metafora lingvistik metaforadan farq qiladi, lingvistik metafora analogiya evaziga yangi nom hosil qiladi, kognitiv metafora esa lingvistik metafora yaratuvchi asosni korsatadi. Binobarin, kognitiv metafora lingvistik metafora faoliyatigacha bo‘lgan davrni o‘zidan oldin mavjud bo‘lgan tajriba, bilim va idrokning hamkorligini (lingvistik metafora) idrok etishni umumlashtirish orqali tartibga soladi. Brute Force Accounts ta'kidlashicha, metaforada hech qanday so‘z yo‘qolmaydi va na so‘zlar, na ma'ruzachilar g'ayrioddiy narsani bildirmaydi. Buning o‘rniga, behuda yoki ma'nosiz bo‘lgan so‘z Richard Moran "ramka effekti" deb ataydigan narsani keltirib chiqaradi (Moran, 1989): tinglovchilar asosiy mavzuni (yoki mavzularni) yangi va maxsus nurda ko‘rishga yoki ko‘rib chiqishga yoki tajriba qilishga undaydi. uni (yoki ularni) ikkinchi darajali mavzu (yoki mavzular) bilan yonma-yon qo‘yish orqali berilgan yorug'lik. Izohni metaforik qiladigan narsa shundaki, u ushbu ramka effektini - ehtimol, ishni bajarish uchun qo‘llaydigan o‘ziga xos sintaktik strategiya bilan birgalikda qo‘zg'atadi. Parafraza (deb atalmish) asosiy mavzu(lar) haqidagi haqiqiy yoki zohiriy haqiqatlarning yorqin va vakillik namunasini taqdim etishga intilish 28 sifatida qaraladi, bu bizni e'tiborga olish, o‘ylash yoki ustida to‘xtalishga undaydi. Bu qandaydir metafora yoki metafora orqali etkazilgan xabarning qayta ifodasi sifatida qaralmasligi kerak, chunki qayta tiklanadigan yoki boshqacha tarzda bunday xabar yo‘q. Donald Devidson buni bunday hisobning eng ta'sirli bayonotida aytganidek, "Metaforalar nimani anglatadi": Biz metafora nimani anglatishini aytmoqchi bo‘lganimizda, biz aytmoqchi bo‘lgan narsaning oxiri yo‘qligini tezda tushunamiz ... Fotosurat qancha faktlarni etkazadi? Yo‘q, cheksizlikmi yoki bitta beqaror haqiqatmi? Yomon savol. Rasm ming so‘z yoki boshqa raqamga arzimaydi. So‘zlar rasmga almashtirish uchun noto‘g'ri valyutadir. (Davidson 1978, 46–7) Metafora tadqiqiga bag‘ishlangan navbatdagi ilmiy ish G.Nasrullayevaning “Antroposentrik metaforaning lingvomadaniy, kommunikativ, pragmatik aspekti” deb nomlangan dissertasiyasi bo‘lib, unda bazaviy metaforalar, xususan, antroposentrik metaforaning lisoniy xususiyatlari semantik tahlil usulida ochib berilgan. Bunda tadqiqotchi asosan, O‘TILdagi metaforik talqinga bag‘ishlangan materiallarga tanqidiy baho beradi. Mazkur tadqiqot ishida o‘zbek tili antroposentrik metaforasining lingvokulturologik, pragmatik xususiyatlarining yetarlicha tasniflanmay qolganini kuzatish mumkin. Binobarin, metaforaning o‘zi antroposentrik tabiatlidir. Shunga binoan antroposentrik metaforaning olamning kognitiv, lisoniy, konseptual manzarasida tutgan o‘rni, uning negizida hosil bo‘luvchi konseptlarning lisoniy xususiyatlari, kognitiv va konseptual metaforalar kesimida antroposentrik jihatning namoyon bo‘lishi, antroposentrik metaforani lingvokulturologik va pragmatik aspektda tekshirishning ahamiyati ochilmay qolgan. Holbuki, antroposentrik metafora bazaviy metaforalarni shakllantiruvchi, konseptual va kognitiv metaforalarning pirovardidagi asl mohiyatini o‘zida mujassamlashtira olgan, o‘zbek milliy lisoniy manzarasida alohida o‘ringa ega bo‘lgan, milliy-mental qiymatli tafakkur hodisasi hisoblanadi. N.V. Bugorskaya o‘zining "Antropotsentrizm zamonaviy tilshunoslik kategoriyasi sifatida" maqolasida.yagona nominatsiya yo‘qligiga e'tibor 29 qaratadi: "Yagona nominatsiyaning yo‘qligi - shartlarantropotsentrik tilshunoslik, antropologik tilshunoslik, tilshunoslikda antropik tamoyil,tilda inson omili bir fikrning o‘zgarishi sifatida qaraladi - aniqlashtirishga imkon bermaydifalsafiy va umumiy ilmiy kontekstga murojaat qilish orqali yangi yondashuvning mohiyati, chunki uchta falsafada topilgan birinchi tushunchalar (antropotsentrizm, antropologizm va antropik tamoyil) va tabiatshunoslik bir xildan uzoqdir” [6, p. 18] Biroq, tushunishda birlikning yo‘qligi tilshunoslarning umumiy ildiz (antropo-) asosida birlashishiga va uni tushuntirishga harakat qilishiga to‘sqinlik qilmaydi.Inson va uning atrofidagi dunyo, insonni ham "umuman hayot" ning o‘ziga xos ko‘rinishi, ham yaratuvchi sifatida tushunish. Antropologizm (yunoncha anthropos - odam va logos - ta'limot, so‘z) - "inson falsafasi, o‘zining sub'ekti sifatida "to‘g'ri inson" sohasini, o‘z tabiatini ajratib ko‘rsatish inson, inson individualligi" Ontologik nuqtai nazardan antropotsentrizm ma'lum bir lingvistik xususiyat sifatida tushuniladi."Inson" to‘g'ridan-to‘g'ri ifodalangan birliklar, bu turli xil narsalarni anglatadi:dinamik va statik (tizim), sub'ektiv va ob'ektiv (tizim),hissiy - ratsional. Ushbu turdagi tadqiqotlar o‘rnatishni taklif qiladi"inson omili"ni an'anaviy tizim-strukturaviy muammolarga qo‘shish hech qachon mumkin emas,ya'ni yangi paradigmaning paydo bo‘lishini ko‘rsatadi. Yondashuvning yangiligi kashfiyotdadirro‘yxati ochiq bo‘lgan tilning turli birliklarining maxsus xususiyatlari. Bular tan olinganegosentrik elementlar (olmoshlardan taklif fe'llariga), ekspressiv- emotsional, baholovchi va obrazli lug'at, frazeologiya, ritorik savol, pleonazm va boshqalar. Yolg'iztil elementlari obyektiv voqelikni aks ettiradi va shuning uchun xossaga ega emas"inson o‘lchovlari", tilning boshqa elementlari sub'ektiv haqiqatni aks ettiradi va shuning uchun antropotsentrik. Antropotsentrizmning "ilg'or" ontologik talqini biroz boshqacha: Til ob'ektiv voqelikni insonning ichki dunyosi (uning motivlari va maqsadlari) orqali aks ettiradifaoliyati, qadriyat yo‘nalishlari va boshqalar) va aks ettirgan holda, uni ko‘pincha motivlarga mos ravishda o‘zgartiradiva qadriyatlar. Tildagi 30 "inson" ni shunday tushunish bilan dunyo rasmini o‘rganish (lingvistikdunyoning rasmlari), ko‘pincha sodda, nazariy jihatdan Protagorasning "inson hamma narsaning o‘lchovidir" postulati tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. Narsalar”, bu yerda tilning antropomorfik xususiyatlari ta’kidlangan. Til taraqqiyoti haqida fikr yuritar ekan, A.A. Potebnya, V. fon Gumboldtga ergashib, buni da'vo qiladiantropotsentrik xarakter: “Haqiqatda til faqat jamiyatda va ayni paytda rivojlanadinafaqat inson doimo o‘zi mansub bo‘lgan butunning, ya'ni o‘z qabilasining bir qismi bo‘lganligi uchun, odamlar, insoniyat, nafaqat o‘zaro tushunish zarurati tufayli, shart sifatida ijtimoiy korxonalarning imkoniyatlari, balki inson o‘zini anglaganligi sababli, faqatso‘zlarining tushunarliligini boshqalarda sinab ko‘rgan"[76 pp.11]. O‘zbek tilshunosligiga antropotsentrik g‘oyalarni ilmiy jihatdan to‘g‘ri va chuqur ma’noda kiritgan tilshunos olima D.S.Xudayberganovaning ilmiy qarashlari hech qanday e’tirozsiz qabul qilinadi. Xususan, olim kognitiv metaforani bilish, kontseptsiyani turkumlash, dunyoni kontseptsiyalash, baholash va tushuntirishning samarali usullaridan biri sifatida baholaydi va uni birining bilim tuzilmalariga asoslangan ikkinchi tushuncha yoki hukmni kontseptsiyalash hodisasi sifatida belgilaydi. shaxsning kognitiv faoliyati bilan bog'liq tushuncha yoki hukm. zamonaviy metaforologiya g‘oyalariga mos keladi. D.S.Xudayberganovaning metaforadagi antroposentrik tabiatga tegishli ilmiy qarashlari hyech bir e’tirozsiz qabul qilinadi. Jumladan, olimaning kognitiv metaforani bilish, tushunchani kategoriyalashtirish, konseptuallashtirish, baholash va olamni tushuntirishning samarali usullaridan biri sifatida baholab, uni shaxs kognitiv faoliyatiga tegishli, bir tushuncha yoki hukm haqidagi bilim tuzilmalari asosida ikkinchi tushuncha yoki hukmni konseptuallashtirish hodisasi sifatida ta’riflashi tom ma’nodagi zamonaviy metaforologiyaning g‘oyalariga hamohangdir. D.S.Xudayberganova o‘zbek tili konseptual metaforalarini asosiy to‘rt guruhga bo‘lib o‘rganishni tavsiya qiladi. Bular: “a) so‘z shaklidagi metaforalar; b) so‘z birikmasi shaklidagi metaforalar; 31 v) gap shaklidagi metaforalar; g) mikromatn shaklidagi metaforalar. Olimaning geshtalt borasidagi xulosalari ham mavjud kognitiv hodisani teran anglashga ko‘mak beradi. Ya’ni “geshtalt matn yaratilishi jarayonida yaxlit butunlik sifatida yuzaga kelsa, uning mazmuniy idrokida esa bo‘lakdan-butunga jarayoni amal qiladi. Bunda “ geshtalt hodisasini mozaikaga, o‘quvchining holatini esa mozaikaning turli rangdagi turli shakllaridan yaxlit manzara tasvirini idrok eta olish jarayoniga o‘xshatish mumkin”. Shunday ekan, bu qarashlarni chuqur e’tirof etgan holda, quyidagilarni ta’kidlamoqchimiz. Metaforani turli yondashuvlar namunasi sifatida tadqiq etish o‘zbek tilshunosligida turli davrlarda dolzarb ahamiyat kasb etgan. Biz o‘z shaxsiy tahlillarimiz bilan har bir yondashuvning o‘ziga xos tadqiqot usuli va metodologiyasi asosida bildirilgan fikr-mulohazalar, ilgari surilgan ta’limotlar tafakkur jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan bu hodisani tildan ko‘ra ko‘proq tushuntirayotganini ko‘rsatishga harakat qildik va ular, albatta, . sub'ektiv ahamiyatga ega. Biroq, qat’iy ishonchimiz va uzoqni ko‘zlagan xulosalarimizga ko‘ra, biz tadqiqot ob’ekti sifatida tanlagan antropotsentrik talqin pirovardida boshqa yo‘nalishlar qatori tilshunoslikning umumiy tadqiqot ob’ektiga aylanadi. Bunday holda, barcha uch til paradigmalarining tamoyillari tilshunoslikning yagona, yaxlit ta’limotiga aylanishiga shubhamiz yo‘q. Shundagina ana shu konvergentsiyaga qarshi yana bir antropotsentrik tendentsiya – jadal rivojlanayotgan kompyuter tilshunosligi bu evolyutsiyani teskari tomonga o‘zgartirmasa va milliy tillarni tobora o‘z qo‘liga tortayotgan sun’iylashtirish jarayoni bu rivojlanishga yo‘l qo‘ymasa, bizda kelajak bor. til va uning inson taraqqiyotidagi ahamiyati haqidagi tadqiqotlar olib borilishiga umid qilamiz.. Holbuki, metafora – o‘z-o‘zicha antroposentrik hodisa sifatida botiniy va zohiriy olamlarning lisonda aks etishini ta’minlovchi mo‘jiza sifatida ushbu tadqiqotlarning qulf-kaliti bo‘lsa, ajabmas. Zotan, inson tilini uning tafakkuri, ruhiyatiga yechim topmay turib tushunish, tushuntirish, tadqiq etish mumkin emas. 2.2 Metaforalar tasnifida antroposentrik talqin 32 Ma’lumki, jahon tilshunosligida metaforalarni tekshirish, o‘rganish va tadqiq qilish: birinchi bo‘lib antik davrda (Aristotel, Filodim, Teofrast, Tsitseron, Kvintilian); o‘rta asrlarda, ya'ni o‘rta asrlarda (Sevilya Isidori, Beda Dostopochtenny, Georgiy Xirobosk, Filipp Melanchthon); yangi davrda (18- asrdan 20-asrgacha) va 20-asrda o zining eng yuqori cho qqisiga ko tarildi.ʻ ʻ ʻ Qadim zamon metaforologiyasi tarixda “abadiy savollar” nomi bilan mashhur falsafiy kamolot bosqichiga ko‘tarilgan bo‘lsa, keyingi davrda metafora tadqiqoti tadqiqot ob’ektining yangi qirralari va chegaralarini aniq belgilash bilan olib borilmoqda. XX asr metaforologiyasi boshqa barcha bosqichlar metaforologiyasidan ilmiy qimmatli nazariyalarni keltirib chiqarganligi bilan ahamiyatlidir. Masalan, bu davrda metaforaning qiyosiy nazariyasi (D.Searl, M.Blek), metaforaning psixolingvistik tabiatiga bag ishlangan nazariya (I.M.Sechenov), metafora va til ʻ o rtasidagi munosabatni tushuntiruvchi nazariya, tafakkur, mantiq va. xotira ʻ (Gregori, G. Leybnits) , Rubinshteyn, Shilkov, Piaget, Feichtwanger, P. Sartre, Shcherba, Potebnya, Vinogradov, Ivlev, G. Frege, Ch. Peirce, Vittgenstein, Gumboldt) ilgari surilib, metaforani falsafiy qismda tushuntirishga harakat qilindi (H. Vaihinger, S. Pepper; I.A.Richards, M.Foss, H.Blumenberg, Ph.Wheelright, W.H.Letherdale, V. Shibles, E.Kassirer, M.Jonson, J.Xolton, K.K.Jol, C.S.Gusev, O.M.Bessonova, V.V.Petrov, G.G.Kuliyev, J. Derrida, F. Besien, X. Ortega-i-Gasset, M. S. Baranov, G. , N. V. Pozdnyakova, M. M. Proxorov, I. F. Sarkisyan, V. A. Surovsev, V. N. Sirov, N. V. Blajevich, A. M. Yeremenko va boshqalar. M.Minskiyning freymlar nazariyasi metafora to‘g‘risidagi tasavvurlarni yanada rivojlantirdi[3-40,pp.30-200]. Assosiativ obrazlarga doir o‘z farazlarini ilgari surgan Axmanova, A.Vejbiskaya, N.Arutyunova, Yu.Apresyan, Ovsyaniko-Kulikovskiy, Krushevskiy, Mamontov, Ribo, K.Levi-Stross, Panov, Spenser, Karaulov o‘z tadqiqotlari bilan mantiqiy bilishning antroposentrik, mifologik, poetik asoslarini o‘rganishga keng yo‘l ochdilar. Shuningdek, metafora nazariyasiga 33 oid qarashlar J. Lokk, Gobbs, F.Nisshe, X. Ortega-i-Gasset, M.Bler, D.Devidson, J.Syorlning ishlarida ham o‘z ifodasini topgan. 1930 yillarga kelib, ingliz tilshunosi A.A.Richards metaforani tashkil etuvchilarni: “ mazmun, mohiyat ” (tenor) va “ qobiq, majoz (obraz)” (vehicle) nomlari bilan atashni taklif qildi. A.A.Richards o‘z xulosalarida metaforani tilning lisoniy kombinasiyalardan chuqurroq qatlamlarda joylashuvchi va so‘zlarning negizida mavjud bo‘luvchi konseptual strukturalarning o‘zaro aloqasi jarayonida yuzaga chiqadigan organik fenomen deb atadi. Fanda XX asrning 60-70-yillarida metaforaning: formal-mantiqiy, nominativ-predmetli, psixologik hamda lingvistik talqinidan iborat jami to‘rt xil yondashuvda tekshirilgani ma’lum. Holbuki, G.N. Sklyarevskayaning so‘nggi kuzatuvlariga ko‘ra, metafora: 1)semasiologik; 2)onomasiologik; 3)gnoseologik; 4)mantiqiy; 5)lingvistik; 6)lingvo-stilistik; 7)psixolingvistik; 8)ekspressiologik; 9)lingvistik-adabiy; 10)leksikologik; 11)leksikografik yondashuvlardan iborat jami 11 ta yo‘nalishda o‘rganilgan. Biroq G.N.Sklyarevskaya metaforani diaxron va sinxron kesimda tekshirishni nazardan soqit qiladi. Vaholanki, bu jihat e’tiborga olinsa, hisobdagi yo‘nalishlar miqdori bir necha baravarga ortishi mumkin. Qayd etish lozimki, XX asr metaforologiyasi antik davr qarashlaridan mosuvo emas. Xususan, bu davrda metaforaning turlari orasida: nutqiy metafora hamda badiiy metafora turlari ajratildi. Nutq metaforasi tasvirning past darajasini ko‘rsatadi va nutqda qotib qolgan, turg'un tabiatni ifodalaydi: so‘zlovchilar bu metafora iboralarida ruhiy harakat mavjudligini ham sezmaydilar. Nutq metaforasining leksikografik manbalarda qayd etilishi uni ayni paytda lisoniy hodisa sifatida izohlashga asos beradi. Nihoyat, ushbu turkumga kiruvchi metaforalarni lingvistik-madaniy birliklar, xususan, frazeologizmlar, paremiologik birliklar misolida kuzatish mumkin. Masalan, Yengiltabiat imperator shirin taomlarga o‘ch, badnafs va mechkayligi bilan nom chiqargan, dardiga tannoz raqqosalar og‘ushidangina malham izlar, hatto, andishasizlarcha suyukli o‘g‘li Manuildan go‘zal qallig‘i – 34 Trabzon malikasini tortib olgan, hamma uni imperiyani boshqarishga qurbi yo‘q, Vizantiyani muqarrar tanazzulga yetaklamoqda, deb hisoblardi (M.Ali, Ulug‘ saltanat); Nutq metaforasi ingliz adabiyotlarida ham uchraydi misol uchun; He asked if the old man's blessing was still with him and took his hand out of his pouch . (P.Koelo, Alkimyogar) . It is the east and Juliet is the sun. (W. Shakespeare, Romeo and Juliet). Badiiy metafora yuqori darajadagi obrazlilik, ifodalilik, emotsionallik bilan ajralib turadi. Fanda bu toifadagi metaforalarni kontekstual hodisa sifatida talqin qilish mavjud. Misollar: Ular tashqi olam borligini, unda yovuz muhit mavjudligini shu tariqa ilk marotaba tuygan edilar (Ch.Aytmatov, Qiyomat); Ne-ne go‘zal ro‘yolar uyg‘onmagan ularning ko‘knori xayollarida ! (Ch.Aytmatov, Qiyomat); Ingliz adabiyotida ham bunday misollarni uchratishimiz mumkin:’’ The sun was toddler insistently refusing to go to bed; it was past eight-thirty and still light’’.(John Green, The Fault in Our Stars).’’She was a mind floating in an ocean of confusion’’( Caroline B. Cooney, The Face on the Milk Carton) [ 70 ,pp. 45 ] . Antropotsentrik markazda inson tushunchasi inson bilan birga tilni o‘rganish tushunchasi yotadi. Inson holati tilda aks etadi. Misol uchun tovush tempri orqali; agar biz onamizga telefon qilib ahvolini so‘raganimizda, onamiz yaxshiman deyishiga qaramay nimadir sodir bo‘lganini ovoz tempi orqali bilib olishimiz mumkin. Yoxud, buni millatlar aro qaraydigan bo‘lsak, ingliz millatiga mansub insonlar suhbat jarayonida kamroq emotsiyalaridan foydalanishadi. Ammo, o‘zbek xalqi suhbat jarayonida ko‘proq emotsiya, jilmayish ovoz to‘nlarining pasayib ko‘tarilishini kuzatishimiz mumkin. Bu jarayon jins o‘rtasida qaraladigan bo‘lsa, erkaklar biroz yo‘g‘onroq tovushda jiddiyroq ohangda gapirishini ko‘rishimiz mumkin, ayollar esa mayin, shuningdek his tuyg‘ularini o‘z nutqida ko‘roq ifodalashadi Biroq M.N.Kojinaning tasnifida yuqoridagi bo‘linishdan farqli, o‘zga jihatlar mavjud. Olima metaforani: 1) umumnutqiy mazmunga ega metafora; 2) yangiligini – oxorini yo‘qotmagan metafora; 3) individual xarakterli poetik 35 metafora turlariga ajratadi. Mazkur tasnifga o‘zbek va ingliz tillardagi quyidagi metaforalarni misol qildik: 1) Mazkur satrlarni o‘qib « to‘g‘ri gaplar ...» degandirsiz? (T.Malik, Odamiylik mulki); O‘zidan: «Nega insonlar bilan osh- qatiq bo‘lmaysan?» deb so‘ralganida u shunday javob bergandi: – Menga ayb va qusurlarimni aytmaydigan insonlar bilan yaqin yurib nima qilaman? (T.Malik, Odamiylik mulki); ’’Seek the out the diamond in the rough ”( Alladdin). “ Books are the mirrors of the soul’ ’ ( Virgina Woolf, Between the Acts). “ Time rises and rises, and when it reaches the level of your eyes you drown” (William Shakespeare,Hamlet). “ Life is a hurricane , and we board up to save what we can and bow low to the earth to crouch in that small space above the dirt where the wind will not reach ” (Jesmyn Ward, Men We Reaped.) P. Nyumarkka ko‘ra esa metafora: 1)dead metaphor / eski – uniqqan metafora: stolning oyog‘i, samolyotning qanoti, tog‘ etagi va h. Boy ketgandan keyin yana bir nafas ishladik (G‘.G‘ulom, Shum bola); va inliz tili misollari tasnifida: 'at the bottom of the hill', 'face of the mountains', and 'crown of glory'. 2) clichye / metafora-klishe: Konstitusiya – ozod va erkin hayotimizning mustahkam poydevori; Muqaddas sarhadlarning ishonchli qalqonlari (O‘zbekiston Qurolli Kuchlari) a jewel in the crown', 'to make one's mark', and 'backwater'...” . Umuman, bu turdagi metaforalarga ayrim perifrazlarni bemalol misol qilish mumkin; 3) stock metaphor / umumiy metafora: « Qanday qilib hammaning havasini keltiradigan odam bo‘lish haqida», «Falonchi bo‘lish haqida», «Pismadonchi bo‘lish haqida» juda ko‘plab maxsus adabiyotlar mavjud va bu dunyoda turli- tuman ilmlarni suv qilib ichvorgan odamlarning son-sanog‘i yo‘q. (M.Norbekov, Tentakning tajribasi); to oil the wheels', 'he's in a giving humour', and 'he's on the eve of getting married'. mentioned by Newmark 4) adapted metaphor / moslangan (moslashgan) metafora. Bunda P.Nyumark muallif metaforik okkazionalizmlarini misol qiladi. Xususan, Siz 36 ham olijanob ochko‘zlik xastaligiga chalingan ekansiz-da? (M.Norbekov, Tentakning tajribasi); almost carrying coals to Newcastle' 5)recent metaphor / yaqin davrda yuzaga chiqqan metafora (metaforik neologizmlar): Bizning klubimizda to‘da-to‘da millionerlar yetishib chiqa boshlaganida, sizning kamtarin qulingiz JTKning majburiy navbatchi slesariga aylanib qoladi. Goh bittasining tomi ketib qoladi, goh boshqasining... yugur- yugur, so‘kina-so‘kina ularni tuzatishga kirishamiz! (M.Norbekov, Tentakning tajribasi).; Examples of this kind are 'spastic', meaning stupid, and 'skint', meaning without money. 6) original metaphor / original, muallif metaforalari: Oldindan hosil qilingan fikrlar, qo‘rqinch, nafrat sayyorani stadion darajasida toraytirib qo‘yyapti. Barcha tomoshabinlarning umrlari ushbu stadionda garovga qo‘yilgan, binobarin, har ikki komanda ham o‘yinda yutib chiqish uchun o‘zlari bilan birga yadro bombalarini olib kelgan , ishqibozlar esa hyech narsaga qaramasdan qichqirib yotibdilar: gol, gol, gol! (Ch.Aytmatov, Qiyomat). t his type of metaphor is "created or quoted by the SL writer", and in the broadest sense, "contains the core of an important writer's message, his personality, his comment on life" (ibid, p.112). V.P. Moskvin ichki va tashqi metaforani ajratadi. Bunda tilshunos bir semantik sinfga mansub predmet va hodisalarni ichki metafora ostida ko‘rsatadi: XX asr vabosi (SPID), Sizning kuchingiz, quvnoqligingiz, tetikligingiz, faolligingiz qayerga ketadi? U ko‘rinmas mikroblar uchun oziq-ovqat bo‘ladi. Agar tanangizni ushbu erkin radikallardan tozalasak, tanangizga nima bo‘lishini tasavvur qila olasizmi? M. Norbekov, Tentakning tajribasi. (Tibbiy tilda parazitlar (yunoncha Parasitos, inglizcha Parasyte), parazit organizmlar atamasi bilan endoparazitlar (tana ichida yashovchi tirik organizmlar) va ektoparazitlar (tanadan tashqarida yashovchi tirik organizmlar) morfologiyasi qurtlar, viruslar va bakteriyalar, mikroblar va turli zararli mikroorganizmlar tushuniladi.Xalq tilida pedantning faolligi parazitnikiga qaraganda kamroq.) 37 Fanda majoziy xususiyatlar bilan bog liq holda uch turni ajratish hollariʻ ham mavjud. Metforalarning har xil turlari mavjud: hayotiy, o‘lik, intertekstual. Hayotiy metaforalar (lot. vita — «hayot») — jonsizni jonlantirishga asoslangan metaforalar: Tungi o‘lik sukunatga jon kirdi , ilondan bo‘lak barcha jonivorlar tong pallasidan bahra olish uchun g‘imirlab qoldi . (Ch.Aytmatov, Qiyomat); Biz allaqachon o‘ldiga chiqargan ehtirosli fantaziyalarimizda oilaviy turmushning begona o‘tlari barq urib ketmasligi uchun nima qilish kerak? (M.Norbekov, Tentakning tajribasi); When he was leading his sheep into a half- ruined, abandoned church, night was taking over the reign of the world (P. Coelho, The Alchemist); Santiago himself was surprised by such thoughts "visiting" his mind . (P. Coelho, The Alchemist). Shu o‘rinda hayotiy metaforalarga oid muhim jihatga to‘xtalib o‘tish zarur. Biroq o‘zbek tilidagi quyidagi holatlar tom ma’nodagi hayotiy metaforalarni ajratib ko‘rsatish imkonini beradi. Ya’ni, majoziy nominatsiya orqali umumiy, jamoa, guruhga ishora qiluvchi nomlar yaratish fanda ma’lum hodisadir. Biroq, bir qarashda migratsiyani ifodalovchi bunday nomlarning hammasi ham majoziy shaklda shakllanmagan. Bunda bunday nomlarni anglatuvchi otlarning morfologiyasiga qarab, ko‘chish metaforik, sinekdoxa yoki metonimik usulda amalga oshirilishini aniqlash mumkin: Solishtiramiz: 1. Now all Spain is asleep. (P. Coelho, The Alchemist)) 2. Shahar uyg‘ondi. (Ch.Aytmatov, Qiyomat) Intertekstual metafora ikki xil matn yoxud turli xildagi san’at turlariga oid matnlarning aloqadorligi asosida yuzaga chiqadi: Akbara qattiq g‘ingshiy boshladi, boshini ichiga tortib, g‘ujanak bo‘lib oldi, lekin baribir dosh berolmadi, ojiz, ayanchli, g‘ayrishuuriy bir qo‘rquvga tushib , birdan bor ovozini qo‘yib uvlab yubordi: tishlarini alam-achchiq ustida g‘ijirlatib, shu yerning o‘zidayoq qattol olishuvga chog‘lanib, qorni bilan g‘or og‘zi tomon sudraldi, go‘yo nazarida shunday qilsa, temir yalmog‘iz Uzun Chotdan qochib ketadiganday, tog‘u toshlar tinchiydiganday, zilzilalar to‘xtaydiganday edi (Ch.Aytmatov, Qiyomat). ( temir yalmog‘iz - vertolyot). “Her mouth was a fountain of delight.”— The Storm , Kate Chopin Behind him, sitting on piles of 38 scrap and rubble, was the blue kite. My key to Baba’s heart.”— The Kite Runner , Khaled Hosseini This blood is a map of the road between us.”— Tear , Linda Hogan N.D.Arutyunova va M.A.Jurinskaya metaforaning to‘rt turini ajratadilar. Bular: nominativ metafora; obrazli metafora; kognitiv metafora; generalizasiyalovchi metafora. Nominativ metafora tilda yangi lug‘aviy birlik hosil qiluvchi hodisa bo‘lib, uning oqibatida lisonda omonim so‘zlar yuzaga chiqadi. Bunda metaforik nomdagi omonimiya holati bitta so‘zga taalluqli bo‘lmasdan, shuningdek, birikmali konstruksiyadagi komponentlardan biri ham ushbu semantik vaziyatga tegishli bo‘lishi mumkin. Taqqoslaymiz: stolning oyog‘i, stulning oyog‘i, shkafning oyog‘i, itning oyog‘i, odamning oyog‘i; Zotan, bu ikki maxluqning boshi o‘zi, arloni esa oyog‘i edi. (Ch.Aytmatov, Qiyomat) va ring sausages, eyebrow arcs, bird comb (mountains), ribbon road, lows churches, rapture funnel, barrel of tools, cheese head, pushed kettle, sharp cheekbones, humpback roofs;  Obrazli metafora asosan sinonimiya hodisasi bilan aloqadorlikda yuzaga chiqadi. Jumladan, o‘zbek tilida farosatsiz va fahmsiz, qo‘pol va qo‘rs, shartaki va qaysar, makkor va ayyor, ochko‘z va badnafs odamlarning shu illatlarga nisbat beruvchi o‘xshatishlar evaziga: qo‘y, sigir, echki, tulki, ilon, ajdarho, yuho, shayton lingvomadaniy qiymatli metaforik nominativlari shakllangan. M., Mabodo ayol kishi uchun ish asosiy bo‘lib qolsa, u holda uyda ikkita ayg‘ir paydo bo‘ladi. (M.Norbekov, Tentakning tajribasi) The boy was as brave as a lion in the jungle. The assistant was as busy as a bee when she was preparing the podium for the presidential address. The new teacher is as tall as a giraffe. The new neighbor is as curious as a cat; nothing escapes her attention. 39  Kognitiv metafora predikativ so‘zlarning o‘zaro aloqadorlikdagi ma’noviy taraqqiyoti evaziga shakllanadi, pirovardida bu taraqqiyot polisemiyani yuzaga keltiradi. Generalizasiyalovchi metafora kognitiv metaforaning pirovardidagi mahsuli hisoblanadi. U so‘z leksik ma’nosidagi lisoniy tartiblar o‘rtasidagi chegaralarni o‘chirib, lisoniy polisemiyaning yuzaga chiqishida zamin yaratadi. Masalan, “fikr-harakat” ma’noviy ko‘lamiga birikuvchi quyidagi metaforalarni misol qilish mumkin: uchqur fikrlar, scattered thoughts, waking thoughts and so on. T.G. Skrebsova singari tadqiqotchilar kognitiv metaforani uch ko‘rinishda bo‘ladi deb hisoblaydilar. Ya’ni 1) tarkibli metafora; 2) oriyentasion metafora; 3) ontologik metafora . Tarkibli (struktur) metafora metaforaning murakkab tipi hisoblanadi. Bunda metafora ifoda etayotgan ma’no tarkibi ikkinchi strukturaning terminlari orqali tushuntiriladi. Kognitiv strukturali metafora yangi tushunchaning bir tomoniga taalluqli ma’noviy qirrani bo‘rttiradi. M., Erkak kishiga o‘ziga xos biologik dastur joylangan, u uydan ko‘chaga chiqishi bilanoq faollasha boshlaydi. Unda xuddi motor qiziy boshlagandek, tugmachalar yoqilib, dastak ishga tushib ketadi... Va u ko‘chaga, ishga, jangga otiladi. (M.Norbekov, Tentakning tajribasi) Aslini olganda, jang ning konseptual ko‘lamida bugungi kun metaforologiyasida BAHS BU – URUSH metaforik modeliga teng qo‘yiluvchi konsepsiya mavjud. Mohiyatan jang konseptini urush konseptiga qiyoslashga urinishimiz hayot uchun kurash g‘oyasida ifoda topgan HAYOT BU – JANG; TIRIKLIK BU – JANG metaforik modelining so‘zsiz e’tirof etilishi bilan bog‘liq. Chunki bugungi turmush tarzi, ishchi kunning shiddati, yuqori darajadagi demografiya, urbanizasiya, kun davomidagi asabbuzarliklar, huquq va manfaatlar, e’tiqodiy qarashlarning to‘qnashuvi mazkur sinovli ijtimoiy jarayonning shu tarzda nomlanishiga asos tug‘dirgan. Badiiyatda jang metaforasiga nisbatan favqulodda yuqori bo‘yoqdorlikning berilishi, aslida, jang ning ma’noviy tarkibida haqiqiy qirg‘in, jangu jadalni emas, yashash uchun kurash modeliga xizmat qiluvchi tushunchalarning 40 yig‘ilishi asos bo‘ladi Every day, every hour of our life is a moment of Honorable Battle (P. Coelho, The Alchemist).). Jang – imtihon, insoniylik imtihonidan o‘tish sinovi ekanini quyidagi misol ham tasdiqlaydi: That's why the Warrior of the World should have the patience to endure in the most difficult moments of life and believe that the whole Universe will help him to fulfill his dream, even if it is unbelievable. (P. Coelho, The Alchemist) Metaforaning ontologik va oriyentasion turlari inson tushunchaviy tizimini tashkil etuvchi fizik tushunchalarga tayanadi. Jumladan, oriyentasion (yo‘naltiruvchi) metaforada yuqoriga-pastga, tashqi-ichki, old-orqa, chuqur- sayoz, markaz-chekka ziddiyatli ko‘lamlar o‘z aksini topadi. M., Megapolis - insoniyat kushxonasi, o‘ziga xos go‘sht kombinati . Yanada vahimali qilib aytsak, ulkan qabriston . (M.Norbekov, Tentakning tajribasi) – He's at the peak of health. She came down with pneumonia. Here good health is associated with 'up,' in part because of the general metaphor that 'Better is up' and perhaps also because when we are well we are on our feet, and when we are ill we are more likely to be lying down. Ontologik metaforalar insonning olamdagi fazoviy oriyentasiya kategoriyasi bilan bog‘liq. Ya’ni inson o‘z tajribasini turli fizik jism, modda, predmetlarda talqin (interpretasiya) qiladi. Odatda, ontologik metaforalar mavhumni aniq tushuncha orqali anglash, tushuntirish imkonini beradi. Boshqacha aytganda, ontologik metaforalar predmetlarning asl mohiyatni kashf etishga yordam beradi. M., He also understands well that the path set by his destiny is as difficult as any other path, and that "his heart is with him" on this path (P. Coelho, The Alchemist).; Shu yerda u dunyoning buqalamamunliklari haqida o‘y suradi. (Ch.Aytmatov, Qiyomat) Kognitiv metafora og'zaki metaforadan og'zaki bo‘lmagan aks ettirish ekanligi bilan farq qiladi. Biroq nutq metaforasi ham, kognitiv metafora ham tafakkur mahsuli bo‘lib, kognitiv metafora nutqiy metafora paydo bo‘lishida asosiy omil hisoblanadi. 41 Antroposentrik metaforaning semantik genezisi semantik to‘plamning 4 xil ko‘rinishda transpozitsiyasini ko‘rsatadi. Bular 1) hosilaviy semantik tuzilmadagi "tashqi belgi" - yashirin yoki aniq belgilarning arxisemma bilan almashinishi va konvertatsiyasi; 2) "ichki belgi"ni ifodalovchi bir yoki bir nechta semalarni arxisem bilan almashish va faollashtirish; 3) funksional semaning hosila ma’nosi, “muvofiqlik” ma’nosini arxisema bilan almashish va faollashtirish; 4) arxisemani almashish va yadro (markaziy) sxemani yashirin periferik sxemaga o‘tkazish yoki periferik sxemani (denotat, konnotatsiya) yadroviy sxemaga o‘tkazish. 2.3 Kognitiv va konseptual metafora tasnifiga doir yondashuvlarda ixtiloflar J.Lakoffning kognitiv paradigma haqidagi qarashlari asosida XX asrning 80-yillaridan boshlab “Kognitiv metafora” va “Konseptual metafora” atamalari keng qo llanila boshlandi. Bu ikki atama doirasidagi bahs-munozaralar, aslida,ʻ jahon tilshunosligida “kognitiv tilshunoslikning birinchi bosqichi” sifatida e’tirof etilgan 1960-1980 yillar oralig‘ida ilmiy qo‘llanilgan “kognitiv metafora” va “kontseptual metafora” hodisasini to‘g‘ri talqin etadi. bilimsizlik sabab bo‘lgan. Binobarin, bu davrda Amerika lingvistik maktabining kognitiv semantika bo yicha ilmiy g oyalari N.Xomskiyning struktur tilshunosligi ʻ ʻ doirasidan allaqachon chiqib ketgan va dunyo tilshunosligida kognitiv fanlarning progressiv ta siri kuzatila boshlagan[3,pp.78]. ʼ Professional ma'lumotlar almashinuvi uchun yaratilgan sanoat terminologiyasi, ya'ni. professional muloqot uchun jamiyatning ma'lum bir qismiga qaratilgan va aniq pragmatik xususiyatga ega. Muayyan kasbiy tushunchalarni belgilash uchun mo‘ljallangan maxsus leksik birliklar yig'indisi sifatida sanoat terminologiyasining shakllanishi ilmiy bilimlarni, insonning intellektual faoliyatini rivojlantirish, kognitiv faoliyat natijalarini aniqlash va muayyan sohaning asosiy tushunchalarini joriy etish natijasidir. Tarmoq terminologiyasi "dunyo til rasmining ma'lum bir qismiga oid maxsus 42 tushunchalar to‘plamini ko‘rsatadigan, ma'lum bir tarzda tashkil etilgan belgilarning o‘ziga xos tizimi" sifatida tushuniladigan sektoral terminologik tizim shaklini olishga intiladi Kognitiv tilshunoslik "tilni insonning aqliy faoliyati asosidagi kognitiv (kognitiv) mexanizmlar nuqtai nazaridan o‘rganadigan va tavsiflaydigan tilshunoslik yo‘nalishi". Kognitiv lingvistika nutqning psixologik va pragmatik yo‘nalishini o‘rganishga katta e'tibor beradi. Kognitiv fanning tamoyillari va metodologiyasi hozirgi vaqtda tilshunoslikning barcha asosiy va amaliy sohalarida qo‘llaniladi. Rossiyada kognitiv tilshunoslik V.Z. kabi olimlarning ishlari tufayli rivojlanmoqda. Demyankov, I.G. Jirova, E.S. Kubryakova, V.A. Maslova, V.F. Novodranova, Z.D. Popova, I.A. Sternin, A.D. Shmelev va boshqalar. Hech kimga sir emaski, mustaqillikkacha bo lgan davrda o zbekʻ ʻ tilshunosligi asosan rus tilshunosligi ta sirida bo lganligi sababli bu davrdagi ʼ ʻ lingvokognitiv qarashlarni rus tilshunosligi bilan bog liq holda izohlash zarur. ʻ Biroq, bu davrning asosiy lingvokognitiv yo‘nalishlari rus, Yevropa va Amerika tilshunosligida allaqachon shakllangan edi. Mohiyatan, bu uch xil lingvokognitiv tadqiqotlar uslubiy va mafkuraviy jihatdan bir-biridan farq qilgan. T.G. Skrebsovaning ta kidlashicha, bu davrda rus tilshunoslari “kognitiv ʼ metafora” va “kontseptual metafora”ning mohiyati va lingvistik mohiyatini noto g ri tushunganliklari tufayli har ikki turdagi metaforalarni noto g ri talqin ʻ ʻ ʻ ʻ qilganlar. Shunga qaramay, shuni ta'kidlash kerakki, Rossiyada 1970-1980 va 1990 yillar orasida kognitiv metafora bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. Bu ikki davrdagi tadqiqotlar kognitiv fanlarning turli tilshunoslik maktablarining nazariy asoslariga ta'sir o‘tkazmaganligi tabiiydir (manbalarda kognitiv tilshunoslikning rivojlanishiga turtki bo‘lgan Kaliforniyaning Berkli va San- Diego tilshunoslarining tadqiqotlari alohida ta'kidlanadi). A.P.Chudinov fikricha, kognitiv va konseptual metaforalarga turlicha yondashuvlarda Arastu davridagi an’anaviy qarashlardan butunlay voz kechilmagan, aksincha, uning eng yaxshi g‘oyalari asosida kognitiv va konseptual metaforalarga izoh bera boshlagan.Biroq “kognisiya” va “konseptuallashtirish” terminlarining 43 farqliklarini yoritishga qaratilgan salmog‘i baland izlanishlar XX asrning 90- yillaridagina bo‘y ko‘rsata boshladi. Bu davrga kelib olimlar “kognitiv” va “konseptual” xossalarni chin ma’noda bir-biridan ajratgan holda tekshirishni boshladilar. Binobarin, kognitiv metafora, J.Lakoff ta’kidlagani singari, ideal hodisa, mavhum tushunchalar va mavhum fikrlash tarzini anglashning kognitiv quroli (“metaphor is a cognitive tool we use to comprehend abstract concepts and perform abstract reasoning”), bir hodisani (unga o‘xshash xususiyatli – M.Sh.) ikkinchi hodisa orqali idrok etishning yetakchi mexanizmi “The cognitive mechanism for such conceptualizations is conceptual metaphor”) sifatida “hamma vaqt va har qayerda” (ubiquity, (all)omnipresence) tamoyilini aks ettiradi, til sohibining xulqi, hatti-harakati, nihoyat, tafakkur tarziga daxl qilgan holda, til va nutqda o‘z ifodasini topadi. Kognitiv metafora N.D. Arutyunovada nutq metaforasining funksionalligi: nominativ (ma noning o tishi: bu holda metafora tilda etishmayotgan yangiʼ ʻ ma noni ochish vositasidir), obrazli-taqlid (tasviriy ma noning predikat ʼ ʼ ma nosiga o tishi), umumlashtirish izohlanadi. turi sifatida. Ular orasida ʼ ʻ umumlashtiruvchi metafora kognitiv metaforaning oxirgi shakllantiruvchi bosqichi sifatida talqin etiladi. Olim metaforani eskirgan, ammo yangi ma’no bilan to‘ldirilgan belgi o‘rnida tekshiradi. Ikki o‘xshash ob'ektga tegishli belgilarni ajratish, o‘z navbatida, bu belgilarni ifodalovchi so‘zlarning predikatsiya jarayoniga kirishini belgilaydi; bu u orqali metaforik migratsiya va polisemiyani yuzaga keltiradi. N.D.Arutyunova ham kognitiv metaforani asosan yangi ma’no hosil qiluvchi predikativ so‘zlarda kuzatadi va unda uchta: 1) belgi so‘zlarning predikat ma’nosida metaforik ko‘chishi; 2) metaforik ma'noni uzatish asosida yangi ma'no va tushunchalarni shakllantirish; 3) maqsadlarni bilishning muhim quroli (gnoseologik) sifatida payqaydi va ko‘rinmas olamlar haqiqatiga xos belgilarni bildiruvchi leksikaning shakllanishida predikat metaforasini muhim deb biladi. V. N. Telia kognitiv metaforani N. D.Arutyunova kabi nutq metaforasi deb belgilaydi. Olim metafora turlarini solishtirganda metafora yaratuvchisiga 44 asoslanib, ular qatoriga: identifikatsiya (taqslash, tenglashtirish), boshqacha aytganda, indikativ, predikativ, baholovchi, emotiv (baholovchi-ifodali) va obrazli metafora turlarini kiritadi. V. N. Telia ta'kidlaydiki, metafora ikki turdagi jismoniy va mavhum ob'ektlarni nomlash uchun xizmat qiladi: tashqi ko‘rinishda berilgan (tajriba orqali idrok etiladigan, haqiqiy o‘xshashlikni ko‘rsatadigan) va aql tomonidan idrok qilinadigan olamlar bilan bog'liq. Tabiiyki, real voqelik ob'ektlarini o‘ziga xos tarzda payqash oson: ulardagi turli belgilarni solishtirish osonroq. Shu sababli, bu darajadagi metaforalar aniqlovchi (indikativ) metafora hisoblanadi[8,pp.8 0 ]. Ko‘rinmas olamlarni ifodalovchi metaforik modellar "agar X ob'ekti Y ob'ektiga tegishli belgilarga ega bo‘lsa" gipotetik-kognitiv modallikka ega. Xuddi shu almashinish imkoniyati "agar mashinada inson miyasi bo‘lsa" modeli asosida mashina va inson xotirasi o‘rtasidagi mumkin bo‘lgan umumiy xususiyatni ajratish imkonini beradi. Shuningdek, nomoddiy ob'ektlarga berilgan metaforik tasnif kelajakda yangi (mavhum) ma'nolarning paydo bo‘lishiga imkon beradi. Bu xususiyatga ko‘ra, bu metaforalarni V.N. tomonidan kognitiv metafora deb atashadi. Telia. Shuning uchun indikativ metafora "kognitiv jarayon emas, balki insonning empirik faoliyatidagi lingvo-ijodiy texnikaning mahsulidir". Boshqacha qilib aytganda, V. N. Telia kognitiv metafora o‘rniga indikativ metaforani qabul qilmaydi. Ushbu manba matn haqida ko‘proq qo‘shimcha tarjima ma'lumotlari uchun manba matni talab qilinadiVaholanki, bunga qarshi, J.Lakoff va M.Jonsonlar tildagi metaforani miya qurilmalarida metaforik mexanizmning kognitiv faoliyat mahsuli sifatida ko‘rsatadilar. V.N.Teliya o‘z qarashlarini shu ikki tilshunosning qarashlari asosida xulosalaydi. Ya’ni olima metaforani identifikasiyalovchi, kognitiv va obrazli metafora turlariga bo‘ladi. Holbuki, metaforaning identifikasiyalash yoki voqyelikni kognitiv tasvirlash vazifasi oqibatida hosil bo‘luvchi yangi tushuncha negizida baholovchi-ekspressiv metafora shakllanadi. V.N.Teliyaning bu tasnifida tushunarsiz jihat mavjud: “kompyuter xotirasi” singari metaforalarni olima abstrakt tushunchalarni hosil qiluvchi kognitiv 45 metaforalar sirasiga kiradi, “tizza qopqog‘i” ( kolennaya chashechka ) kabi metaforalarni esa indikativ xususiyatli deb ataydi. Bizningcha, har ikki – indikativ va kognitiv deya tasniflanayotgan metafora turlari bir vaqtning o‘zida bilish, anglash, tasniflash, farqlash imkonini beruvchi bitta yaxlit mexanizm hosilasi va uni metaforaning alohida olingan turlari sifatida baholash metaforaning haqiqiy kognitiv tabiatini chalkashtirib sharhlash bilan barobardir. Qolaversa, metafora nomlayotgan obyektlarning moddiy va nomoddiy jihatigagina e’tibor berib, shu asosda ularni identifikasiyalovchi, kognitiv va obrazli metafora turlariga bo‘lishda bir qadar mantiqsizlik mavjud. Binobarin, nomoddiy obyektni nomlayotgan metaforaning asosi puch emas, aksincha, abstrakt deb qaralayotgan aynan shu obyekt haqida metafora tufayli yangidan tartiblangan bilimlar majmui yuzaga keladi. Mazkur bilimlar o‘zida predmetlararo taksonomik belgilarni-da namoyon etadi. Bu holatda ham predmetlar, tushunchalararo o‘zaro farqliklar yana shu – tafakkurning metaforik faoliyati evaziga ochiladi. Demak, nutqiy hosila sifatida olingan alohida metaforik nominativning aniq va mavhum predmetni nomlashigagina tayanib, metaforalarni kognitiv, identifikasion turlarga bo‘lish noto‘g‘ri. Har bir metaforik nominatsiya o‘zida bilish, anglash jarayonining natijasini, shunga ko‘ra, xulosalash bosqichini ifoda etadi. Inchunun, kognitivlik – metafora bajaruvchi vazifalardan biri, predmetlararo farqli belgilarni ajratish, payqash, baholash ham uning tarkibidagi xos vazifalardandir va h. Binobarin, manzara so‘zini olaylik. Mazkur so‘zga bir vaqtning o‘zida leksema, morfema, konsept, kognitiv faoliyat mahsuli va hokazo terminlar bilan yondashish mumkin. Chunki bu fazilatlarning barchasi manzarada ifodalangan. Inson konseptual olamida manzara so‘zining alohida ma’no/tushuncha sifatida joylashishida birin-ketin sodir bo‘ladigan va bir-birini shart qilib turuvchi bu sifatlarning idrokini yaratuvchi bilish bosqichlari katta ahamiyatga ega. Metafora ham shunday: u inson tafakkurining o‘ziga xos hodisasi mahsuli. Uning kognitiv tabiatini kichik sifatlarga bo`lish orqali o`rganish mumkin, lekin u yaratgan nutqiy ifodalarni ana shu sifatlarga tayangan holda butunlay alohida turdagi metaforalarga 46 o`rganish, bizningcha, noto`g`ri. Shaxsan biz O.Yu. Buynovaning ilmiy farazlarida biz metafora tasnifining aniqroq ta'rifini ko‘ramiz. Olim metaforani tilda va umuman dunyoda tasavvur qiladi. Dunyodagi metafora (kontseptual metafora) yangi tushuncha va obrazlar yaratuvchi hodisadir. Bu nuqtai nazardan, biz uchun qulay jihat shundaki, olamdagi metafora inson ongining lingvistik va aqliy qobiliyati (kompetentligi)ning dalilidir, tildagi metafora esa bu qobiliyatning nutqdagi ifodasidir. Biroq, biz O. Yu. Buynovaning kognitiv va kontseptual metaforalarni sinonim sifatida qabul qilishi.. Ma’lumki, jahon tilshunosligida ko‘p yillar davomida kognitiv va konseptual metaforalarni tasniflashda ularni bir-biridan farqlash emas, balki bu ikkisini o‘zaro sinonimik atamalar sifatida o‘rganish jarayoni sodir bo‘lgan. To‘g‘ri, metaforaning o‘zi antropotsentrikdir va bu, albatta, tilning antropotsentrikligining yaqqol dalilidir. Biroq, olam haqidagi har tomonlama xulosa (tushuncha) inson bilish jarayonining birinchi bosqichida shakllanmaydi. Oxir oqibat, insonning kognitiv faoliyati - bu bilish jarayonida hosil bo‘lgan bilimlarni doimiy ravishda ko‘rib chiqish, vaqt o‘tishi bilan xulosalarga o‘zgartirishlar kiritiladi va ularning ba'zilaridan voz kechish mumkin. Biroq, kontseptuallashtirishni bilish jarayonining yakuniy bosqichlaridan biri deb hisoblash maqsadga muvofiqdir va olam haqidagi yagona tushuncha (xulosa) insoniyatning butun hayoti davomida birga bo‘lgan bilish jarayoni bilan belgilanadi. Bobga doir qisqacha xulosalar O zbek tilida metafora o rganish tarixi Sharq mumtoz adabiyoti va falsafaʻ ʻ maktablari (Ibn Xaldun, Umar Rodiyoniy, Rashididdin Votvot, Qays Roziy, Atulloh Husayniy, Shayx ibn Xudoydod Taroziy, Fitrat) bilan chambarchas bog liq. ʻ 20-asrning 2-yarmi va 19-asrning birinchi o n yilliklari o zbek ʻ ʻ tilshunosligida metafora jarayonlari 3 asosiy yo nalish (an anaviy, tizimli- ʻ ʼ struktura va antropotsentrik) va 8 jihatda o rganilganligini ko rsatdi. Bular: ʻ ʻ semasiologik; leksikologik; stilistik (xususan, lingvopoetik aspektda), tizimli- 47 strukturaviy, antropotsentrik yo‘nalish (xususan, kognitiv, lingvomadaniy, sotsiopsixolingvistik, pragmatik yondashuvga asoslangan), leksikografik jihatdan. Metaforik modelga asoslangan kognitiv asos bir tilda so‘zlashuvchilar uchun umumiydir. Aks holda, ushbu ma'lumotlar to‘plamidagi barcha tillarda metaforalash uchun muhim bo‘lgan kognitiv modellar va voqelik haqidagi ma'lumotlar va g'oyalar xorijiy madaniyat vakillari uchun qisman tanish bo‘ladi. Mustaqillik yillarigacha bo‘lgan davrda o‘zbek tilshunosligi asosan rus tilshunosligi ta’sirida bo‘lganligi sababli, bu davrdagi lingvokognitiv qarashlarni, eng avvalo, rus tilshunosligi bilan bog‘liq holda izohlash zarur. Xususan, jahon tilshunosligida uzoq yillar davomida kognitiv va konseptual metaforalarni tasniflashda ularni bir-biridan farqlash emas, balki bu ikkisini o‘zaro sinonimik atamalar sifatida o‘rganish jarayoni sodir bo‘ldi. To‘g‘ri, metaforaning o‘zi antropotsentrikdir va bu, albatta, tilning antropotsentrikligining yaqqol dalilidir. Biroq, olam haqidagi har tomonlama xulosa (tushuncha) inson bilish jarayonining birinchi bosqichida shakllanmaydi. Oxir oqibat, insonning kognitiv faoliyati - bu bilish jarayonida hosil bo‘lgan bilimlarni doimiy ravishda ko‘rib chiqish, vaqt o‘tishi bilan xulosalarga o‘zgartirishlar kiritiladi va ularning ba'zilaridan voz kechish mumkin. Biroq, kontseptuallashtirishni bilish jarayonining yakuniy bosqichlaridan biri deb hisoblash maqsadga muvofiqdir va olam haqidagi yagona tushuncha (xulosa) insoniyatning butun hayoti davomida birga bo‘lgan bilish jarayoni bilan belgilanadi . 48 III BOB. METAFORA – KOGNITIV AXBOROT TARAQQIYOTINING MAHSULI N.D.Arutyunova “Metafora narsaning o‘zi” va “Metaforani sinchkovlik bilan tanlash, uni to‘g‘ri tanlash haqidagi bahs-munozara predmetning asl mohiyati to‘g‘risidagi bahsdir” deydi. F.Ankersmit o‘zining “Hisoblash mantig‘i” nomli asarida voqelikni tasvirlashda metaforadan foydalanish haqiqatni ifodalashning eng kuchli usuli ekanligini ta’kidlab, bayon bayonini metaforik bayon bilan tenglashtiradi[60,pp.78]. Idrok rivojlanishidagi metafora o`rnini aniqlashdan avval ma'no va anglash haqidagi mulohazalar haqida to`xtalib o`tamiz. Bunda A.A. Potebnya ma noniʼ yaqin (blijaysheye znacheniye) va uzoq ma noli (dalneysheye znacheniye) ʼ turlarga ajratadi va yaqin ma noning milliy o ziga xosligi va umumiyligi hamda ʼ ʻ uzoq ma noning individualligi haqidagi qarashlarni qayd etadi. erishish mumkin. ʼ Ma’noni turli turkumlarga bo‘lish, o‘z navbatida, shakl va mazmun ma’nosi, qisqartirilgan nom va ochiq ma’no, kundalik tushuncha, keng tushuncha, ilmiy tushuncha, ma’no va mohiyat, maishiy va ilmiy tushunchalar kabi atamalar paydo bo‘ldi. . S. D. Kasnelson leksik ma’nolar orqali beriladigan bilimlar lingvistik bilim ekanligini va uni olam haqidagi bilimlar bilan aralashtirib yubormaslik kerakligini ta’kidlaydi. Chunki olam haqidagi bilim doirasi har bir shaxsning dunyoqarashi, qiziqish va qiziqish doirasi, bilim darajasi bilan belgilanadi. Har bir til egasining muayyan predmet haqidagi bilimi lug‘aviy ma’noni aks ettiruvchi va lisoniy belgilar bilan belgilanadigan va shu predmetni ifodalovchi birliklarning ma’no doirasidan bir necha barobar ko‘pdir. Til egasining bilimi qisman lisoniy belgilar orqali ifodalansa-da, bu bilimlarning umumiy doirasini tilda aks ettirib bo`lmaydi. Demak, semantikada har bir leksik ma’noni shu bilimning minimal darajasi deb h isoblash to‘g‘ridir. Ma’noni tushunchaga zid qo‘yish noto‘g‘ri. Negaki bitta so‘z bir vaqtning o‘zida ikkita tushunchani anglatishi mumkin emas. Har bir so‘z anglatishi mumkin bo‘lgan tushuncha denotativ asosga ega bo‘ladi va u shu tushuncha bilan bog‘liq jami belgilarning umumlashmasini namoyon etadi. Tushuncha 49 tarkibining turfaliligi undagi Gap ma’no, tushuncha va belgi, axborot to‘g‘risida borarkan, bu o‘rinda unutish mumkin bo‘lmagan nozik jihat mavjud. Ya’ni predmetlarni lisoniy belgilardan farqlamaslik belgilarning kon’yunksiyasiga sabab bo‘ladi. Ma’no, tushuncha va alomatga kelsak, u mutlaqo noto‘g‘ri va umuman mumkin emas. Lekin har qanday predmetni u yoki bu predmet, narsa va hodisaning turli belgilari va belgilariga ko‘ra belgilash va ajratish mumkin. Obyekt bog‘lanish (o‘xshashlik) ikki ma’noda tushunilishi kerak: denotativ bog‘lanish va murojaat bog‘lanish (bitta predmetga munosabat, o‘xshashlik). Denotativ munosabat tushuncha asosida yuzaga keladi. Biroq predmetga bog‘lanish (o‘xshashlik) mavhum ma’noli leksemalar va keng ma’noli so‘zlar misolida ham amalga oshirilishi mumkin. Xususan, go‘zallik, joziba, nafrat kabi so‘zlarning predmetga aloqador belgilari bo‘lmaganida, ularning har biri biror narsa yoki hodisaga tenglashtirilgan bo‘lar edi. Bundan tashqari, bu so‘zlarning murojaat doirasi ham cheklangan. Masalan, go‘zallik so‘zining semantik mazmunini tabiiy manzaraga qiyoslash mumkin: gul, moviy osmon, charaqlab turgan quyosh, musaffo suv, yam-yashillik, gullar – bularning barchasi go‘zallik leksemasining ma’nosini ochishga xizmat qiluvchi turli belgilardir. Insonning go‘zallik xususiyati bu belgilar bilan taqqoslanadi: gul - yuz, yuz; ko‘k osmon - ko‘zlar; toza suv - tiniq ko‘zlar, yuz terisining tiniqligi; Yashillik go‘zallikka o‘xshaydi. Abstrakt ma noli so zlarning semantikasi predmetga mansublikʼ ʻ belgisining yo qligi bilan emas, balki predmetga aloqadorlik va o xshashlik ʻ ʻ doirasi nihoyatda keng ekanligi bilan murakkablashadi. Hatto pari, dev, alvasti kabi mavhum otlarda ham predmetga aloqador timsollar tizimi mavjud bo‘lib, bu timsollarni bu obrazlarning shakllanishiga sabab bo‘lgan obyektiv voqelikdan izlash zarur. Biroq, peri, gigant va birinchisining referent munosabatlari haqida gapirish o‘rinsiz, chunki bu tasvirlarni konstruktiv tarzda ifodalovchi haqiqiy ob'ektlar yo‘q.V.V.Gak ta’biriga ko‘ra, odamlarning tildan qay taxlit foydalanishlarini, so‘zlovchilarining lisoniy ichki sezgilarini bilish, lisonning faoliyatiga baho berish uchun bevosita tilning in’ikos jarayonini tekshirish 50 lozim. Holbuki, bunda “til – tafakkur – ekstralingvistik vaziyat” semantik uchburchagi asosida ish ko‘rish maqsadga muvofiq. Olim, shuningdek, tilni amaliy ong deya baholaydi hamda uni odamlarning aniq faoliyati jarayonida shakllanishini inobatga olib, lisoniy nominatsiyani aniq kommunikativ aktlarda, inson ongi tomonidan ajratiluvchi predmetlararo munosabatlarda, xususiyatlarda tekshirish kerak, deydi. I.A. Sternin 1) leksik ma'nodagi denotativ (ma'noning sub'ekt-mantiqiy qismi); 2) konnotativ (muloqot akti shartlarini, xususan, aloqa predmetini yoki aloqa ishtirokchilarining bir-biriga munosabatini mazmunli ifodalash); 3) tanlab olish (belgidan foydalanish qoidalarini tilda mazmunli aks ettirish); 4) empirik (belgi referentlarini umumiy idrok etish) kabi komponentlarning to‘rt turini ajratadi. Biroq, ma’no tasnifi xilma-xil bo‘lishiga qaramay, olimlar bu ma’no turlari psixologik va emotsional jihatdan teng emasligini, shu xususiyati tufayli nutqda tasvir va obrazlilikni ta’minlovchi birliklar hosil bo‘lishini ta’kidlaydilar. Fandagi arxetipik o‘xshatishga binoan miyadagi fikriy jarayon naqsh to‘qishga qiyoslanadi; mazkur jarayonning vositalari sifatida ip, kalava, jarayonning mahsuli sifatida esa mato tasavvur qilinadi: Zero, ushbu toifa mutaxassislar uchun lag‘monni quloqqa chilvirdek qilib ilib tashlash cho‘t emas (M.Norbekov, Tentakning tajribasi); “I consider it my duty to tell the readers that "The Alchemist" is a symbolic novel, and that it differs from "The Sorcerer's Diary" in this way, where not a single word is written (P. Coelho, The Alchemist). Holbuki, metaforik qiyosga ko‘ra, tartibsiz fikrlar uzuq-yuluq, chalkash ipga o‘xshatiladi, aksincha, fikrlar ketma-ketligi esa kalava leksemasining semantik to‘plamida mavjud komponentlar misolida in’ikos topadi – fandagi “bog‘lanishli nutq” termini shunga misol. O‘zbek tilidagi kalavaning uchini yo‘qotmoq, gapni chuvalatmoq (Chuvalgandan-chuvalgan gap kalavasi andoq ma’lum qilardiki, bosh agronomlikning butun zahmu zahmatlariga qaramay, Ulash aka bosh shoirlikning ham jilovini mahkam tutganiga ana-mana deguncha besh kam o‘n yil to‘libdi (L.Bo‘rixon. Jaziramadagi odamlar)), gapi 51 uzilib qoldi, kallani bir joyga qo‘ymoq ifodalari aslida fikrlar ketma-ketligining tartibli bog‘lamini aks ettiruvchi xayoliy kalavaga ishora hisoblanib, voqyelikning kuzatuvida chalkashish, fikriy yo‘nalishdan og‘ishish oqibatida to‘satdan so‘zlashni to‘xtatish ni anglatadi: Santiago looked at the book again, but the words did not obey - he could not concentrate (P. Coelho, The Alchemist); Tilshunos olim B. Boltayeva frazeologik takrorni “gapni burish” iborasida ko‘radi. Biroq nutq doimiy chalkashlik jarayoni emas, balki ongdagi LSQ (leksik sintaktik qolip) hosilalari tufayli tartibli shakl topadigan fikrning aksidir. Nutq o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan hodisa emas, lekin u psixologik va ijtimoiy sabablarga ko‘ra qisqa muddatli nutq qobiliyatini yo‘qotishi mumkin. Shunga qaramay, ellipsis “olim kalavasini yo‘qotmoq” frazeologik birligidagi harakatni to‘g‘ri qayd etadi. , jumlani kesib tashlamoq, gapni kesib tashlamoq iborasi ham aqliy tizimni boshqa yoki shaxs ta'sirida himoya qilishning shunga o‘xshash misoli bo‘lib, unda ifodalangan ikki tabiatni ko‘rsatadi. Ya’ni, 1) birovning gapini to‘xtatmoq (to‘xtatmoq, to‘xtatmoq: Suhbatdoshning gapini doim bo‘lib, o‘zi haqida gapira boshlash nutqning yomon odatlaridan biri); 2). , “nozik jumla”, “nozik ma’no” kabi iboralar ta’sirida kuzatilgan bog‘lanishga majoziy ishoradir. O‘zbek tili nutqida gapni gapga bog‘lash ifodasi o‘zaro kelishik belgisi bo‘lib, kesim so‘zlovchisi tomonidan so‘zlovchi nutqini bo‘lish bilan birga, shaxsiy dalillarsiz ham ifodalanishi mumkin. gap hosilaga qiyoslanadi. Yemoq. A.Barlyayevaning so‘zlariga ko‘ra, u arxetipik naqshga ega bo‘lib, u hozir ham zamonaviy, zamonaviy tabiatni namoyon etadi. G‘oyalar o‘rtasidagi qiyoslash, harakat usuli, muayyan mazmun bilan to‘ldirilgan qolipni taqdim etar ekan, O.Spengler naqshni madaniyatdagi timsol va hodisalar shakli deb hisoblamaydi. S.D. Kasnelsonning fikricha, so‘zning emotsional va tavsifiy mazmuni empirik xususiyatga ega va ma'noning o‘zagini tashkil qilishi mumkin. Bu empirik tabiat insonning 1 va 2 signal tizimining yaqin o‘zaro ta'sirining yorqin dalilidir. I. P. Pavlov ta limotida yorug lik soyasining miyaning katta yarimʼ ʻ 52 sharlari bo ylab harakatlanishi va hajmining o zgarishi bilan bog liqʻ ʻ ʻ “yorug lik nuqtasi” nazariyasi boshqa dunyo tillarida bo lgani kabi o zbek ʻ ʻ ʻ tilida ham fikr chaqnashiga o xshaydi. metaforik nomlar hosil qilgan. Ushbu ʻ iboralarning paydo bo‘lishining sababi miyada yorug'lik tezligida aniqroq va aniqroq fikrning paydo bo‘lishi bilan izohlanadi:Agar sizda startap bo‘lsa – eng avvalo, tez o‘zgaruvchan bozorga chaqmoq tezligida javob bera olish uchun, siz tezkor va operativ bo‘lishingiz kerak (Internet materiali);. Xullas, so‘z inson lisoniy ongida o‘zining jami anglatgan ma’nolari bilan mavjud bo‘ladi. A.M. Peshkovskiy ta’kidlaganidek, ma’nolarning o‘zaro munosabatida so‘z muayyan ma’noviy evrilishni namoyon qiladi, biroq bu evrilish bizning ilmiy mulohazalarimiz mevasi bo‘lmay, mavjud psixologik dalildir. Binobarin, so‘z leksik ma’nosi taraqqiyotiga doir ilmiy farazlar nechog‘liq ko‘p bo‘lmasin, bu jarayonni sodda va tushunarli tarzda quyidagicha tushuntirish mumkin. Ya’ni leksemadagi metaforik ma’no o‘zgarishlari asosan quyidagi omil evaziga sodir bo‘ladi: Inson xotirasi zahiralarini maqsadga muvofiq tarzda ishlatish. Koinotdagi milliardlab narsa va hodisalarni o‘z nomlari bilan nomlash va bu nomlarni xotirada saqlash mutlaqo mumkin emas. Bunday holda, mavjud nomlar asosida ushbu nomning ildizida ifodalangan ob'ektga o‘xshash belgi bilan ob'ektni nomlash zarurati tug'iladi. Chunki inson ongi atrofida sodir bo‘layotgan voqelikni anglash uchun avvalo psixoemotsional tahlil jarayonini amalga oshiradi. Bunda u voqelikni tasavvur tarzida ifodalovchi mavjud tushunchalarni ongida gavdalantirish uchun ushbu tushunchalarni tashkil etuvchi belgilardan foydalanishi zarur. Biroq, belgi o‘z-o‘zidan idrok topmaganligi sababli, tovush qobig'i - alohida nom tabiiy ravishda kerak. Ism - axborot almashish jarayonida (kognitiv, kommunikativ) u doimo inson xotirasida narsa, narsa va hodisalarning belgilarini tiklaydi va ularni nutq vaziyatiga mos ravishda muqobil nomlar asosida uzatadi. Mavzulararo taksonomiyaning ikkinchi jihati ham mavjud (o‘xshashliklarni payqash va qayd etish). Bu insonning mavjud ob'ektlar dunyosida o‘xshash belgilarni idrok etish va sezish qobiliyatining 53 isbotidir. Individual dunyoning qiymat landshaftining doimiy birliklarini aks ettira oladigan metafora shu tarzda qayta ishlangan, hissiy jihatdan to‘yingan, dunyo haqidagi yangi ma'lumotlarni o‘ziga xos bilim kategoriyasi sifatida dunyoning kontseptual landshaftiga singdiradi va natijalarni ko‘rsatadi. asosiy madaniy tushunchalarni ifodalash. - lingvistik landshaftga aqliy model sifatida biriktiradi 3.1 Birlamchi va hosila nominatsiya V.G. Gakning so‘zlariga ko‘ra, birlamchi nominatsiya xarakterlidir . Uning fikricha, birlamchi nominatsiya “sintagmatik munosabatlar bilan shartlanmaydi”. N. D. Arutyunova predmet haqida birinchi eslatmani kirish, boshqacha aytganda, ekzistensial nominatsiya deb ataydi. Uning so‘zlariga ko‘ra, "kirish nominatsiyasi semantik jihatdan sodda. Ya'ni, ommaviy ob'ektni bildiradi". Olim kirish (ekzistensial) va keyingi nominatsiyani aniqlovchi (tenglashtiruvchi) nominatsiya deb hisoblaydi. Bunday holda, kirish nominatsiyasida qayd etilgan belgilar qabul qiluvchi tomonidan keyingi nominatsiyalarda hisobga olinadi. Buni ingliz tili misolida kuzatish mumkin: kirish ot bilan birga kelgan noaniq artikl aniqlovchi otga o‘tganda aniq artikl bo‘ladi. Bu jarayonda ma'noning torayishi sodir bo‘ladi. Shunday qilib, N.D.Arutyunova va V.G. Gak birlamchi otni semantik jihatdan umumiy deb hisoblaydi. Identifikatsiya nominatsiyasida shaxs nominatsiyasi muhim o‘rin tutadi, bunda o‘quvchining shaxs haqidagi tushunchasi o‘quvchi ongida referent sohani to‘liq qamrab olinmaganligi va tushunish holati bilan izohlanadi. Bunday holda, kontekstli doira talabaning shaxsi qanday shakllantirilishini tushuntiruvchi muhim omil hisoblanadi. Chunonchi, u birlamchi nominatsiyaga nisbatan mavhum xarakterga ega bo‘ladi. bu qoida har doim ham o‘zini oqlamasligi mumkin: nutqda shunday kontekstlar ham borki, ularda birlamchi ot o‘zining to‘g‘riligi va tegishliligi jihatidan qolgan hosila otlardan keskin farq qilishi mumkin. 54 M etafora jarayonning natijasi sifatida talqin qilinadi. Bu metaforaning kognitiv tabiatini jarayon sifatida tushunishga yordam beradi, metafora tufayli dunyoning ideal ko‘rinishini tasavvur qilishni osonlashtiradi. Metafora asosida jismoniy olam voqeliklari nominativ xususiylikni egallash orqali moddiylashadi, bunda bevosita hayotda berilmaydigan voqelik mazmuni metafora orqali aniq konkretlashtiriladi. Aqliy-emotsional miqyosda shu paytgacha amalga oshmagan va metaforik jarayonda aktuallashtirilmagan holatlar lingvokognitiv vaziyatga muvofiq tushunchaga ega bo‘ladi. bu holda metafora mavjud mazmun mazmunini to‘liq qayta qurmaydi, shakllantirmaydi, yangilamaydi: metafora muqobil mavzularga ishora qilib, nominativ manba sifatida mavjud semantik maydonning o‘zini jarayonga qo‘llaydi. Ya'ni, tasvirlovchi vosita so‘zning semantik qurilishiga ta'sir qiladi, bir ma'noni ikkinchi ma'no bilan bog'laydi. kuchli til tizimida bitta nominativ hosila ma'noni ifodalovchi otdan (odatda omonimlardan) keladi.Lisonda hosila nominatsiyaning e’tirof etilishi – til tizimining leksik-semantik sathidagi o‘sish, rivojlanish qonuniyatlariga ishora beradi. Hosila nominatsiyaning o‘zaro aloqador fikriy jarayonga bog‘liq tarzda yuzaga chiqishi esa, til egasidagi ikkilamchi nominatsiyaga asos tug‘dirgan qo‘shimcha bilimlarning tegishli voqyelikka mos tarzda in’ikos etilishini isbotlaydi. 3.2 Fanda nominativ zanjir tushunchasi D.Fiveger ta rifiga ko ra, olmosh va murakkablik darajasi turlicha bo lganʼ ʻ ʻ leksik element bilan semantik ekvivalentlikka asoslangan almashuv yo li bilan ʻ o rnatilgan izotopik munosabatlar nominativ zanjir deyiladi. Olim, shuningdek, ʻ NZ bir paragraf, bir nechta jumla yoki butun matn bo‘ylab tarqalishi mumkinligini ta'kidlaydi va birlamchi nominativning nisbatan aniq ekanligiga ishora qiladi va takroriy nominativ birlamchi nominativ xususiyatlarini yanada bo‘rttirishga xizmat qiladi, ma'noning umumiyligiga ko‘ra. eslatmalar. D. Fivegerning birlamchi mazhabning nisbatan aniq xarakteri haqidagi fikriga kelsak1-vaziyat: Saroy darbozasidan ikki kishi kelib kirgach, ulardan biravi darboza yonidag‘i kimdandir so‘radi: — Otabek shu saroyga tushkanmi? Bizga 55 tanish hujra ko‘rsatilishi bilan ular shu tomonga qarab yurdilar. Bu ikki kishining bittasi gavdaga kichik, yuzga to‘la, ozroqqina soqol-murtlik, yigirma besh yoshlar chamaliq bir yigit bo‘lib, Marg‘ilonning boylaridan Ziyo shohichi deganning Rahmat otliq o‘g‘lidir , ikkinchisi : uzun bo‘ylik, qora cho‘tir yuzlik, chag‘ir ko‘zlik, chuvoq soqol, o‘ttuz besh yoshlarda bo‘lg‘an ko‘rimsiz bir kishi edi. Bu yigit yaxshig‘ina davlatmand bo‘lsa ham, lekin shuhrati nima uchundir boyligi bilan bo‘lmay, «Homid xotinboz» deb shuhratlangan, kishilar Homid orqasidan so‘zlashkanda uning otig‘a taqilg‘an laqabni qo‘shib aytmasalar, yolg‘iz «Homidboy» deyish ila uni tanita olmaydirlar. Ushbu matn misolida D. Fivegerning birlamchi nominatsiyaning nisbatan aniq xarakterli ekani borasidagi fikriga qo‘shilib bo‘lmaydi. Ko‘rinadiki, dastlabki nominatsiya ostida nazarda tutilgan mavhum obyekt NZning navbatdagi komponentlari ko‘magida oydinlashtirilmoqda. D.Fiverger taklif etgan: 1. Bevosita nominatsiya, giponim, giperonim (nisbatan umumiy xarakterdagi leksema), olmosh bilan ifodalanadigan substitut; 2. Giperonim – giponim – olmoshli substitut)dan iborat NZ sxemalarini nazarda tutadi[ 56 ,pp.8]. Kognitiv axborot taraqqiyoti (kinoya, mubolag‘a hodisasini o‘zida jamlagan metaforik nominatsiya misolida): Ma’lumki, tarkibiga ko‘ra metaforalar: aniqlovchi-aniqlanmish birikmali genitiv metafora (Genitivmetaper), adyektiv metafora (ot+sifat birikmasi), gapga teng metafora (Satzmetapher), shuningdek, matniy metafora turlariga ajratiladi. Biroq, bir qancha rus tilshunoslaridan farqli, biz nominativ zanjirga tegishli komponentlarni, agar ular metaforik yo‘l bilan hosil bo‘lgan bo‘lsa, ot, substantiv sifatlarga ajratishni noto‘g‘ri deb bilamiz (- M.Sh.) Ta’kidlash lozimki, nominativ zanjirda ishtirok etuvchi metafora, qahramonning hissiyoti, kayfiyatini aniq-tiniq yetkazib berish omilidir. Bizning qarashlarimizga ma’lum darajada zid bo‘lgan yana bir o‘ylangan nazariya: metonimiyani metafora shakli deb hisoblaydigan M.P. Brandes aytadi: "Metonimiya (die Metonimie) ikkilamchi belgi bilan nominallashtirish usuli 56 sifatida belgilash ob'ektining belgilash asos bo‘lgan ob'ektga haqiqiy munosabatini ifodalaydi". Biroq u kabi boshqa tilshunos olimlar qatorida metafora va metonimiya, sinekdoxa va metonimiyani o‘zaro bog‘liq deb hisoblaydiganlar ham bor. Agar bu fikr ilmiy haqiqatdan uzoq bo‘lmasa, umumiy siljishlar metafora asosida hal qilingan deb hisoblash va metaforani hosila nominatsiyasini yaratuvchi asosiy siljish sifatida ko‘rsatish mumkin.Nominativ zanjirda muhim o‘rin tutgan sinonimiya hodisasi o‘ziga xos murakkab semantik munosabatlarni namoyon etadi. Zero, sinonimiyaning: to‘liq, ideografik, stilistik va kontekstual turlari mavjud bo‘lib, giponimiya bu munosabatlarni yanada murakkablashtiradi. Aytish mumkinki, giponimiya nominativ zanjirda to‘ldirish va aniqlash vazifasini o‘tab, matnda mazmunning o‘sishiga doir dinamikani yuzaga keltiradi. D.Fiveger ta rifiga ko ra, boshlang ich xotira bilan o rnatilgan izotopikʼ ʻ ʻ ʻ munosabat va uning oddiy takrorlash ko rinishida takrorlanishi nominativ ʻ zanjir deb ataladi, u olmosh va lug aviy element bilan semantik ekvivalentlik ʻ asosida almashinish yo li bilan o rnatiladi. turli darajadagi murakkablik. ʻ ʻ nechta gap yoki butun matn yoyish mumkinligini ko‘rsatib, bosh otlovchining nisbatan aniq ekanligini, takroriy kelishik esa ma’no umumiyligiga ko‘ra birlamchi olmosh belgilarini bo‘rttirib ko‘rsatishga xizmat qilganligini qayd etadi. M.P. Kotyurova metaforani yashirin o‘xshatish, uni rivojlantiruvchi tabiiy, oldindan o‘ylangan o‘xshatish sifatida izohlaydi. V. N. Telia metaforani "tildagi nominativ topilmani yangi vaziyatlarga xos shaklda qo‘llab-quvvatlash" bilan taqqoslaydi[45,pp.7]. Nominativ zanjir matn turiga qarab turli vazifalarni bajarish bilan tavsiflanadi. Ayniqsa, badiiy kontekstda nominativ variatsiyalar badiiy-mazmun, estetik vazifani bajaradi. Ushbu turdagi nominatsiyalar modallik nuqtai nazaridan "to‘yingan" rangni ham ko‘rsatishi mumkin. N.S. Valgina takroriy nominatsiyaning to‘rtta asosiy funktsiyasini belgilaydi: 1) informatsion-ta'riflovchi (tegishli ob'ektni tavsiflovchi), situatsion 57 (tegishli vaziyatdagi tavsif), ekspressiv-baholash (ob'ektni sifatlarini baholash bilan birga tavsiflash) va qisqartirish ( matn hajmini kamaytirish) ajratadi Yuqorida aytib o‘tilganidek, takroriy nominatsiya xarakterni tasvirlashning mukammal usulidir. Boshqa tilshunos A.I. Va Ivanova nominativ zanjirning vazifalarini fanning turli sohalari nuqtai nazaridan ajratadi. Xususan, a) aloqa nazariyasiga ko‘ra, "minimal xarajat evaziga maksimal ma'lumot berish" yoki "fikrni aniqlashtirish" "referent haqida to‘liq ma'lumotni adresatga etkazish"; b) tilshunoslikda – “matn yaratish vositasi”; v) metodologiyada: “bir xildagilikni bartaraf etish vositalari”, “emotsional-ekspressiv vazifa”, “ifodani yumshatish, adresatning denotatsiyaga munosabatini me’yorlashtirish, neytral pozitsiyani o‘rnatish”; g) havola nazariyasiga nisbatan – “predmetni tashkil etuvchi funksiya”; d) nutq nazariyasida – “tushuncha yoki tushunchani shakllantirish”, “referent haqidagi ma’lumotlarni adresat xotirasida mustahkamlash vositasi”; e) psixologiya va lingvistik falsafada – “mazmun yaratishga yordam beruvchi va mazmunni qabul qilishni osonlashtiruvchi vosita” yoki takrorlash harakatidan “psixologik qoniqish hosil qiluvchi” va hokazo.Ta’kidlash lozimki, nominativ zanjirga taalluqli bu vazifalar matnning barcha turlarida kuzatiladi. Umuman, nominativ jarayon metaforaning bevosita faol ishtirokisiz kechmaydi. Bu esa psixolingvistik jihatdan izohlanishi lozim bo‘lgan, metaforaning nominativ aspektiga doir fenomen holat hisoblanadi. 3.3 Approksimasiya – noaniqlik/aniqlik kategoriyasini ifodalovchi nominatsiyada metaforik talqin Biror tushuncha mohiyatini anglashda gradasiya va degradasiya jarayoni kechadi: turkum kategoriyalar yirikka birlashib yoki asos kategoriyalar yanada kichik kategoriyalarga ishora qilgan holda “parchalanadi”. Bunda gradasiya va degradasiyalanayotgan kategoriyalar tizimida qaysi kategoriyaning dolzarblashishi paradigmatik tarzda aniqlanadi Leksikologiyada metafora yangi leksik ma’nolarni hosil qilish manbai sifatida qaraladi: Qorakamar (O‘zbekiston janubidagi tog‘ tizmasi), Oltinsoy va h. va 58 shunga mos holda, leksikalizasiyalashgan mazkur turdagi birliklar lug‘atlarga tegishli tartibda kiritiladi. Binobarin, nominativ nazariyada metaforaning faol ishtirokiga shubha qilib bo‘lmaydi. Endigi so‘z approksimasion nominativ jarayonda metaforaning ishtiroki borasida bo‘ladi. Approksimasiya (lot. approximare – «yaqinlashmoq») matematika fanining ta’sirida yaqin yillarda kashf etilgan lingvistik tushuncha hisoblanadi. Tilshunoslikdagi noaniqlik (aniqlik/noaniqlik) kategoriyasiga aloqador mazkur termin o‘zaro yaqin semantik lokusga aloqador terminologik lakunani to‘ldirish maqsadida fanga kiritilgan. 20-asrning 90-yillari boshlarida V.V. Buzarov va E.G. Linovaning Approksimasiya ostida ichki nutqdagi noaniq miqdoriy munosabatlarni baholash uchun iboralar (bir nechta o‘yinchoqlar, ozgina non), shuningdek, haqiqiy va xayoliy dunyoning realizatsiyasi va rasmlari haqidagi taxminiy, aniqlikka yaqin narsalar taklif qilindi. Taxminiy (haqiqatda aniqlangan) nominatsiya sifatida yaqinlashish hosil qiladi, u (adekvat) nomni almashtiradi, ob'ektlar haqida etarli ma'lumotga ega emas, ob'ektlar va savollarni to‘g'ri idrok eta olmaydi, lug'aviy nominatsiyani to‘g'ri aniqlamaydi, "ri"ni talaffuz qila olmaydi. tilda tegishli leksik bo‘lakning mavjudligi, nutqning sustligi, so‘zlovchining o‘z nutqiga shoshqaloqligi, e’tibor bermasligi kabi til ichidagi va tildan tashqari omillar, uning tildagi o‘rnini ko‘rish nominativ baholashni amalga oshiradi. Taxminlovchining funksional-semantik xususiyati uni aniqlik-noaniqlik kategoriyasiga yaqinlashtiradi [35,pp.15] . Kognitiv nuqtai nazardan noaniqlik turli omillar bilan belgilanadi. Bular: so`zlovchining denotat haqida ma`lumotga ega emasligi, muallifning nutqqa rang berishni anglagan niyati (asosan, evfemistik nutq), so`zlovchining shaxsiy fikrini yetarlicha aniq yetkaza olmasligi. Sun'iy va tabiiy turlarga bo‘lingan semantik noaniqliklar yaqinlashishni hosil qiladi. Bunda noaniqlik faqat leksik- semantik doirada (mustaqil ma’noli va makonni ifodalovchi nisbiy so‘zlar) emas, balki sintaktik qamrovning bir mazmunli konstruksiyalarida ham namoyon bo‘ladi. Biroq, Sh. Ha, sintaksisning kichik birliklari tevarak-atrofdagi 59 voqelikni chaqirish va nomlash xususiyatiga ega va nutq darajasida (atrof- muhitning ob'ektiv voqeligini aks ettiruvchi mazmunli doirada) sifat o‘zgarishlarini namoyon etadi. Nutq, o‘z navbatida, individual vaziyatlarda rejim darajasida (qabul qilish, shaxsiy his-tuyg'u va ifoda ko‘lamini baholash) rivojlanadi. Badiiy nutqdagi substantiv denotatlarning approksimasion nominatsiyasini tekshirgan R.A. Archakova bu turdagi nominatsiyaga predikat va nopredikat xarakterni ifodalovchi ikki ko‘rinish: 1) nimadir yangi va 2)tashvishga sabab tug‘dirgan (tug‘diruvchi) nimadir bo‘lgan (bo‘lyapti, bo‘lmoqchi) ni mansub qiladi hamda shunga mos tarzda xulosalar qiladi. Mazkur turdagi qurilmalarni olima approksimatorlar deb ataydi. Approksimatorlarni shakllantiruvchi ma’noviy-sintaktik ko‘lam esa analitema sifatida qayd etiladi. Hozirgi vaziyatga nisbatan voqelikning aniq/noaniq toifasiga muvofiq approxsimasion nominatsiyalarni aniqlashning murakkabliklari yuqorida sanab o‘tilgan omillar bilan murakkablashadi. Bunda voqelikni real va noreal idrok etish, qabul qilishning nisbiy shakllarini hisobga olish zarur. Shu tariqa, taxmin yoki real bo‘lmagan tasavvur ifodasi kirish konstruksiyalari va shunga mos ravishda o‘zgaruvchan fe’l shakllari, -mi yuklamasi, birlik qo‘shma gaplar va nisbiy qabul shakllari orqali o‘xshatish va olmoshning mos shakllari orqali ifodalanadi. Ko‘p hollarda noaniqlik kategoriyasi nutqda mualliflik o‘zgarishlarini (alla safar, allakanday, bir va hokazo) keltirib chiqaradi.Noaniqlikni ifoda etishda sintaktik ko‘lamning imkoniyati leksik- semantik ko‘lamga nisbatan anchayin tor bo‘ladi. Binobarin, noaniqlik asosiy ikki: a)ichki (botiniy) hamda b)tashqi (zohiriy) substantiv xususiyatga ega bo‘lib, nutqda ularning har ikkisiga ham tafsilot talab qilinadi. Shunga ko‘ra, real voqyelik tafsilotlariga doir noaniqlikning ifodasida, aksar hollarda, tasviriy vositalar, ko‘chim, majoz ishtirok etmaydi. Aksincha, inson ichki dunyosi (botiniy olami), uning tafakkuri va idrokiga yot tushunchalarni aks ettirishda tafakkur ong osti faoliyatida voqyelikni aniqroq tasavvur etish (bilish, anglash, idrok etish)ga xizmat qiluvchi metaforik mexanizm ishga tushiriladi. Natijada 60 nisbatan ixcham, mazmun jihatdan original sintaktik qurilmalar orqali yuzaga chiquvchi metaforik ifoda bir vaqtning o‘zida mavjud voqyelikning ongdagi aksini talqin qilish bilan birga, bungacha notanish bo‘lgan tushunchani yangi bilim holatiga keltirib, inson kognitiv manzarasiga muhrlaydi. Approksimasion nominatsiya yuqorida tilga olingan til hosilasidan tashqari, voqelikning o‘ziga xos tasviri va tasavvuri ham uning kuchayishiga hissa qo‘shadigan harakatlar orqali hosil bo‘ladi. Bunda umumiy o`xshashlik (metafora), butun/qism (sinekdoxa), umumiy bog`lanish (metonimiya)ni aks ettiruvchi talqinga havola kuchayadi. Demak, izohlashda (tushuntirish, tavsiflash, sharhlash) joy o‘zgartirishlarning ishtiroki noaniqlik darajasiga qarab ortadi. Bunday holda: a) tegishli vaziyat bilan bog'liq tajriba va ko‘nikmalarning zarari / yo‘qligi, b) ushbu vaziyat bilan bevosita bog'liq bo‘lgan nutq ishtirokchilarining tegishli bilimlarining etishmasligi / mavjud emasligi tomoshabinlarning ishtirok etishiga to‘sqinlik qiladi. yuqori darajadagi taxminiy nominatsiya kafolatlangan. Keling, taqqoslaylik: Ehtimol, ularning hovlisidagi tojdor xo‘roz ham qo‘noqda turib, bo‘ynini cho‘zgancha jo‘r bo‘layotgandir. Ehtimol, Qosim ota xirmondan qaytib, uning kelishini kutib, supada nos chekib mudrab o‘tirgandir. (O‘.Hoshimov, Muhabbat) – taxmin etilayotgan tasavvur bungacha shakllangan real voqyelik to‘g‘risidagi shablon malaka asosida yuzaga chiqmoqda (tashqi omil: ko‘chim mavjud emas). Shoira-da, alla safar ko‘rishganimizda (tabiiy, o‘sha damda ham xayolim Senda bo‘lgan) ko‘zlarimga g‘alati sinchkovlik bilan tikilgandek bo‘lgandi-ya!.. (H.Do‘stmuhammad, Hijronim mingdir mening) – o‘tmishdagi real voqyea to‘g‘risida xotira mavjud, biroq tafsilotlarda noaniqliklar bor (tashqi omil: ko‘chim mavjud emas). 1. Seni ilk daf’a uchratganimda, aytdim-ku, ichimda yuz bergan... to‘fonmi, ofatmi... nima uchun qiyosi yo‘q mana shunday nurli tuyg‘u ni ofatga o‘xshatishim kerak?! (H.Do‘stmuhammad, Hijronim mingdir mening). – inson kechinmalari tafsiloti (ichki omil: metaforik nominatsiya mavjud. Ko‘chimni qiyosi yo‘q o‘lchov belgisi yuzaga chiqarib, shunday aniqlovchisi botindagi 61 tuyg‘uning kuchiga doir to‘fon, ofat, nurli tuyg‘u metaforalari orqali noaniqlikni aniqlik sari yaqinlashtirmoqda). 2. Qizning soch tolalari Tirkashning yuziga tegib turar, allanechuk notanish , ammo totli his anqir, uning butun vujudi tarang tortilib, oyoqlari titrar, qizning yelkalari ham bilinar-bilinmas silkinayotganini his qilib turardi. (O‘.Hoshimov, Muhabbat) – inson kechinmalari tafsiloti (ichki omil: metaforik nominatsiya mavjud ( notanish, totli his )). E.g. 1. “I don’t know what to think,” replied poor Giles. “I don’t think it is the boy; indeed, I’m almost certain that it isn’t.” (Dickens 2003:55) 3. I’ll eat almost anything you give, Aunt Minnie. (Escott 1995:12) 4. Twenty – almost twenty-one . I asked him this afternoon. I didn't think he was that young.” (London 1909:63) In these examples the approximators express the same meaning with a slight difference. Thus in (1) the meaning is “very nearly about”, in (2) –“all just about”, in (3) – “most near”. These examples show that it is not completely the case but is nearly the case, 5. Boyagi qaynoq hislar o‘rnini allaqanday yovvoyi kuch egalladi-yu, tarsakilab yubordi uni. (O‘.Hoshimov, Muhabbat) 6. Bilmadim , o‘sha damda go‘daklik hislarim junbushga keldimi, ilinj, xavotir va armon aralash tushuniksiz bir mayl xayolimga tirg‘aldi : “Men shu oqlikka loyiqmanmi?” degan shubhali savol yuragimga xanjardek botdi . (H.Do‘stmuhammad, Hijronim mingdir mening) – ichki omil: mayl tirg‘aldi, savol yuragimga botdi metaforalari yordamidagi talqin. Ingliz adabiyo tlarida quyidagidek keltiriladi: 1. Why, I know things, good and bad, big and little, about men and women and life that sometimes I almost doubt myself that they're true. But I know them. (London 1916:11) 2. He rode through what was almost a village, save that there were neither shops nor hotels. (London 1916:9) 62 From these examples it becomes clear that the meaning of the approximator “almost” in both cases is the same-“not quite”, while the position of the adverbs is different. “Almost” is used with adjectives, time expressions and periods of time or quantities of things but before pronouns like any, anybody, anything, etc. 1. “I don’t know what to think,” replied poor Giles. “I don’t think it is the boy; indeed, I’m almost certain that it isn’t.” (Dickens 2003:55) 2. I’ll eat almost anything you give, Aunt Minnie. (Escott 1995:12) 3. Twenty – almost twenty-one . I asked him this afternoon. I didn't think he was that young.” (London 1909:63) In these examples the approximators express the same meaning with a slight difference. Thus in (1) the meaning is “very nearly about”, in (2) –“all just about”, in (3) – “most near”. These examples show that it is not completely the case but is nearly the case, E.g. The dam was a bright sorrel – almost like a fresh-minted twenty-dollar piece – and I did so ant a pair out of her, of the same color, for my own trap. (London 1916:87) We can state that the use of approximators may vary in British English and American English. In British English “very” and “so” can be used before “nearly”. In the following example the adverb “so” modifies the approximator “nearly” and intensifies the meaning of proximity E.g. On the right is the garden of Madame Olivier's villa, on the left the garden of another villa – and from that garden, mark you, the tree fell – so nearly on us. (Christie 1927:95) Our analysis shows that “almost” is used much more frequently than “nearly” and is therefore likely to be less specialized than the latter; “nearly” is used to indicate that something is not quite the case, or not completely the case. They are both used to express ideas connected with progress, measurement or counting. 63 Demak, aproxsimatsiya, asosan, badiiy nutq uchun qo‘llaniladi va muallifning individual nutqi va shunga mos ravishda dunyoni idrok etish xususiyatlarini ko‘rsatadi. Aniqlik/noaniqlik kategoriyasiga asoslanib, u o‘quvchiga o‘z qarashlari, fikrlari va mulohazalarini yetkazishda qo‘llaniladigan asosiy belgilarga ishora qiladi va muallifning kontseptual dunyosining qismlarini ifodalaydi. Matn va dunyo o rtasidagi til shaxsining o ziga xosʻ ʻ xususiyatini ko rsatadi. Shunga qaramay, alohida tanlab olingan ʻ yaqinlashuvchilar vaziyatga ko‘ra lug‘atda mavjud bo‘lmagan leksik-semantik bo‘shliqni ma’lum darajada metafora orqali to‘ldirishga muvaffaq bo‘ladilar, yaqinlashtiruvchilarni keltirib chiqargan analitiklar esa ma’lum noaniqliklarni oydinlashtirishga xizmat qiladi . 3.4 O‘zbek tilida metaforaning nominativ funksiyasi Odatda biz “hayot haqiqati” va “hayot sharpasi, o‘lim”ning majoziy mohiyatini his qilmaymiz. Bu tushunchalar va metaforalarning aldamchi jihati, holbuki, tushunchalarning paydo bo‘lishi va metaforik tafakkur o‘rtasida o‘zaro bog'liqlik mavjud. Tabiiyki, borliq fikrlash bilan, yo‘qlik esa his bilan belgilanadi. Agar dunyoni tushuntirish zarurati zaruriy dalillar - belgilar asosida ishlashni taqozo etsa, biz tekshirayotgan metaforadagi tushuntirish qobiliyati nominativ funktsiyaning mohiyatini mos tarzda tushuntira oladi. Arxaik falsafada tasavvur ( φαντασία )ga keng o‘rin beriladi: tasavvur mazkur falsafada botiniy olamning emas, zohiriy olamning mahsuli sifatida inson sezgi organlarining tashqi olamdan ta’sirlanishidan kelib chiqadi. Ta’sirlanishning darajasiga ko‘ra, xayol hamda sarob ( fantaziyachi, fantaziyaga berilmoq )ning ahamiyatini anglash mumkin. Yunonlarda bu tushuncha sharpa, quruq aldov, arvoh ( φ άντασμα ) sifatida, rimliklarda obraz (imago) va xayoliy (imaginarius) ma’nosida izohlanadi. Antik yunon tilida o‘ylamoq, qabul qilmoq, anglamoq fe’llari ko‘ruv, ko‘rish ga sinonim hisoblanadi (ko‘rib o‘ylamoq, ko‘z bilan ko‘rmoq) . 64 Shu munosabat bilan kognitivistlar nominatsiyani til shakllarining ularning kognitiv muqobillariga nisbati yoki voqelikni ob'ektiv idrok etish va bu jarayonning natijasi bilan bog'liq jarayon sifatida tushuntiradilar. Metafora muqobil jarayonlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni bo‘rttirib ko‘rsatib, aniq paydo bo‘lgan belgilar yordamida shaxs (ob’ekt, hodisa)dagi og‘zaki va emotsional obrazlar tizimining uyg‘unligini ifodalovchi yangi ma’lumotlar kognitiv landshaftda muhrlanadi. Ushbu ma'lumotni kontseptual dunyoga uning uchun barqaror deb hisoblangan xususiyat - alohida nom bilan bog'lash - metaforaning bevosita vazifasidir. Lisoniy nominatsiyani “ma’noviy lisoniy birliklar (so‘z, shakl, gap)ning yaratilishi” sifatida belgilash mumkin: Modomiki, biz yangi davrga oyoq qo‘ydik, bas, biz har bir yo‘sunda ham shu yangi davrning yangiliklari ketidan ergashamiz va shunga o‘xshash dostonchiliq, ro‘monchiliq va hikoyachiliqlarda ham yangarishg‘a, xalqimizni shu zamonning «Tohir-Zuhra»lari , «Chor darvesh»lari , «Farhod-Shirin» va «Bahromgo‘r»lari bilan tanishdirishka o‘zimizda majburiyat his etamiz (A.Qodiriy, O‘tkan kunlar): Begona tuproq – devona tuproq (maqol); Siz tufayli kulib turar Ulur-ulug istaklarim, Ertaklarim (P.Mo‘min, Ertaklarim). Ushbu jarayon til va real voqyelikning, til va tafakkur, til va insoniy tuyg‘ularning o‘zaro aloqadorligiga tegishli masalalarning butun ko‘lamdorligi, salmog‘ini o‘zida jamlaydi. Fanda birlamchi va ikkilamchi, takroriy, "tabiiy" va "sun’iy" nominatsiya turlari farqlanadi. Shu munosabat bilan V.V. Kopocheva va N.P. Ulyanova "tabiiy" va "sun'iy" nominatsiyalarni ajratadi. Biroq, bizning fikrimizcha, "birlamchi", "ikkilamchi" va boshqalar tasnifi unchalik to‘g'ri emas, chunki bu atamalar ulardan keyin "uchinchi" va boshqa turdagi nominatsiyalar imkoniyatini yaratadi. Shuning uchun asosiy otdan o‘suvchi barcha otlarni hosila otlar deb atash maqsadga muvofiqdir. Xuddi shunday nominallashtirishning yana bir turi tilshunoslikda mavjud bo‘lgan takroriy nominallashtirishdir. 65 V.G. Takroriy nominatsiya shakllangan obrazni to‘ldirish maqsadida amalga oshirilishini ta’kidlab, u quyidagi turlarni ajratadi: 1) nomzodning shakliga ko‘ra: o‘xshash (agar nomzod bir xil narsani nazarda tutsa) va variant (agar u takrorlansa, nominatsiyaning o‘zi). oldingi nominatsiyadan farq qiladi); 2) nomzod nuqtai nazaridan: bitta yo‘naltirilgan (agar nomzodlar bitta nomzod tomonidan berilgan bo‘lsa) va turli yo‘nalish (agar nomzodlar turli nomzodlar tomonidan berilgan bo‘lsa); 3) bir-biriga nisbatan joylashishiga ko‘ra: uzoq (boshqa iboralar bilan ajratilgan) va bir-biriga yaqin (to‘g'ridan-to‘g'ri bir- biridan keyin); 4) bir tomonlama (bilvosita) va to g ridan-to g ri otlarningʻ ʻ ʻ ʻ o zaro munosabati: reprise (bilvosita ma no to g ridan-to g ri ma nodan keyin ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ keladi) va kutish (bilvosita ma no bevosita ma nodan oldin keladi).Takroriy ʼ ʼ nominatsiya: 1)3-shaxs kishilik olmoshlari; 2)nominatning asosiy nomi orqali ma’lum bo‘lgan sifatiy belgilarini atovchi otlar; 3) umuman shaxs (predmet, hodisa, o‘rin-joy va b.) otlari; 4)asarning muallifi emas, boshqa qahramoni tomonidan keltirilgan ta’rifga ko‘ra berilgan nom; 5)matnda ilgari uchramagan, yangi ma’lumot beruvchi nom yordamida, shuningdek, ko‘rsatish olmoshlari ( u, o‘sha, u yerdan ), metaforik talqindagi otlar, ko‘rsatish, belgilash ma’nosidagi so‘z va birikmalar ( mazkur misol, berilgan masala ), perefrazalar (bunda ham metaforalar ishtiroki ) yordamida shakllanadi . Misol: Saroy darbozasidan ikki kishi kelib kirgach, ulardan biravi darboza yonidag‘i kimdandir so‘radi: — Otabek shu saroyga tushkanmi? Bizga tanish hujra ko‘rsatilishi bilan ular shu tomonga qarab yurdilar. Bu ikki kishining bittasi gavdaga kichik, yuzga to‘la, ozroqqina soqol-murtlik, yigirma besh yoshlar chamaliq bir yigit bo‘lib, Marg‘ilonning boylaridan Ziyo shohichi deganning Rahmat otliq o‘g‘lidir , ikkinchisi : uzun bo‘ylik, qora cho‘tir yuzlik, chag‘ir ko‘zlik, chuvoq soqol, o‘ttuz besh yoshlarda bo‘lg‘an ko‘rimsiz bir kishi edi. Bu yigit yaxshig‘ina davlatmand bo‘lsa ham, lekin shuhrati nima uchundir boyligi bilan bo‘lmay, «Homid xotinboz» deb shuhratlangan, kishilar Homid orqasidan so‘zlashkanda uning otig‘a taqilg‘an laqabni qo‘shib aytmasalar, yolg‘iz «Homidboy» deyish ila uni tanita olmaydirlar. Homidning Otabek bilan tanishlig‘i bo‘lmasa ham 66 Rahmatka yaqin qarindosh— Ziyo shohichining qaynisi , Rahmatning tog‘asi . (A.Qodiriy, O‘tkan kunlar) Ushbu turdagi nominativ aktda metaforaning ulushi har xil bo‘lib, hosila nominatsiyaning takroriy turida uning (metaforaning) ishtiroki birmuncha sust kechadi. Bunda metaforik nominatsiya asosan perefraza shaklida keladi: Let us examine the case where “hardly” can mean “to almost no degree; almost not; probably or almost surely not; with severity, harshly; with great difficulty; painfully”. In the following example the doer notes that he did some action with great difficulty. He is trying to convince her interlocutor to agree with him. E.g. I could hardly prevent myself from there and then kneeling down at his feet and telling him what I had done. (Doyle 2007:52) Like “hardly”, “scarcely” can’t be used in negative sentences. “Scarcely” can mean “almost not” and can replace “hardly”. But “scarcely” is chiefly used to mean “not quite”. In the following example the author implies that Nancy was able to perform an action “without looking” at her partner [ 54 ,pp. 12 ] . A.Afonina metaforani fikrni yuzaga keltirishning eng sermahsul usuli sifatida baholaydi hamda u bajaradigan: nominativ, informativ, gnoseologik, izohlovchilik, mnemonik (xotirada saqlash) , ritual, emosional-baholovchi funksiyalarini ta’kidlab o‘tadi. Hatto semantik transformasiyalar (alohida olingan leksemalar, evfemizm, disfemizm, maqol, frazeologizmlar)da metaforani “mas’ul” deb hisoblaydi. V.K. Xarchenko esa metaforaning: matn hosil qiluvchi, janrni yuzaga keltiruvchi, konspirlovchi (ma’noni yashirish), o‘yin funksiyalarini qo‘shadi. Binobarin, matn hosil qilish – fikr mahsuli. Fikr esa metaforik tabiatlidir. Zotan, ilk qo‘llanilgan so‘z – nomlar ham metaforik tabiatli bo‘lganligiga shubha yo‘q. Metaforik nominatsiya ifodalanayotgan realiyani bungacha nomlanib bo‘lgan realiyaning shakl, rang, hajm va h.ga ko‘ra o‘xshatish asosida hosil bo‘ladi. Shunga muvofiq, onomasiologiya metaforaga bir so‘zning o‘rniga o‘zga leksik-semantik paradigmaga taalluqli bo‘lgan, ammo dastlabki so‘z bilan umumiy differensial yoki konnotativ sema orqali aloqadorlikdagi so‘z sifatida qaraydi. 67 Predmetni bilish jarayoni uning nominatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, belgining yuzaga chiqishi bilan kechadi. Zero, belgi – ma’noni shakllantiradi, ma’no esa antroposenrik xarakterlidir. U, shuningdek, egosentrik – etnik xususiyatli hamdir. Ayni bir tilda olamni uning boricha tasvirlash mumkin emas: har bir til avval-boshdan uning sohibiga muayyan olam manzarasini taqdim etadi (A.Vejbiskaya), har bir nominativ birlikning yuzaga chiqish jarayoni esa tabiiyki, milliy xususiyatlarni aks ettiradi . Har qanday metaforik ifoda o‘z qo‘llanishining ibtidosida tavsiflash, xarakterlash vazifasini bajaradi. Lekin vaqt o‘tishi bilan ifodaning shakl va mazmun yaxlitligi ijtimoiylashuvi natijasida nomlash vazifasi ustuvorlashib boradi. Misol: — O‘sha to‘ng‘iz uylanmakchi bo‘lib manim bir o‘rtog‘img‘a sovchi qo‘yib yurar edi... — Siz hovliqmang, bek, — dedi, — tunovi kun xolamnikiga borg‘an edim, xolam qizi Zaynabdan shikoyat qilib hamma gapni Homid cho‘chqaning qulog‘ig‘a yetkizguchi o‘z qizi Zaynab gumbaz bo‘lg‘anini birma-bir aytib berdi, bildingizmi? (A.Qodiriy, O‘tkan kunlar) If you're a black sheep , you get cold feet. Love is a battlefield . (internet resource) Metaforik nominatsiyani boshqa nominatsiya turlaridan obraz-ramz bilan assosiasiyalanuvchi majmuaviy predikatli tavsiflarning bir vaqtning o‘zida zohiriy va botiniy belgilarning qadriyatiy tizimda tutgan o‘rniga ko‘ra ifoda etilishi ajratib turadi. Metaforik nominatsiya predmetda bevosita kuzatish mumkin bo‘lgan xususiyatlar bilan bir qatorda, ichki sifatiy belgilarni anglash, idrok etish imkonini tug‘diradi. Brandes metaforani sifatiy figuralarga taalluqli deb biladi va uni asl nusxa va nomlanayotgan obyektlar o‘rtasidagi tashqi o‘xshashlik asosida yuzaga chiqadigan ikkilamchi nominatsiya vositasi sifatida ko‘rsatadi. Xuddi shunday, A.P. Chudinov ham metaforadagi bu xususiyatni qayd etadi hamda uning (metaforaning) zohiriy o‘xshashlik asosida sodir etuvchi ko‘chim orqali yangi nom hosil qilish qobiliyatiga urg‘u beradi. Soniyalarda ro‘y bergan ko‘chim o‘zi bilan yangi nomni hosil qilgach, metafora shu zumdayoq “g‘oyib bo‘ladi”. Hosil 68 bo‘lgan yangi nom dastlabki nomdan butunlay yiroqlashmagan holda, uning semantik ko‘lamiga aloqadorligini saqlab qoladi. V.N.Teliya metaforani nominativ vositalarning ular uchun yangi bo‘lgan vazifalarda qo‘llanilishi deb biladi . Ta’kidlash kerakki, metaforik nominatsiyaning xususiyati qaysi diskursga, janroviy matnga tegishliliga qarab farqlanadi. Taqqos uchun O‘zbekiston xalq yozuvchisi O‘.Hoshimovning «Ajdar»ning tavbasi” nomli hajviyasi hamda Daryo.uz/ (12:29, 27.11.2015) da chop etilgan “Ajdarhoning yubileyi: Bryus Li tavalludiga 75 yil to‘ldi” sarlavhali xabarni olamiz. Tilga olingan birinchi matnda zararli odatga mukkasidan ketgan qahramon hajv ostiga olinadi: — Azlar emas, Ajdar bu, Ajdar! Yoshi qirqqa chiqib qilcha aqli kirmagan noinsof, umrimni xazon qilgan! Uchta bola nima yeb, nima ichayapti, demasa, ro‘zg‘or nochorligidan uyda sichqonlar xassa tayanib yursa. Asar qahramonining nutqida ham ushbu nominatsiyaga mos belgilar kuzatiladi: Ertasiga hammasi kaytadan boshlanadi. Uyg‘onsangiz, boshingiz g‘um! Nafas olsangiz, ichingizga havo emas, olov kirayotgandek. Og‘zingiz, erinmasdan bir hovuch achchiqtosh chaynagandek taxir! Ko‘rinadiki, ajdar nominatsiyasi “sohibi”ning o‘zi ham o‘ziga biriktirilgan sifatdan xabardor, shu nomga tegishli belgilarni ham shaxsan tasdiqlayapti. Keyingi matndagi sarlavha o‘rnida keltirilgan nominatsiya esa sensasion ruh yaratish maqsadida o‘xshatishning nishon sohasidagi “yedirilgan” metaforani (ayni vaqtda botiniy belgilarni) yuzaga chiqarish vajidan yuzaga chiqmoqda. Zotan, bu – matbuot tilining eng yorqin xususiyatlaridan biri. Demak, badiiy uslubda metaforik nominatsiya asosan tashqi belgilarga ishora asosida hosil qilinadi, aksar hollarda bu hosila nom muallif, asar qahramoni, asarning boshqa personajlari nutqida aynan tilga olinadi. Matbuot tilidagi hosila nominatsiyalar esa hammaga ma’lum, lekin yashirin belgilarga ishora qiluvchi “yedirilgan” metafora negizida ifoda topadi. Ba’zida metaforik nominatsiyaga asos tug‘diruvchi manba+nishon sohalari o‘rtasidagi o‘xshatish semantik transformasiya evaziga ziddiyat (masalan, inson + hayvon (o‘simlik yoki jonsiz predmet), yoki hayvon (o‘simlik yoki jonsiz 69 predmet)+inson) kasb etishi mumkin. Bunda manba va nishon sohasini anglatuvchi nominatlar go‘yo joy almashinadi hamda bu o‘zgarishda dastlab o‘xshatish shaklidagi (+dek, +day, +simon, kabi, singari) o‘xshatish sohasi, undan keyin metafora keladi: Holbuki, Toshkand tarixida misli ko‘rilmagan Azizbek kabi vahshiyni faqat shu Musulmonqul qo‘lidan oldi. Ushbu holat sof lingvokognitiv dalil sifatida qimmatli bo‘lib, matn muallifining personajga bergan subyektiv bahosini ifodalaydi. Har qanday vaziyatda ham metaforik nominatsiya predikatni hosil qiladi: Azizbek – zolim hukmdor – zolim hukmdor – ayovsiz hukmdor – ayovsiz – vahshiy. Azizbek – vahshiy. Verbal nominatsiya bilan lingvistik nominatsiya o‘rtasida farq bor: lingvistik nominatsiya denotat+ot juftligiga asoslansa, nutqiy harakatlardagi nominativ jarayon to‘rtta tarkibiy birlikdan iborat bo‘ladi. Bular: nominator (ismning sobiq), nomzod (nomlanayotgan ob'ekt), nominatsiya (ism), qabul qiluvchi (nomni oluvchi). Bundan kelib chiqqan holda, metaforik nominatsiya matn muallifi (muloqot ishtirokchisi) qo‘llagan oddiy so‘z emas, balki u yaratgan yangi nom – yangi so‘zning kelajakdagi talqinini chuqur kutganida yuzaga keladigan kashfiyotdir. Bobga doir qisqacha xulosalar Inson miyasining kognitiv xaritasida kontseptsiyaning paydo bo‘lishi algoritmi va metafora orqali hosil qilingan hosila nominatsiyasi aqliy assotsiatsiyaga mos keladigan neyronlar darajasida ma'lumotlarning kesishish tartibida amalga oshiriladi. Metaforik nominatsiya ilgari atalgan voqelikning shakli, rangi, o‘lchami va boshqalarga ko‘ra tasvirlangan voqelikni taqlid qilish asosida shakllanadi. Shunga ko‘ra, onomasiologiya metaforani bir so‘z o‘rniga boshqa leksik- semantik paradigmaga mansub, lekin asl so‘z bilan umumiy differensial yoki konnotativ sxema orqali bog‘langan so‘z deb qaraydi. 70 Metaforik nominatsiya boshqa nominatsiya turlaridan shu bilan ajralib turadiki, tasvirlar va belgilar bilan bog'langan jamoaviy predikatlar bilan tavsiflar tashqi va ichki belgilarning qiymat tizimidagi o‘rniga ko‘ra bir vaqtning o‘zida ifodalanadi. Metaforik belgilash ob’ektda bevosita kuzatilishi mumkin bo‘lgan xususiyatlar bilan bir qatorda ichki sifat belgilarini tushunish va idrok etish imkonini beradi. Xususan, o‘zbek siyosiy-ijtimoiy, publitsistik nutqi materiallarida kognitiv, estetik, emotiv, nominativ, metaforada talqin kabi funksiyalarning faollashuvi yuqori darajada namoyon bo‘ladi. O‘zbek tilining ijtimoiy-siyosiy metaforalarining kengayish doirasi (paydo bo‘lish joyi) sifatida tanlangan maqsadli yo‘nalish O‘zbekistonni modernizatsiya qilishning o‘ziga xos ijtimoiy-siyosiy fikrlari ko‘zgusidir. Aksariyat hollarda millatning ko‘p ming yillik madaniyati natijasida shakllangan ma’naviyat, ma’rifat, nutq odobi, axloq qoidalari, publitsistik odob kabi talablarga so‘zsiz rioya etishi isbotlaydi. Metaforaning matndagi o‘rni uning til qonunlari va lingvistik kategoriyalarga ta’siri orqali tushuntirilishi kerak. Metafora nominatsiyalar matnda so‘zlar, iboralar va jumlaga o‘xshash vositalar, keng ko‘lamli makrokontekstlar shaklida ishtirok etadi. 71 UMUMIY XULOSA 1. Klassik ritorika metaforani me’yordan chetga chiqish – sub’ekt nomini boshqa predmetga o‘tkazish sifatida izohlaydi, ko‘chirish vazifasi esa leksik bo‘shliqni (nominativ funktsiya) to‘ldirish yoki nutqni boyitish va “ishontirish”dir. Biroq antik metafora nazariyasini hozirgi tilshunoslikda bo‘lgani kabi uning kognitiv ildizlariga etib bormagan deb baholovchi olimlar kam emas. Bu davrda ma no ko chishlarini tasniflash bo yicha dastlabkiʼ ʻ ʻ qadamlar qo yildi: ismlar (umuman, so zlar) orasida metafora o rnini aniqlash, ʻ ʻ ʻ metaforaning “noodatiy” hodisa xususiyatini tekshirish shular jumlasidandir. Ma’lum bo‘lishicha, antik metaforologiyada metafora ismni ko‘chirishning har qanday turi (Aristotel); metonimiya (Kvintiliya) ga qarama-qarshi hisoblangan, uning nominativ, baholovchi, bezakli vazifalari tasvirlangan, nomukammal metaforalarga baho berilgan. 2. Til, birinchi navbatda, inson tafakkurining tarjimonidir. Shunga ko‘ra, uning bu “tarjimasi” asarida ekspressiv-baholovchi ma’nolarni ifodalovchi obrazli metaforalar namoyon bo‘ladi. Bu jihat metaforaning bilish va anglash jarayonida muhim ontologik vosita ekanligini, uning pragmatik qiymatini oshirishini, birinchi navbatda konseptual va nominativ bo‘lgan metafora tabiati asosida yangi ontologik bosqichni ifodalovchi kategoriyani vujudga keltirishini bildiradi. Muqobil jarayonlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liq tomonlarni bo‘rttirib ko‘rsatib, aniq paydo bo‘lgan timsollar orqali shaxsning kontseptual landshaftida shaxsning og‘zaki va emotsional-obraz tizimlarining uyg‘unligini ifodalovchi yangi ma’lumotlarni singdiradi. 3. Ushbu ma’lumotni kontseptual dunyoga uning uchun barqaror deb hisoblangan belgi - alohida nom bilan bog'lash - metaforaning bevosita vazifasidir. Metafora olam to‘g‘risidagi haqqoniy axborotni tashuvchi konseptual hodisa sifatida olamni kategoriyalashda so‘zsiz ishtirok etadi. O‘z navbatida, kategoriya ham o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi: u insonning borliq haqidagi bilimlarni tushunchalar barobarida saqlash shaklidir. Garchi kategoriya 72 atamasi umumfanga tegishli bo‘lgan tushuncha bo‘lsa-da, yuqorida ta’kidlanganidek, insonning bilimlar majmui ma’lum darajada “ borlik-yo‘qlik ”, “ yaxshi-yomon ”, “oq-qora”, “ butun-qism ”, “ taraqqiyot-inqiroz ”, “ hayot-o‘lim ” yohud umumfalsafiy zamon, makon, fazo, inson, olam tarzida kategoriyalangan bo‘ladi. O‘zaro zidlanuvchi yoxud muqarrar qiyosga ishora beruvchi kategoriyalar metaforik tafakkurning asosini tashkil etadi. Bunda “ borlik- yo‘qlik ”, “ yaxshi-yomon ”, “oq-qora”, “ butun-qism ”, “ taraqqiyot-inqiroz ”, “ hayot-o‘lim ” kabi kategoriyalar o‘z navbatida, zamon, makon, fazo, inson, olam singari asos kategoriyalarga birlashadi. Binobarin, metaforik nominatsiyada antroposentrik sababiyat ilgari suriladi: konseptual metafora manba va nishon konseptual sohalari o‘rtasidagi mental proyeksiyalarni namoyon etadi. 4. O‘zbek tilshunosligiga antropotsentrik g‘oyalarni ilmiy jihatdan to‘g‘ri va chuqur ma’noda kiritgan tilshunos olim, o‘zbek antropotsentrik tilshunosligi ta’limotining asoschisi D.S.Xudayberganova metaforalarning antropotsentrik tabiati haqida o‘ziga xos ilmiy qarashlarga ega. Jumladan, olim kognitiv metaforani dunyoni bilish, turkumlashtirish, kontseptsiyalash, baholash va tushuntirishning samarali usullaridan biri sifatida baholaydi va uni bir tushunchaning bilim tuzilmalariga asoslangan ikkinchi tushuncha yoki hukmni kontseptsiyalash hodisasi sifatida belgilaydi. insonning kognitiv faoliyati bilan bog'liq bo‘lgan hukm. zamonaviy metaforologiya g‘oyalariga mos keladi. Bugungi kunda metaforalarni asosiy ikkita: kodlash lingvometaforologiyasi (neyrolingvistika, ontolingvistika, kognitivistika, nutqiy aktlar, pragmatika, semiotika yo‘nalishidagi tadqiqotlar) va dekodlash lingvometaforologiyasi (lingvostilistika, matn lingvopoetikasi, interpretasion lingvistika, zamonaviy germenevtika, leksikografiya, lingvokulturologiya, sosiolingvistika singari yo‘nalishdagi tadqiqotlar) yo‘nalishida tekshirishga urg‘u berilmoqda. 5. Fanda kontseptual va kognitiv metafora turlarini farqlash ularning miya faoliyatining neyron yoki kontseptual darajasini ko‘rsatadigan xususiyatlariga asoslanadi. Agar kontseptual metafora manba va maqsadning kontseptual 73 sohalari orasidagi aqliy proektsiyalarni ko‘rsatsa, kognitiv metaforani neyronlarning faollashuvi darajasidagi jarayonlar bilan bog'liq bo‘lgan neyrofiziologik faollik mexanizmi sifatida talqin qilish maqsadga muvofiqdir. 6. Metafora o‘z-o‘zidan antropotsentrik bo‘lib, u, albatta, tilning antropotsentrikligining yaqqol isbotidir. 7. Metafora asosida fizik olamning realiyalari nominativlik xarakterini kasb etish evaziga moddiylashadi, bunda bevosita kuzatishda berilmagan voqyelik mazmuni aynan metaforalar evaziga konkretlashadi. Mental-hissiy ko‘lamda mavjud vaqtga qadar anglanmagan, aktuallashmagan tushunchalar metaforik jarayonda lingvokognitiv vaziyatga mos tarzda konsept xususiyatini kasb etib boradi. Biroq bunda metafora mavjud tushunchaning tarkibini batamom qayta qurmaydi, shakllantirmaydi, uning tarkibini yangilamaydi: metafora mavjud semantik maydonning o‘zini unga muqobil semalarga ishora qilgan holda, nominativ resurs sifatida jarayonga tadbiq etadi. Ya’ni so‘z semantik qurilishiga deskriptiv jihatdan ta’sir o‘tkazib, bir ma’noni ikkinchi ma’no bilan almashtiradi. Natijada til tizimida bitta nominativ asosida hosila ma’noni namoyon etuvchi ikkinchi nominat (odatda, omonimlar) yuzaga keladi. 7. Nominativ zanjirda ishtirok etuvchi metafora, qahramonning hissiyoti, kayfiyatini aniq-tiniq yetkazib berish omilidir. 8. Approksimasion nominatsiyada approksimatorlar asosan, badiiy nutq uchun xoslangan bo‘lib, muallif individual nutqi va shunga yarasha olamni qabul qilish xususiyatini namoyon etadi. U aniqlik/noaniqlik kategoriyasi negizida o‘z qarash, fikr, mulohazalarini o‘quvchiga yetkazish maqsadida qo‘llaniluvchi tayanch belgilarni nazarda tutadi hamda shu muallif konseptual olamining qismlarini ifoda etadi. Idiouslub lisoniy shaxsning matn va olam o‘rtasidagi o‘ziga xos xarakterli xususiyatni namoyon etadi. Shunga qaramay, individual tarzda tanlangan approksimatorlar vaziyatga mos ravishda lug‘atda mavjud bo‘lmagan leksik-semantik lakunani metaforalar orqali bir qadar to‘ldirishga erishadi, approksimatorlarni yuzaga chiqargan analitemalar esa, aniq-noaniqliklarni bir qadar ravshanlashtirishga xizmat qiladi. 74 9. Metafora o‘zidagi nominativ funksiya orqali tilda omonimlarni hosil qiladi. 10. Fanda grammatik kategoriya qatoriga metaforiklik kategoriyasi qo‘yiladi. Bu – real va noreal, o‘zaro muvofiq va nomuvofiq mohiyatlarni birlashtirish san’atidir. Bu sintetik kategoriya lisoniy kategoriyalarning mantiqiy kategoriyalarga mos tushmay qolishi, boshqacha aytganda, grammatik- mazmuniy nomuvofiqlik, nutq mantiqiyligining buzilishi singari holatlarni tushuntirishni osonlashtiradi. 11. “Inson” konseptini ifoda etuvchi atov jarayonlari orasida kognitiv metaforalarning faolligi yuqoridir: hosila nominatsiyaning asosiy usullaridan biri bo‘lgan metafora badiiy diskursda o‘ziga xos muallif realiyasini yaratadi. 12. O‘zbek tilidagi atama va terminlarni o‘zaro farqlashda “hosil bo‘lishning metaforik omili” ga tayanish maqsadga muvofiq. 13. Metafora – kognitiv hodisa, biroq nutqqa hosila sifatida ko‘chganida, unga endi alohida so‘z-leksema sifatida qaralishi lozim. Demak, bu o‘rinda korpusda berilajak ma’lumotlar sirasida metaforik nomlarni dastavval, semantik razmetkalash lozim bo‘ladi; metaforik nomlarning semantik razmetkasida metaforik ma’noni ifoda etuvchi leksemalarga yakka tarzda, ularni matndan ajratga holda emas, aksincha, sintaktik qurshov negizida yondashgan ma’qul. 14. Metafora lisoniy tizimning alohida olingan birligi emas, u tafakkur qurolidir. U yaxlit tizimlarni tashkil qilgan holda lisonning makrotizimlariga daxl qiluvchi tafakkurning lingvomantiqiy hodisasi hisoblanadi. Afsuski, o‘zbek tilshunosligidagi metaforani butundan qismga tamoyilida tekshirishning ko‘p yillik tajribasi uni butundan qismga emas, qismdan butunga tamoyili asosida tekshirish zarurligini ko‘rsatmoqda. Binobarin, o‘zbek tili metaforalarini serqirra yondashuvda tekshirish evaziga umumiy metaforologiya tamoyillarini kashf etish imkoni tug‘iladi. 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Адамар Ж. Исследование психологии про цесса изобретения в области математики. – М.: Советское радио, 1970. – С. 79-81. 2. Алиқулов Т. Полисемияларнинг ҳосил бўлиши ҳақида //Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1963. –№ 6. 42.‒ 3. Анкерсмит Ф. Р. История и тропология: взлет и падение метафоры./ пер. с англ. М. Кукарцева, Е. Коломоец, В. Катаева – М: Прогресс- Традиция, 2003. – 496 с. 4. Аристотель. Поэтика. – М.: Лабиринт, 2000. 5. Арутюнова Н.Д. Функциональные типы языковой метафоры // Известия АН СССР. Сер. Литература и языкознание. – 1978. – Т. 37. – №4. – С 333-343. 6. Арутюнова Н. Д. Я зыковая метафора (синтаксис и лексика) // Лингвистика и поэтика. – М., 1979. 7. Барляева Е. А. Мыслительная деятельность человека в метафорах и сравнениях / Вестник ВГУ. Серия: Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2016. № 3 . 8. Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М., Умурқулов Б. Ўзбек нутқи маданияти очерклари. – Тошкент, 1988. 9. Блэр М. Метафора. В сб.: Теория метафоры. –М.: Прогресс, 1990 . 10. Болтаева Б.И. Ўзбек тили фразеологик бирликларининг трансформацияси (семантик-прагматик таҳлил): фил. фан. бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс. автореферати. – Самарқанд, 2019. 11. Буженинов А. Э. Термины-метафоры в анатомической терминологии французского языка / Педагогическое образование в России. 2015. № 10. – С. 124-128. 12. Буров А.А. Синтаксическая номинация в русском языке. Дис. ... докт. филол. наук. – Ставрополь, 2000. 76 13. Валиева Г.Р. К орпусный анализ метафор со сферой-мишенью « Р оссия» (на материале англоязычного корпусаnow) . 14. Вардзелашвили Ж. Языковая метафора как универсальная лингвистическая категория / Материалы Международной научной конференции. – Тбилиси, 2000. 15. Гак, В.Г. К типологии лингвистических номинаций / В.Г. Гак // Языковая номинация (Общие вопросы). – М.: Наука, 1977. 16. Гак, В.Г. Языковые преобразования / В.Г. Гак. – М.: Школа «Языки русской культуры», 1998. – 768 с. 17. Гальперин И.Р. Очерки по стилистике английского языка. – М.: Либроком, 2012. 18. Геляева А. И. Человек как объект номинации в языковой картине мира: диссертация ... доктора филологических наук. – Нальчик, 2002. 19. Гусева С.С. Средства Первичной и повторной номинации персонажа (на материале текстов А. П. Чехова) . Мир русского слова. № 3 / 2015. 20. Еникеев А . А . Метафора в теории литературы и философском дискурсе . Проблемы филологии, культурологии и искусствоведения в свете современных исследований. сборник материалов XVIII Международной научно-практической конференции. – Махачкала, 19 июня 2016. 21. Иванова А.И. Контекстуальная синонимия как проявление номинативного варьирования в тексте. – Тверь, 2006. 22. Кадирова Х.Б. Абдулла Қодирийнинг эвфемизм ва дисфемизмдан фойдаланиш маҳорати: филол.фан.номз. ...дисс. автореф. – Тошкент, 2012. 23. Каримов О.Я. Абдулла Орипов шеъриятида метафорик образлар тизими: фил. фан. номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Тошкент, 2012. 24. Кимов Р.С. Метафора и метонимия как когнитивные и эпистемические механизмы формирования языковой картины мира. – Нальчик: Каб.-Балк. ун-т, 2010. 77 25. Ковалев В.Ф. Типы референции в связи с коммуникативной структурой предложения в итальянском языке . Автореферат диссертации кандидата фил. наук. – М., 1984. 26. Кубрякова Е. С. О разных подходах к изучению СМИ//Язык массовой информации как объект междисциплинарного исследования. – М., 2001. 27. Кузьминская С.И. Особенности функционирования метафоры в современном эзотерическом тексте. Grani/agni-age/net . 28. Қобулова У.С. Метафорик матнда интеграл ва дифференциал семалар муносабати (ўзбек халқ топишмоқлари мисолида). Фил.фан.ном. илмий дар. олиш учун тақдим этилган диссертация. – Тошкент, 2007. 29. Лагута О. Н. Метафорология: теоретические аспекты / Новосиб. гос. ун-т. –Новосибирск, 2003. Ч. 1. - 114 с. 30. Лакофф Дж. Метафоры, которыми мы живём / Дж. Лакофф, М. Джонсон; по ред. и с предисл. А. Н. Баранова. Изд. 2. М.: Издательство ЛКИ, 2008. – 256 с . 31. Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем. В сб.: Язык и моделирование социального взаимодействия. –М.: Прогресс, 1987 . 32. Литературный энциклопедический словарь. – М., 1987 . 33. Мадвалиев А., Шамсиддинов Ҳ. Лексик-семантик усул билан термин ясалишига доир // Ўзбек тили терминологияси ва унинг тараққиёт перспективалари. I Республика терминология конференцияси материаллари. – Тошкент: Фан. – Б. 105-107. 34. Маккормак Э. Когнитивная теория метафоры//Теория метафоры.– М.: Прогресс, 1990. 35. Малинка А.В., Нагель О.В. Лексическая номинация: ономасиологический и когнитивный подходы. С. 45. Лексическая номинация. 36. Маматов А.Э. Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиш масалалари: филол.фан.доктори ...дисс. автореф. – Тошкент, 1999. 78 37. Махмараимова Ш.Т. Оламнинг миллий лисоний тасвирида метафора (ўзбек тили теоморф метафораси материаллари мисолида). – Тошкент: Нодирабегим, 2019. 38. Махмараимова Ш.Т.Оламнинг лисоний тасвирида теоморфик метафоранинг когнитив аспекти: фил. фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) ил. дар. диссертацияси. – Қарши, 2018. 39. Миртожиев М. Лингвистик метафоралар таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти. 1973. 40. Мукаррамов М. Метафора ясовчи ўхшатиш воситаларининг маънолари ҳақида //Ўзбек тили ва адабиёти, 1971. № 1. 41. Насруллаева Г. Антропоцентрик метафоранинг лингвомаданий, коммуникатив, прагматик аспекти: фил. фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) ... диссертацияси. – Қарши, 2018. 42. Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах: Сангзор, 2008. 43. Скребцова Т.Г. Когнитивная лингвистика: Курс лекций. – СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2011. 44. Телия В.Н. Метафоризация и ее роль в создании языковой картины мира//Роль человеческого фактора в языке: Язык и языковая картина мира. – М.: Наука, 1988. 45. Тоҳиров З. Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси //Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – № 1. – Б.74-77. 46. Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва адабиёти. № 4. – Тошкент, 1964. Муталлибов С. Ўзбек тилининг қисқача фразеологик луғати. – Тошкент, 1964. Муталлибов С. Ўзбек фразеологиясининг баъзи масалалари. – Тошкент, 1965. Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: Фан, 1981. 47. Черникова Н.В. Метафора и метонимия в аспекте современной неологии / Н.В. Черникова // Филологические науки. 2001. - № 1. - С. 82 - 90. 79 48. Yo‘ldoshev M. Badiiy matnning lisoniy tahlili: Metodik qo‘llanma/ M. Yoidoshev, Z. Isaqov, Sh. Haydarov: mas‘ul muharrir N. M. Mahmudov. – Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi 0‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010. 49. Anderson R.D., Jr. Metaphors of Dictatorship and Democracy: Change in the Russian Po-litical Lexicon and the Transformation of Russian Politics. 50. Anderson R.D., Jr. The Causal Power of Metaphor in Politics . Anderson R.D., Jr. The Discursive Origins of Russian Democratic Politics 2001 . 51. Barsalou L.W. Context – independent and context–dependent information in concepts. In: С oncepts and conceptual factors in categorization. – Cambridge: Cambr. Univ. 1987. –p. 101-140 . 52. Belt T.L. Metaphor and political persuasion. - Los Angeles, 2003. Яна қаранг: Hardy V. Metaphoric Myth in the Representation of Hispanics: A Thesis for the degree of Master of Arts. - Washington, 2003. 53. Black M. Models and metaphors: Studies in language and philosophy. – Ithaca, 1962. – Р. 5. 54. Bosman J. Persuasive effects of political metaphors // Metaphor and Symbolic Activity. - 1987. - Vol. 2. - № 2. 55. Bosman J., Hagendoorn L. Effects of literal and metaphorical persuasive messages // Metaphor and Symbolic Activity. - 1991. - Vol. 6(4) . 56. Bradie, M. (1999). Science and metaphor. Biology and Philosohpy, 14, 159–166. 57. Butcher S.H., ed., Aristotel's Theory and Fine Art. N.Y, 1951, p. 77. 58. Evans V., Green M. Cognitive Linguistics Introduction. Edinburgh: Edinburgh University Press Ltd., 2006. Р. 5. 59. Evans V., Green M. Cognitive Linguistics Introduction. Edinburgh: Edinburgh University Press Ltd., 2006. Р. 5. 60. Johnson M. The Body in the Mind: The bodily Basis of Meaning, Reason and Imagination. – Chicago: Chicago University Press, 1997. – 272 p. 80 61. Knudsen, S. (2003). Scientific metapors going public. Journal of Pragmatics 35 (8), 1247–1263. 62. Kuhn, T. S. (1993). Metaphor in Science. Metaphor and Thought, 533–542. Cambridge: Cambridge UP. 63. Lakoff G. The Contemporary Theory of Metaphor // Metaphor and Thought, edited by Andrew Ortony. – Cambridge: Cambridge University Press, 1993. – Pp. 244. 202–51. 64. Lakoff J. The Contemporary Theory of Metaphor . – Cambridge: Cambridge University Press, 1993. - P 91. 65. Language of Politics: Studies in Quantitative semantics. - New York, 1949. 66. Molino J. Metaphores, modeles et analogies. dans les sciences // Langages. 1979. № 54. 67. Stefanowitsch, A. Corpus-Based Approaches to Metaphor and Metonymy [ Текст ] / A. Stefanowitsch. – Berlin, New York, 2006. – 160 p. 68. Sweetser, E. (1990). From etymology to pragmatics: Metaphorical and cultural aspects of semantic structure. Cambridge: Cambridge University Press. 69. Almuratova A. The Need To Check Metaphors In An Anthropocentric Direction , I nternational scientific journal “Interpretation and researches” Volume 1 I ssue 6 , 46-53, 2023. 70. Khayrullayev Kh., Kuldoshov U., Almuratova A. The Role Of Metaphors In Naming Objects And Concepts: An Analysis Based On The Theory Of Nomination In Metaphor , 2023. 71. Khayrullayev Kh., Kuldoshov U., Almuratova A. The Importance Of Cognitive Metaphor In The Language , 2023. LUG‘ATLAR 1. Адабиётшунослик терминлари луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1970. 2. Кубрякова Е.С. Краткий словарь когнитивных терминов / Е.С. Кубрякова, В.З. Демьянков, Ю.Г. Панкрац, Л.Г. Лузина. – М.: Филол. ф-т МГУ им. М.В. Ломоносова, 1997. – 245 с. 81 3. Махмараимова Ш. Ўзбек тили теоморфик метафораларининг қисқача концептуал луғати. – Тошкент: Чўлпон НМИУ, 2018. 4. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. - Tошкент: Ўқитувчи, 1978. – 408 б. 5. Тамарченко Н.Д. Поэтика: словарь актуальных терминов и понятий. – М., 2008. 6. Худойберганова Д. Лингвокультурология терминларининг қисқача изоҳли луғати. – Тошкент: Turon zamin ziyo, 2015. 7. Қосимов А. Тиббий терминлар изоҳли луғати. – Тошкент: Меҳридарё, 2008. 8. Литературный энциклопедический словарь. – М., 1987. ELEKTRON MANBALAR http://www.edudic.ru/med/5166/ . https://knowledge.allbest.ru/languages/ 3c0a65625a2ac69b5d53b89421316c26_0.html http://www.edudic.ru/med/5166/ . https://dspace.susu.ru/xmlui/bitstream/handle/ 0001.74/16822/2017_437_valievagr.pdf?sequence=1&isAllowed=y . https://tj.sputniknews.ru/society/20150605/1015662438.html . https://chat.openai.com/chat 82 83

LINGVISTIK METAFORANING INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI TAVSIFI MUNDARIJA KIRISH . …………………………………………………………………… … 2 I BOB. METAFORA VA NOM MASALASI ILMIY TADQIQ OBYEKTI SIFATIDA …………………………………….…………………..... 6 1.1 Nomina t siya nazariyasi …………………………………………..... 6 1.2 Antik davr metaforologiyasida metafora va ism (nom)ga doir bahslar …………………………………………………………....... 10 1.3 Metaforik nominatsiyaning o‘rganilish tarixidan: Jahon metaforologiyasida nominatsiya nazariyasi ………………………. 14 1.4 Yangi davr metaforologiyasida metaforaning nominativ xususiyatlariga doir tadqiqotlar …………………………………… 19 Birinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………… 22 II BOB . METAFORALARNI ANTROPOTSENTRIK YO‘NALISHDA TEKSHIRISH ZARURATI …………………………………………. 24 2.1 Metafora tadqiqiga oid yondashuvlar: metaforani antropotsentrik talqinda tushuntirish zarurati ……………………………………… 24 2.2 Metaforalar tasnifida antropo t sentrik talqin ………………………. 30 2.3 Kognitiv va konseptual metafora tasnifiga doir yondashuvlarda ixtiloflar …………………………………………………………… 39 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………… 45 III BOB. METAFORA – KOGNITIV AXBOROT TARAQQIYOTINING MAHSULI ……………………………………………………..…… 47 3.1 Birlamchi va hosila nomina t siya ………………………………...... 52 3.2 Fanda nominativ zanjir tushunchasi ………………………………. 53 3.3 Approksimasiya – noaniqlik/aniqlik kategoriyasini ifodalovchi nominatsiyada metaforik talqin …………………………………… 56 3.4 Ingliz va o‘zbek tilida metaforaning nominativ funksiyasi ………… 61 Uchinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………… 68 UMUMIY XULOSA ………………………………………………… 69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……….……………………… 73 ELEKTRON MANBALAR …………… ……….…………….………… 79 1

2

KIRIS H Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi : Jahon tilshunosligida metaforologiya fanlararo aloqadorlikda o‘rganilishi talab qilinadigan soha hisoblanib, uning markazida inson metaforogen faoliyati turadi. Metaforaning antroposentrik tabiati metafora va u hosil qilgan nominativlarni turli yo‘nalishlarda tekshirishga monelik tug ‘ dirmaydi. Buning oqibatida so‘nggi yillarda metaforologiyaning asosiy: falsafiy, mantiqiy, psixologik, lingvistik turlarini ajratish takliflari o‘rtaga tashlanmoqda. Metaforaning aniq tasnifini esa barcha fanlarning tadqiq natijalariga tayangan holda, demakki, antroposentrizm ilmiy paradigmasi kesimida aniqlash mumkin bo‘ladi. Dunyo tilshunosligi hamda antik davr metaforologiyasida metafora ko‘ringaniga nisbatan o‘ta murakkab tadqiq obyekti sanaladi. Biroq antik va o‘rta asr tilshunosligidan farqli, XX asr oxiri antroposentrik lingvistikasida amalga oshirilgan tadqiqotlar metaforaning lisoniy tizimning alohida olingan birligi emas, tafakkur quroli ekanini tasdiqlarkan, uning alohida lug‘aviy birliklarda namoyon bo‘lmasdan, aksincha, yaxlit tizimlarni tashkil qilgan holda lisonning makrotizimlariga daxl qiluvchi tafakkurning lingvomantiqiy hodisasi ekanini isbotladi. Undagi nominativ funksiyani antroposentrik yondashuv tamoyillari asosida tekshirish muammosi esa hanuz o‘z yechimini topganicha yo‘q. Tadqiqot obyekti o‘zbek tili metaforalarining antroposentrik tadqiqi. Tadqiqot predmeti o‘zbek tili metaforalarining nominativ vazifasini antroposentrik kesimda tekshirish. Ishning maqsadi o‘zbek tili metaforalari yuzaga chiqish mexanizmining kognitiv qonuniyatlarini tekshirish, metaforik hosila nomlar orqali shakllangan konseptlarning olam milliy lisoniy manzarasidagi o‘rnini belgilash, metaforaning antroposentrik tabiatiga baho berish, uni bilishning alohida usuli, olamni kategoriyalovchi muhim lingvokognitiv fenomen ekanini asoslashdir. Ish ning vazifalari: jahon metaforologiyasining tadrijiy taraqqiyotini tekshirish; 3

jahon tilshunosligida metaforik nominatsiya nazariyasining tadqiqini o‘rganish; o‘zbek tilshunosligida metaforani o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlarni tanqidiy ko‘rib chiqish; fanda kognitiv va konseptual metaforalarni o‘zaro farqlashga doir ilmiy qarashlarga munosabat bildirish; o‘zbek tili terminologik tizimida metaforaning mustahkam o‘rnini asoslash hamda o‘zbek tili terminlarining yasalish tizimida metaforologik yo‘l bilan terminlar yasalishini alohida so‘z yasash usuli sifatida e’tirof etish; nominativ nazariya doirasida jahon ilm-fanida metaforik nom-terminlarni hosil qilish usulining o‘zbek tili misolidagi holatini tekshirish va tasdiqlash; Tadqiqotning ilmiy yangiligi : o‘zbek tilshunosligida metaforani o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar tanqidiy ko‘rib chiqildi hamda metaforani antroposentrik paradigma tamoyillari asosida tekshirishning afzal jihatlari ko‘rsatib berildi; kognitiv va konseptual metaforalarni o‘zaro farqlashga doir munosabat bildirildi; metaforaning ilmiy bilishning usuli ekani aniqlandi hamda uning ilmiy atama va terminlarni hosil qilishdagi o‘rni ko‘rsatib berildi; metaforalarni tilning milliy korpusida berishning muammolari tanqidiy ko‘rib chiqilib, masala doirasida tegishli tamoyillarga munosabat bildirildi; Muammoning o‘rganilganlik darajasi . Mavzuning umumiy metodologik asosini antik davrdan bugunga qadar o‘rganilib kelayotgan metaforologik ta’limotlar tashkil etadi. Xususan, Aristotel, Kvintilian, J.Miller, X.Ortega-i- Gasset, M.Bler, N.D.Arutyunova, M.Djonson, J.Lakoff, F.Ankersmit, M.K. Rapp, A.A. Ovelak, M. Myuller, A.R. Luriya, N.I. Jinkin, S.D. Kasnelson, R. Langakr, N. Xomskiy, L. Telmi, U. Kroft, L.G. Luzina, Ya.Parandovskiy, A.P.Chudinov, A.N.Baranov, G.N.Sklyarevskaya, O.N.Laguta; o‘zbek tilshunosligida Atoulloh Husayniy, M.Mirtojiyev, M.Mukarramov, S.Usmonov, A.Hojiyev, Sh. Rahmatullayev, E.Begmatov, N.Mahmudov, X.Z.Xayrullayev, 4

S.A.Karimov, R.Qo‘ng‘urov, A.Shomaqsudov, D.Xudayberganova va boshqa olimlarning nazariy qarashlari shular jumlasidan. Metaforalarning nominativ funksiyasiga doir: Aristotel, Kvintilian, A.A.Ufimseva, Ye.A.Zemskaya, N.D.Arutyunova, V.N.Teliya, G.V. Kolshanskiy, B.A. Serebrennikov, Yu.S. Stepanov, G.N.Sklyarevskaya, J. Lakoff, R. Langakr, G.V. Kolshanskiy, N. Xomskiy, L. Telmi, U. Kroft, V.V.Vinogradov, V.G. Gak, L.G. Luzina, V.A. Maslova, Yu.G. Pankras, V.Z. Demyankov, M.E.Rut, Ye.S. Kubryakova va D.S. Xudayberganovalarning ilmiy xulosalari tadqiqotning nazariy asosini tashkil qiladi. O‘zbek tilshunosligida metaforaning nominativ funksiyasini antroposentrik kesimda o‘rganishga bag‘ishlangan alohida tadqiqot mavjud emas. Biroq, o‘zbek lisoniy tizimida hosila nominativlarni tashkil etuvchi alohida birliklar formal tilshunoslik doirasida tekshirilgan, tegishli mavzu doirasida nazariy asos vazifasini o‘tovchi fundamental tadqiqotlar mavjud. Jumladan: frazeologik sathda (Sh.Rahmatullayev, A.Mamatov), paremiologik sathda (P.Bakirov, B.Jo‘rayeva), evfemik sathda (A.Omonturdiyev), ikkilamchi nominatsiya, xususan, perifrazalar (R.Normurodov) borasidagi tadqiqotlar mundarijasida metaforik hosila nomlar masalasi ilmiy sharhlangan. Ushbu tadqiqotlarning ilmiy konsepsiyasini takrorlamaslik, aksincha, metaforologiya sohasida o‘zbek tilshunosligida hali o‘rganilmagan qirralarga e’tiborni yo‘naltirish hamda amaldagi ilmiy ishning originalligini ta’minlash maqsadida, o‘zbek metaforologiyasiga doir so‘nggi yillarda bajarilgan antroposentrik izlanishlarga tayanildi (D.Xudayberganova). Tadqiqot usullari kuzatuv, qiyoslash, interpretasiya, tavsiflash, falsafiy- gnoseologik, lingvokulturologik, kognitiv, neyrolingvistik, germenevtik, psixologik, substansial, diskursiv tahlil. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati quyidagilardan iborat: metaforaning yuzaga chiqish mexanizmiga doir nazariy qarashlar, umuman, metaforik tafakkurni harakatlantiruvchi kognitiv qonuniyatlar, metafora tashuvchi bilimlarni qabul qilish, qayta ishlash, saqlash va uzatish 5

O'xshashlar

INGLIZ VA О‘ZBEK TILLARIDAGI “ILTIFОT” NUTQIY JANRINING SEMANTIK XUSUSIYATLARI
INGLIZ VA OʻZBEK TILLARIDA SPORT TERMINLARINING TAVSIFI
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLAR TAHLILI
NORMUROD NORQOBILOV QISSALARIDA METAFORA (“OQBO‘YIN”, “OVUL ORALAGAN BO‘RI”, “TOG‘ ODAMI”)
O‘ZBEK TILIDA “SUV” LEKSEMASINING LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARI