logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. NORMUROD NORQOBILOV QISSALARIDA METAFORA (“OQBO‘YIN”, “OVUL ORALAGAN BO‘RI”, “TOG‘ ODAMI”)

NORMUROD NORQOBILOV QISSALARIDA METAFORA (“OQBO‘YIN”, “OVUL ORALAGAN BO‘RI”, “TOG‘ ODAMI”)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

536 KB
Ko'chirib olish
NORMUROD NORQOBILOV QISSALARIDA METAFORA ( “ OQBO‘YIN ” , “ OVUL ORALAGAN BO‘RI ” , “ TOG‘ ODAMI ” ) KIRISH 3 I BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA METAFORA HODISASINING O‘RGANILISHI 10 §1 .1. O‘zbek tilshunosligida metaforalarning o‘rganilishi 10 § 1.2. Metafora lisoniy hodisa sifatida 16 Bob yuzasidan qisqacha xulosa 26 II BOB. NORMUROD NORQOBILOV QISSALARIDA METAFORADAN FOYDALANISH MAHORATI 28 §2.1. Normurod Norqobilov ijodiga bir nazar 28 §2.2. Normurod Norqobilov qissalarida metafora uslubiy vosita sifatida. 34 Bob yuzasidan qisqacha xulosa 44 III BOB. YOZUVCHINING METAFORAGA YONDOSH HODISALARDAN FOYDALANISH MAHORATI 46 § 3.1. N.Norqobilov qissalarida so‘zning ko‘chma ma’noda ishlatilish imkoniyatlari . 46 § 3.2. Normurod Norqobilov qissalaridagi semantik-stilistik vositalar. 49 Bob yuzasidan qisqacha xulosa 61 XULOSA 64 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 68 KIRISH 1 Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. XXI asr jahon ilm-fanida konkret badiiy obrazning metaforik talqin bilan munosabatiga oid materiallarga asoslangan tadqiqotlar ko‘lami kengaydi. Tilshunoslik va adabiyotshunoslikning turli aspektlari negizida amalga oshirilgan mazkur izlanishlar sirasida metaforaga nisbatan turli yondashuvlar kuzatildi va shunga mos tarzdagi xulosalar olindi. Mavjud izlanishlar ko‘lami XXI asr filologik nazariyalarni yangi konsepsiyalar bilan boyitibgina qolmay, metaforologiya borasidagi bilimlarning optimallashuvida ham ma’lum darajada xizmat qildi. Dunyo tilshunosligida olamni estetik idrok etish va so‘z qo‘llash san’atiga lingvolkulturalogik, etnolingvistik hamda lingvokognitiv yondashish natijasida badiiy tafakkur mexanizmini ochish, badiiy nutqning obrazli shakllanishi, uning badiiy hamda lingvoestetik ta’sir darajasini ochib beruvchi tadqiqotlar yaratilayotgani e’tiborlidir. Shuningdek, “badiiyat va metafora”, “metafora va obraz”, “metafora va badiiy asar tili” singari muammolarga keng o‘rin berilmoqdaki, bu holat nafaqat adib yoki shoirning olamni idrok etish prinsiplari, balki butun bir ijtimoiy tuzum xarakterini belgilash imkonini beradi. O‘zbek tilshunosligida adib va uning asarlari tilida yetakchi unsur bo‘lib yuzaga chiquvchi tasviriy vositalarning lisoniy xususiyatlarini ochib beruvchi qator ilmiy izlanishlar amalga oshirildi. Mustaqillik yillarida til, adabiyot va madaniyat mushtarakligi masalasining dolzarblashuvi mutolaa madaniyatini yuksaltirishga, o‘zbek xalqining milliy o‘zligini anglashiga, tafakkurni yangilashga bo‘lgan ehtiyoji natijasidir. Binobarin, “Ona tilimiz va milliy adabiyotimizni ulug‘lash, uning boy xazinasi, tarovati va nafosatini yosh avlodimizga yetkazish maqsadida yurtimizda atoqli shoir va adiblarimiz nomlaridagi ijod maktablarini tashkil etdik.” 1 . Normurod Norqobilovning badiiy mahorati, so‘z qo‘llashdagi san’atkorona uslubi originalligi va favquloddaligi bilan alohida ajralib turadi. O‘zida badiiylik va falsafiylik muvozanatini uyg‘unlashtirgan lirikasida, xalq 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг “Миллий ўзлигимиз ва мустақил давлатчилигимиз тимсоли” мавзусида Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи // Халқ сўзи, 2019, 22 октябрь. №218 (7448) 2 tarixining zalvorli davri, millatning buyuk namoyandalari ibratli faoliyatini badiiy tarannum etishning go‘zal namunalari bo‘lgan qissalarida o‘zbek tili lisoniy imkoniyatlaridan yuksak darajada foydalanganini ko‘ramiz. Lisoniy imkoniyat voqelanishining yorqin namunasi – uning badiiy nutqda yuzaga chiqishi. Ijodkorning mahorati ana shu imkoniyatdan qay darajada foydalanishi va imkoniyat kengayishi uchun qanchalik hissa qo‘shishi bilan belgilanadi. Badiiy nutqda o‘zbek tili lisoniy imkoniyati umumiy me’yor asosida yuzaga chiqar ekan, bunda har bir ijodkorning individual mahorati, bir tomondan badiiy nutq imkoniyatining voqelanishini kengaytirsa, ikkinchi tomondan, imkoniyat boyishiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Normurod Norqobilov ijodi bu borada alohida xususiyatga ega. Binobarin, k eyingi yillarda o‘zbek tilshunosligida badiiy matnni tashkil qiluvchi til birliklarini har tomonlama tadqiq qilish masalasiga e’tibor kuchaydi. Chunki har qanday til birligi badiiy matnda muallifning badiiy niyatiga xizmat qiluvchi bebaho vositaga aylanishi hamda o‘ziga xos qonuniyatlarni namoyon qilishi mumkin. Chunki adabiy tilning rivoji uchun badiiy adabiyot tili eng boy manba bo‘lib xizmat qiladi. Binobarin, adabiy tilning badiiy mukammallikka, milliy xarakterlar yaratishdagi o‘ziga xoslikka erishishida o‘zbek yozuvchilarining mashaqqatli xizmatlarini alohida ta’kidlash lozim. Shu nuqtai nazar ushbu magistrlik dissertatsiyasi uchun tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. XX asrning 80-90-yillarida adabiyotimizga kirib kelgan iste’dodli adib, Normurod Norqobilov asarlari bugungi kun ma’naviy qiyofamizni shakllantirishda, qalbimizda milliy g‘urur, iftixor, odamiylik tuyg‘ularini yuksaltirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. U o‘z asarlarida insonning ichki kechinmalarini, ruhiy holatini tasvirlashga intiladi, insonni avaylash, tabiatni asrash kabi bugungi hayotimizning dolzarb muammolarini badiiy obrazlar orqali ochib berishga harakat qiladi. Ayniqsa, yozuvchining qissalarida o‘zbek tilining jozibasi, ohangdorligi, ifodaliligi, ta’sirchanligi turfa lingvistik vositalar yordamida tasvirlab berilgan. Yozuvchining so‘z qo‘llash uslubi, o‘ziga xosligi, mahorati kabi jihatlar muayyan darajada qaysidir yo‘nalishda o‘rganilgan bo‘lsa-da, biroq 3 yozuvchi qissalari tilining badiiyatini ta’minlovchi lisoniy vositalar shu kunga qadar lingvistik jihatdan alohida tadqiq etilmagan edi. Binobarin, Normurod Norqobilovga xos individual mahoratni belgilashda mazkur jihat o‘ta zarurdir. Tadqiqot ob’yekti va predmeti. Magistrlik dissertatsiyasining ob’ekti sifatida Normurod Norqobilovning 1993 yilda Cho‘lpon nashriyotida chop etilgan “Yuzma-yuz” to‘plamidan o‘rin olgan “Oqbo‘yin” va 2005 yilda “Sharq” nashriyotida chop etilgan “Ovul oralagan bo‘ri” to‘plamdagi “Ovul oralagan bo‘ri” va “Tog‘ odami” qissalari tanlangan, badiiy matnda tilning estetik vazifasi va ifoda imkoniyatlari kengligini hamda yozuvchi qissalarida qo‘llangan lisoniy vositalarning badiiylikka xizmat qilishini yuzaga chiqaruvchi metaforalarni tadqiq etish tadqiqot predmeti bo‘lib xizmat qildi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Normurod Norqobilovga xos individual lingvistik mahoratni belgilashda adib qissalari tilining badiiyatini ta’minlovchi metaforalarni tahlil qilish mazkur magistrlik dissertatsiyasining asosiy maqsadini tashkil etadi. Tadqiqot maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: Normurod Norqobilov ijodining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilish darajasini belgilash va uning bugungi kundagi dolzarb ahamiyatini ko‘rsatib berish; Normurod Norqobilovning so‘z tanlash va qo‘llashdagi o‘ziga xos individual uslubining lingvistik va badiiy-yestetik asoslarini ochib berish; Normurod Norqobilov qissalari tilining badiiyatini ta’minlovchi metaforaning lingvistik va kognitiv xususiyatlarini yoritib berish; Normurod Norqobilov qissalarida qo‘llangan lisoniy metaforalar va badiiy metaforalarning semantik xususiyatlarini ochib berish; Normurod Norqobilov qissalarida metaforalarning badiiy san’atlar hosil qilish jihatlarini tadqiq qilish va badiiy-estetik vazifalarini yoritish. yozuvchi qissalarida qo‘llanilgan metaforalarning konnotativ-yestetik vazifasini aniqlash . Tadqiqotning ilmiy yangiligi. 4 Normurod Norqobilovning so‘z tanlashdagi o‘ziga xos individual uslubining lingvistik va badiiy-yestetik asoslari ochib berildi; Normurod Norqobilov qissalari tilining badiiyatini ta’minlovchi metaforalarning semantik-stilistik va kognitiv xususiyatlari badiiy matndagi vazifasi yozuvchining individual mahorati orqali yoritilgan; Normurod Norqobilov qissalarida qo‘llangan lisoniy metaforalar va badiiy metaforalarning semantik xususiyatlari yozuvchining individual uslub qirralari bilan bog‘liq holda aniqlashtirilgan; Normurod Norqobilov qissalarida qo‘llangan birlamchi va ikkilamchi nominativ metaforik ma’nolar aniqlangan, ularning tasviriyligi, estetik- ta’sirchanligi faqat personaj nutqida emas, muallif nutqida ham ifodalanishi mumkinligi isbotlangan ; Normurod Norqobilov qissalarida gi metaforaning kognitiv funksiyali va obrazli metaforik ma’no turlari ajratilgan va semantik-stilistik imkoniyatlari ochib berilgan. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Badiiy matnda tilning estetik vazifasi va ifoda imkoniyatlari kengligining zohir bo‘lishida metaforalarning o‘rni muhim ahamiyatga ega. Zero, ular g‘oyaviy baquvvatlikning muhim shartlaridan biridir. Har bir ijodkorning individual uslub qirralari unga zamondosh ijodkorlarning bayon uslubi bilan qiyosan o‘rganilganda yanada oydinlashadi. Jumladan, N.Norqobilovning so‘z tanlash mahorati, benazir uslubi Erkin A’zam, Tog‘ay Murod, Shukur Holmirzaev va Murod Muhammad Do‘stning badiiy til mahorati bilan muqoyasa qilinganda ochiq-oydin namoyon bo‘ladi. Yozuvchi metaforik ko‘chma ma’noning semantik, semantik-grammatik tasnifi, funksional turlari va badiiy-estetik vazifalariga oid natijalari o‘zbek tilshunosligida muhim ma’lumotlar bo‘lib xizmat qilishi asoslangan. N.Norqobilov metaforalardan foydalanishda so‘zning semantik mundarijasiga kiruvchi konnotativ-ifoda semalarga o‘ziga xos badiiy mazmun yuklaydi. 5 Leksik-stilistik vositalarning semantik o‘zgaruvchanligi metaforaning lisoniy va badiiy-estetik qimmatini belgilashda aktuallik kasb etadi. Ayniqsa, bu vositalar orqali pragmatik mazmunning istifoda etilishi bevosita yozuvchining badiiy maqsadi bilan bog‘liq bo‘lib, lingvopragmatik tahlilda asosiy omillardan biri hisoblanadi. tadqiqot natijasida olingan xulosalar tilshunoslik fanini yangi ilmiy-nazariy qarashlar bilan boyitishi, lingvopoetika sohasi rivojlanishi uchun ahamiyatli bo‘lgan o‘ziga xos ilmiy qarashlarning shakllanishiga xizmat qilishi aniqlangan; Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. O‘tgan asrda Yozuvchi Normurod Norqobilov asarlari tilining lingvistik xususiyatlari, uning metaforadan foydalanish mahorati ustida ayrim ishlar qilindi. Biroq Normurod Norqobilov asarlarining tili xususida yo‘l-yo‘lakay bildirilgan fikrlar, ayrim maqolalar ko‘zga tashlansa-da, adib asarlari tilining lingvistik xususiyatlari, undagi metaforaning qo‘llanilishi alohida o‘rganilmagan. Shu nuqtai nazardan, yozuvchi qissalari tilini chuqurroq tekshirish, uning o‘ziga xos individual mahorat sirlarini ochib berish, asarlaridagi metaforaning kognitiv tabiati, lisoniy imkoniyat sifatidagi xususiyatlari bugungi o‘zbek tilshunosligining oldiga turgan muhim vazifalardan biridir. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Mamlakatimizda milliy- ma’naviy qadriyatlarni tiklash, ona tilimizni yanada rivojlantirish bo‘yicha bildirilayotgan fikr-mulohazalar magistrlik dissertatsiyamizga metodologik asos bo‘lib xizmat qildi. Bundan tashqari, o‘zbek tilshunos olimlari Sh.Shoabdurahmonov, U.Tursunov, A.Hojiev, R.Qo‘ng‘urov, e.Begmatov, B.O‘rinboev, N.Mahmudov, S.Karimov, B.Yo‘ldoshev, B.Umurqulov, M.Yo‘ldoshev, T.Qurbonovlarning badiiy asar tili, badiiy matnlarni o‘rganish bo‘yicha olib borgan tadqiqotlaridagi ilmiy-nazariy xulosalar ham e’tiborga olindi. Asosan, komponent tahlil, tavsiflash, qiyoslash, lingvopoetik va pragmalingvistik tahlil usullaridan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotda erishilgan natijalardan oliy o‘quv yurtlarida Normurod Norqobilov asarlari tilini 6 o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalanish mumkin. Tadqiqotda to‘plangan materiallardan metafora bo‘yicha magistrlik dissertasiyalari va bakalavrlik bo‘yicha malakaviy bitiruv ishlari yozishda foydalanish mumkin. Ishda to‘plangan metaforalar o‘zbek tili uslubshunosligi va nutq madaniyati, badiiy asar tili bo‘yicha amaliy dars soatlarini o‘tishda material vazifasini o‘taydi. Normurod Norqobilov ijodi, uning asarlari tilidagi metaforalar bo‘yicha turli xil davra suhbatlari, ilmiy anjumanlar o‘tkazishda ishda to‘plangan materiallardan foydalanish mumkin. Ish tuzilmasining tavsifi. Magistrlik dissertatsiyasi kirish, uch asosiy bob, xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Magistrlik dissertatsiyasining umumiy hajmi 7 2 sahifani tashkil etadi. 7 I-BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA METAFORA HODISASINING O‘RGANILISHI Metafora jahon tamaddunidan o‘rin olgan har bir tilda mavjud bo‘lgan til hodisasi bo‘lib, insoniyatning ongli hayoti bilan chambarchas bog‘liqdir. Metaforalar muayyan halqning obrazli tafakkuri in’ikosi sifatida ming yillar davomida yuzaga kelgan. Insoniyat donoligi namunasi sifatida nomoyon bo‘ladigan mazkur hodisa so‘zlarga yangi ma’no jidlolarini bnrishda xizmat qiladi. Tildagi so‘zlarning metaforik qo‘llanish imkoniyatining kengligi, o‘sha til sohiblarining teran tafakkurini belgilovchi fenomenal hodisadir . Har bir ijodkor asarlari matnining ta’sirchanligini, obrazliligini oshirish maqsadida mohiyatan rang-barang metaforalarni yuzaga keltiradi. Shu nuqtai nazardan, metaforalarni leksik-semantik jihatdan o‘rganish bu vositalarning til tizimidagi o‘rnini ochib beradi. 1 .1. O‘zbek tilshunosligida metaforalarning o‘rganilishi Tilshunoslikda metaforalar borasidagi dastlabki qarashlar antik davrdan boshlangan. Antik dunyo mutafakkirlari metaforani yaratish uchun inson ruhiyat va tabiat qonuniyatlarini yaxshi bilishi, unda keng dunyoqarash, olam va odam haqida chuqur mushohadalash qobiliyati bo‘lishi lozimligini e’tirof etishgan. Masalan, Aristotel so‘z ko‘chimlari orasida metaforalar eng ko‘p ijodiylikni talab etishi bilan boshqa badiiy tasvir vositalaridan farq qilishini ta’kidlab, nutqdagi har qanday so‘z metafora orqali yuzaga kelgan deb hisoblasa, sitseron metaforalarga qisqartirilgan o‘xshatishlar, deb baho beradi va uni nutqqa alohida bezak beradigan, jilolantiradigan, boyitadigan, ko‘tarinkilikni ta’minlaydigan hodisa sifatida e’tirof etadi. Kvintilian uni istalgan kishi foydalananishi mumkin bo‘lgan 8 tabiat tufhasi desa, s itseron oddiy so‘zlar izohlay olmaydigan ma’nolarni ifodalovchi deb hisoblagan . 2 Darhaqiqat, inson nutqining bezagi bo‘lgan metaforalar nozik muomala va ifoda vositasi sifatida muloqot jarayonida ming yillar davomida yuksak estetik qiymat kasb etdi va XIX-XX asrlarda kelib, tom ma’nodagi lingvistik ilmiy muammoga aylandi. Badiiy-estetik lingvistik kategoriya sifatida tadqiqotchilarni o‘ziga jalb eta boshladi. So‘zlarda hosila ma’noning yuzaga kelishini tasnif qilishda rus tilshunoslari A.Reformatskiy, N.Shanskiy, D.Shmelev 3 ko‘chma ma’no hosil qiluvchi so‘zlarni metafora, metonimiya, sinekdoxa va vazifadoshlikka ajratishgan va ko‘chimlar ichida badiiy asar tilining obrazliligi, ta’sirchanligini oshirishda eng faoli, eng asosiysi safatida metaforani e’tirof etishgan. O‘zbek tilshunosligida ko‘chma ma’no hodisalari tasnifi 4 ham rus tilshunosligidagi tasniflar bilan deyarli bir xil. O‘zbek tilshunosligida metafora nutqqa obrazlilik, hissiyot berish maqsadida narsa va hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslanib, so‘zlar va iboralarning ko‘chma ma’noda ishlatiladigan turi tarzida e’tirof etilgan. Bu boradagi dastlabki ma’lumotlar R.Qo‘ng‘urov, M.Mirtojiyev, M.Mukarramov, E.Qilichev, M.Yo‘ldoshev kabi olimlarning ilmiy risolalarida uchraydi 5 . Bundan tashqari, metaforaning yuzaga kelish sabablari, lisoniy xususiyatlariga bag‘ishlangan maqolalar chop qilingan 6 . 2 Кенгроқ маълумот олиш учун қаранг: Античные теории языка и стиля. – М. –Л., 1936. –С.174, 216–219. 3 Кенгроқ маълумот олиш учун қаранг: Миртожиев М. Ўзбек тили семасиологияси. – Тошкент: Фан, 2010. – Б.89-95. 4 Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. – Тошкент, 1962. – Б.20-25; Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўзбекистон, 1975. – Б.126; Алиқулов Т. Сўз маъноларини чегаралаш масаласига доир // Тилшунослик ва адабиётшуносликка оид тадқиқотлар. Тўплам. − Тошкент, 1965. – Б.6. 5 Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. – Тошкент: Фан, 1977. –Б.15-19; Миртожиев М. Кўрсатилган асар. –Б.51-75; Мукаррамов М. Ўзбек тилида ўхшатиш. – Тошкент: Фан, 1976. – Б.11-15; Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан, 1982. –Б.71-79. 6 Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1964. –№4. –Б.34-36; Миртожиев М. Лингвистик метафоралар таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1973. – №4. –Б.57- 61; Тохиров З. Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – №1. –Б.74-77 ; Қобулжонова Г. Метафора – номинациянинг асоси сифатида // (Анъанавий Аюб Ғуломхонлик материал - лари.) 2-чиқиш. – Андижон, 1995. –Б.90-91. 9 Metafora nutqning obrazliligini, ta’sirchanligini ta’minlash maqsadida ishlatiladigan ikki narsa yoki hodisa o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslangan ko‘chimdir. Tilshunos olim R.Qo‘ng‘urov metaforani shunday izohlaydi: «Metaforani yashirin o‘xshatish deyish ham mumkin. Ammo u oddiy qiyosdan farq qiladi. Agar oddiy qiyos har doim asosiy ikki a’zodan tashkil topsa (ya’ni nima qiyos qilinadi, nima bilan qiyos qilinadi - qiyos qilinuvchi va qiyos qilinadigan predmet), metaforada faqat ikkinchi a’zo - o‘xshatilgan narsa qoladi, o‘xshagan narsa tushiriladi, lekin u kontekstdan ochiq sezilib turadi, demak, metaforada tasvirlanayotgan predmet ana shu ikkinchi a’zo orqali idrok qilinadi». 7 A.Avelichev quyidagicha izohlaydi: «metafora – bu «so‘zni matnda» qo‘llashning o‘ziga xos hodisasidir. Matnda shakllanmagan, kerakli kontekstual aloqadan mahrum bo‘lgan metafora yo‘q. Shuning uchun ham metaforani har qanday o‘rganish, uning «mexanizmi» yoki «vazifasi»ning har qanday nuqtai nazardan aniqlanishi keng matnning chinakam xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim». 8 A.A.Potebnya: «Metafora qisqargan o‘xshatishdir», − deb ta’rif bersa, E.Kassirer buni rivojlantirib «…ko‘plab o‘xshatishlar metaforadan kelib chiqqan», deydi 9 . M.Mirtojiev: “Metafora hosila ma’no yuzaga kelishi hodisalarining eng faoli hisoblanadi. U, tilshunoslikda qayd etilishicha, hosila ma’no yuzaga kelishining hosil qiluvchi va hosila ma’no referentlari o‘zaro o‘xshash kelishiga asoslanadi” 10 deb hisoblaydi. Darhaqiqat, muayyan tildagi so‘zlarning ko‘chma ma’nolar hosil qilishi va bu so‘zlar semantik mundarijasiga kiruvchi konnotativ-ifoda semalar hisoblanuvchi metafora, metonimiya, sinekdoxa kabi tasviriy vositalarning yuzaga kelishi mazkur tilning imkoniyatlarini ko‘rsatadi. O‘zbek tilshunosligida so‘z ma’nosi ko‘chishi hodisalarining eng sermahsuli bo‘lgan metafora bo‘yicha dissertatsiyalar yoqlangan. Shunday tadqiqotlardan biri 7 Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. – Тошкент: Фан, 1977. –Б.15 8 Авеличев А. К. Метафора внепоэтического контекста: Автореф. дис... канд. филол. наук.–М 1970. –С.30 9 Кассирер Э. Сила метафоры // Теория метафоры. – М.: – 1990. –С.33-43. 10 Миртожиев М. Ўзбек тили семасиологияси. – Тошкент: Мумтоз сўз, 2010 –Б.94. 10 S.Hajiev tomonidan bajarilgan 11 . Dissertatsiyada tilshunoslik fani taraqqiyotining hozirgi bosqichidagi kognitiv-semantik, sotsiolingvistik va kulturologik yo‘nalishlarda metaforik ko‘chish hodisasining asosiy nazariy masalalari tadqiq qilingan. Xususan, tilshunoslikning leksikologiya bo‘limida so‘zlar yangi ma’nolarning manbai sifatida, stilistika, ritorika va estetikada metafora tilning badiiy ifoda vositasi tarzida, pragmatikada metafora nutqiy faoliyatning alohida, o‘ziga xos ko‘rinishi sifatida, psixolingvistikada metafora odatda assotsiatsiya bilan bog‘liq xolatlar va nutqni tushunib olish hamda tahlil qilish ob’ekti sifatida, mantiq, falsafa, gnoseologiya va kognitiv psixologiyada metafora tafakkur va borliqni bilish usuli sifatida o‘rganilishi tahlil qilingan va tilimizdagi metaforalar rus, fransuz, ingliz, ispan tillaridagi metaforalar bilan qiyoslangan. Metafora badiiy matnning obrazliligi, ifodaliligi, ta’sirchanligi, jozibadorligi, tantanavorligi va ko‘tarinkiligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotchi M.Yaqubbekova badiiy matnda yuzaga keladigan metaforaning poetik mohiyati shaxs, narsa, voqea-hodisa, harakat va holatni o‘ziga xos belgi bilan nomlashdan iborat ekanligini aytib, «yangi metaforik nom «gapiruvchi» bo‘lishi kerak va badiiy mohiyat kasb etishi uchun: 1) odatdagi atalishlardan maqsadliligi bilan farqlanishi; 2) bu farq qabul qilinishi va ma’qullanishi; 3) metaforizatsiya hodisasi zavq uyg‘otishi kerak 12 « deb hisoblaydi. Tilimizdagi metaforalarning zamonaviy tilshunoslik nuqtai nazaridan baholashga bag‘ishlangan tadqiqot G.Qobuljonovaning «Metaforaning sistemaviy lingvistik talqini» mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasidir 13 . Ushbu tadqiqotda metaforaning lingvistik mohiyati, sistem tabiati va yondosh hodisalar tizimidagi o‘rni keng yoritilgan. Tadqiqotda metaforaning yuzaga kelish sabablari, sistemaviylik tabiati aniqlangan, metaforaning unga yondosh bo‘lgan hodisalar bilan munosabati masalasiga aniqlik kiritilgan, metaforaning vujudga kelishida 11 Хажиев С. Сўз маъносининг кўчиши билан боглиқ лингвистик ҳодисалар: Филол. фан. ном. дис…автореф. – Тошкент, 2007. –Б.8 12 Яқуббекова М. Ўзбек халқ қўшиқларининг лингвопоэтик хусусиятлари: Филол.фан.д-ри…дис. – Тошкент, 2005. –Б.24 13 Қобулжонова Г. Метафоранинг системавий лингвистик талқини: Филол.фан.ном… дис. − Тошкент, 2000. 11 asos bo‘lgan ob’ektlar o‘rtasidagi umumiy belgilar chegaralangan. Ishda metaforaning o‘rganilish tarixidagi turlicha qarashlarga tanqidiy baho berilgan, metaforaning lisoniy mohiyatini motivatsiya munosabati asosida chuqurroq ochib berilgan, metaforaning yuzaga kelishidagi sababiyat aniqlangan, metafora tarkibiy qismlarining o‘zaro munosabatini ko‘rsatilgan. Olima: “Metaforani nom ko‘chishning boshqa usullaridan farqlovchi “ob’ektiv yoki sub’ektiv o‘xshashlikka” asoslanish belgisi bir qarashda juda yaqqoldek tuyulsa-da, uning mohiyatiga nazar tashlash murakkab hodisa ekanligini ko‘rsatadi” va “...metaforada ko‘chimning ko‘chish bazasi doim ham to‘la aniq bo‘lavermaydi; o‘xshatish sub’ektiv hosil qilinganda esa, hosil qiluvchidan boshqa shaxs uchun o‘xshashlikni tiklash qiyin kechadi va hatto, umuman, mumkin bo‘lmaydi”, deb to‘g‘ri xulosa qiladi. 14 Metafora bo‘yicha bildirilgan fikrlarni umumlashtirgan holda shunday ta’rif beramiz: metafora – har bir ijodkorning olamni badiiy idrok etishining fenomenalligini ko‘rsatuvchi, borliq haqidagi jami farazlarini umumlashtiruvchi, individualligining «cho‘qqisi»ni yuzaga chiqaruvchi, badiiy va lisoniy tafakkurini belgilovchi, lingvistik mahoratini va o‘ziga xos tilini, shevasini namoyon etuvchi, orginalligini ta’minlovchi uslubiy vositadir. Ilmiy adabiyotlarda metaforaga keng va tor yondashuv ham kuzatiladi. Tor ma’noda biror narsa yoki xodisaga o‘xshatish asosida yasalgan metarfora tushunilsa, keng ma’noda tushunishda so‘zdan hosil bo‘ladigan barcha ko‘chma ma’nolar tushuniladi. O‘zbek tilshunosligida metaforalar keng tadqiq etilgan ishlardan yana biri A.Hasanovning d issertatsi on ishidir . Dissertatsiyada Abdulla Qahhor hikoyalari tilining badiiyatini ta’minlovchi leksik-stilistik vositalar, xususan yozuvchining metaforalardan foydalanish mahorati keng yoritilgan. E’tiborlisi, tadqiqotchi bir ijodkor misolida metaforalarni tadqiq etgan. Tadqiqotchi A.Hasanov buni shunday izohlaydi: «O‘zbek tilshunosligida metaforalar o‘zining nazariy asosini topgan bo‘lsa-da, biroq alohida olingan yozuvchi ijodida qo‘llangan metaforalarning amaliy jihati hali yetarlicha o‘rganilgani yo‘q. Zero, 14 Қобулжонова Г. Кўрсатилган тадқиқот. -Б.13. 12 metaforalar yozuvchining individual uslubini, asar badiiyatini ta’minlovchi muhim tasviriy vositadir.» 15 Dissertant ishda R.Qo‘ng‘urov, M.Mirtojiev, M.Mukarramov, E.Qilichev, M.Yo‘ldoshev, Sh.Abdurahmonov kabi olimlarning fikrlariga tayangan holda metaforalarni ikkiga ajratadi: «metaforalar o‘z xususiyatlariga ko‘ra doimiy va individual (xususiy - muallifiy) metaforalarga bo‘linadi. Bizningcha, doimiy metaforalarga: a) birlamchi nominatsiya jarayonida hosil bo‘lgan lingvistik metaforalar; b) ikkilamchi nominatsiya jarayonida hosil bo‘lgan, biroq tilda qayta-qayta takrorlanishi oqibatida uzual ma’no doirasida til hodisasiga aylangan badiiy metaforalarni kiritish mumkin. Demak, ularni qisqaroq qilib lingvistik metaforalar va an’anaviy-badiiy metaforalar deb nomlash mumkin» 16 degan fikri biz uchun muhim. Bu tasnif ko‘plab ilmiy adabiyotlardan o‘rin olgan bo‘lsada, lingvistik metaforalarning ma’lum ma’noda obrazlilik, ifodaviylik kasb etsa-da, biroq ekspressivlik, tasirchanlik kuchli emasligi e’tirof etiladi. Shu nuqtai nazardan tadqiqotchilar badiiy asarlarda ijodkorlar tomonidan yaratilgan individual metaforalarga ko‘proq e’tibor qaratishadi. Chunki individual metaforalar har qanday ijodkorning o‘ziga xos takrorlanmas uslubini belgilashga asos bo‘ladi. Ta’kidlash joizki, metaforalar badiiy matnda asar badiiyatini ta’minlovchi muhim lisoniy vosita hisoblanadi. «Shuning uchun ham badiiy uslubda poetik metafora faqatgina muhim tasviriy vosita bo‘lib qolmasdan, balki badiiy tafakkur elementiga, estetik hodisaga aylanib ketadi. U nutqni bezash doirasidan chiqib, his- tuyg‘uni, fikrni obrazli ifodalash vositasi darajasiga ko‘tariladi. Metafora ko‘magida endi biz tasvir ob’ektini faqatgina «ko‘rib qolmasdan», balki his qilamiz, uni go‘yo o‘z boshimizdan kechiramiz. U bizning hissiyotimizga, ongimizga ta’sir etish bilan birga yozuvchini ham uzundan-uzoq bayondan qutqaradi» 17 . Binobarin, metaforalar har bir ijodkorning individual uslubi va mahoratini, asar badiiyatini ta’minlovchi muhim tasviriy vositadir. «Har bir 15 Хасанов А. Абдула Қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар: Филол.фан.ном.дис. – Тошкент, 2010. – Б.36. 16 Хасанов А. Кўрсатилган диссертация. – Б.36. 17 Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари.–Самарқанд: СамДУнашриёти,1994. -Б.18. 13 yozuvchining o‘z ijodiy mulki bo‘lgan individual metaforalar tasviriy vositalarning eng yaxshi namunalari bo‘lib, u badiiy uslubning ham o‘ziga xos xususiyati sanaladi. Yozuvchi ijodida hatto bitta metaforik qo‘llangan so‘z butun bir matnni o‘z atrofida jipslashtirishi, tayanch nuqta hisoblanib, metaforik kontekst hosil qilishi mumkin». 18 Shu nuqtai nazardan, biz keyingi boblarda Normurod Norqobilov qissalarida qo‘llangan metaforalarning amaliy jihatlarini ochishga harakat qilamiz. 1.2. Metafora lisoniy hodisa sifatida Metafora barcha nutq uslublarida eng ko‘p uchraydigan funksional-semantik hodisalardan biridir. XX ikkinchi yarmi va XIX asr dastlabki o‘n yilliklari o‘zbek tilshunosligida metaforik jarayonlar asosiy 3 (an’anaviy, sistem-struktur va antropotsentrik) yo‘nalishda hamda 8 ta aspektda o‘rganilganini ko‘rsatdi. Bular: semasiologik; leksikologik; stilistik (xususan, lingvopoetik aspektda), sistem-struktur, antropotsentrik yo‘nalishda (xususan, kognitiv, lingvokulturologik, sotsiopsixolingvistik, pragmatik yondashuv asosida), leksikografik aspektda. 19 Metaforik qo‘llanishlarning kognitiv aspektiga e’tibor qaratar ekanmiz, aslida u bir ob’ektni boshqa bir ob’ekt xususiyatlari prizmasi asosida ko‘rishni ifodalaydi. Insonning kognitsiya jarayonida bevosita kuzatishda berilmagan tafakkur muhiti metafora asosida sodda va tushunarli tus oladi. Metaforizatsiya manbadan (masalan, olov ) mo‘ljalga (masalan, sevgi ) yo‘nalgan jarayon sifatida tushunilishi lozim. Mo‘ljal bilan qiyoslaganda manba, odatda: – hissiy tushunarli; – muayyan; – fizik mavjudlikka ega; 18 Тaрасова В.К. Словесная метафора как знак: Автореф дис...канд филол. наук. – Л. 1976. –С.6. 19 Махмараимова Ш. Ўзбек тили метафораларининг антропоцентрик тадқиқи (номинатив аспект). Филол. фан. д-ри (DcS) дис. – Cамарқанд, 2020. -Б. 86. 14 – bir kishidan ikkinchisiga osongina yetkazib berilishi (masalan, “sevgi” tushunchasiga nisbatan “olov” tushunchasini boshqaga osongina yetkazib berish mumkin) bilan xarakterlanadi. Umuman olganda, metafora noma’lum-ma’lum, mavhum-aniq zidligi orasida ko‘prik vazifasini bajaradi. Nutqning biror parchasini ham metaforadan xoli ko‘rish va tasavvur qilish o‘ta mushkul. Tilshunoslikka metafora terminini meros qilib qoldirgan voizlikda ham u obrazli nutq ifodalashning o‘ta muhim va samarali vositasi bo‘lib, yuksak darajadagi estetik qiymati bilan ajralib turgan. Metafora tushunchasi ham lisoniy, ham metatil unsuri sifatida antik davr manbalarida uchraydi. O‘z ilmiy ishlarida metafora hodisasini tadqiq etgan birinchi olim qadimgi yunon faylasufi Arastu edi. Metafora termini ilk bora Sokratning “Evagorus” (eramizdan avvalgi 383 yilda yaratilgan) asari 20 da tilga olinsa-da, uning asosi Arastuning “Poetika”sida ma’noning, zamonaviy terminologik metatil bilan aytiladigan bo‘lsa 21 , atalmishlardagi denotativ va konnotativ o‘xshashliklar asosida berilishi sifatida ko‘rsatilgan. Deyarli tilning o‘zi kabi qadimiy bo‘lgan bu hodisa XX asrga kelib esa ifoda, muomala va anglash vositasi sifatida foydalaniladigan nutqiy san’at vositasi, til va badiiyat ilmida fenomenal kategoriyaga aylandi. Kvintilian ning fikricha, metafora tabiatan yuksak insoniy lafziy-ma’noviy tushuncha va hech bir narsa/hodisaning ma’nosiz qolmasligiga, shuningdek, zarurat bo‘lsa, obrazsiz ifodalanmasligiga xizmat qiladi. 22 Manbalarda qayd etilishicha, sitseron metaforani oddiy til vositalari izohlay olmaydigan ma’nolarni anglatadi deb qaragan. Mumtoz voizlik san’atida metafora lisoniy me’yordan chetlashish – biror buyumning odatlanilgan nomining boshqasiga ko‘chishi sifatida namoyon bo‘ladi. Bunday nom ko‘chirishdan maqsad: a) leksik “lakunalarni”ni to‘ldirish; 20 Античные теории языка и стиля. – М. – Л., 1936. – С. 217. 21 Аристотель. Поэтика. – М., 1984. 22 Античные теории языка и стиля. – М. – Л., 1936. 15 b) yoki jo‘n nutqni “bezash” bo‘lgan. Metafora hodisasi ilmiy muammo sifatida voizlikdan tilshunoslikka o‘tishi bilan metaforik konsepsiya vujudga keldi. Bu konsepsiya qiyoslash tamoyili asosiga qurildi. Bu tamoyil metaforik ifoda zamiridagi ikki va undan ortiq ob’ektlarni qiyosiy tavsiflash zarurati asosiga qurildi. XIX-XX asrlarda til hodisalari tadqiqida semantik nazariya vujudga kelgach, qiyosiy konsepsiya kuchli qarshilikka uchradi. Bu fikrni dastlab J.Serl va M.Bleklar ilgari surishgan. J.Serl metafora verbal ziddiyat sababli, boshqacha aytganda, ikki ma’noviy birlikning to‘qnashishi tufayli kelib chiqqanligini ta’kidlaydi 23 . M.Blek esa birinchilardan bo‘lib “metafora o‘xshashlikni aks ettirmaydi, balki vujudga keltiradi” degan fikrni ilgari surdi. 24 Ko‘plab olimlar M.Blek izidan borib semantik aloqadorlik nazariyasi ustida ishlay boshladilar. Shu bilan birga ular metafora o‘xshashlikni tafsiflamaydi, balki ochadi, hech kimning xayoliga kelmagan o‘xshashliklarni yuzaga chiqaradi degan fikrni ham ilgari surishadi. Qiyosiy konsepsiya metaforani yaratishning sanoqli uslublarini yoritib, metafora atamasini ham ba’zi holatlardagina qo‘llash bilan cheklanadi. Shu boisdan bu nazariya tarafdorlari metaforaga tilning bir vositasi, so‘zlar o‘rnining almashishi yoki kontekstual siljish sifatidagina qaraydilar, xolos. Aslida metaforada aks etgan nisbatli ma’nolar zamirida g‘oyalarning bog‘liqligi yotadi. Metaforik ma’noning o‘ziyoq qiyoslashdan paydo bo‘ladi va shundan tilda metafora vujudga kelgan. Metafora ob’ektiv borliqdagi hodisalarni anglashda badiiy obraz va okkazional ma’nolarni ishga soladi. U kognitiv, ifodaviy, badiiy va semantik vazifalarni bajaradi. X.Ortegi-i-Gassetning so‘zlariga ko‘ra “metafora – tafakkurning bebaho quroli, ilmiy tafakkur shakli… metafora – bu ismning ko‘chishidir.” 25 Metafora shakllanishi va tahlilida to‘rt unsur ishtirok etadi: 23 Серль Дж. Метафора // Теория метафоры. – М., 1990. 24 Блэк М. Метафора // Теория метафоры. – М., 1990. 25 Лингвистический энциклопедический словарь. – М., 1986. 16 a) ikki o b ’ ek t; b) ob’ektga munosabat; v) lisoniy kompetensiya; g) lisoniy bilim. Metafora bir sinfga tegishli bir-biri bilan munosabatga kirishayotgan ikki ob’ektning belgilarini o‘ zida aks ettiradi , ularni boshqa sinf ga mansub hodisa – ifodaning faol sub’ektiga , ya’ni so‘zlovchi shaxsga bog‘laydi . Bu uchlik, avvalo, kognitiv “burchak” hosil qiladi. Masalan, odamni tulki deb atashganda, bir ob’ektga ikkinchi bir ob’ektdagi zotiy belgi – ayyorlik sifatini nisbat beradilar va bunda sub’ektning ushbu diskursiv faoliyatida uning kognitiv imkoniyati, ya’ni ushbu sinfga mansub hayvonlarning o‘z izlarini yo‘qotishlari haqidagi bilimlari bog‘lanadi. Odam odamga bo‘ri maqoliga esa yirtqichlar orasida faqat bo‘rining o‘z o‘ljasiga yeyish uchun emas, balki, avvalo, o‘ldirish maqsadida tashlanishi haqidagi bilim kognitiv poydevor vazifasini bajargan. Ikki turli sinf ob’ektlarining aloqaga kirishishi va ularning xususiyatlari yordamida metaforaning eng asosiy belgisi – ma’noviy ikkiyoqlamalik yuzaga chiqadi. Metaforik ma’noli leksema bosh ma’no bilan hosila ma’noni o‘zida noto‘liq distributiv asosda birlashtiradi. Shu ma’noda, N.D.Arutyunovaning fikricha, metafora bu - “nutq tropi yoki mexanizmi bo‘lib, u yoki bu munosabatdagi o‘zaro muqobil, biror sinfga taalluqli bo‘lgan ashyolar va hodisalarning boshqa sinfga mansub ob’ektni tavsiflashda yoxud mazkur ob’ektga muqobil hisoblangan boshqa sinfga mansub ob’ektlarni nomlashda qo‘llaniluvchi so‘z ifodasida namoyon bo‘ladi.” 26 Zero, metafora, ta’kidlanganidek, semantik jihatdan ikkilangan: metaforik ma’noni leksemaning asos ma’nosidan ayricha tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu – uning eng asosiy belgisi bo‘lgani uchun uni aniqlanuvchidan ayro holda tasavvur qilib bo‘lmaydi. Til metaforasida ma’no doimiy, u bevosita so‘zlarga o‘z ma’nosini anglatuvchidek aloqadordir. 26 Арутюнова Н. Д. Метафора // Лингвистический энциклопедический словарь. – М., 1990. – С. 29. 17 Lisoniy metafora aslida yangi leksema manbai bo‘lmasa - da, yangi so‘z hosil qilish vositasi hisoblanadi. Chunki leksemaning nutqdagi har qanday ko‘rinishi alohida so‘z, qaytarilmas denotativ ma’noli birlikdir. U bir tomondan tavsiflash, ikkinchi tomondan, atash xususiyatiga ega. Masalan, ohu, tulki, ayiq (odam haqida) kabi metaforalar tavsiflash vazifasini bajarsa, choynakning burni, stulning oyog‘i kabi birikmalardagi metafora atash vazifasini bajaradi. Tavsiflovchi metafora badiiy matnda estetik qiymat ham kasb etadi. Metafora tilning rivojlanishida, uning ifoda imkoniyatlarining kengayishida muhim unsur. Aynan metafora ko‘plab lisoniy-nutqiy jarayonlar – sinonimik vositalarning shakllanishi va rivojlanishi, yangi ma’no va bo‘yoqlarning paydo bo‘lishi, polisemiyaning vujudga kelishi, emotsional-ekspressiv leksikaning boyishiga xizmat qiladi. Shu bilan bir qatorda , metafora insonning ichki mental dunyosiga aloqador tushunchalarni verballashtirishga imkon beradi. Zero, “ m etaforasiz ko‘rinmas olam ” leksikasi tilda mavjud bo‘lmas edi”. 27 Metafora inson hayoti va faoliyatini to‘la qamrab olgan va nafaqat til , hatto tafakkur va faoliyatning ham to‘laqonli birligidir . Chunki, N.D.Ar u tyunovaning fikri cha, metaforani tadqiq etish tobora inte n sivlashib, tafakkur mahsuli bo‘lgan bil i m lar ning ham turli yo‘nalishl a rini o‘z ichiga oladi. Ilmiy tafakkurning turli yo‘nalishlari o‘zaro aloqaga kirishishi natijasida esa kognitiv yondashuvlar vujudga keldi. Kognitiv tamoyillar asosidagi metafora esa ham lisoniy, ham badiiy qimmati bilan alohida mavqega ega bo‘lib, tilshunoslik, lingvokognitologik hamda lingvopoetik nuqtai nazardan o‘rganishda serqirra ob’ekt sifatida namoyon bo‘ladi. Yuqoridagi fikrlarga xulosa o‘rnida kognitolog Yu.S.Stepanovning quyidagi mulohazalarini keltirish o‘rinli: “Metafora – tilning fundamental xususiyati… tor doiradan o‘ziga to‘g‘ri keladigan va ayni nutq payti va vaziyatiga muvofiq belgilarni ajratib oladi va mutlaqo yangi qiyofa va shamoyil hosil qiladi.” 28 Kognitiv metafora. O‘tgan asrning so‘nggi choragida rivojlanish pallasiga kirgan yangi lingvistik paradigmalar uchun metafora birlashtiruvchi fenomenga 27 Арутюнова Н. Д. Метафора и дискурс // Теория метафоры. – М., 1990. – С. 5 – 51. 28 Степанов Ю. С. В трехмерном пространстве языка. – М., 1995. 18 aylandi, metaforaning lingvistik asosdagi chuqur va atroflicha tadqiqi esa lingvokognitologiyaning shakllanishiga turtki bo‘ldi. Ammo XX asrning so‘nggi o‘n yilliklariga qadar yuqorida zikr etilgan konseptual nazariyadagi metafora fenomeni tilshunoslarning e’tiborini jalb etgan, bu borada yaratilgan tadqiqotlar tasodifiy tusda bo‘lib, alohida nazariya sifatida shakllanmagan, kurtak holida qolib ketgan edi. Faqat E.Makkormakning “Metaforaning kognitiv nazariyasi” tadqiqotida metafora kognitiv tilshunoslik doirasida fikrlash uslubi sifatida ko‘riladi, xolos. E.Makkormakning fikricha, metaforaning vujudga kelishiga bir qarashda kesishmaydigan semantik konseptlarning birlashishi sabab bo‘lgan. Bir tomondan, metafora o‘z referenti bilan o‘xshashlikka ega. Zero, u tushunarli bo‘lishi lozim. Boshqa tomondan esa farqlarga ega, chunki metafora yangi ma’no yaratish uchun paydo bo‘lgan. Moddiylikka ega belgilarni bevosita kuzatishda berilmagan ob’ektlar bilan bog‘lab, kognitiv metafora gnoseologik vazifa bajaradi va bunda mavjud bilimlar “yangi” ob’ektdagi bilimlar bilan birlashadi. Bu kabi kognitiv metaforalar nozik semantik tafovutlarga ega obrazli tilni yaratadi, shu bilan birga, so‘zlararo semantik yaqinlashuvni amalga oshiradi. Masalan, ko‘ngli sovimoq metaforik ifodasi “muhabbat so‘nishi” ma’nosida kelsa, bunday tuyg‘ularning kuchayishini ehtiroslar olovi metaforik ma’no asosidagi birikma ifodalaydi. Metaforaning obrazliligi okkazional ma’noning uzuallashuvi, bilimlar qiyosi natijasining ijtimoiylashuvi natijasida susayadi. Konseptual metafora masalasi insonning tafakkur jarayonini tadqiq qilishga undadi va bu olimlarning metaforani dunyo haqidagi inson bilimlarining verballashgan ko‘rinishi sifatida e’tirof etishlariga olib keldi. Ushbu masala bilan 70-80 – yillarda A. Xili, R.Xarris, A. Ortoni, R.Reynolde va ko‘plab boshqa olimlar shug‘ullanishgan. Konseptual metafora nazariyasi, ayniqsa, J.Lakoff va M.Jonson tadqiqotlarida aniqroq ko‘zga tashlanadi. 29 Ular konseptual metaforani bir konseptual yo‘nalishdagi bilimning boshqasi bilan kesishuvi sifatida ta’riflashadi. 29 Лакофф Д., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем // Теория метафоры. – М., 1990. 19 Zamonaviy fan barcha aqliy qobiliyat, ijod va obrazli fikrni metaforik tafakkur va metaforik bilimga bog‘laydi. Kognitiv jarayon davomida sub’ekt o‘z xotiralarini ishga soladi, ko‘pincha mantiqan bir-biridan yiroq ikki referentni aniqlab, ular o‘rtasida ma’noviy aloqani vujudga keltiradi – metaforani hosil qiladi. O‘z-o‘zidan, tafakkur tarzi nutqda o‘z ifodasini topadi: muallif metaforani, boshqacha aytganda, til obrazini yaratadi, u bilimlar zamiriga quriladi. “Umumiy psixologiyada til kognitiv jarayonni hosil qiluvchi asosiy manba sifatida qaraladi. U inson tabiatining boshqa turlarga qaraganda tafakkurni, qabul qilishni, xotira, masalalar yechimi, aql va qobiliyatni ko‘proq ifodalaydi”. Bir ob’ekt anglaganda, har xil ong turli axborot oladi, chunki har bir insonda kognitsiya o‘ziga xosdir . Mu h im metaforik konstr u ksiyalarning aksiologik maqomi til tashuvchilar ongida mujassamlangan . Okkazion al metafora (umuman, metafora ilk nutqiy holatida okkazionaldir) ishlatilganda u til birligi maqomi, metaforik konstruksiyaning asosi sifatida yuzaga chiqadi . Metaforik ma’no asosidagi birikmaning semantik qiymati bir tekis st r ukturaga ega bo‘lmaganligi sabab li metaforik birlikning axborot imkoniyati signifi k ativ-miqdoriy semanti k evrilishlarga qarab belgilanadi, ular , o‘z navbatida , til sohiblari nutqida yoki adresatning nutq qodini ochish jarayonida faollashadi. Predikat darajasidagi konnotatlarga ob’ektiv borliqda, odatda, o‘zaro aloqador bo‘lmagan ob’ektlar obrazi kiradi: muz, suv, kristall, sut va h. Ularning gapdagi funksiyasi predikativ ma’nolarning birinigina ifodalash uchun xizmat qiladi: Olov – issiq. Yomg‘ir yog‘adi. Qor – oppoq. Sut – qorga o‘xshash . Bir predikativ birlikda ikkinchi bir ma’no yuzaga chiqmaydi. Omonimik holatlarda esa, albatta, so‘zlovchining nimani nazarda tutganligi muammoni hal qiladi. Agar konnotativ obraz til tashuvchilar ongida bir emas, bir nechta predikat belgisini anglatsa ( oq: qor, sut ) ham, bu nda ma’no ni kontekst reallashtiradi . Konnotativ obraz birorta predikatning belgisiga mos kelmay, bir qator qo‘shimcha jihatlarini namoyon qilsa, konnotativ-predikativ vazifa nominativ- predikativ vazifaga aylanadi, ya’ni ob’ektning voqelikdagi nomini shartli nom bilan almashtiradi: mushuk, maymun, eshak va h. Konnotativ obrazli ifoda 20 nominativ ma’no bildirish uchun qo‘llanganda, unga yuklangan predikativ belgilar til vaziyati va nutqni sodir qilayotgan sub’ektning o‘ziga xosligi sababli farqlanishi mumkin. Demak, aytish mumkinki, kognitiv nuqtai nazardan konnotativ metaforaning til sistemasida vujudga kelishi asosan ikki vazifa sababli yuz beradi: a) atash - predikativ vazifa; b) konnotativ - predikativ vazifa. Bu holat ong ostida ham, ong ustida ham amalga oshishi mumkin. Agar predikativ belgi ( Odam – bo‘ri ) ni faollashtirish uchun ishlatilgan konnotativ obraz ( bo‘ri ) atash-nomlash vazifasini ham bajarsa (laqab, ism vazifasida), metaforizatsiya uchinchi bosqichga ko‘tariladi. Ta’kidlash joizki, lisoniy tizimda predikativ asosli konnotatlar mavjud bo‘lib, ular alohida qismlar va struktur uzvlarni metaforik asosda nomlashga xizmat qiladi: somon (soch), oltin (xazonrezgi). Konnotatga aniq sub’ekt munosabati bo‘lmaganda (masalan, odatlanilgan birliklar ishlatilganda: havorang lenta – daryo, oq xalatli insonlar – vrachlar ) metaforaning vazifasi uslubiy vazifa bilan chegaralanadi. Bu kabi metaforik birikmalar gapda betaraf til birliklarining ma’nodosh muqobillari sifatida namoyon bo‘ladi yoki nutqqa ayrim estetik “ustama” berish uchun ishlatiladi. Metaforik ma’nolar reallikdagi voqea-hodisa va buyumlarni emotsional- ekspressiv aks ettirishga qaratilgan bo‘ladi. Har qanday metaforik ko‘chish giperbolizatsiyaga olib keladi. Ayniqsa, bu hol situativ metaforik birikmalarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Belgini metaforik qurilma yordamida kuchaytirish imkoniyati tevarak-atrofni sub’ektiv idrok “ko‘z”i bilan ko‘rish va ob’ektiv voqelikning xolis ifodalanishi orasidagi muammoni ko‘taradi. Insonni o‘rab turgan voqea-hodisa va predmetlar sifatiy hamda miqdoriy tabiatga ega. Bu xususiyatlar inson ongida ma’lum bir kognitiv strukturaning ajralmas qismi sifatida mavjud bo‘ladi. Lakoffning metafora haqidagi nazariyasiga murojaat qilar ekanmiz, bu nazariya ajoyib konsept misolida o‘zini namoyon qiladi. Masalan, olim Love is a 21 journey (“Sevgi bu sayohat”) metaforik birikmasida “sayohat” tushunchasini aniq kognitiv jarayonlar natijasida muhabbat konsepti bilan bog‘laydi. Lakoffning fikricha, metafora, avvalo, konseptual xususiyatning namoyon bo‘lishi, bilimlarning reallashuvidir. Lakoff ta’kidlaganidek, muhabbat va sayohat konseptlarining birlashishi nafaqat grammatik, balki leksik uyg‘unliklarga, qolaversa, kognitiv muvofiqlikka ega. Ya’ni uyg‘unlik “kognitiv – leksik – grammatik” aloqa darajalanishiga ega. Konseptual uyg‘unliklarni izohlash uchun Lakoff metaforik ssenariy atamasini fanga kiritdi. Yuqoridagi muhabbat konseptini ifodalash uchun qo‘llangan sayohat metaforik ifodasi kognitiv ssenariysi shunday ko‘rinishga ega: 1) Sevishganlar birgalikda sayohat qilishadi. 2) Ularning umumiy hayotiy maqsadi sayohatning so‘nggi nuqtasidir. 3)Oshiq-ma’shuqlarning munosabatlari esa bir maqsadga uyg‘unlashmaguncha rivojlanib boraveradi. 4) Sayohat oson ish emas. Yo‘l davomida ko‘plab to‘siqlar uchraydi, bu holda qaysi yo‘lni tanlash uchun qaror qilishga to‘g‘ri keladi. Mazkur metaforani hosil qilish uchun xizmat qilgan kognitiv ssenariy (bilimlar silsilasi), albatta, konseptlar ifodalovchilarining sinonimik muqobillarida farqlanadi. Har bir ma’nodosh leksemada semantik qiymat o‘ziga xos bo‘lish bilan birga, ular ifodalaydigan konseptual bilimlarda ham tafovutlar borligi haqidagi farazni ham ilgari surish mumkin. J.Lakoff metaforologiya nazariyasini rivojlantirib va yangi sifat bosqichiga ko‘tarib, juda ko‘plab an’anaviy talqinlarga o‘z e’tirozini bildirdi. Ulardan ayrimlari sifatida quyidagilarni ko‘rish mumkin: 1) har qanday predmet yoki hodisani to‘g‘ridan-to‘g‘ri, metaforasiz tushunish mumkin; 2) metafora eng ko‘p tarqalgan soha she’riyatdir; 3) metafora – faqat lisoniy ifodadir; 4) metaforik ifodalar mohiyatan yolg‘onlardir. Haqiqiy til metaforasiz, “to‘g‘ri” tildir. 30 J.Lakoff va M.Jonson oddiy, jonli nutqdan olingan misollar asosida fikrlarini dalillab, quyidagi xulosalarga kelishadi: 30 Лакофф Д., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем // Теория метафоры. – М., 1990. 22 – metafora bizga mavhum tushunchalarni anglashga va ular ustida mulohaza yuritishga yordam beradigan muhim mexanizmdir; – m etafora tabiatan lisoniy emas , balki konseptual hodisadir; – m etafori k ma’no no metafori k ma’noga tayanadi; – odatlanilgan konseptual metaforalar anglanmaydi, balki avtomatik ravishda, sezilarsiz qo‘llanadi; – m etafora mantiqdan ko‘ra ko‘proq tajribalarga suyanadi. Tajribalar mantiqiy yondashuvning asosidir; – metaforik tizim leksikonda ham, til grammatikasida ham mavjud; –nazmiy metafora umum metaforik tafakkurning kengayishi va individuallashuvi mahsulidir. 31 Lingvokognitiv nuqtai nazardan, metafora nafaqat lisoniy vositalar yordamida, balki imo-ishora, shuningdek, urf-odatlar, rasm-rusumlar vositasida ham hosil qilinadi. Shu boisdan, metaforani tadqiq qilish keyingi vaqtlarda tilshunoslik doirasidan chiqib, madaniy aspekt bilan bog‘liq sohalarda ham kengaymoqda. Zamonaviy kognitiv tilshunoslik metaforani nutqni bezash, tushunarli qilish vositasi bo‘lgan trop degan aqidalardan voz kechib, uni butun boshli tafakkur shakli sifatida e’tirof etmoqda. Kommunikativ tilshunoslik esa metaforaga aql, his va irodaga ta’sir qiluvchi muhim ta’sir quroli sifatida munosbatda bo‘lmoqda. Kognitiv nuqtai nazardan metaforik obrazlar mental jarayonlarni, milliy, guruhiy va shaxsiy o‘zini-o‘zi anglash faoliyatini tadqiq qilish usulidir. Aynan shu hodisalar metaforologiyadan kognitiv lngvistikaning o‘zi uchun “ajratib olayotgan” o‘rganish predmetidir. Kognitiv metaforalarda borliqni anglash yoki tushuntirishning universal sxemalari mujassamlashgan bo‘ladi. Uni, ta’bir joiz bo‘lsa, yangi bilim hosil qilishning muhim vositalaridan biri sifatida qaramoq lozim. J.Lakoff fikricha, metaforani tajribani tushunishga jalb qilish inson tafakkurining eng ustuvor 31 Лакофф Д., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем // Теория метафоры. – М., 1990. 23 usullaridan biridir. 32 Aqliy tafakkur ma’lum ma’noda metaforik modellarga tayanadi. Idrokka intilgan tafakkur sezgilarga tayanadi, hislar esa metaforik fikrlashga olib keladi. 33 Bob bo‘yicha xulosalar 1. Badiiy matnda metafora muhim ahamiyat kasb etadi. Metafora inson ongi rivojining, tafakkuri taraqqiyotining muhim omili hisoblanadi. U insonning ilmiy va badiiy tafakkuri o‘sishida katta o‘rin tutadi. Shu boisdan metaforani o‘rganish boshqa aspektlarda bo‘lgani kabi, lingvokognitiv va lingvopoetik ahamiyatga ham ega. N.Norqobilov insonning ruhiy holati, ichki kechinmalari, xarakterini, o‘zgalarga, atrof-muhitdagi hodisalarga bo‘lgan ijobiy yoki salbiy munosabatlarini ochib berish uchun bir qator metaforalar qo‘llangan bo‘lsa, ayrim o‘rinlarda tabiatni, hayvonlarning holatini ochib berish uchun yozuvchining individual mahoratiga xos metaforalar qo‘llangan. 2. Metaforalar o‘ziga xos estetik qimmatga ega. Ular asar badiiyatida tabiiylik, soddalik, xalqchillikni yuzaga chiqaradi. N.Norqobilov qissalarda voqelikni real tasvirlashda, unga mahalliy-milliy ruh bag‘ishlashda, personajlarning dunyoqarashini, e’tiqodini, ruhiyatini jonli ifodalashda, qissa personajlarining xarakter-xususiyatlari, nutqini individuallashtirishda, intim-ruhiy kechinmalarni ifodalashda, voqelikka mos tarzda ichki va tashqi ma’naviy olamidagi dunyoqarashini yaqqol aks ettirishda tabiiylikka, soddalikka, asarlarining «o‘qishli» bo‘lishiga intilgani uning metaforalardan unumli foydalanganidan ko‘rinib turibdi. 3. N.Normurodov metaforalardan qissalari tilining badiiy-obrazliligini, estetik ta’sirchanligini oshirishda, personajlar nutqini, xarakter-xususiyatlarini o‘ziga xos tarzda ifodalashda, jonli so‘zlashuv tiliga xos milliy-mahalliy kolorit 32 Лакофф Д. Когнитивная семантика // Язык и интеллект. – М., 1995. 33 Минский М. Остроумие и логика когнитивного и бессознательного // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. XXIII . – С. 291 – 292. 24 bag‘ishlashda, qolaversa, o‘zining individual uslubiga xos tasvir yaratishda, xususiy yashirin ma’noga ishora qilishda, qahramonlar portretini, intim-ruhiy kechinmalarini intensiv usulda tasvirlashda o‘ta mohirlik bilan foydalanib, ularni asarning umumiy g‘oyasiga xizmat qiluvchi obrazli ta’sirchan tasviriy vositaga aylantira olgan. 4 . Kognitiv metafora tizimli tabiatga ega va inson ongida uning qator modellari mavjud . Kognitiv metafora konnotativ va denotativ shaklda bo‘lishi mumkin. Kognitiv metafora bir-biridan mutlaqo uzoq konseptlarni bog‘lash imkoniyatiga ega va ularning birini boshqasiga tayangan holda anglash imkonini beradi. O‘rganilmagan ob’ektni konseptuallashtirishda kognitiv metaforaga tayaniladi. 25 II-BOB. NORMUROD NORQOBILOV QISSALARIDA METAFORADAN FOYDALANISH MAHORATI O‘zbek tilshunosligida metafora haqidagi dastlabki ma’lumotlar R.Qo‘ng‘urov, M.Mirtojiev, M.Mukarramov, E .Qilichev kabi olimlarning ilmiy risolalarida uchraydi 34 . Bundan tashqari, metaforaning lisoniy xususiyatlarini o‘zida aks ettiruvchi maqolalar e’lon qilingan 35 . Metafora obrazning nafaqat tashqi qiyofasi, balki uning ruhiy olamida kechayotgan holatlarni tinglovchi yoki o‘quvchi kutmagan favqulodda badiiy hukm asosida tasvirlash yoki ifodalashga yo‘l ochadi. Shuning uchun metaforalar eng ko‘p ijodiylikni talab etishi bilan boshqa badiiy tasvir vositalaridan farq qiladi. Metafora yaratish ijodkordan keng dunyoqarash, olam va odam haqida chuqur fikr yurita olish, ruhiyat va tabiatni yaxshi bilishni talab etadi. 1.1. Normurod Norqobilov qissalarining tili va uslubi haqida Yozuvchi hayotni xarakterlar va kartinalar vositasida aks ettirar ekan, jonli xalq tili boyliklaridan ham, adabiy til normalaridan ham keng foydalanadi: o‘z 34 Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. – Тошкент: Фан, 1977. – Б. 15-19; Мукаррамов М. Ўзбек тилида ўхшатиш. – Тошкент: Фан, 1976. – Б. 11-15; Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан, 1982. – Б. 71-79. 35 Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1964. – №4. – Б. 34-36; Миртожиев М. Лингвистик метафоралар таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1973. – №4. – Б. 57-61; Тохиров З. Метафора лексема-семемасининг прагматик семаси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1983. – №1 – Б. 74-77; Қобулжонова Г. Метафора – номинациянинг асоси сифатида // (Анъанавий Аюб Ғуломхонлик материаллари.) 2-чиқиш. – Андижон, 1995. – Б. 90- 91. 26 navbatida ham jonli tilning, ham adabiy tilning o‘sishiga hissa ko‘shadi. Yozuvchi hayot voqealarini tasvirlar, obrazlar yaratar ekan, jonli til boyliklaridan xam, adabiy tilning o‘sishiga ma’lum hissa qo‘shadi. Yozuvchi asarning mavzusi, voqealarning mohiyati va personajlarning xarakteriga qarab so‘z va iboralar tanlaydi, gap qurilishi usullaridan, dialektlardan, inversiya, arxaizm, neologizm, jargon va boshqa leksik resurslardan foydalanadi. Bu borada N.Mahmudov yanada aniqroq fikr bildiradi: «So‘z san’atkori muayyan bir tilda dunyoni badiiy obrazlar orqali qayta gavdalantiradi, ammo dunyoni bunday badiiy qayta gavdalantirish barcha ijodkorlarda aynan bir xil, aynan bir yo‘sinda bo‘ladigan bo‘lsa, buning oddiy taqlidchilikdan farqi qolmaydi. Shuning uchun ham muayyan bir tilda ijod qiladigan ikki ijodkorning dunyoni ko‘rishi, eshitishi va badiiy idrok qilishida o‘ziga xos farq mavjud bo‘lishi lozimligi barkamol badiiyatning azaliy talabidir. Zotan, ana shu farq ijodkor mahorati, uning til va uslubdagi ustaligi, o‘ziga xosligi tarozisining shayini bo‘lib keladi. Tabiiyki, dunyoni o‘ziga xos ko‘rish, eshitish va badiiy idrok etish, eng avvalo, badiiy tilda zuhur etadi.» 36 Mustaqillik sharofati bilan bugungi kundagi o‘zbek millatining shuhratini olamga yoyayotgan, o‘zining ijodi bilan xalqimizning ma’naviy dunyoqarashini shakllantirishga munosib hissa qo‘shayotgan allomalar ko‘pchilikni tashkil qiladi va ular xalqimiz tarixida o‘zlarining mustaqillik mafkurasi va aql-idrok bilan milliy-ma’naviy vatanparvarlikni, ma’naviy dunyoqarash bilan hayotiy zukkolikni o‘zida mujassam etgan buyuk ijodkorlar ko‘p bo‘lgan va ular orasida Normurod Norqobilovning ham o‘ziga xos o‘rni bordir. Normurod Norqobilov 1953-yil 7-iyunda Qashqadaryo viloyatining Yakkabog‘ tumanidagi Qishliq qishlog‘ida tug‘ilgan. Yozuvchi o‘z bolaligini shunday xotirlaydi: «…kaminaning yozuvchilikka havas va ishtiyoqi bolalikda ertaklar tufayli yuzaga kelgan desam sira yanglishmayman. Ne baxtki, onam Hanifa Omon qizi ertakchi ayol edi. U minglab ertaklar bilardi va har oqshom to yarim tungacha qorachiroq nuridan yoritilgan o‘n bolorli uyimizda ertak aytilardi. 36 Маҳмудов Н. Тилимизнинг тила сандиғи. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2012. 110-б. 27 Zamon og‘ir, kitoblar topish qiyin, topilganini ham birpasda o‘qib tashlardik. Boz ustiga, kattalar qatori biz bolalar ham mehnatga tortilgandik. Deylik, kuz va qish tunlari oddiygina ko‘rak chuvish biz bolalar zimmasida edi. Kunduzlari har bir xonadonga aravada qop-qop ko‘rak olib kelib tashlanardi va tonggacha biz ularni chuvib bo‘lishimiz lozim edi. Bola uchun dunyoda ko‘rak chuvishdek zerikarli va bema’ni ish bo‘lmasa kerak. O‘rtada uyilib yotgan ko‘raklarni ko‘rganda olam zimiston tortib ketardi, tashqarida qora sovuq, tunda boshlanib tongga yaqin tinadigan shamolning uvillashi yurakka battar g‘ashlik solardi. Bunga uzoq- yaqindagi bo‘rilarning uvlashi qo‘shilganda dunyo yakkash xavf-xatardan iboratdek tuyulardi. Ana shunday paytlarda ertak jonga ora kirardi. Onamiz ertak boshlashi bilan uy ichi kengayib, yorishib ketganday bo‘lardi. O‘rtada uyilib yotgan yoqimsiz ko‘raklarni barmoqlarimizgina sezar, aql-hushimiz esa ertak voqealariga og‘ardi. Bo‘rilarning uvlashlari bamisli hofizning qichqirig‘idek tuyulib, murg‘ak yuragimizda ortiq dahshat hissini tug‘dirmasdi. Negaki, aytilayotgan ba’zi ertaklarda u qonxo‘r maxluq emas, tanti va mard jonivor sifatida talqin etilardi-da. Umuman olganda, ayrim tunlari bo‘rilar qishloq oralab, kimningdir qo‘rasiga tushgudek bo‘lsa, odamlar bu hodisani fojea o‘rnida qabul qilmas, yengilgina qo‘l siltab: “Aka kep, haqini obketdi-da”, deb qo‘ya qolishardi. Bir tomondan ertak, ikkinchidan esa qishloq kattalarining bo‘rilarga nisbatan bu xil qarash va munosabatlari biz bolalar qalbida ularga nisbatan ozmi-ko‘pmi hurmat hissini uyg‘otmay qolmasdi. Tashqarida shamol quturar, ichkarida esa onamiz ertak aytardi. Ertak bahonasida o‘rtadagi ko‘rak chuvilishi lozim edi. Shuning uchun ertak deganlari bir-biriga ulanib ketaverardi. Uzoq tunda aytiladigan ertakning sehri boshqacha bo‘ladi… Keyin-keyin esa tengqurlarim orasida o‘zim ertak aytishni odat qildim. Ular qolib, katta yoshdagi bolalar og‘zimga tikilganini ko‘rib hayron qolardim va bilganlarim tugab qolgudek bo‘lsa, o‘zim ertak to‘qiy boshlardim. To‘qigan ertaklarimda yovuzlik va yorug‘likdan tashqari, hayvonot dunyosiga nisbatan bo‘lgan munosabatimu muhabbatim aks etardi. So‘ng menda ularni qog‘ozga tushirish fikri paydo bo‘ldi. Biron yerda chop ettirish emas, shunchaki yozgim kelgani uchun yoza boshladim. Mashqlarimni biron gazeta yoki 28 jurnalga yuborish tushunchasi yo‘q edi menda. Axir uchinchi sinf bolasida bu fikr qaydan bo‘lsin. Keyinchalik ertak to‘qishdan qoniqmay, bilib-bilmay hikoya janriga qo‘l urdim. Bu holat tafakkur qila boshlaganimni bildirardi. Tafakkur qilish esa kaminada ertak aytish ishtiyoqini so‘ndirdi, kamgap bo‘lib qoldim. Oqshomlari maysa ustida o‘mbaloq oshib, bolalar bilan kurash tushish ishtiyoqi tark etdi meni. Kamina endi borliqqa o‘zga nigoh bilan nazar sola boshlagandi. Tabiat hodisalari va fasllar almashuvidan o‘zimcha ma’no qidiradigan bo‘ldim. Uy burchagidagi javonda o‘qigan kitoblarimning soni ortgani sayin nafaqat tafakkurimda, balki fe’limda ham o‘zgarishlar sodir bo‘la boshlagandi. Kitoblar ta’sirida qishloqqa sig‘may qoldim. Dala-dashtu qir-adirlarga intila boshladim. Qishloqdan narisi qir- adirlik, so‘ng chek-chegarasiz tog‘lar boshlanardi. Sukunat bag‘riga cho‘mib, istaganingcha xayol sur, xalal beruvchi biror kimsa yo‘q, jonivorlar esa g‘ij-g‘ij edi. Bu paytda jonivorlarga ozor berishdan tiyilgandim. Chunki bu dunyoda barcha narsa tabiiy uyg‘unlik asosiga qurilgani va tabiatga ozor beruvchi yolg‘iz jon odam bolasi ekanligini favqulodda anglab yetgandim. Oqibat, yovvoyi tabiat va jonivorlar do‘stimga aylandi. Ular haqida yoza boshladim. O‘quvchilarga o‘zim ko‘ra bilgan va his qilgan dunyoni ko‘rsatish, ularni ogohlantirish uchun yoza boshladim. Men dunyoni o‘zgartirishni istardim. Yozganlarim bilan go‘yo dunyo o‘zgarib qoladigandek edi. Buning qarangki, taqdir jonivorlarga nisbatan munosabatim o‘zgachiligini sezganday, necha va necha bor meni bo‘rilarga duch qildi. Itlar haqida gapirmasam ham bo‘ladi. Ularning ovozidanoq nima demoqchi ekanligini sezadigan bo‘ldim. Chunki ular menga shunchaki it emas, tabiiy uyg‘unlikning jonli bir bo‘lagi edi. Sadoqatni o‘shalarda ko‘rdim, mardlikni bo‘rilarda uchratdim. Qishning qirchillama kunlaridan birida qirning tor o‘zanida ularning to‘rttasiga to‘satdan ro‘paro‘ kelgan va azbaroyi qo‘rqqanidan yelkasidagi miltiqni olishga ham qurbi yetmagan yigitcha men edim. Surishtirib kelsa, ular emas, men bo‘rilarning yo‘lidan chiqib qolgandim. Shunda ular nima qildi dersiz? Nima qilishardi, qorinlari to‘q ekanmi, xuddi to‘nkani chetlab o‘tganday, yo‘rtishgancha yonimdan o‘tib ketishdi. Hatto birining quyrug‘i barimga surgalib o‘tganday bo‘ldi. Endi ular o‘rnida xashaki itlarni tasavvur qilib ko‘ring – ular yo 29 tashlangan bo‘lardi, yo izlariga qaytib ketardi. Bo‘rilar esa izlariga qaytishni xayollariga keltirmagandek, menga e’tibor ham berishmadi. Yirtqichlarning bu qilig‘i, ya’ni odamni pisand qilmasligi juda qiziq bo‘ladi. Buni so‘z bilan ifodalash qiyin. Bunaqa paytda ular sizga nigohini qadamaydi, shunchaki bir qarab qo‘yadi. Ularning bu shunchaki bir ko‘z tashlab qo‘yishida ulug‘vorlik, o‘ziga ishonch, maydalikdan yiroqlik va yana ko‘p narsalar borki, bu holatni faqat badiiy asarlarda tasvirlash mumkin. Shunga o‘xshash holatlarni zoti toza itlarda ham ko‘rganman. Hozir o‘ylab qolaman. Nechun bu xil holat va hodisalarga bolalikdayoq duch kela boshlaganman? Bundan tashqari, azim kentda yashab turib, nechun hozirda umrimning yarmi tog‘u toshlarda, dashtu sahrolarda kechmoqda? Javob esa bitta – bu qismat. Taqdirning menga atalgan in’omi bu. Bolalikdan ertaklar olamida ulg‘ayishim esa taqdirning tuhfasidir. Axir shu ertaklar emasmi, bolalikdayoq menda kitoblarga havas uyg‘otib, dunyoqarashimni shakllantirgan, qalbimga ezgu tuyg‘ular baxshida etib, tabiat va jonivorlarga nisbatan muhabbat hissini yuzaga keltirgan. Shuning uchun barcha onalarga hayqirib aytgim keladi, bolalarga ertak ayting, onalar! 37 Yozuvchi bo‘lmoq uchun hayotni o‘rganmoq kerak, degan shiorga amal qilib, zavod va fabrikalarda slesar, temir yo‘l depolarida vagon tuzatuvchi, stansiyalarda yuk tushiruvchi bo‘lib ishlagan va turli toifadagi kishilar bilan yaqin muloqotda bo‘lib, ularning xarakter xususiyatlarini, dunyoqarashlarini o‘rgangan. Ozmi-ko‘pmi bu o‘rganganlari asarlariga ko‘chgan. Yozuvchining kechmishnomasiga murojaat qilamiz: «Ijod haqida so‘z yuritar bo‘lsam, yozganlarimni uzoq vaqtgacha biron yerda chop ettirishga oshiqmaganman. Darvoqe, bolalikda yozgan mashqlarim – ertak va hikoyalarimning bari yo‘qolgan. Qanday qilib yo‘qolgan, buni o‘zim ham bilmayman. Shunchaki mashqlar bo‘lgani bois ularga hozirda achinmayman. Keyin yozganlarimni esa… Qaytamga hayotni yaxshiroq o‘rganish maqsadida turli 37 Нормурод Нор қ обилов. Адабиёт мангу ёни қ қ алб нуридир // “Ёшлик” журнали, 2010 йил, 7 (236)-сон. 30 kasblarda, hatto o‘zim yoqtirmagan ishlarda ham ishlaganman. Endilikda o‘ylab qolaman, to‘g‘ri qilganmanmi-yo‘qmi deb. Chamasi, to‘g‘ri qilganga o‘xshayman. Kasb, kasbga bog‘liq turfa xarakterlarni o‘rganishning o‘zi bo‘lmaydi. Bu katta bir maktab hayotimda. O‘zimcha hayotni o‘rganishga yakun yasab, soham bo‘yicha matbuotda ish boshlashim bilan o‘tgan asrning saksonchi yillarida, go‘zal bir ijodiy muhitga tushib qolganman. O‘tkir Hoshimov, Erkin A’zam, Usmon Azim, Sirojiddin Sayyid, musavvir Odil Bobojon – bularning har biri o‘ziga xos olam edi. Bu davralarda tafakkur yolqinlanardi, fikr nurlanardi. Adabiyotga o‘zni fido aylash tushunchasi qanotlantirilardi. Ertaklar meni oyoqlatgan, ijodiy izlanishlar dunyoqarashimni shakllantirib, o‘zligimni anglatgan bo‘lsa, bu ijodiy muhit kaminaga ustozlik qildi desam sira xato qilmagan bo‘laman. Turgan gap, ijodiy muhitda gap ko‘p, u kishini mukammallikka yetaklaydi. So‘zning zalvorli kuchini teran his qilgan holda, uning qatidagi ranglarni ilg‘ay boshlaysiz. Va tinimsiz ijodiy izlanish hayot tarzingizga aylanadi. Adabiyot qismatingiz, uningsiz tiriklik ma’nisiz va tussiz ekanini anglashga yordam beradi. Muxtasar qilib aytganda, adabiyot mangu yoniq qalb nuridir. Xalq ongining shakllanishida, uning o‘zini anglashda adabiyotning beqiyos roli mavjudligini yanada teran tuyganingizdan so‘ng esa, ulkan bu adabiy jarayonning zanglamas bir murvatiga aylangan ko‘yi, uning azaliy va abadiy harakatiga o‘z ulush va hissangizni qo‘shish ishtiyoqida yona boshlaysiz. Bu yaratish ishtiyoqidir. Afsuski, ushbu ishtiyoq ko‘plarda juda tez so‘nadi. Adabiyot esa qalbi mangu yoniq ijodkorlar ishidir va faqat ulargina uning badiiy va ma’naviy xazinani yangi durdonalar bilan boyita oladi. Xullas, saksoninchi yillardan qator hikoyalarim “Yoshlik” jurnalida, so‘ng boshqa gazeta- jurnallarda yuz ko‘rsata boshladi.» 38 Normurod Norqobilov hozirgi O‘zbekiston Milliy universitetining jurnalistika fakultetida tahsil olgan va o‘qishni tugatgach, O‘zbekiston televideniesida kichik muharrir, bo‘lim boshlig‘i bo‘lib ishladi. «Shuhrat» medali sohibi (1999), O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi (2006) 38 Нормурод Нор қ обилов. Адабиёт мангу ёни қ қ алб нуридир // “Ёшлик” журнали, 2010 йил, 7 (236)-сон. 31 Normurod Norqobilovning «Chorraha» (1982), «Zangori ko‘l» (1987), «Unutilgan qo‘shiq» (1990), «Yuzma-yuz» (1993), «Pahmoq» (1997), «Sariq gul» (1998), «Arazchi chumchuq» (1999), «Bekatdagi oq uycha» (2000), «Jo‘shqin daryo», «Ovul oralagan bo‘ri» (2005), «Bo‘ron qo‘pgan kun» (2007) qissa va hikoyalardan iborat to‘plamlari nashr etilgan. Yozuvchi Normurod Norqobilov asarlari o‘zbek, qozoq, qoraqalpoq, qirg‘iz tili darsliklariga kiritilgan, bir necha tillarga tarjima qilingan. «Quyoshi botmaydigan yurt», «Shim yoxud xotinlar janjali» nomli asarlari asosida bir necha qismli videofilm yaratilgan. Normurod Norqobilov o‘zbek nasrida odam, tabiat, hayvoniy olamning o‘zaro murakkab munosabatlarini muqoyasalar asnosida aks ettirishga intilayotgan ijodkordir. Uning asarlarida hayvonot va insonlararo murakkab munosabatlar tasvirlanadi. Yozuvchi goho nabobot (yashil tabiat), gaho jamodot (tog‘-u toshlar, qir-adirlar) olamiga nazar tashlaydi. Jumladan, uning biz tahlil qilayotgan «Yuzma-yuz» asarining bosh qahramoni Tog‘ayning tabiatni asrash yo‘lidagi harakatlari va bu yo‘lda Mamat qassob bilan bo‘lgan «to‘qnashuv» syujeti ostida – qishloq odamlarinig yashash tarzi, Samad chol va Bolta muallim singari kishilarning saxiyligi va ochiq qo‘lligi hamda ularning aksi o‘laroq Mamat qassob va uning oilasi uchun xos bo‘lgan zo‘ravonlik, o‘z manfaati yo‘lida hech narsadan qaytmaslik, o‘zlarini «qishloqning ustuni» deb bilish kabi holatlar yuksak badiiyat bilan ochib berilsa, «Oqbo‘yin» qissasi majoziy xarakterga ega bo‘lgan asar hisoblanadi. Unda insonlarga xos xatti-harakatlar hayvonot dunyosi orqali ochib beriladi. Xususan, asarning bosh markazida turgan Oqbo‘yin (itning oti) orqali jamiyat, undagi ijtimoiy qatlam, tabiat va nabotot olami hamda ularning o‘zaro munosabatlari yorqin bo‘yoqlar, chizgilar orqali tasvirlangan. Bunda ijodkorning hayvonot olami va tabiat hodisalarini ziyraklik bilan anglay olishi, mantiqli mushohadalari, tafakkur olamining keng va teranligi asar badiiyatining haqqoniyligini ta’minlashga xizmat qilgan. Asarlarning badiiy jihatdan qurilishini ta’minlashda tilimizning lug‘aviy birliklarining ham ahamiyati kattadir. N.Norqobilov ushbu asarlarida yuqoridagi 32 ma’nolarga bo‘yoq berishda umumtilimiz boyligidan mahorat bilan foydalanganligini ko‘rishimiz mumkin. 2.2. Normurod Norqobilov qissalarida metafora uslubiy vosita sifatida Birinchi bobda metafora tadqiqiga bag‘ishlangan ishlarda ko‘rdikki, metaforaga badiiy asarning ekspressivligini, tasviriylik va obrazlilik darajasini belgilovchi muhim omil sanal ishi, m etaforalar predmet va h odisalarni, ularga xos xususiyatni qiyoslash hamda o‘xshatish natijasida yuzaga kel ishi, ko‘chma ma’no ga asoslangan nutqiy hodisa ekanligi ta’kidlanib, “qisqartirilgan qiyos”, «belgilar qiyoslanishining tugallangan formasi», «o‘xshashli ko‘chim», «o‘ta kuchli zakovat ifodasi» kabi qisqa ta’riflar berilgan. Ushbu tadqiqotlarga metaforalar eng xarakterli, emotsional-ekspressivlikni ifodalashda sermahsul ifoda vosita ekanligi, ijodkorning mahorati va kuchli zakovati ni namoyon qiluvchi vosita sanalishi ta’kidlangan. Asosiy e’tibor o‘zbek tilining leksik taraqqiyotini belgilovchi tilning lug‘at tarkibini boyitishga xizmat qiluvchi lingvistik metaforalar hamda individual muallif metaforalarini ifodalovchi badiiy metaforalar ga ko‘p e’tibor qaratilgan. Darhaqiqat, iste’dodli adib Normurod Norqobilov qissalaridagi badiiy obrazlar olami, ularning tabiati, xarakter va ruhiyat birligi, adabiy makon va zamon, yo zuvchining poetik mahoratini ochib berishda metaforalar yetakchi vazifani bajargan. Normurod Norqobilov badiiy tafakkuridagi o‘ziga xos lik, asarlaridagi davr muammolarining badiiy ifodasida, milliy xarakterlarni yaratishda ijodkor mahoratini ochib berish da, inson ichki olami, komil insonga xos intilishlar, shuningdek, adolat, ezgulik, haqiqat singari umuminsoniy g‘oyalarning badiiy ifodasini tahlil etish da metaforalardan unumli foydalangan. Qissalarda qo‘llanilgan metaforaga misollar keltiramiz. Masalan: Uzo q cho ‘ zilgan q oraso vu q dan so ‘ ng e rga birinchi q or tushdi . (O, 78) . Bunda qora so‘zi metaforik ma’noda qo‘llangan bo‘lib, uning mohiyatini ob’ektivlik nuqtai nazaridan baholash 33 birmuncha qiyin. Qora leksemasining genetik semasi belgi, rang bildiradi, ifoda semalarning bo‘rttirilishi darajasiga ko‘ra mo‘tadil ifodali (adgerent konnotatsiyali) so‘z hisoblanadi. Qora leksemasi nutqda ko‘chma ma’no hosil qilib, salbiy uslubiy bo‘yoqqa ega bo‘lishi mumkin. Yuqoridagi kontekstda qora leksemasi sub’ekt tomonidan salbiy okkazional ma’noda qo‘llangan, ya’ni qora leksemasi sememasi strukturasida qo‘shimcha (ijtimoiy shartlangan) «sovuq» semasi bo‘rttirilgan. Qora leksemasining okkazional ma’no hosil qilishida sovuqning darajasini oshirib, metaforik ma’no hosil qilgan. Cholning kampiri bog‘idagi tosholmalarni sandiqqa joylab qishi bilan maktab bolalariga donasini yigirma tiyindan pullardi. (Yu, 17) matndagi tosh so‘zi metaforik ma’noda qo‘llangan bo‘lib, uning genetik semasi qattiq jismni bildiradi. Olmaning uzoq muddat saqluvchi qattiq turiga nisabatan « tosholma » so‘zi ishlatilib, bu erda tosh leksemsi metaforik ma’no hosil qilgan. - Anovi tur q i sovu q ni ober - chi , - dedi podachi Mallani ko ‘ rsatib . Temirdek q atti q barmo q lariga tish botirishdan o ‘ zini tiyib , jimgina turib berdi . (O, 44) matnida sovuq leksemasi o‘zining genetik «past harorat», «past temperatura» yoki “ temperaturasi belgili chegaradan past yoki juda ham salqin, ayoz » semalaridan chekinib, « gap-so‘zi, tashqi ko‘rinishi bilan kishiga yoqmaydigan kimsa haqida aytiladigan ibora » ko‘chma mahnosi asosida tashqi ko‘rinishni bildiruvchi metaforik ma’no hosil qilmoqda. Mamat qassob zardobini to‘ka-to‘ka nevaralaridan eslirog‘ini o‘g‘illariga yubordi . (Yu, 11-b) matnida zardobini so‘zi metaforik ma’noda qo‘llangan. Yana: 1) Masalan , u q op q on degan narsani yuz odimdan sezadi . Temir iskanja q anchalik ustalik bilan ko ‘ milmasin , unda o ‘ tirib q olgan turli h id yuzada q olaveradi - da . (O, 84); 2) O g‘ zidan o ‘ t purkovchi q ora kaltak uzo q dan xavfsiz e kanini u alla q achon fa h mlab e tgandi . (O, 86); 3) Bu q anotli maxlu q larni bir tomondan h aydasa , ikkinchi tomondan yopirilardi . (O, 96); 4) - H a , daydi ! Q aerlarda san q ib yuribsan , Q orangni ko ‘ rsatmay q o ‘ yding ? H ozir bir adabingni beraymi - a ?! (O, 99); 5) Manzilga yuz odimcha 34 q olganda , podachining o ‘ t so ch uvchi kaltagini e slab , ta g‘ in to ‘ xtadi . Alamli g‘ ingshidi . (O, 100); 6) Sh o‘rlik hademay o‘g‘lini ur kaltak - sur kaltak qilishlaridan mutlaqo bexabar - ko‘zi rangli iplarda, xayoli oppoq yo‘ rgakli chaqaloqda gursa-gursa qilich tortadi. (Yu, 4); 7) Jondor zoti borki , ovozini e shitishi bilan q ir boshida mixlanib q olaveradi . (O, 44) kabi misollarning birinchi gapda temir iskanja birikmasi, ikkinchi gapda o g‘ zidan o ‘ t purkovchi q ora kaltak birikmasi, uchinchi gapda q anotli maxlu q lar birikmasi , to‘rtinchi gapda daydi so‘zi , beshinchi gapdagi o ‘ t so ch uvchi kalta k birikmasi, oltinchi gapdagi qilich so‘zi, ettinchi gapdagi mixlanmoq so‘zi metaforik ma’no hosil qilgan. Quyida nima gap, kecha uning g‘azabiga yo‘liqib, qoniga belanib ketgan anovu novchaning holi ne kechdi? (T.o., 61-b.) gapida novcha leksemasi metaforik ma’no hosil qilgan. Inson mehri yovvoyi hayvonlarni o‘ziga bo‘ysindira oladigan bir sehrdir. Normurod Norqobilovning “Tog‘ odami” asari qahramoni Jondosh yirtqich hayvonlarni ham o‘z mehrining asiri qila olgan, biroq ularning qo‘rasida hech vaqt tutib qolishga urinmas edi: “U yirtqich jonivorlarni imkon boricha uzoq saqlab turmaslikka tirishadi. Faqat Chiporgina bundan mustasno. Yag‘rinidagi jarohat bilan qo‘rg‘onga keltirilgan bu jonivor sog‘aygandan keyin ham ketmadi. Xuddi xonaki itday, qo‘rg‘onda yashab qoldi. Qadam olishlari oliftanamo, fe’li yaxshi, duch kelgan narsaga tumshuq suqavermaydi. Lekin juda hushе?r, narigi dovondan tosh yumalasa sezadi”. Har qanday muhitda ham, har qanday sharoitga ham ko‘nikuvchan inson o‘z aql-zakovati bilan qiyinchiliklarni qadam-baqadam yengib bordi. Muhimi, undagi istak va xohish, ha е?tga bo‘lgan qiziqish va ishtiyoq so‘nmasa, shuning o‘zi kifoya. Bu yog‘iga ona tabiatning o‘zi murabbiylik qilib tarbiyalab boradi: “Tovatoshda non pishirmoq unchalik qiyin emas. Avvaliga tosh obdon qizdiriladi-da, non uning yuza qismiga е?piladi. Tovatoshda pishgan nonni uning o‘zigina yemas, Cho‘li ham juda xush ko‘radi. Umuman olganda, Cho‘li azaldan shirintomoq. Qo‘rg‘onga shishasiz qadam bosmaydi. Ichimlik undan, gazagi Jondoshdan. Qo‘rg‘onda go‘sht qahat emas. Biror qo‘y so‘yilsa, eti 35 anchaga yetadi. Bundan tashqari, Jondosh vaqti-vaqti bilan kaklik ovlab turadi. Qisqasi, qo‘rg‘onda tishga bosgulik et hamisha topiladi”. 39 Biz bu o‘rinda aynan “Tog‘ odami” qissasida yozuvchi tomonidan hosil qilingan metaforalarni tahlil qilamiz. Masalan: Yugurik nigohi ilonizi tor so‘qmoqdan jo‘shqin soyga, undan yuksak cho‘qqiga, cho‘qqidan yana soyga sirg‘alib, muyulishdagi chog‘roq yalanglikda qo‘nim topdi. ( T.o., 62-b.) gapida ilonizi qo‘shma holda metafora hosil qilmoqda. Ularning aksariyati jarohati bitguncha “mehmon” bo‘lib turar, so‘ng xaloskoriga xayr-mazurni nasiya qilib, yana tog‘lar bag‘riga singib ketardi. ( T.o., 64-b.) Ushbu gapda mehmon leksemasi hayvonlarning vaqtincha Jondoshning qo‘rasiga yashab turgan vaqtiga nisbatan metafora hosil qilmoqda. Sigirning suti bilan boqib, oyoqlatgandi. ( T.o., 64-b.) gapida oyoqlatgandi; Qisqasi, qo‘rg‘onda tishga bosgulik et hamisha topiladi. ( T.o., 66-b.) gapida tishga bosgulik, ya’ni yegulik; Ayniqsa, kiyik zotining el bo‘lishi juda mushkul edi. ( T.o., 68-b.) gapida el bo‘lishi; Nazarida kiyiklarning tagi serob, ikki-uchtasini otgan bilan kamayib qolmaydigandek edi. ( T.o., 68-b.) gapida tagi serob; Meni sekin chetga imlab, issig‘i borida tovdi ichkarisiga jo‘nasin, degan ham u. ( T.o., 69-b.) issig‘i borida; Chipor azaldan egasiga yuk bo‘lmaslikka tirishardi. ( T.o., 74-b.) gapida yuk bo‘lmaslik; Tog‘da nima ko‘p, tishga bosgulik mayda jonivorlar ko‘p, birortasini tutib, jig‘ildoniga uradi-da, so‘ng egasini eslab qoladi. ( T.o., 74-b.) gapida jig‘ildoniga urmoq; Qachonki, jaholatu ochko‘zlikka, tubanligu pastkashlikka ro‘baro‘ kelgachgina, dil oynasi darz ketdi. Odamlar yurak oldirib qo‘ydi. (T.o., 77-b.) gapida dil oynasi; Muhabbatga yo‘g‘rilgan qalb ko‘zgusida qiz bamisoli oftobday charaqlardi. (T.o., 78-b.) gapida qalb ko‘zgusi; Xudoning xohishi bo‘ladi deganlaridek, iliq-issiq yoz oqshomlaridan birida uning orzular chig‘iriga ilashib, bir zaylda aylanayotgan kunlarning to‘s-to‘polonini chiqarib, xokisorgina turmush tarziga ana shunday bir qiz kirib keldiki, sodda yigit buni taqdir inomi deb o‘yladi. ( T.o., 78-b.) jumlasida orzular chig‘irig‘i; Jondosh avtobekatda ozgina otib olgan, boz ustiga, qiz ham 39 Базаров С. Нормурод Норқобилов асарларининг поэтикаси: Филол. Фан. фалсафа д-ри (PhD). Дис. – Жиззах, 2021. -Б.20 36 ochiqqina ekan, gap-so‘zlari tez qovusha qoldi. ( T.o., 78-b.) jumlasida qovushmoq; Chala to‘ygan qursoq bilan uzoqqa borish qiyin. ( T.o., 82-b.) gapida qursoq; U bir hayoli kasb mas’uliyati haqida og‘iz ko‘pirtirmoqchi bo‘ldi-yu, lekin o‘zini tiydi. ( T.o., 90-b.) gapida og‘iz qo‘pirtirmoq; Keyin naridagi mashina yonida tog‘larni tomosha qilib semiz serjantga, o‘choq biqinidagi xarsangda o‘ychan qiyofada tish kavlab turgan Sadir nozirga zimdan nazar solarkan, miyig‘ida kuldi. ( T.o., 90-b.) gapida uchoq biqini; Bu o‘laksalar bilan tunda yurib bo‘larkanmi! ( T.o., 90-b.) gapida o‘laksa; Uning vahimasidan Sadir nozirning jini qurishdi. ( T.o., 91-b.) gapida jini qurishmoq; Bashir chandir sudralib kelayotgan Sadir nozirga zahrini to‘kib solgach, yelkasini toshga berib, ko‘zlarini yumdi. ( T.o., 91-b.) jumlasida zahrini to‘kib solmoq; U tog‘larni hammadan, hatto onda- sonda qorasini bir ko‘rsatib, uni alqab ketadigan tog‘begidan ham qizg‘anadigan bo‘ldi. ( T.o., 92-b.) gapida qorasini ko‘rsatmoq; Uning ta’qibiga uchraganlarga erksizlik qutqu solmas, uchragan yalanglik ularning joniga ora kira olardi. ( T.o., 93-b.) - ora kirmoq; Jondosh sabil qolgan tandir kabobga ichi achib, ildamlab borarkan, do‘ngga chiqqanda tevarakka ayricha bir nazar bilan razm soldi. ( T.o., 94-b.) – sabil qolgan; U shu vajdan tog‘lar bag‘riga intilarkan, bu intilash taqdir chizig‘iga tushgan o‘sha birinchi tutunning davomi ekanini bilmasdi. ( T.o., 95-b.) – taqdir chizig‘i, tugun; Cho‘l bilan bog‘liq barcha noxush xotiralarni qalbidan yuvib tashlamoqchi edi. ( T.o., 95-b.) – yuvib tashlamoq; Oqshom yarim soatcha diydiyo qilib olmasa xotinining yegani ichiga tushmas edi. ( T.o., 95-b.) – ichiga tushmas edi; Qamchi yegan ayolining kichik tog‘asi edi. ( T.o., 96-b.) qamchi yegan; Asorati qolgan ekan, keyingi dardlariga tomizg‘i bo‘ldi. ( T.o., 98-b.) – tomizg‘i; Har narsadan nam olishni bas qil, uka! ( T.o., 99-b.) – nam olish; Ko‘ngli shu qadar hasrat istardiki, yuragini kimgadir bo‘shatmoq o‘yida beixtiyor yonveriga alanglaganini sezmay qoldi. ( T.o., 100-b.) – xasrat istamoq; Ta’qibchilar yetib kelmasdan burun qorli qoyalar biqinida joylashgan Yetimg‘orga olib boruvchi dovon yo‘liga tushib olmoqchi edi. ( T.o., 108-b.) – qoyalar biqini; Bu xil sarson tentishdan ko‘ra g‘orda bir necha kun qo‘nmoqni ma’qul ko‘ran edi. ( T.o., 108-b.) – qo‘nmoq; Yerning siynasini qanchalik tajovuzkorona toptamaylik, 37 oxir-oqibat, halovatni uning pinjidangina topamiz... ( T.o., 109-b.) – yerning siynasi; U egasini namoyishkorona tark etib, yovvoyi olam quchog‘iga butunlay singib ketdi. ( T.o., 110-b.) – yovvoyi olam quchog‘i; Uni deb ne-ne kishilar bilan jiqqamusht bo‘lmadi. ( T.o., 110-b.) – jiqqamusht; Qo‘rg‘on to‘kiladi, qo‘ra to‘ziydi. ( T.o., 111-b.) – to‘kilmoq, to‘zimoq; Shunga qaramay, o‘sha axmoqona istak - qarshi chiqish fikri qayta xuruj qila boshladi. (T.o., 111-b.) – xuruj qilmoq; Toqqa kim keldi, kim ketdi, bari uning nigohida edi. (T.o., 111-b.) nigohida; Qarindosh, siz u yerda, biz bu yerda mahkam bo‘laylik. (T.o., 112-b.) mahkam bo‘lmoq; O‘tni jonlantirdi. (T.o., 116-b.) – jonlantirdi; Egasining beparvoligidan pishang olgan it sal olg‘a siljib hurmoqqa tushdi. ( T.o., 119-b.) – pishang olmoq; Aytgancha, kecha uning qavatida qoplon ko‘rganday bo‘ldimmi? ( T.o., 120-b.) – qavatida; Yaroq boru, namuncha qaltiramasangiz? ( T.o., 122-b.) – yaroq; U odatiga xos g‘or og‘ziga yaqinlashar ekan, chog‘roq qizg‘ish xarsang oldida to‘xtadi. ( T.o., 124-b.) – g‘or og‘zi; G‘or poyidagi buloq bo‘yiga tushib, qumg‘onni suvga to‘ldirdi. ( T.o., 125-b.) – g‘or poyi; Dum bo‘lib kelayotgan hukumat odamlari ko‘ziga yanada baloday ko‘rinib, agar ularning ortidan qonun bo‘y cho‘zib turmaganida, o‘laqolsa bu tahlit qochib yurmasligini o‘yladi. ( T.o., 126-b.) – dum bo‘lib kelayotgan; Uning nazarida qonunning ko‘zi ko‘r, qulog‘i kar edi. ( T.o., 126-b.) – qonunning ko‘zi ko‘r, qulog‘i kar; Bu-ku mayli, lekin o‘shanda o‘rtada bo‘lib o‘tgan gap-so‘zlar hanuzgacha ko‘ksini o‘tdek kuydirib kelmayaptimi? ( T.o., 126-b.) – ko‘ksini ko‘ydirmoq; Tundi ko‘zi ko‘r, deb doim etagimdan tortib keldingiz. ( T.o., 130-b.) etagidan tortmoq; Avvalgiday shisha og‘zidan ichmay, ichimlikni krujkaga quygan va qisqagina qadah so‘zi aytishdan ham erinmagandi. ( T.o., 131-b.) – shisha og‘zi; Sadir nozir o‘rnidan qo‘zg‘olib, o‘choq boshiga keldi. ( T.o., 133-b.) – uchoq boshi; Uni tuzlashga imkon topilganidan Sadir nozir o‘zida yo‘q shod edi. ( T.o., 135-b.) – tuzlash; Yigitga gapini o‘tkaza olganidan quvongan Sadir nozir tanglayini ma’noli taqillatib qo‘ydi- da, uning qorasi o‘chishi bilan Jondoshga yuzlandi. ( T.o., 135-b.) – qorasi o‘chishi; Anovu isqirt iskovuch bo‘lmaganda, biz seni yetti dunyodayam topolmasdik. ( T.o., 136-b.) – iskovuch; Sadir nozirning ta’biri bilay aytganda, 38 karvon yotoqlamoq istar, biroq bunga xo‘jayinning, ya’ni Bashir chandirning royishi yo‘q, u dovonda nafas rostlamoqni rejalashtirgandi. ( T.o., 137-b.) - karvon; Kishilardan ko‘ra qo‘rasidagi yovvoyi jonivorlarni o‘ziga yaqin ko‘rardi. ( T.o., 138-b.) – yaqin ko‘rmoq; Jondosh so‘nggi daqiqada tasodif bir ravishda jar labidan turtib chiqqan toshga osilib qoldi. ( T.o., 141-b.) – jar labi; Bilaklari tola boshlagan Jondosh ularga bir-bir boqarkan, yuqoridagilarni tirik qopqonga o‘xshatidi. ( T.o., 141-b.) – tirik qopqon; Osmon sultoni yerdagi bu g‘alati ishdan xang-mang bo‘lganday, kichik doira yasab, ohista suzib yurardi. ( T.o., 142-b.) – osmon sultoni; Qoplon g‘oyib bo‘lgan do‘nglik ortidan boyagi burgut ohista suzib chiqdi. ( T.o., 143-b.) – suzib chiqmoq; Shunda ko‘zi jarlik yuzini tilib o‘tgan ensiz so‘qmoqqa tushdi.( T.o., 144-b.) – jarlik yuzi kabilar. N.Norqobilov diqqati murakkab hayotiy voqealar, chin inson qalbidagi poklik, halollik, rostgo‘ylik kabi ko‘pgina go‘zal fazilatlarni ko‘rsatishga qaratiladi. Ma’lumki, ijtimoiy-maishiy sharoit inson xarakterining shakllanishida asosiy omillardan biridir. Normurod Norqobilov asarlarida badiiy obrazning ildizi shu zamin bilan chambarchas bog‘liqdir. Ular ruhiyatida ona zaminga, oilaga bo‘lgan mehr-muhabbatning mavjudligi yaqqol seziladi. Badiiy adabiyotdagi an’analar mohiyat jihatidan o‘zgarib, shakllanib borishi bilan o‘sha davrning turfa xil olami ma’lum darajada bo‘lsa-da, badiiy ifodasini topadi. Adib hikoyalarida davrning murakkab voqealari silsilasi umumlashtirilishidan tashqari inson shaxsi va ruhiy iztiroblarini yuzaga chiqarishga intiladi. Badiiy asarlar so‘z san’atining eng mukammal namunasigina bo‘lib qolmasdan, balki o‘zi tasvirga olayotgan davr va jamiyatning badiiy-estetik manzarasi in’ikosi hamdir. 40 Y.Solijonov aytganidek: “Normurod Norqobilov asarlarida tabiatni shunchaki tasvirlabgina qolmaydi, balki musavvir sifatida uning manzaralarini aniq va quyuq bo‘е?qlarda chiza oladi; tabiatshunos olim qi е?fasida nabotot, hayvonot, jamodotni ilmiy tomondan chuqur tadqiq ham qiladi”. 41 40 Базаров С. Нормурод Норқобилов асарларининг поэтикаси: Филол. Фан. фалсафа д-ри (PhD). Дис. – Жиззах, 2021. -Б.20 41 Солижонов Й. Мўъжизалар сеҳри. - Тошкент: Адиб нашриёти. 2013. -Б.62. 39 Professor Sh.Mamarahimova nutqiy metaforalar haqida ma’lumot beradi: “ Nutqiy metafora obrazlilikni kam darajada namoyon etib, nutqda qotib qolgan, turg‘unlashib qolgan tabiatni ifoda etadi: nutq egalari mazkur metaforik ifodalarda ma’noviy ko‘chimning mavjudligini payqamaydilar ham. Nutqiy metaforaning leksikografik manbalarda qayd etilishi uni ayni vaqtda lisoniy hodisa sifatida talqin qilishga sabab tug‘diradi. Pirovardida, bu toifadagi metaforalarni lingvomadaniy birliklar, xususan, frazeologizmlar, paremiologik birliklar misolida kuzatish mumkin.” 42 Masalan: Cho‘ngkalla hovli etagiga yetib-yetmay, it uni idarrov sezdi. ( O.o.b., 20-b.) gapidagi hovli etagi metaforasi nutqimizda qotib qolgan, turg‘unlashgan metafora hisoblanadi. Yoki: Cho‘ngkalla tulkini quvlab yuborib, chuqur labiga kelarkan, Oqyolning sichqondan xarob holdaligini ko‘rdi. ( O.o.b., 26-b.) gapidagi lab so‘zi hosil qilayotgan metafora haqida ham shunday deyish mumkin. Badiiy matnda, xususan, Normurod Norqobilov asarlarida badiiy metaforalar katta qismni tashkil qiladi. Ta’kidlanganidek: Badiiy metafora esa yuqori darajadagi obrazlilik, ekspressivlik, emotsionallik bilan ajralib turadi. Fanda bu toifadagi metaforalarni kontekstual hodisa sifatida talqin qilish mavjud 43 . Misollar: Gar ayoli shu lahzada shirin lutf ila erining aytganlarini ado etsa, erkakning qalbida bir paytlar chechak otib , keyinchalik yillar va adovatlar, g‘azab va loqaydlik hamda o‘kinchlar g‘ubori ostida ko‘milib ketgan noyob tuyg‘u – muhabbat qayta bosh ko‘tarmog‘i tayin edi. ( O.o.b., 35-b.); Bola chaqam, qora qozonim deb yelib-yugurgan ekanu, ammo o‘zining tanholigini hech bilmagan ekan. ( O.o.b., 37-b.) Dasht kesib , ko‘hna qishloqqacha boramiz-da, birrov Zafarnikiga qo‘nib o‘tamiz ( O.o.b., 22-b.); Odatda, iliqish paytlarida bo‘rilar hushyorlikni unutishib, hiyla bezbetlashadi.Uncha-buncha qoradan hayiqishavermaydi. ( O.o.b., 23-b.) Oqpanja eng oldinda, orqaroqda malla kelardi ( O.o.b., 27-b.); Cho‘ngkalla shu qochishda qir etagiga yetarkan, toshloq betda bir zum to‘xtadi-da, beixtiyor uvlab yubordi ( O.o.b., 39-b.); U bu fikrlarini hanuz 42 Махмараимова Ш. Ў збек тили метафораларининг антропоцентрик тадқиқи (номинатив аспект) . Филол. фан. д-ри (DcS) дис. – Cамарқанд, 2020. -Б.64 43 Скляревская Г.Н. Метафора в системе языка. – СПб.: Наука, 1993. – С. 21-31. 40 qoshida ming‘illab turgan Norqul cholga bildirmadi ( O.o.b., 45-b.); U qishloq etagida paydo bo‘lganda, qishloq zim-ziyo tun qariga butunlay cho‘mgandi. ( O.o.b., 53-b.). Obrazli metafora asosan sinonimiya hodisasi bilan aloqadorlikda yuzaga chiqadi. Jumladan, o‘zbek tilida farosatsiz va fahmsiz, qo‘pol va qo‘rs, shartaki va qaysar, makkor va ayyor, ochko‘z va badnafs odamlarning shu illatlarga nisbat beruvchi o‘xshatishlar evaziga: qo‘y, sigir, echki, tulki, ilon, ajdarho, yuho, shayton lingvomadaniy qiymatli metaforik nominativlari shakllangan. 44 Axir jondor zoti to‘nka emaski, bir joyda qo‘nqayib tursa. ( O.o.b., 21-b.) Bu orada Salom mergan shunday bir gap qildiki, oqibat, ko‘ngildagi tugun yumshab, loqaydlasha boshlagan idrok tiyraklashdi, erinchoq nigohlar jonlandi. ( O.o.b., 22- b.); Biroq Cho‘ngkallaning ayni vaqtdagi dushmani – quyosh yeru-ko‘kni nurga to‘ldirib falakda sayr etar, uning ufqqa yonboshlashiga hali juda erta edi. ( O.o.b., 24-b.); Cho‘ngkalla nochor tevarakka ko‘z soldi . Dasht g‘amgin , qirlar ho‘mraygan , ko‘kda o‘laksaxo‘r qush paydo bo‘lgan, adirlikda boyagi tulki pildirab ketib borar, nishablikda unga qarshi yana bir tulki tushib kelar... Qisqasi, tiriklik chuqurda qolgan. ( O.o.b., 26-b.); Cho‘ngkalla chora qidirib, chuqur labida o‘ralasharkan, najotning o‘zi bo‘y ko‘rsatganday bo‘ldi. ( O.o.b., 26-b.); U bu kecha qanday bo‘lmasin Cho‘ngkallani otib o‘ldirish niyatida yonardi. ( O.o.b., 28- b.); Dashtdan quruq qaytgan uch otliq guzarda to‘planishgan kishilar qoshida xijolatomuz guvranib turisharkan, kechki izg‘irinli havoda tana-yu kesatiqlar qanot qoqa boshladi ( O.o.b., 28-b.); Oshig‘ich uzilgan o‘q jonivorning yag‘rinini yalab o‘tdi . ( O.o.b., 33-b.); Hamma uyquda, u esa o‘limga bet bo‘lib o‘tiribdi. ( O.o.b., 33-b.); Haybatli yirtqichga ro‘baro‘ kelish uning yuragidagi qandaydir tomirlarni tebratib yuborgandi ( O.o.b., 34-b.) Ammo yaroq hidi uning hujumkor shashtini kesib , kalovlatib qo‘ydi. ( O.o.b., 38-b.); Yo men seni tinchitaman , yo sen meni!.. ( O.o.b., 39-b.) Cho‘ngkalla ajdodlari qo‘shig‘ini juda maromiga keltirib ijro etadi ( O.o.b., 40-b.) U uv tortganda tog‘lar sukutga botib, dasht qaltirab turadi ( O.o.b., 44 Махмараимова Ш. Ў збек тили метафораларининг антропоцентрик тадқиқи (номинатив аспект) . Филол. фан. д-ри (DSc) дис. – Cамарқанд, 2020. -Б.72. 41 40-b.) Oxiri bo‘lmadi, Cho‘ngkalla uning jodusiga baribir uchdi. Ko‘zlari mastona suzilib, ixtiyorini unga berib qo‘yganini sezmay qoldi. ( O.o.b., 43-b.); Ammo oqibat deganlari g‘irt yolg‘on ekan, bir jondorcha bo‘lolmaganimizdan so‘ng, tiriklikning og‘ir aravasini kuchanib tortmoqdan ne foyda, a?... ( O.o.b., 45-b.); Ana shunda ayoli uning atrofida girdi-kapalak bo‘ladi. ( O.o.b., 46-b.) Yuragi Oqyolda, jag‘i o‘ljada, ko‘zi esa tun pardasiga cho‘lg‘anayotgan dashtda, u vujudi istagini qondirarkan, qorong‘u quyuqlashgani sari tomirlarida navqironlik qoni jo‘shib, paylari kuchga to‘la boshlaganini his etdi. ( O.o.b., 53-b.); Shunga qaramay bu hid uning oyog‘iga tushov bo‘lolmadi. ( O.o.b., 54-b.); Tirik degani – o‘lik, o‘lik degani – tirik chiqib qolganidan garangsiragan jonivor miltiq ovozidan hurkib, o‘zini eshikka urdi. ( O.o.b., 55-b.); Tundagi voqea o‘rtadagi loqaydligu sovuqqonlikni supurib tashlaganday, u erining panja izi qolgan aftiga mehrla tikilar, goho-goho tunda eriga hujum qilgan bo‘rini qarg‘ab, shuncha churvaqa bilan keyin men nima qilardim-a, deb qo‘yardi. ( O.o.b., 56-b.) Ko‘rmoqdamizki, yozuvchi matnga obrazlilik, ta’sirchanlik baxsh etish maqsadida ikki narsa yoki hodisa o‘rtasidagi o‘xshashlik, muvofiqlik asosida ularning biri o‘rnida xuddi shu ma’noni anglatadigan so‘z yoki iboralardan metafora hosil qilib unumli foydalangan. Umuman, metaforalar yozuvchining individual uslubini, asar badiiyatini ta’minlovchi muhim tasviriy vosita ekanligini N.Norqobilov ijodida ham ko‘rish mumkin ekan. Bob bo‘yicha qisqacha xulosa 1. O‘tgan asrning 50-yillaridan boshlab metafora nutqning ta’sirchanligini oshiruvchi va uni ziynatlovchi hodisa sifatida talqin etila boshlandi. Ammo XX asrning 80-yillar oxiri 90-yillari davomida metaforani an’anaviy tarzda badiiy (individual, muallif) va oddiy (odatiy) turlarga bo‘lib o‘rganish ommalashdi. 2. Badiiy nutqda barcha tasviriy vositalar katta ahamiyatga ega bo‘lganligi qatori metaforaning ham ahamiyati katta. Metafora ijodkor g‘oyasini va maqsadini ochib berishda muhim manba hisoblanadi va jonli tasvir yaratishda, inson ruhiyati 42 olamini, uning ichki hissiyotini ochib berishda nutqning badiiyligini, obrazliligini ta’minlashda muhim rolb uynaydi. 3. Metaforalarning tabiat tasviri yoki ijtimoiy muhit ruhiyati aks etgan ajoyib namunalari ijodkor uslubidan kelib chiqqan holda rang-baranglik va o‘ziga xoslik kasb etadi. Yozuvchi asarlarida metaforik tasvirlarning bisyorligi badiiy tasvirning o‘qimishliligini ta’minlashda asosiy vazifani bajarishi asarlardagn olingan misollar bilan dalillangan. Normurod Norqobilov qissalari tilida xarakterlarni individuallashtirishda obrazning tashqi ko‘rinish chizgilari, ya’ni portretga ham alohida ahamiyat berishda metaforalardan unumli foydalangan. Ayniqsa, badiiy metaforalar orqali personaj yoki biror tabiat hodisasi chizgilarining tashqi va ichki obrazi olamni namoyon etishda yozuvchining individual mahorati yuksakligini ta’kidlash zarur. Normurod Norqobilov personajlar ruhiyatini tavsiflashga kognitiv metaforalardan unumli foydalangan. Qahramonlarning kechinmalari va ruhiyati orqali inson tabiatining o‘ziga xosliklarini ko‘rsatib o‘tishda kognitiv metaforalar qissalar tilining muvaffaqiyatini ta’minlovchi va adibning poetik mahoratidan darak beruvchi omillar sirasiga kiradi. Binobarin, N.Mahmudov ta’kidlaganidek Zamonaviy tilshunoslikda kognitiv metaforalar lisoniy metaforalardan farqlanadi, holbuki, lisoniy metafora o‘xshashlik evaziga yangi nomni hosil qilsa, kognitiv metafora lisoniy metaforani yuzaga chiqaruvchi asosni namoyon etadi 45 . Normurod Norqobilov qissalarida o‘zbek milliy xarakterga ega obrazlarni oriyatli, mard va jasur insonlar sifatida tasvirlashda yoki inson va tabiat munosabatiga, ular o‘rtasidagi parallel tasvirlarga urg‘u berishida yangi oxori ketmagan individual xarakterli badiiy metaforalardan unumli foydalanishi natijasida turli obrazlarning ruhiy-psixologik tasvirida milliy o‘ziga xoslik bo‘rtib ko‘ringan. 45 Маҳмудов Н. Тил тилсими тадқиқи. – Тошкент: “Mumtoz so’z”, 2017. 43 III-BOB YOZUVCHINING METAFORAGA YONDOSH HODISALARDAN FOYDALANISH MAHORATI Yozuvchi Normurod Norqobilov qissalarining til xususiyatlarini o‘rganar ekanmiz, uning ko‘proq so‘zning badiiy-tasviriy vosita sifatidagi ta’sirchanlik, ekspressiv-bo‘yoqdorligiga, badiiy tilning boyishi, har jihatdan jozibador va ohangdor bo‘lishiga asosiy e’tibor qaratganiga guvoh bo‘ldik. Asarlarda badiiy g‘oyaviylik, obrazlilik, estetik ta’sirchanlik, umuman, badiiyat talablariga asosan ish ko‘rgani ma’lum bo‘ladi. Yozuvchi Normurod Norqobilov qissalaridagi metaforaga yondash hodisalar: metonimiya, snekdoxa, o‘xshatish, epitet, jonlantirish, takror, kinoya kabi vositalarning (obrazli-yekspressiv detallarning) estetik birligi, badiiy tasvir vositalarining qo‘llanilishida namoyon bo‘ladigan yozuvchining g‘oya, xarakter, mavzu, til kabi badiiy komponentlar yaratishdagi mahorati, o‘ziga xosligi (individualligi) masalalar ko‘zga tashlanadi. Magistrlik dissertatsiyasining uchinchi bobida ushbu meaforaga yondash hodisalarning 44 semantik-stilistik xususiyatlarini yozuvchining so‘z qo‘llash mahorati orqali yoritishga harakat qilamiz. 3.1. N.Norqobilov qissalarida so‘zning ko‘chma ma’noda ishlatilish imkoniyatlari So‘zlarni ko‘chma ma’noda qo‘llash har bir ijodkordan katta mas’uliyat, alohida mahorat talab qiladi. Mahorat bevosita ijodkorning til bilishi, so‘zlarning ma’no tovlanishlarini chuqur idrok etgan holda go‘zal va betakror obrazli ifodalar yarata olishi bilan belgilanadi. So‘z qo‘llash va undan foydalanishni san’at darajasiga ko‘tara olgan ijodkorlardan biri Normurod Norqobilovdir. Adib badiiy nutqning obrazliligini, tasviriyligini hamda ta’sirchanligini oshirish uchun tilning turli tasviriy vositalaridan keng foydalangan. Shulardan biri so‘zning ko‘chma ma’nolaridir. Yozuvchi qissalari tilini bezashda ko‘chimning metafora, metonimiya, sinekdoxa kabi turlaridan mohirona foydalanib, o‘zining betakror uslubini yaratdi. N.Norqobilovga xos lingvistik mahoratni belgilashda mazkur jihat o‘ta muhim va dolzarb hisoblanadi. Metonimiya. O‘zbek tilshunosligida metonimiya bo‘yicha ilmiy risola va maqolalar yaratilgan. 46 Metonimiya – narsa-predmetlar, belgilar, harakatlar o‘rtasidagi aloqadorlikka (bog‘liqlikka) ko‘ra nom ko‘chishi hisoblanadi. Metonimiya badiiy asarda ijodkor g‘oyasini, maqsadini yoritishda birmuncha muhim vazifa bajaradi. N.Norqobilov qissalarida ham metonimiya o‘rinli ishlatirlgan. Masalan: Itlarning di qq ati archazorga q aratilganidan foydalanib , tor ko ‘ chaga sho ‘ n g‘ idi . Q ishlo q mast uy q uda . (O, 85). Berilgan matn fragmentida qishloq leksemasi «aholisi, odamlari» semasi bilan metonimik jumla hosil qilgan. Ellipsis natijasida sodir bo‘lgan nutqiy metonimiya qishloq 46 Алиқулов Т. Метонимия ва полисемия // Тилшунослик ва адабиётшуносликка оид тадқиқотлар / ФА ТАИ тўплами. 6-кт. – Тошкент: Фан, 1965. – Б. 59-61; Миртожиев М. Метонимиянинг содир бўлиши // Ўзбек тили лексикологияси ва грамматикаси масалалари. – Тошкент: ТУН, 1978. – Б. 48; Тохиров З. Метонимик ҳосила маъноларда прагматик семалар // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1985. – № 3. – Б. 28. 45 aholisi birikmasining qisqargan shaklidir. Belgisiz qaratqich bilan ifodalangan metonimiya ellipsisga uchragan qaralmishdan anglashilgan o‘rin-joyning belgi- xususiyatini ifoda etgan. Matnda yozuvchi qishloq leksemasi orqali metonimik jumla hosil qilgan. Yoki: Olapar q o ‘ shni q ishlo q lik Abdurayim ovchining iti . Kuzda u bu tomonlarga q adam q o ‘ yganda , uning h aybatli , ko ‘ rkam kelbatini ko ‘ rib , butun q ishlo q lol q olgandi . (O, 45) matnida ham qishloq leksemasi «aholisi, odamlari» semasi bilan metonimik jumla hosil qilmoqda. Arloni bo ‘ ri itlarni pisand q ilmaganidek , milti qq a h am osongina chap berardi . Matnida miltiq metonimik qo‘lanilgan bo‘lib, uning to‘liq birikma shakli «miltiq tutgan kishiga, ovchiga» bo‘lishi mumkin. Yana: - Yo ‘ q. Bunisi o ‘ zimizda q oladi , - dedi Sodi q aka q at ’ iy bosh chay q ab . - Q anji q ni yo ‘ q ot - mo q chimiz … (O, 44) matnida qanjiq so‘zi, To ‘ xtab , ovozga q ulo q tutarkan , q orin g‘ amini unutdi . (O, 85) matnida qorin so‘zi, Ikki kundan buyon kamardagi h arom o ‘ l gan sigir bilan band e di . (O, 97) matnida sigir so‘zi, Ammo qishloqda uning o‘g‘illariga teng keladigan zo‘r yo‘q (Yu, 5) gapidagi zo‘r so‘zi metonimiya hosil qilmoqda. Snekdoxa. O‘zbek tilshunosligida o‘zaro ichki aloqadorlik asosida butun- qism, birlik-ko‘plik munosabatidagi ko‘chim turi sifatida ta’riflanadi. Kvintilian bu borada quyidagilarni aytgan: «Sinekdoxa nutqni rang-barang qilishga qodir, shu sababli biron-bir narsa asosida biz ko‘p narsani fahmlaymiz: qism orqali butunni, tur orqali – jinsni, o‘tgan orqali – bo‘ladiganni. Yoki aksincha, Shoirlar bu san’atdan notiqlarga qaraganda erkin foydalanishlari mumkin». Umuman, butun o‘rnida bo‘lak (yoki aksincha), birlik o‘rnida ko‘plik (yoki aksincha) ishlatilishi sinekdoxani hosil qiladi. Masalan: Tunlari bo ‘ ri poylayverib , bi q inini shamollatib q o ‘ yganidan so ‘ ng , Karim podachi q op q on q o ‘ yib ko ‘ rdi . (O, 44) gapida biqin leksemasi orqali nutqiy sinekdoxa hosil qilinmoqda. Bunda biqin sinekdoxa usuli bilan ma’no ko‘chishida qism o‘rnida butun munosabati aks etgan 46 (biqindagi ta’na a’zolariga nisbatan butun hisoblanadi). Yomon ko ‘ rgani – sirtlon it . Agar oyo q lari e pchil bo ‘ lmasa , bu balodan q utulmo q mushkul . (O, 84) matnda « chaqqonlik » hosila ma’nosini beruvchi oyoqlari leksemasidan nutqiy sinekdoxa hosil qilgan. Ma’lumki, tilimizda tabiatdagi jamiyki, joni bor narsalarga nisbatan jonliq, jonivor, jondor so‘zlari qo‘llanadi. Yozuvchi bu so‘zlarni mahalliy qo‘llanilish xususiyatidan kelib jiqib, individual snekdoxa hosil qiladi. Masalan: Karim podachi - sinchi , itni far q lay biladi . Negaki , q ish kezlari q ir oshib keladigan bo ‘ rilardan kuygan - jondor desa e tmish e tti tomiri tortishadi , bo ‘ rilarga e mish bo ‘ lgan tomday - tomday novvoslari ko ‘ z oldiga kelib , ichi - tashi baravar yonadi . (O, 44). Bugun tongda Abdi usta ertapeshinda bizdi jonliqni yiqitib bering, qassob, deb ketgandi. (Yu, 19) O q bo ‘ yinning bo ‘ rilarga nis - batan g‘ azabi boshda shunchaki o ‘ chakishish tufayli e di . Q achonki , jar tubida e shak jasadiga duch kelgandan keyingina unda nafrat uy g‘ ondi . Kuni - kecha fermaxona tevaragida o ‘ ralashib , mollarning nishxo ‘ rdiga q anoat q ilib yurgan bu beozor , beziyon jonivorni xomtalash ko ‘ rib , dastlab g‘ oyat h ayratga tushdi . (O, 81). Ushbu uchta matnni ko‘zdan kechiradigan bo‘lsak, birinchisida jondor bo‘riga nisbatan, ikkinchisida jonliq bog‘ib semirtirib, so‘yiladigan qo‘y, echkiga nisbatan, uchinchisida jonivor eshakka nisbatan snekdoxa sifatida ishlatilganini ko‘rishimiz mumkin. Umuman, yozuvchining sinekdoxadan foydalanish mahorati tahsinga loyiq. Adib sinekdoxalardan obrazli, ta’sirchan ifodalar yaratishda hamda badiiy matnda jonli so‘zlashuv tiliga xos tabiiylikni, soddalikni, qolaversa, qissalari tilining xalqchilligini ta’minlashda individual foydalanib, o‘zining betakror mahoratini namoyon eta olgan. 3.2. Normurod Norqobilov qissalaridagi semantik-stilistik vositalar 47 O‘xshatish. O‘xshatishlar borasida o‘zbek tilshunosligida birmuncha tadqiqotlar bajarilgan bo‘lsada, 47 o‘tgan asrning 50-yillaridan boshlab shoir yoki yozuvchilarning badiiy asarlari tilida qo‘llangan o‘xshatishlarning uslubiy jihatlari hamda so‘z san’atkorlarining undan foydalanish mahoratini o‘rganishga e’tibor qaratildi va hozirgi kunga qadar bu borada sezilarli ishlar amalga oshirildi 48 . Shu kunga qadar amalga oshirilgan qator ishlarda o‘xshatishlarning tarkibiy komponentlari, qo‘llanish uslubi, obraz yaratish funksiyalari haqida qator qimmatli fikrlar maydonga keldi. O‘xshatish insonlarning narsa yoki hodisa haqidagi tasavvurlarini voqelantirish uchun ifodalanuvchi vositadir. Bundan yozuvchi mohirona foydalangan holda asar qahramonlarini tipiklashtirishda, ularning o‘ziga xos individual xususiyatlarini ochishda, ruhiy (intim) holatlarini aks ettirishda, makon va zamon tasvirini berishda o‘zining betakror uslubini yaratadi. Prof. S.Karimov bu borada shunday fikr bildiradi: «O‘xshatish narsa va hodisalar hamda ularni ifodalovchi tushunchalarning nutq jarayonida ayrim jihatlar va sabablarga ko‘ra yaqinligidan kelib chiqib amalga oshiriladigan sub’ektiv qiyoslashdir.» 49 Normurod Norqobilov qissalari tilini bezashda, nutqning ta’sirchanligi va ifodaviyligini kuchaytirishda, tasvirning aniqligi va obrazliligini ta’minlashda o‘xshatish vositasidan mohirona foydalana olgan ijodkordir. U har bir o‘xshatishga 47 Мукаррамов М. Ўзбек тилида ўхшатиш. – Тошкент: Фан, 1976. – 88 б; Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. – Тошкент: Фан, 1977. – Б. 41-80. 48 Шоабдураҳмонов Ш. Ойбек романларининг тили // Шарқ юлдузи. – Тошкент, 1955. – №10. – Б. 106-116; Расулов Т. Бадиий образ ва образли тасвирий воситалар // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1965.– №5. – Б. 5-12; Маҳмудов Н. Ойбек шеъриятидаги ўхшатишларнинг лингвопоэтикаси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1985. – №6. – Б. 48-49; Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби: Филол.фан.док… дисс. – Самарқанд, 1993. – Б. 183- 190; Йўлдошев М. Чўлпоннинг бадиий тил маҳорати: Филол.фан.ном… дисс. – Тошкент, 2000; Нормуродов Р. Шукур Холмирзаев асарларининг тил хусусиятлари: Филол.фан.ном… дисс. – Тошкент, 2001; Боймирзаева С. Ойбек прозасининг лингвостилистик тадқиқи: Филол.фан.ном… дисс. – Самарқанд, 2004. Қосимова М. Бадиий нутқ индивидуаллигининг лингвистик хусусиятлари: Филол.фан. ном... дисс. – Тошкент, 2007; Ёқуббекова М. Ўзбек халқ кўшиқларида ўхшатиш.– Тошкент: Фан, 2003. – 95 б. 49 Каримов С.А. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. Ўқув қўланмаси. – Самарқанд: СамДУ нашриёти. 1994. 8-б. 48 befarq qaramaydi, uni ustalik bilan asar mazmuniga singdirib yuborib, misli ko‘rilmagan, betakror obrazli tasvirlarni yaratadi. O‘xshatishlarni yuzaga keltiruvchi vositalarni tilshunosligimizda ikkiga ajratiladi: 1) leksik vositalar; 2) grammatik vositalar. Leksik vositalarga: kabi, singari, qadar, yanglig‘, bamisoli, bamisli, misoli, misli, monand, xuddi, naq, go‘yo, teng, o‘xshatmok, eslatmoq, demoq, bo‘lmoq, bir, aynan, o‘zi, tus, ibrat, holatda, chu, andoqki va boshqalar kiradi. Grammatik vositalar: – day (-dek) -dak -(tak) -dag‘ (-dog‘) -dayin, -dan, -dir, -namo, -simon,- ona, -omuz, -li, -cha, (-larcha, -chalik, -chasiga) kabilar. Dastlab leksik vositalar yuzaga keltirgan o‘xshatishlarga misollar keltiramiz: Qishloqda duv-duv gap. Go‘yo siz qonsirab qolganmishsiz (TO, 71), To ‘ rtinchi yo beshinchi ulishidan so ‘ ggina To ‘ rtko ‘ z yalto q lanib javob q aytardi . Keyin unga bosh q a itlar q o ‘ shildi . Go ‘ yo ular yangi «h ukmdor»ni ol q ishlashar e di . (O, 72); O q bo ‘ yinning chumchu q poylagan mushuk s ingari e r ba g‘ irlab g‘ alati alpozda h arakatlanayotganini ko ‘ rib kuldi , uni tez q utirtirmo q niyatida Q oplonni battarro q tayo q lay boshladi . (O, 101); Uzo q yili dashtda bo ‘ rilarga e m bo ‘ lgan q aynisining fojiasi xayolidan cha q mo q yan gli g‘ o ‘ tarkan , ko ‘ ziga kenja nevarasi ko ‘ rinib ketdi . (O, 91) Grammatik vositalar yuzaga keltirgan o‘xshatishlarga misollar keltiramiz: Qadam olishlari olifta namo , fe’li yahshi, duch kelgan narsaga tumshuq suqavermaydi .(TO, 68); Otasi ertalab rayon markaziga tushib ketgancha hali qaytmagan, ukasi ishda, yolg‘iz enasi o‘rmak u st iga muk tushgan cha gilam to‘qish bilan band (Yu, 4); O g‘ ri q dan h am ko ‘ ra kutilmagan bu h odisadan q o ‘ r q ib ketgan O q bo ‘ yin ra q ibining ayovsiz talovlari ostida sharmanda larcha q ochdi . (O, 68); Sh odiyor uni mutlaqo kutmagan, dovdirab qoldi. Q o‘lidagi bir tutam novdani qaerga yashirishini bilmagan day bir muddat garangsib turdi-da, so‘ng ularni bir chetga uloqtirib, kaftlarini bir-biriga urib, qoqdi. (Yu, 7); Ko‘z yoshiday miltillab oqayotgan buloq bo‘yidagi tosh ustida cho‘zilib yotgan qoplon - 49 Chipor qimirlamadi (TO,62); Temir dek q atti q barmo q lariga tish botirishdan o ‘ zini tiyib , jimgina turib berdi . (O, 44); Axir va q ti kelib , tengsiz q udratga e ga bo ‘ ladigan jimit dek vujudning q ayno q   q onini h ovli q may , oshi q may ichmo qq a nima e tsin . (O, 85); Bolalar q uyun dek e lib kelayotgan itni ko ‘ rishlari bilan tumtara q ay bo ‘ lib ketishdi . (O, 97); Tog‘ay qo‘rquvdan baqa dek qotib qolgan. (Yu, 19); -Hechqisi yo‘q,-dedi bir ozdan so‘ng. - To‘g‘ri gap tentak namo tuyulgan doim. (Yu, 30); O q bo ‘ yin unga nisbatan yaxshi munosabatda e di , o g‘ a - inilariga tegajo q lik q ilgandek , u bilan o ‘ ynashgisi keladi (O, 46); Ya g‘ iriniga cho ‘ g‘ dek q adalgan zarbdan O q bo ‘ yin yi q ildi (O, 68); Ko ‘ cha va daladan o ‘ q dek uchib o ‘ tib , tepalikka intildi (O, 79); Ikki h aftacha burun sutdek oydin tunlarning birida O q bo ‘ yin o ‘ z tasarrufidagi e rlarni aylanib yurib , tasodifan otasiga duch kelib q oldi (O, 79); Q urigan o qq uraylar oralab do ‘ nglikka ko ‘ tarilarkan , to ‘ satdan mixlangandek q otib q oldi . (O, 79); Zo ‘ r oldida dum q isishdek itlarga xos zaiflik bo ‘ rilarga h am yot e mas . (O, 84); Oldin xotinini yo‘qotish kerak! Qornini meshday qilib turishini qara buni… (Yu, 38); Tunlari dashtda q ora q uyunday iz g‘ ib yuradigan to ‘ da orasidan fa q at Yoldornigina ko ‘ zi ko ‘ rar , shuningdek , to ‘ dani h arakatga keltiruvchi asosiy kuch Yoldor e kanini , agar u ma h v e tilsa , q olganlari q aytib bu tomonlarga dorimasligini h is e tardi . (O, 83). Yozuvchi asarda o‘ziga xos individual o‘xshtishlar yasaydi. Binobarin, « individual o‘xshatishlar yozuvchining xalq tilidan mohirona foydalanishi orqali qo‘llangan o‘xshatishlardir» 50 . Masalan: -Kigizga tushgan kuyaday, tog‘dagi jamiki narsani kemirganing kemirgan…hech vijdoning qiynalmaydimi a? (Yu, 8); - Ammang o‘lganday so‘ljayib o‘tirishing nimasi, tur o‘rningdan, - dedi Shodiyorga. (Yu, 11); Malla ketidan q olmadi , chotidan olgudek bir vajo h atda e rgashib 50 Мукаррамов М. Ўзбек тилида ўхшатиш. – Тошкент: Фан, 1976. – Б. 28. 50 kelaverdi . (O, 71). Ikinchidan esa, jondorlar odam bolasiga hadeganda qotinavermaydi.(199) Qiziq jihati,u kelsa tomdek juvon yosh qizaloqlarday erkalanadi,kuyov ipakdek eshiladi (D,121). Ko‘rmoqdamizki, yozuvchi o‘xshatishlarni hosil qilishda ko‘proq so‘zlashuv uslubiga xoslangan – day hamda badiiy uslubga moyillashgan - dek qo‘shimchalaridan unumli foydalangan. Epitet . Ma’lumki, epitet badiiy nutqning eng muhim tasviriy-ifodaviy vositalaridan biri hisoblanadi. Epitetlar borasida ham ayrim tadqiqotlar mavjud. 51 «Yepitet shaxs, narsa yoki voqea-hodisalarning oddiy aniqlovchisi emas, balki ularning poetik obraz darajasidagi mohiyatini, qimmatini ado etuvchi vazifasini belgilovchi badiiy aniqlovchidir» 52 . O‘zbek tilshunoslari tomonidan amalga oshirilgan ayrim ishlarda epitetlar ko‘chim turlaridan biri sifatida e’tirof etiladi yoyinki ko‘chim turlari qatorida sanab o‘tiladi 53 . «Yepitet, deydi S.Karimov, - nutq jarayonida kishilarning, predmet yoki boqea-xodisaning ma’lum sifatini alohida bo‘rttirib ko‘rsatadi. Shu orqali butun predmetni ham aniqlab keladi. U predmet yoki voqea-hodisaning belgisini ajratib ko‘rsatish yoki o‘zini aniqlab kelish bilan birga, o‘sha predmet yoki voqea-hodisaga badiiy bo‘yoq beradi, obrazlilikni tug‘diradi. Bir so‘z bilan aytganda, epitet – badiiy aniqlovchidir.» 54 Darhaqiqat, epitet uchun so‘zning o‘z yoki ko‘chma ma’nodaligi muhim emas, balki narsa yoki hodisadagi alohida olingan belgining kuchaytirilishida, ta’kidlanishida va uning estetik maqomida deb tushunish lozim. «Yozuvchi o‘z g‘oyaviy pozitsiyasi, estetik didi va poetik maqsadlariga ko‘ra tasviriy ob’ektni baholayotganda unga xos bo‘lgan ob’ektiv belgilarni bo‘rttirib tasvirlashi mumkin. Bunday tasvir ko‘pincha sifatlash orqali amalga oshadi» 55 . Normurod Norqobilov 51 Мукаррамов М. Ўзбек тилида сифатлаш // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1973. – №6. – Б. 37-39; Хўжаева Д. Эпитет ва уларнинг турлари // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1995. – №5,6. – Б. 25-27. Лапасов Ж. Бадиий матн ва лисоний таҳлил. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – Б. 26- 27. Karimov S . Ko ’ rsatilgan doktorlik dissertatsiyasi . – B . 195-198; Normurodov R . Ko ’ rsatilgan nomzodlik dissertatsiyasi . – B . 73-79. 52 Болтаева И. Ўзбек халқ достонларида эпитет табиати: Филол.фан.ном… дисс. – Тошкент, 2000. – Б. 10. 53 Qarang: Karimov S. Ko’rsatilgan doktorlik dissertatsiyasi. – B. 195-198. 54 Каримов С.А. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. Ўқув қўлланмаси. – Самарқанд: СамДУ нашриёти. 1994. 8-б. 55 Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан, 1982. – Б. 10. 51 «Yuzma-yuz» va «Oqbo‘yin» qissalari tilini boyitishda, personajlar nutqining ta’sirchanligini oshirishda, ifodalanayotgan tasvirning aniqligi va obrazliligini ta’minlashda epitetlardan unumli foydalangan. Masalan: Sho‘ring qurg‘urning peshonasiga tuzukqurali eshik ham bitmagan. (Yu, 18); Arloni bo ‘ ri itlarni pisand q ilmaganidek , milti qq a h am osongina chap berardi . Xashaki it larni pisand q ilmaganidek , h avasmand ov chi lardan h am sira cho ‘ chimaydi . Yomon ko ‘ rgani – sirtlon it . (O, 84); Ikkinchisi – Mallaga o ‘ xshash badxul q ma h lu q lar , ularni yo ma h v e tmo q lozim , yo bo ‘ ysundirmo q. (O, 82); Q aysi ko ‘ z bilan ko ‘ rsinki , q arshisidan h ov birda oyo g‘ ini sindirgan ba h aybat ma h lu q kelardi . (O, 67); Vujudidan kuch yo g‘ ilib turgan bu nav q iron it unga sira yo q masdi . (O, 88); - e ndi siz … ayolmijoz odamsiz - da , boboy , - dedi podachi kulib . – H ech zamonda e rkak kishiyam o ‘ lgan jondordan q o ‘ r q adimi ? (O, 93) Tog‘ay kim - yolg‘izqo‘l bir yigit. (Yu, 10) Hovlini qo‘rg‘onsifat qurib, tor joyda dimiqib yashashni jini sevmaydi. (Yu, 3) Azbaroyi siqilgan kezlari xomsemiz o‘g‘li ni hovli yuzidagi kelitoshga o‘tirg‘izib qo‘yarkan- da, o‘zi har tomondan o‘tib kuzatar, so‘ng birdan tizzasiga urib:”Ay, birodarlar, shu bola mening pushti kamarimdan bo‘lganmi-a?!” To‘ra polvon shunday deya- deya armonda ketdi. (Yu, 13) Ushbu misollardagi tuzukqurali eshik, arloni bo ‘ ri , xashaki it , h avasmand ov chi , sirtlon it , ayolmijoz odam , yolg‘izqo‘l yigit, qo‘rg‘onsifat hovli, xomsemiz o‘g‘il kabi epitetlar qo‘llanilgan. Yana shuni ta’kidlash o‘rinliki, har bir ijodkorning o‘z sevimli epitetlari bo‘lgani kabi Normurod Norqobilov ham individual uslubiga xos epitetlar yaratgan. Masalan: Tog‘ay kim - yolg‘izqo‘l bir yigit. O‘larmon otasi-yu, puf desa dovonga borib tushadigan qiltiriq ukasini demasa, boshqa suyanadigani yo‘q. (Yu, 10); Qishda bir chaqsa qorni birovga ravo ko‘rmaydigan shunday bir odam qo‘y vada qilyaptimi, demak bu kuchukda bir gap bor. (O, 45). Ushbu misollardagi puf desa dovonga borib tushadigan qiltiriq yoki qishda bir chaqsa qorni birovga ravo ko‘rmaydigan e pitetlari yozuvchining individual uslubiga xosdir. Umuman, 52 yozuvchi Normurod Norqobilov ijodini kuzatar ekanmiz, uning epitetlardan unumli foydalanganiga guvoh bo‘ldik. Jonlantirish. O‘zbek tilshunosligida bir guruh olimlar va tadqiqotchilar jonlantirishni metaforaning maxsus turi sifatida izohlaydilar 56 . R.Qo‘ng‘urov apostrofa va allegoriyani jonlantirishga o‘xshab ketsa-da, ular bir-biridan farqli hodisa deb izohlaydi. S.Karimov hayvon va jonsiz narsalarga xos xususiyatning insonlarga ko‘chishini ham jonlantirishning bir ko‘rinishi sifatida baholab, jonivorlarga ham huddi insonlarday murojaat qilish -jonlantirishning doirasi kengaya borayotganidan dalolat beradi , deydi 57 . Jonlantirish badiiy asarda ijodkor g‘oyasini, maqsadini amalga oshirishda muhim omil sanalib, betakror obrazli ifodalar yaratadi. Jumladan, N.Norqobilov ijodida jonlantirishlarning eng yaxshi namunalarini uchratish mumkin. Ayniqsa, yozuvchi «Oqbo‘yin» qissasida insonlarga xos xususiyatlarni itga va bo‘riga ko‘chiradi. Masalan: Q il g‘ ili q ni O q bo ‘ yin q ilib , gapni O q to ‘ sh e shitadi , bo ‘ shashmay , ket , lapashang ! (O, 46); Turgan gap , Yoldor uning nodonligidan bo ‘ rilarcha kuladi , go h ida e sa bu xil vaziyatdan ustalik bilan foydalanadi . (O, 83); Olapar kalta g‘ ingshib , tajo vuzkorona irilladi . Bu safargi g‘ ingshishi h am e rkalanish , h am zorlanish o h angiga yo ‘ g‘ rilgan bo ‘ lib , u Yoldordan shikoyat q ilgan e di . (O, 87); O q bo ‘ yin – sodda , firibni sezmadi . (O, 68); Shunda O q bo ‘ yinning ko ‘ ngliga shumlik oraladi . (O, 71); To ‘ rtko ‘ z g‘ ajib turgan suyagini tashlab , dumini likillatgancha uni do ‘ stona q arshiladi . Yalto q lanib iskalandi . O q bo ‘ yin uni yo q tirmasdi , ortidan e rgashgandi , irillab berdi : yo ‘ q ol ko ‘ zimdan ! (O, 70); To ‘ g‘ ri bosib borishga yuragi chopmadi . Tadbir q idirdi . Ammo ming bosh q otirmasin , miyasiga jo ‘ yali bir fikr kelmadi . (O, 70); Q uv g‘ inga uchragan kezlari Yoldor 56 Qarang: Karimov S. Ko’rsatilgan doktorlik dissertatsiyasi. – B. 215. 57 Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. Ўқув қўлланмаси. – Самарқанд: СамДУ нашриёти. 1994. 40-б. 53 tabiatning bu q adar tentakligidan xafa bo ‘ lib ketardi . Mislsiz kuch - q udratini O q bo ‘ yinga berguncha o ‘ ziga bermaydimi . (O, 84); O q bo ‘ yin xavfli joydan uzo q lashar e kan , daf ’ atan xayoliga kelgan o ‘ ydan sergak tortdi . Yoldorning izidan bekordan bekorga iz g‘ iyvermay , biror pana - past q amda poylab q o ‘ lga tushirsa - chi ? (O, 87) kabilar. Ushbu misollardagi gap eshitmoq, kulmoq, shikoyat qilmoq, sodda, firibni sezmaslik, ko‘ngliga shumlik oralamoq, yoqtirmaslik, yo‘qol ko‘zimdan, yuragi chopmadi, tadbir qidirdi, bosh qotirdi, miyasiga jo ‘ yali bir fikr kelmadi , xafa bo ‘ l moq, xayoliga kelgan o ‘ ydan sergak tort moq, pana - past q amda poylab q o ‘ lga tushir moq harakatlar insonlarga xos bo‘lib mahorat bilan hayvonlarga ko‘chirgan va ushbu jonivorlarni insonlar kabi ruhiyatini ochib bergan. Takror . Asar badiiyatini ta’minlashda takrorning ham o‘z o‘rni bor. Unda emotsionallik, tasviriylik hamda ekspressivlikning ifodalanishi uning oddiy takrordan farqini ko‘rsatib turadi. So‘z san’atkorlari badiiy takrorlardan ma’noni kuchaytirish, ta’kidlash, hissiyotni bo‘rttirish hamda tasvir ob’ektiga kitobxon diqqatini jalb qilish maqsadida o‘rni bilan foydalanadilar. Zero, «takror hodisasi til stilistik resurslarining boyish manbalaridan biridir» 58 . Badiiy prozada ham o‘rni bilan qo‘llangan takrorlar asar badiiyatiga estetik ruh bag‘ishlaydi hamda «g‘oyaviy baquvvatlikning ham muhim sharti bo‘la oladi» 59 . Shuning bilan bir qatorda, takrorlar «muallifning yoki asar qahramonining voqelikka sub’ektiv munosabatini ham bera olishi kerak» 60 . Ana shundagina ular o‘zining haqiqiy estetik kuchini namoyon qiladi. O‘zbek tilshunosligida takrorlar o‘tgan asrda ma’lum darajada o‘zining nazariy hamda amaliy asoslarini topdi 61 . Shunday bo‘lsa-da, alohida olingan 58 Мамажонов А. Такрор ва унинг синтактик-стилистик функцияси // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1986, – №6. – Б. 60. 59 Тўхлиев Б. Ўзбек адабиёти. – Тошкент: Ўқитувчи, 2007. – Б. 268. 60 Karimov S . Ko ’ rsatilgan doktorlik dissertatsiyasi . – B . 224. 61 Ўзбек тили стилистикаси / Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. – Тошкент: Ўқитувчи, 1983. – Б. 232-233; Дониёров Х., Мирзаев С. Сўз санъати. – Тошкент: Ўздавнашр, 1962; Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. – Тошкент: Фан, 1977. – Б. 125-146; Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши. – Тошкент: Фан, 1983. – Б. 81- 54 yozuvchi va shoir asarlarida qo‘llangan takrorlar tahliliga bag‘ishlangan ishlar esa hali barmoq bilan sanarli darajada. Yozuvchi N.Norqobilov ham qissalarda ayrim o‘rinlarda takrorlardan foydalangan. Masalan: Adashib kirib qolgan jonliqqa falon so‘m ishtraf , so‘roqsiz o‘tin kessang - ishtraf , nomiga miltiq ko‘tarsang - ishtraf … (Yu, 12); Sodi q aka uchun h amma it bir it e di . (O, 45); Xullas , e ng yaxshisi , ular bilan pachakilashmagani ma ’q ul . Tegmasang , tegmaydi . (O, 72); Ko ‘ rdiki u o ‘ zga h id istab , h archand iskalan ma sin , bo ‘ ri h ididan bo ‘ lak h id ololmadi . (O, 81); O q bo ‘ yinda tabiiy kuch , jasorat bisyorlikka bisyor e diyu , lekin h iyla kam , Yoldorning xilma - xil nayranglari oldida dovdirab q olardi . (O, 82); Yoldorni nomarddan olib , nomardga solgancha , uni ochi q jangga chorlaydi . (O, 83); U bunday bo ‘ lishini kutmagan , kutmagani uchun h am inti q om zav q idan yuragi toshib borardi . (O, 83); Na ’ raga o ‘ xshab ketadigan ovozni e shitgandan so ‘ nggina o ‘ girildi , o ‘ girildi - yu , shu da q i q ani kutgan bo ‘ lishiga q aramay , o ‘ q dek uchib kelayotgan O q bo ‘ yin - ning vajo h atini ko ‘ rib , dabdurustdan va h imaga tushib q oldi . (O, 101); e gang o ‘ lgur it kishiga avvalo me h r q o ‘ ymasin , me h r q o ‘ ydimi , q atti q q o ‘ yadi . (O, 93) Ko‘rmoqdamizki, yozuvchi matnda muayyan so‘zni takrorlash orqali matnga muayyan emotsional bo‘yoq, alohida ohang, joziba berishga erishmoqda. Ya’ni, takrordan ma’noni ta’kidlashga, voqelikni alohida ajratib, ba’zi o‘rinlarni bo‘rttirib ko‘rsatishda, ma’lum o‘rinlarda diqqatni jalb qilishda foydalangan. Demak, takrorning badiiy matndagi vazifasi birmuncha mas’uliyatli. Shuning uchun ham ijod jarayonida takrorlarga murojaat qilish yozuvchidan mukammal lisoniy sezgi va saviyani talab qiladi. Ana shundagina takror badiiy matnda chinakam stilistik vazifa bajaradi. 88; Лапасов Ў.П. Диалогик нутқда субъектив модалликнинг ифодаланиши: Филол.фан.ном… дисс. – Тошкент, 1996. – Б. 43-51 55 Kinoya. Kinoya tasviriy vosita sifatida badiiylikda muhim o‘rin egallaydi. Ayniqsa, asar badiiyatida xalqchillik ruhini ta’minlashda uning ahamiyati benihoya katta. So‘z san’atkorlari undan foydalanar ekan, badiiylik mezonini o‘ziga xos tasvirlashda unga alohida e’tibor bilan qaraydilar. Yevropa adabiyotshunosligida «ironiya» termini ostida umumlashtiriluvchi kinoya vositasi shakl va mazmun zidligiga asoslangan, zamirida tanqidiy kulgi yotuvchi, so‘zlovchining salbiy munosabatini piching, qochirim, kesatiq yo‘li bilan ifodalovchi uslubiy vositadir. Uning lingvistik hamda stilistik belgilari o‘zbek tilshunosligida ham tadqiqot ob’ekti bo‘lgan 62 . So‘nggi yillardagi lingvopoetik tadqiqotlarda muayyan yozuvchi ijodida qo‘llangan kinoya vositasini tadqiq qilishga e’tibor qaratildi 63 . Chunki kinoya badiiy asar tilida fikrning o‘ta ta’sirchanligini ifoda etuvchi uslubiy vosita sifatida muhim ahamiyatga molik. Kinoya vositasining badiiy asar tili, uning estetik qimmatini oshirishdagi ahamiyati xususida hali atroflicha izlanishlar olib borish mumkin. Ayniqsa, uning mohiyatiga pragmalingvistik nuqtai nazardan yondashib, asar badiiyatini ta’minlashdagi o‘rnini muayyan yozuvchi asarlari misolida tadqiq qilish o‘zining dolzarblik darajasini saqlab turibdiki, bu tanlangan mavzuning nechog‘lik ahamiyatli ekanligini belgilaydi. Pragmatika til birliklaridan foydalanuvchi shaxs yoki so‘zlovchining til belgilariga munosabatini o‘rganuvchi tilshunoslik aspektlaridan biri hisoblanar ekan, biz N.Norqobilov qissalarida qo‘llangan kinoya vositalarini lingvistik pragmatikaning implikativ mazmun turlaridan biri bo‘lgan tagma’no ko‘rinishlaridan biri sifatida talqin etamiz. Chunki «kinoya va uning ko‘rinishlarini 62 Миртожиев М. Ўзбек тилида полисемия. – Тошкент: Фан, 1975; Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули. – Тошкент: Фан, 1983; Karimov S . Ko ’ rsatilgan doktorlik dissertatsiyasi . – B . 207-211; Тоҳиров З.Т. Ўзбек тилида прагматик семаларнинг ҳосил бўлиши ва уларда субъектив муносабатнинг юзага чиқиши: Филол.фан.ном… дисс. автореф. – Тошкент, 1994. – Б. 13; Абдураҳмонов Ш. Ўзбек бадиий нутқида кулги қўзғатувчи лисоний воситалар: Филол.фан.ном… дисс. – Тошкент, 1997. – Б. 65-104; Ибрагимова Э. Ўзбек тилида ирония ва ироник мазмун ифодаланишининг усул ҳамда воситалари: Филол.фан.ном… дисс. – Фарғона, 2001. – Б. 120; Шералиева М. 80-йиллар ўзбек насридаги киноя хусусида // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2002. – №1. – Б. 40-42. 63 Qarang : Хасанов А. Абдула қаҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар: Филол фан. номз. дисс… Тошкент, 2010. –Б.128-132. 56 to‘g‘ridan-to‘g‘ri olib uni pragmatika sohasi bilan bog‘lamay turib, undagi yashirin mazmun ko‘rinishlarini aniqlamay turib, u haqda fikr yuritib bo‘lmaydi» 64 . Matnlardagi kinoya tahliliga o‘tamiz. Mamat qassob Tog‘ayning hovlisi tomonga qush qarash qilib oldi: - Molimni sonini ololmay yurganimda Chorining egnida tuzikroq to‘niyam yo‘q edi. (Yu, 12) matnda asar personajlaridan biri bo‘lgan Mamat qassobning Tog‘ayning otasi Choriga bepisand munosabati uning gap ohangidan sezilmoqda. Yoki: -Yo‘-yo‘q, siz menga ayting, qaytib qirqni ellikka aylantirdingiz? Bundan chiqdi… g‘irromlik qipsizda, a? – Qanaqa g‘irromlik! – Mamat qassob elka uchirdi. – Bu ishning taomili shu… sizning foydangizni ko‘zlab…Tavba, odamlarga yaxshilik ham yoqmaydi. – Bunaqa foyda bizga kerakmas, inim, Samad chol etak qoqib, o‘rnidan turdi. – Harom pul hech kimga yuqmagan…Buytib non egandan ko‘ra chim quchib yotgan afzal, qassob!(Yu, 22) Matnda Mamat qassobning Samad chol bilan bilan suhbatidan parcha keltirilgan. Samad chol Mamat qassobning burdoqi quyni so‘yib sotish jarayonidagi g‘irromligini, ya’ni qirq kilo go‘shtni ellik kiloga aylantirib sotganini bilganidan keyin « buytib non egandan ko‘ra chim quchib yotgan afzal , qassob » degan kinoyasi yaqqol misol bo‘la oladi. Boshqalar uchun uzoq, juda uzoq tuyulgan rayon markazi uning uchun bir odim - na qish izg‘irinini biladi, na saraton jaziramasini; elkasida taroqi xurjunini tashlagancha zippillab ketgani-ketgan. (Yu, 25) Matnda «Yuzma-yuz» qissasi qahramoni Tog‘ay otasining g‘alati odati yuzasidan kinoya qilayotgani anglashilmoqda. Yoki: - Solining nosi bizga to‘g‘ri kelmaydi, bolam, - Ota uzun cho‘p bilan shisha tubini kavlashtira turib, unga savolomuz tikildi. – Sen nima ish bilan rayon bormoqchisan? - Beshik…Mehrining bolasiga… - Tog‘ay muhim bir habardan ogoh etayotganday dedi. – O‘tgan hafta Mamadiyor ustaga buyurib kelganman. Tolyog‘ochdan ishlab beradigan bo‘lgan. 64 Ҳакимов М. Ўзбек тилида матннинг прагматик талқини: Филол. фан.док…дисс. – Тошкент, 2001.– Б.191. 57 Otaning qovoqlari birdan osilib ketdi. Shisha tubidagi to‘rt-besh otim nosni oppoq qog‘ozga to‘kib, gina to‘la nigohini unga qadadi. - Otangni qachon ko‘ma qolding, bolam?! Tog‘ay bu gapdan dovdirab qoldi. (Yu, 25) Ushbu matnda ota o‘g‘lining o‘zidan so‘roqsiz qilgan ishidan ranjib, « Otangni qachon ko‘ma qolding, bolam » jumlasi orqali kinoya qilmoqda. Mamat qassobning so‘ramasdan ketgan o‘g‘illariga «- Teshiktoshda pishirib qo‘yibdimikan ularga (Yu, 11) » deb kinoya qilishi, Tog‘ayning qo‘shnisi Cho‘li chavandoz ustidan «- O‘-o‘, ukag‘ar! Nomard! Joning chiqib o‘l-a! Hali kelarsan ko‘ngil so‘rab, qo‘shni ko‘rmay qopman, deb . (Yu, 36) Samad cholning Cho‘li chavandozga «- Q och! Itmijoz bo‘lma! Chorasini ko‘raylik deganimda g‘iyq etmaganding?! Nari tur! (Yu, 40)» mazmundagi pichingi kinoyaga misol bo‘la oladi. Tog‘ay bilan Shodiyor o‘rtasidagi suhbatda ham kinoyali mazmun anglashilgan o‘rinlar mavjud: -Joni qattiq emish!-Tog‘ay etigi qo‘njiga zarb bilan qamchi tushirdi.-Axir sen bularning jonini olyapsan-ku, joning chiqqur! (Yu, 7); - Nimaga irshayasan? Nima, ochib qo‘yibdimi ? (Yu, 8); - Kigizga tushgan kuyaday, tog‘dagi jamiki narsani kemirganing kemirgan…hech vijdoning qiynalmaydimi a ? (Yu, 8) kabilar. Har bir jumladagi personaj nutqida kinoya mazmuni mavjud. Badiiy matnda o‘rni bilan qo‘llangan kinoya vositasi personajning xulq- atvorini xarakterlab, baholash vazifasini bajarishi mumkin. Jumladan, yuqoridagi leksik qurshovda buning tasdig‘ini ko‘rish mumkin. Berilgan kinoyalar vositasi situativ xarakterga ega. Shning uchun bunda so‘zlovchining ichki maqsadi aniq sezilib turadi. Chunki kinoya vositasining ishora qilish vazifasi sub’ektning ichki maqsadini yuzaga chiqarishda aktual vazifa bajargan. Yozuvchi yuqoridagi situativ xarakterga ega bo‘lgan kinoyani dialogik nutqda qo‘llab, personajlar nutqiga jonlilik, tabiiylik bag‘ishlaydi. Buning pirovardida asar badiiyatiga xalqchillik ruhini olib kiradi. Yozuvchi tomonidan «Oqbo‘yin» qissasi personajlari nutqida ham kinoya ishlatiladi. Masalan: Qishda bir chaksa qorni birovga ravo ko‘rmaydigan shunday bir odam qo‘y vada qilyaptimi, demak bu kuchukda bir gap 58 bor. (O, 45) matnida gap Karim podachining xarakterini yoritish uchun ana shunday kinoyadan foydalangan. Quyidagi matnda keltirilgan personajlar o‘rtasidagi suhbatga e’tibor qaratamiz: Nordonro q gap aytmo q chi bo ‘ lib so ‘ z q idirarkan , oraga Mamarajab juvozkash su q ildi . - Unda teri pulida mening h am h a q im bordir - a , Karimboy ? Axir ularni birinchi bo ‘ lib men ko ‘ rdim - ku ! - Bo ‘ lmasam - chi , - dedi ovchi q ut q uli o h angda . - H ay , unda biz h am kechdik , olgan puli h aloli bo ‘ lsin , - juvozkash shunday deya Karim podachi tomon o ‘ girildi . – Siz , Karimboy inim , buytib yo ‘ q e rdagi gapni kovlamang . Uyat bo ‘ ladi . Go ‘ ng titmo q tovu qq a yarashadi . Yurak yutib boribdimi , q andini ursin . Mana , biz ya q inigayam yo ‘ lolmadik - ku … - e ndi siz … ayolmijoz odamsiz - da , boboy , - dedi podachi kulib . – H ech zamonda e rkak kishiyam o ‘ lgan jondordan q o ‘ r q adimi ? - Til q ur g‘ ur besuyak , o g‘ izga kelganini aljimang , inim , - dedi juvozkash o g‘ rinib . – Shu - u , sizga q arab turib fikr q ilsam , Sodi q boyni iti sizdan e sliro q mi , deyman … - Mengzamang , boboy ! - Unda siz h am sal e ga bo ‘ ling . Teng q uringiz e masman ! Ko ‘ p oldida buytib be h urmat q ilmang . (O, 93). Matnda dastlab Karim podachi nutqida Q a hh or ovchi ga qaratilgan kinoyani, keyingi o‘rinda qissa personajlaridan biri Mamarajab juvozkashning Karim podachiga qaratilgan kinoyasini payqash mumkin. Yozuvchi tomonidan «Oqbo‘yin» qissasi personajlari nutqida ishlatilgan kinoyali o‘rinlarga misollar keltiramiz: 59 - Menga q arang , - it e gasi podachiga q atti q tikildi . – Q o g‘ ozi bor o ‘ sha nomard nega sizning itingizga tegmaydi , a ? Yo itingizda shoxi bormi ? Balki oyi bordir ? Yo h ar safar tomo g‘ ini moylab yuborasizmi ? - Mening itim kolxoz mulkini q o ‘ riydi , nodon . - Nima , meniki ammamning chorbo g‘ ini q o ‘ riyaptimi ?! Kechalari dashtdan beri kelmaydi . Gir aylanib q ishlo q ni q o ‘ riydi . Uch birdan jondor buning isboti . Q o g‘ ozi bor o ‘ sha uka g‘ arga bu gaplarni aytsak , tushunar , axir . Kallasi bordir , h o ‘ l -q uru qq a barobar o ‘ t q o ‘ ymas . Gapning sirasini aytsam , h adigim sizdan . Bilaman , anchadan buyon tish q ayrab yuribsiz . Ta g‘ in uyalmay - netmay menga ber deganingizga o ‘ laymi ! (O, 94) . - Sodi q seniyam yosh bola fe ’ ling bor - a , - dedi Q odir traktorchi uning q o ‘ lidan kosani tortib olarkan , bi q iniga turtib . – Axir it sigir e mas - ku , buncha iching kuymasa , berib yubor . Bermasang , baribir boshini e ydi . K inoyani pay q ab , kimdir kuldi , unga bosh q alar q o ‘ shildi . (O, 94). Ushbu matnlarning birinchisida it egasi bo‘lgan Sodiqning Karim podachi qaratgan kinoyasi sezilsa, keyingi matnda Qodir traktorchining Karim podachi tomonidan zaharlab o‘ldirilgan sigirini eslatuvchi kinoyasini tushunish mumkin. Umuman, yozuvchi qissalarda personajlar nutqini tabiiyligini ta’minlashda kinoyadan unumli foydalangan. Mubolag‘a. Normurod Norqobilov qissalarida qo‘llangan mubolag‘ali tasvirlar favqulodda betakrorligi, obraz yaratish funksiyasi bilan alohida e’tiborga molik. Yozuvchi mubolag‘alardan foydalanishda ularning hayot haqiqati va situatsiya bilan bog‘liqligiga, sentimental xarakteriga, asarning umumg‘oyasi bilan uyg‘unlashuviga sinchkovlik bilan yondashib ish ko‘radi. Masalan: 1) Tog‘ay kim - yolg‘izqo‘l bir yigit. O‘larmon otasi-yu, puf desa dovonga borib tushadigan qiltiriq ukasini demasa, boshqa suyanadigani yo‘q . (Yu, 10); 2) Bolalari xiyol xato qilsa, ish o‘rgatgan bo‘ldi-da, so‘ng koyish ohangida takidlab qo‘yadi: ”Sening 60 yoshingda men huv anovi tepani berman keltirardim ”. (Yu, 12); 3 ) Olapar q o ‘ shni q ishlo q lik Abdurayim ovchining iti . Kuzda u bu tomonlarga q adam q o ‘ yganda , uning h aybatli , ko ‘ rkam kelbatini ko ‘ rib , butun q ishlo q lol q olgandi . (O, 45); 4) Q aysi ko ‘ z bilan ko ‘ rsinki , q arshisidan h ov birda oyo g‘ ini sindirgan ba h aybat ma h lu q kelardi . (O, 67); 5) O ‘ n kun ichida avvalgi kelbatidan asar h am q olmadi . (O, 68); 6) Q aysi ko ‘ z bilan ko ‘ rsinki , q arshisida o ‘ zi o ‘ ylaganchalik jo ‘ ngina it e mas , ba h aybat maxlu q savlat to ‘ kib turardi . Jismi go ‘ yo po ‘ latdan q uyilgandan , h ar mo ‘ yidan kuch yo g‘ iladi . (O, 79); 7) Biron tomon jindek q o ‘ pollikka yo ‘ l q o ‘ ysa , tamom - o ‘ rtada na q q ir g‘ inbarot yuz beradi . (O, 80); 8) Bunday itlar yuzdan , h atto mingdan bitta bo ‘ ladi . (O, 84); 9) Vujudidan kuch yo g‘ ilib turgan bu nav q iron it unga sira yo q masdi . (O, 88); 10) Azbaroyi zo ‘ ri qq anidan paylari bo ‘ rtib , e lkasiga tegib turgan yul g‘ un novdasi titrab ketdi . (O, 90) Yuqorida qissalardan mubolag‘a ishlatilgan 10 ta misol keltirildi. Bunday misollarni yana keltirish mumkin. Yozuvchi asarlar badiiyligini oshirishda mubolag‘adan o‘rinli foydalangan. Uchinchi bob yuzasidan qisqa xulosalar 1. Tildagi barcha tasviriy vositalar singari metonimiyaning ham badiiy adabiyotda o‘ziga xos o‘rni bor. Metonimiya tilning estetik funksiyasini oshirishda muhim omillardan hisoblanadi. Metonimiya badiiy asarda ijodkor g‘oyasini, maqsadini yoritishda ta’sirchan vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, N.Norqobilov ijodida ellipsis natijasida hosil qilingan metonimiyalarning badiiy-yestetik salmog‘i anchayin keng. 2. Yozuvchining sinekdoxadan foydalanish mahorati tahsinga loyiq. Adib sinekdoxalardan obrazli, ta’sirchan ifodalar yaratishda hamda badiiy matnda jonli so‘zlashuv tiliga xos tabiiylikni, soddalikni, qolaversa, hikoyalari tilining 61 xalqchilligini ta’minlashda individual foydalanib, o‘zining betakror mahoratini namoyon eta olgan. 3. Normurod Norqobilov qissalarida o‘xshatishlardan individual foydalanish mahorati tahsinga loyiq, chunki adib bunday o‘xshatishlarga kutilmaganda kuchli ekspressivlik, yangilik bo‘yog‘ini bera olgan. Qissalarda o‘xshatishlar qo‘shimchalar, yordamchi so‘zlar, leksik-grammatik vositalar bilan yuzaga chiqqan va yozuvchi badiiy niyatining to‘la-to‘kis ifodalanishiga xizmat qilgan. 4. Jonlantirish insonlarga xos xususiyatning hayvonlarga, narsa-hodisalarga ko‘chishini ifodalovchi hodisadir. Normurod Norqobilov qissalaridagi jonlantirishlar muallifning badiiy maqsadi bilan uyg‘un holda yuzaga chiqqan. 5. Normurod Norqobilov qissalarida epitetlar badiiy matnga badiiy bo‘yoq berishda, uning ta’sirchanligi, obrazliligini oshirishda, ijodkor ideolektiga xos pragmatik maqsadlarni implitsit ifodalashda eng muhim tasviriy usullardan biri sifatida istifoda etilgan. Yozuvchi epitetlarning so‘zlar, so‘z qo‘shilmalari, kengaygan birikmalar, iboralar bilan ifodalangan turlarini badiiy mahorat darajasida qo‘llagan. 6. Yozuvchi qissalarida holatning intensivligini tasvirlashda, jumlaning ifoda ta’sirchanligi, ekspressivligini ta’minlashda takrorlardan unumli foydalangan. 7. Kinoya lingvistik pragmatikaning implikativ mazmun turlaridan biri bo‘lgan tagma’no ko‘rinishlaridan biridir. Normurod Norqobilov qissalarida o‘rni bilan qo‘llangan kinoya vositasi personajlar xulq-atvori, ichki va tashqi portret ko‘rinishlarini tasvirlashda, jumla ta’sirchanligini oshirishda, badiiy matnning jonlilik, tabiiylik sharti bilan xalqchilligini ta’minlashda alohida ahamiyat kasb etadi. 8. Normurod Norqobilov qissalarda mubolag‘ali nutq orqali voqelikning ta’sirchanligini oshirishda, asarning hayotiyligi, xalqchilligini ta’minlashda mohirona foydalanganini ko‘rish mumkin. 9. O‘zbek tilshunosligida ko‘chimlar leksik ma’no taraqqiyot yo‘llaridan biri bo‘lib, so‘zning uzual yoki okkazional ma’no doirasida hosil qilinadi. Ko‘chimlar 62 badiiy matn doirasida talqin qilinganda ko‘proq ularning mohiyatiga sub’ektivlik nuqtai nazaridan yondashish maqsadga muvofiq. Chunki yozuvchi (sub’ekt)ning ob’ektga shaxsiy munosabati, dunyoqarashi, baholashdan kutilgan badiiy niyati va maqsadi ko‘chimlarda o‘z in’ikosini topadi. XULOSA 1. XX asrning 80-90-yillarida adabiyotimizga kirib kelgan iste’dodli adib, Normurod Norqobilov asarlari bugungi kun ma’naviy qiyofamizni shakllantirishda, qalbimizda milliy g‘urur, iftixor, odamiylik tuyg‘ularini 63 yuksaltirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. U o‘z asarlarida insonning ichki kechinmalarini, ruhiy holatini tasvirlashga intiladi, insonni avaylash, tabiatni asrash kabi bugungi hayotimizning dolzarb muammolarini badiiy obrazlar orqali ochib berishga harakat qiladi. Yozuvchining qissalarida o‘zbek tilining jozibasi, ohangdorligi, ifodaliligi, ta’sirchanligi turfa lingvistik vositalar yordamida tasvirlab berilgan. Yozuvchining so‘z qo‘llash uslubi, o‘ziga xosligi, mahorati kabi jihatlar muayyan darajada qaysidir yo‘nalishda o‘rganilgan bo‘lsa-da, biroq yozuvchi qissalari tilining badiiyatini ta’minlovchi lisoniy vositalar shu kunga qadar lingvistik jihatdan alohida tadqiq etilmagan edi. Binobarin, Normurod Norqobilovga xos individual mahoratni belgilashda mazkur jihat o‘ta dolzarbdir. 2. N.Normurodov qissalari tilining badiiy-obrazliligini, estetik ta’sirchanligini oshirishda, personajlar nutqini, xarakter-xususiyatlarini o‘ziga xos tarzda ifodalashda, jonli so‘zlashuv tiliga xos milliy-mahalliy kolorit bag‘ishlashda, qolaversa, o‘zining individual uslubiga xos tasvir yaratishda, xususiy yashirin ma’noga ishora qilishda, qahramonlar portretini, intim-ruhiy kechinmalarini intensiv usulda tasvirlashda ma’nodosh, zidma’noli so‘zlardan va jonli so‘zlashuv tiliga xos leksik birliklardan o‘ta mohirlik bilan foydalanib, ularni asar g‘oyasiga xizmat qiluvchi obrazli ta’sirchan tasviriy vositaga aylantira olgan. 3. Tilimizdagi ko‘pgina metaforalar uchun ekspressiv-yemotsional bo‘yoqdorlik ajralmas xususiyat hisoblanadi. N.Norqobilov qissalarida insonning ruhiy holati, ichki kechinmalari, xarakterini, o‘zgalarga, atrof-muhitdagi hodisalarga bo‘lgan ijobiy yoki salbiy munosabatlarini ochib berish uchun, tabiatni, hayvonlarning holatini ochib berish uchun yozuvchining individual mahoratiga xos metaforalar qo‘llangan. 4. Normurod Norqobilov qissalarida lisoniy metaforaning turli ko‘rinishlaridan unumli foydalanib, go‘zal obrazlar yaratishda tilning nozik semantik imkoniyatlarini o‘z badiiy niyatiga yo‘naltiradi. Okkazional bog‘lanishlar asosidagi matniy silsila va badiiy hamda mantiqiy mahorat so‘zlar metaforik ma’nosining quyma va original holatli bo‘lishini ta’minlagan. Badiiy niyat, lisoniy asos va nutqiy erkinlik omixtaligi va mushtarakligi go‘zal 64 ko‘chimlar hosil qilish imkonini bergan. Kuzatishlardan ma’lum bo‘ldiki, badiiy metafora so‘z semantik strukturasidagi ifoda semalarining kuchayishi, buning evaziga atash semalarining kuchsizlanishiga asoslanadi. 5. Metaforik ma’noning qaysi turkumga xosligi uning qanday badiiy san’atni voqelantirishini ham belgilab beradi. Masalan, ot turkumiga mansub so‘zlarning metaforik ko‘chma ma’nosi asosidagi badiiy san’atda konnotativ semaga ustuvorlik qilsa, fe’l turkumiga xos so‘zlar badiiy san’atlar hosil qilganda esa, ko‘proq denotativ semasiga asoslanish kuzatiladi.6. Normurod Norqobilov qissalarida o‘xshatishlardan individual foydalanish mahorati tahsinga loyiq, chunki adib bunday o‘xshatishlarga kutilmaganda kuchli ekspressivlik, yangilik bo‘yog‘ini bera olgan. Qissalarda o‘xshatishlar qo‘shimchalar, yordamchi so‘zlar, leksik-grammatik vositalar bilan yuzaga chiqqan va yozuvchi badiiy niyatining to‘la-to‘kis ifodalanishiga xizmat qilgan. 7. Jonlantirish insonlarga xos xususiyatning hayvonlarga, narsa-hodisalarga ko‘chishini ifodalovchi hodisadir. Normurod Norqobilov qissalaridagi jonlantirishlar muallifning badiiy maqsadi bilan uyg‘un holda yuzaga chiqqan. 8. Normurod Norqobilov qissalarida epitetlar badiiy matnga badiiy bo‘yoq berishda, uning ta’sirchanligi, obrazliligini oshirishda, ijodkor ideolektiga xos pragmatik maqsadlarni implitsit ifodalashda eng muhim tasviriy usullardan biri sifatida istifoda etilgan. Yozuvchi epitetlarning so‘zlar, so‘z qo‘shilmalari, kengaygan birikmalar, iboralar bilan ifodalangan turlarini badiiy mahorat darajasida qo‘llagan. 9. Yozuvchi qissalarida holatning intensivligini tasvirlashda, jumlaning ifoda ta’sirchanligi, ekspressivligini ta’minlashda takrorlardan unumli foydalangan. 10. Normurod Norqobilov qissalarida o‘rni bilan qo‘llangan kinoya vositasi personajlar xulq-atvori, ichki va tashqi portret ko‘rinishlarini tasvirlashda, jumla ta’sirchanligini oshirishda, badiiy matnning jonlilik, tabiiylik sharti bilan xalqchilligini ta’minlashda alohida ahamiyat kasb etadi. 65 11. Normurod Norqobilov qissalarda mubolag‘ali nutq orqali voqelikning ta’sirchanligini oshirishda, asarning hayotiyligi, xalqchilligini ta’minlashda mohirona foydalanganini ko‘rish mumkin. 12. O‘zbek tilshunosligida ko‘chimlar leksik ma’no taraqqiyot yo‘llaridan biri bo‘lib, so‘zning uzual yoki okkazional ma’no doirasida hosil qilinadi. Metaforalar ko‘chim turlari orasida juda keng tarqalgan bo‘lib, ular o‘z xususiyatiga ko‘ra doimiy va individual metaforalarga bo‘linadi. Normurod Norqobilov qissalarda individual metaforalar yaratish orqali ta’sirchanlikni oshirgan, qissalardagi voqelikning tasviriyligini, badiiy-yestetik quvvatini oshirishga erishgan. 13. Tildagi barcha tasviriy vositalar singari metonimiyaning ham badiiy adabiyotda o‘ziga xos o‘rni bor. Metonimiya badiiy asarda ijodkor g‘oyasini, maqsadini yoritishda ta’sirchan vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, N.Norqobilov ijodida ellipsis natijasida hosil qilingan metonimiyalarning badiiy-yestetik salmog‘i anchayin keng. 14. Yozuvchining sinekdoxadan foydalanish mahorati tahsinga loyiq. Adib sinekdoxalardan obrazli, ta’sirchan ifodalar yaratishda hamda badiiy matnda jonli so‘zlashuv tiliga xos tabiiylikni, soddalikni ta’minlashda individual foydalanib, o‘zining betakror mahoratini namoyon eta olgan. 15. Umuman, bugungi kunda o‘zining ijodi bilan xalqimizning ma’naviy dunyoqarashini shakllantirishga munosib hissa qo‘shayotgan buyuk ijodkorlar orasida Normurod Norqobilovning ham o‘ziga xos o‘rni bordir. 16. Ma’lumki, nutq kishi ko‘rki sanaladi, kommunikantlarga xos ijobiy hamda salbiy xarakter-xususiyat ularning nutqida muayyan vositalar asosida yuzaga chiqadi. Kishi fe’l–atvoriga xos bo‘lgan xulq ifodasi, albatta, nutq jarayonida ishtirok etayotgan so‘zlar vositasida ham o‘zini namoyon qiladi. 17. Kommunikantning ijobiy va salbiy sifatlarini namoyon qiluvchi birliklarga uning ko‘rinishi, xatti-harakatini ifodalovchi so‘zlar ham kiradi. Normurod Norqobilov qissalarida muloqot vaqtida kommunikantlarning o‘zaro murojaati orqali ularning fe’l-atvoridan xabar topamiz. Ijobiy ma’noga ega bo‘lgan 66 so‘zlar qatorida erkalash ma’nosidagi so‘zlar ijobiy munosabatni ifodalash maqsadida nutqda qo‘llanilgan. Qissalarda kommunikantlarning salbiy xarakterga egalik holatini ko‘rsatish maqsadida uning nutqida qo‘pol, haqorat so‘zlar qo‘llanilgan. Ijodkor o‘z asarlarida umumxalq tili boyligidan ustalik bilan foydalangan, umumxalq tilidagi so‘kish, qarg‘ish va haqoratga oid til birliklarini keng qo‘llagan va erkak hamda ayol nutqining jinsiy farqliligi bu birliklarda namoyon bo‘lgan. 18. Tadqiqotimiz bo‘lgan Normurod Norqobilov qissalarida kommunikantlar nutqiy muloqotida qo‘llangan murojaat shakllarining faol qo‘llanilganligi bilan bir qatorda, ayrimlari hozirgi o‘zbek muloqotida ham iste’foda etilayotganligiga guvoh bo‘lish mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 67 I. Normativ huquqiy hujjatla r va metodologik ahamiyatga molik nashrlar: 1. “Ўзбекистон Республикаси давлат тили ҳақида”ги Қонуни.–Т.: Ўзбекистон, 1989. 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони / Халқ сўзи, 2019 йил, 22 октябрь. 3. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз // Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 2016. – 56 б. 4. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – 488 б. 5. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак.– Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – 104 б. 6. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг “Миллий ўзлигимиз ва мустақил давлатчилигимиз тимсоли” мавзусида Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи / Халқ сўзи, 2019, 22 октябрь. №218(7448). I I . M o n o g r a f i y a , i l m i y m a q o l a , i l m i y t o ’ p l a m l a r 68 7 . Абдураҳмонов Х, Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. –Тошкент: Фан, 1981. – 59 б. 8 . Арутюнова Н. Д. Метафора и дискурс // Теория метафоры. – М., 1990. – С. 5 – 51. 9 . Аристотель. Поэтика. – М., 1984. 1 0 . Античные теории языка и стиля. – М. – Л., 1936. – С. 217. 1 1 . Арутюнова Н.Д. Языковая метафора (Синтаксис и лексика) // Лингвистика и поэтика. – М.:Наука, 1979. – 147-174. 1 2 . Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М., Умурқулов Б. Адабий норма ва нутқ маданияти. –Т .: Фан , 198 3. -151 б. 13. Э.Бегматов., А.Бобоева, М.Асомиддинова, Б.Умурқулов. Ўзбек нутқи маданияти очерклари. – Т.: Фан, 1988. – 190 б. 1 4 . Бегматов Э., Маматов А. Адабий норма назарияси. 1 - қисм. – Тошкент:Фан, 1997. – 156 1 5 . Бегматов Э., Маматов А. Адабий норма назарияси. 2-қисм. – Тошкент: Фан, 1998. – 168 б. 16 . Бегматов Э., Маматов А. Адабий норма назарияси. 3-қисм. – Тошкент: Фан, 2000. -194 б. 17 . Блэк М. Метафора // Теория метафоры. – М., 1990. – 178 с. 18 . Зикриллаев Ғ.З. Истиқлол ва адабий тил: монография. – Т.:Фан, 2004. 19 . Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. Т.: “Фан”, 2008. – 110 б. 20. Каримов С. Тил таълими ва меъёр: В220100 ва 5220100 филология (ўзбек филологияси) бакалаври йўналишида таҳсил 69 олаётган талабалар учун ўқув қўлланма: -Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2002. 21. Каримов С. Ўзбек тили функционал стилистикаси. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2010. – Б. 112. 22 . Кожевникова Н.А. Метафора в языке и тексте. –М., 1988. 23 . Лакофф Д., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем // Теория метафоры. – М., 1990. – 226 с. 24 . Миртожиев М., Маҳмудов Н. Тил ва маданият. – Т.:Ўзбекистон, 1992. 25. Маҳмудов Н. Тилимизнинг тилла сандиғи. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2012. - 152 б. 26. Миртожиев М. Кўчма маъно ҳосил қилувчи ҳодисалар классификация-сига доир // Ўзбек филологияси масалалари. – Т.: ТУН, 1970. – Б.91-99. 27. Миртожиев М. Лингвистик метафоралар таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти. – Т., 1973. − №4. – Б. 57-61. 28. Мукаррамов М. Ўзбек тилида ўхшатиш. – Т.: Фан, 1976. – 88 б. 29. Тохиров З. Метонимик ҳосила маъноларда прагматик семалар // Ўзбек тили ва адабиёти. – Т., 1985. − № 3. – Б. 28. 30. Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: Ўқитувчи, 1975. – 260 б. 31. Умурқулов Б. Бадиий адабиётда сўз. – Т.: Фан, 1993. – 132 б. 32. Шералиева М. 80-йиллар ўзбек насридаги киноя хусусида // Ўзбек тили ва адабиёти. – Т., 2002. − №1. – Б. 40-42. 70 33. Сайфуллаева Р., Менглиев Б., Қурбонова М., Боқиева Г., Юнусова З., Абузалова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили: 5220100 – филология (ўзбек филологияси) бакалаври йўналиши учун қўлланма. – Т.:Университет, 2006. 34. Серль Дж. Метафора // Теория метафоры. – М., 1990. 238 с. 35. Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р.,.Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. – Т., 1983. 36. Ҳожиаҳмедов А. Шеър санъатларини биласизми? –Т.: “Шарқ” НМК, 1999.- 126 б. 37. Қиличев Э. Ўзбек тилининг амалий стилистикаси. – Т., 1993. – 186 б. 38. Қиличев Э. Ўзбек тилининг практик стилистикаси. – Т., 1985. – 156б. 39. Қудратов Т. Нутқ маданияти асослари. -Т., 1993. 40 . Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари: монография. – Т.: Фан, 1977. 41. Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т., 1992. III. Dossertatsiya va avtoreferatlar : 42 . Абдиев Э. Язык и стиль драм Камила Яшина: автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Ташкент, 1982. – 48 б. 43 . Абдурахманов Х. Особенности синтаксиса узбекского устного народного творчества : Автореф. дисс. .. . докт. филол. наук. – Ташкент, 1977. – 48 с. 44 . Анданиязова Д.Р. Бадиий матнда ономастик бирликлар лингвопоэтикаси: Филол.фан. фалсафа док. (PhD) автореф. – Тошкент, 2017;-48 б. 71 45. Боймирзаева С.У. Ойбек прозасининг лингвостилистик тадқиқи: филол.фан.номз. ...дисс. автореф. – Самарқанд, 2004 – 42 б. 46. Йўлдошев М. Чўлпоннинг бадиий тил маҳорати: филол.фан.номз. ...дисс. автореф. – Тошкент, 2000. – 24 б. 47 . Каримов С. Язык и стиль произведений Зулфии: автореф. дисс.…канд.филол.наук. – Т ашкент, 1983. – 24 с. 48. Келдиёрова Г. Ўзбек бадиий нутқида антитеза: филол.фан.номз. ...дисс. автореф. – Т., 2000. – 24 б. 49. Махмараимова Ш.Т. Оламнинг милий лисоний тасвирида теоморфик метафоранинг когнитив аспекти: Филол.фан. фалсафа док. (PhD) автореф. – Қарши, 2017. – 46 б. 50. Муҳаммаджонова Г. 80-йиллар охири ва 90- йиллар бошлари ўзбек шеъриятининг лингвопоэтик тадқиқи: филол.фан.номз. ...дисс. автореф. – Тошкент, 2004. –36 б. 51. Нормуродов Р. Шукур Холмирзаев асарларининг тил хусусиятлари: филол.фан.номз. ...дисс. автореф. – Тошкент, 2000. – 24 б. 52.Тошхўжаева Ш.Ғ. Эркин Аъзам асарлари лингвопоэтикаси: Филол.фан. фалсафа док. (PhD) автореф. – Тошкент, 2017. - 24 53. Чориев Т. Садриддин Айний публицистик асарларининг тили ва услуби (лексика ва фразеология): филол.фан.номз. ...дисс. автореф. – Самарқанд, 2001. – 24 б. 54. Каримов С.А. Ўзбек тилининг бадиий услуби: Филол. фан. д-ри... дисс. – Тошкент., 1993. – 46 б. 72 55. Каримов С.А. Ўзбек тилининг бадиий услуби: Филол.фан.док… дисс. – Самарқанд, 1993. – 293 б. 56. Нормуродов Р.У. Шукур Холмирзаев асарларининг тил хусусиятлари: Филол. фан. номз... дисс. автореф. – Тошкент, 2000. – 26 б. 57. Сувонова Р. Ўзбек тилида метонимия: Филол.фан.ном… дисс. – Самар-қанд, 2001. – 112 б. 58. Юлдашев М.М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи: Филол.фан. док… дисс.автореф. – Т., 2009. – 48 б. 59. Ўзбек тили стилистикаси / Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. – Т.: Ўқитувчи, 1983. – 248 б. 60 . Қосимов М. Бадиий нутқ индивидуаллигининг лингвистик хусусиятлари. (Т оғай Мурод асарлари мисолида): филол.фан.номз. ...дисс. автореф. – Т., 2007. - 24 б. 61. Қўчқортоев И. Абдулла Қаҳҳорнинг фразеологик новаторлиги: филол.фан.номз. ...дисс. автореф. – Тошкент, 1975. – 22 б. IV. Lug’atlar 62. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. – Т.:Ўқитувчи, 1978 63 . Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5 жилдли.– Тошкент: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий наштирёти, 2006. // www.ziyouz.com kutubxonasi 64 . Лингвистический энциклопедический словарь. – М., 1986. 73 65 . Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. -Т.: “Ўқитувчи”,1974. -166 б. 66. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Т.: ЎзМЭ, 2002. – 168 б. V. Internet resurslar http://www.ziyo net .uz/ http://www.ziyouz.uz/ http://superlinguist.ru http://www.krugosvet.ru. http://www.twirpx.com/files/languages/linguistics/ VI. Badiiy adabiy ot Норқобилов Нормурод. Юзма-юз (қиссалар). - Т.: Чўлпон, 1993. - 175 б. Норқобилов Нормурод. Бекатдаги оқ уйча. (қисса ва ҳикоялар). – Т.: Шарқ, 2000. - 173 б. Норқобилов Нормурод. Қоялар ҳам йиғлайди . (қисса ва ҳикоялар). – Т.: Шарқ, 2000. - 173 б. Норқобилов Нормурод. Бўрон қўпган кун. Қиссалар. Тоғу тошларда. Тоғдаги ёлғиз одам. Т.: Шарқ. 2007. -178 б. Норқобилов Нормурод. Овул оралаган бўри. Қиссалар. Тоғ одами. – Шарқ, 2011. VII. Qisqartmalar O – «Oqbo‘yin» qissasi; O.o.b. – «Ovul oralagan bo‘ri» qissasi T.o. – «Tog‘ odami» qissasi 74

NORMUROD NORQOBILOV QISSALARIDA METAFORA ( “ OQBO‘YIN ” , “ OVUL ORALAGAN BO‘RI ” , “ TOG‘ ODAMI ” ) KIRISH 3 I BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA METAFORA HODISASINING O‘RGANILISHI 10 §1 .1. O‘zbek tilshunosligida metaforalarning o‘rganilishi 10 § 1.2. Metafora lisoniy hodisa sifatida 16 Bob yuzasidan qisqacha xulosa 26 II BOB. NORMUROD NORQOBILOV QISSALARIDA METAFORADAN FOYDALANISH MAHORATI 28 §2.1. Normurod Norqobilov ijodiga bir nazar 28 §2.2. Normurod Norqobilov qissalarida metafora uslubiy vosita sifatida. 34 Bob yuzasidan qisqacha xulosa 44 III BOB. YOZUVCHINING METAFORAGA YONDOSH HODISALARDAN FOYDALANISH MAHORATI 46 § 3.1. N.Norqobilov qissalarida so‘zning ko‘chma ma’noda ishlatilish imkoniyatlari . 46 § 3.2. Normurod Norqobilov qissalaridagi semantik-stilistik vositalar. 49 Bob yuzasidan qisqacha xulosa 61 XULOSA 64 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 68 KIRISH 1

Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. XXI asr jahon ilm-fanida konkret badiiy obrazning metaforik talqin bilan munosabatiga oid materiallarga asoslangan tadqiqotlar ko‘lami kengaydi. Tilshunoslik va adabiyotshunoslikning turli aspektlari negizida amalga oshirilgan mazkur izlanishlar sirasida metaforaga nisbatan turli yondashuvlar kuzatildi va shunga mos tarzdagi xulosalar olindi. Mavjud izlanishlar ko‘lami XXI asr filologik nazariyalarni yangi konsepsiyalar bilan boyitibgina qolmay, metaforologiya borasidagi bilimlarning optimallashuvida ham ma’lum darajada xizmat qildi. Dunyo tilshunosligida olamni estetik idrok etish va so‘z qo‘llash san’atiga lingvolkulturalogik, etnolingvistik hamda lingvokognitiv yondashish natijasida badiiy tafakkur mexanizmini ochish, badiiy nutqning obrazli shakllanishi, uning badiiy hamda lingvoestetik ta’sir darajasini ochib beruvchi tadqiqotlar yaratilayotgani e’tiborlidir. Shuningdek, “badiiyat va metafora”, “metafora va obraz”, “metafora va badiiy asar tili” singari muammolarga keng o‘rin berilmoqdaki, bu holat nafaqat adib yoki shoirning olamni idrok etish prinsiplari, balki butun bir ijtimoiy tuzum xarakterini belgilash imkonini beradi. O‘zbek tilshunosligida adib va uning asarlari tilida yetakchi unsur bo‘lib yuzaga chiquvchi tasviriy vositalarning lisoniy xususiyatlarini ochib beruvchi qator ilmiy izlanishlar amalga oshirildi. Mustaqillik yillarida til, adabiyot va madaniyat mushtarakligi masalasining dolzarblashuvi mutolaa madaniyatini yuksaltirishga, o‘zbek xalqining milliy o‘zligini anglashiga, tafakkurni yangilashga bo‘lgan ehtiyoji natijasidir. Binobarin, “Ona tilimiz va milliy adabiyotimizni ulug‘lash, uning boy xazinasi, tarovati va nafosatini yosh avlodimizga yetkazish maqsadida yurtimizda atoqli shoir va adiblarimiz nomlaridagi ijod maktablarini tashkil etdik.” 1 . Normurod Norqobilovning badiiy mahorati, so‘z qo‘llashdagi san’atkorona uslubi originalligi va favquloddaligi bilan alohida ajralib turadi. O‘zida badiiylik va falsafiylik muvozanatini uyg‘unlashtirgan lirikasida, xalq 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг “Миллий ўзлигимиз ва мустақил давлатчилигимиз тимсоли” мавзусида Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи // Халқ сўзи, 2019, 22 октябрь. №218 (7448) 2

tarixining zalvorli davri, millatning buyuk namoyandalari ibratli faoliyatini badiiy tarannum etishning go‘zal namunalari bo‘lgan qissalarida o‘zbek tili lisoniy imkoniyatlaridan yuksak darajada foydalanganini ko‘ramiz. Lisoniy imkoniyat voqelanishining yorqin namunasi – uning badiiy nutqda yuzaga chiqishi. Ijodkorning mahorati ana shu imkoniyatdan qay darajada foydalanishi va imkoniyat kengayishi uchun qanchalik hissa qo‘shishi bilan belgilanadi. Badiiy nutqda o‘zbek tili lisoniy imkoniyati umumiy me’yor asosida yuzaga chiqar ekan, bunda har bir ijodkorning individual mahorati, bir tomondan badiiy nutq imkoniyatining voqelanishini kengaytirsa, ikkinchi tomondan, imkoniyat boyishiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Normurod Norqobilov ijodi bu borada alohida xususiyatga ega. Binobarin, k eyingi yillarda o‘zbek tilshunosligida badiiy matnni tashkil qiluvchi til birliklarini har tomonlama tadqiq qilish masalasiga e’tibor kuchaydi. Chunki har qanday til birligi badiiy matnda muallifning badiiy niyatiga xizmat qiluvchi bebaho vositaga aylanishi hamda o‘ziga xos qonuniyatlarni namoyon qilishi mumkin. Chunki adabiy tilning rivoji uchun badiiy adabiyot tili eng boy manba bo‘lib xizmat qiladi. Binobarin, adabiy tilning badiiy mukammallikka, milliy xarakterlar yaratishdagi o‘ziga xoslikka erishishida o‘zbek yozuvchilarining mashaqqatli xizmatlarini alohida ta’kidlash lozim. Shu nuqtai nazar ushbu magistrlik dissertatsiyasi uchun tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. XX asrning 80-90-yillarida adabiyotimizga kirib kelgan iste’dodli adib, Normurod Norqobilov asarlari bugungi kun ma’naviy qiyofamizni shakllantirishda, qalbimizda milliy g‘urur, iftixor, odamiylik tuyg‘ularini yuksaltirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. U o‘z asarlarida insonning ichki kechinmalarini, ruhiy holatini tasvirlashga intiladi, insonni avaylash, tabiatni asrash kabi bugungi hayotimizning dolzarb muammolarini badiiy obrazlar orqali ochib berishga harakat qiladi. Ayniqsa, yozuvchining qissalarida o‘zbek tilining jozibasi, ohangdorligi, ifodaliligi, ta’sirchanligi turfa lingvistik vositalar yordamida tasvirlab berilgan. Yozuvchining so‘z qo‘llash uslubi, o‘ziga xosligi, mahorati kabi jihatlar muayyan darajada qaysidir yo‘nalishda o‘rganilgan bo‘lsa-da, biroq 3

yozuvchi qissalari tilining badiiyatini ta’minlovchi lisoniy vositalar shu kunga qadar lingvistik jihatdan alohida tadqiq etilmagan edi. Binobarin, Normurod Norqobilovga xos individual mahoratni belgilashda mazkur jihat o‘ta zarurdir. Tadqiqot ob’yekti va predmeti. Magistrlik dissertatsiyasining ob’ekti sifatida Normurod Norqobilovning 1993 yilda Cho‘lpon nashriyotida chop etilgan “Yuzma-yuz” to‘plamidan o‘rin olgan “Oqbo‘yin” va 2005 yilda “Sharq” nashriyotida chop etilgan “Ovul oralagan bo‘ri” to‘plamdagi “Ovul oralagan bo‘ri” va “Tog‘ odami” qissalari tanlangan, badiiy matnda tilning estetik vazifasi va ifoda imkoniyatlari kengligini hamda yozuvchi qissalarida qo‘llangan lisoniy vositalarning badiiylikka xizmat qilishini yuzaga chiqaruvchi metaforalarni tadqiq etish tadqiqot predmeti bo‘lib xizmat qildi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Normurod Norqobilovga xos individual lingvistik mahoratni belgilashda adib qissalari tilining badiiyatini ta’minlovchi metaforalarni tahlil qilish mazkur magistrlik dissertatsiyasining asosiy maqsadini tashkil etadi. Tadqiqot maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: Normurod Norqobilov ijodining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilish darajasini belgilash va uning bugungi kundagi dolzarb ahamiyatini ko‘rsatib berish; Normurod Norqobilovning so‘z tanlash va qo‘llashdagi o‘ziga xos individual uslubining lingvistik va badiiy-yestetik asoslarini ochib berish; Normurod Norqobilov qissalari tilining badiiyatini ta’minlovchi metaforaning lingvistik va kognitiv xususiyatlarini yoritib berish; Normurod Norqobilov qissalarida qo‘llangan lisoniy metaforalar va badiiy metaforalarning semantik xususiyatlarini ochib berish; Normurod Norqobilov qissalarida metaforalarning badiiy san’atlar hosil qilish jihatlarini tadqiq qilish va badiiy-estetik vazifalarini yoritish. yozuvchi qissalarida qo‘llanilgan metaforalarning konnotativ-yestetik vazifasini aniqlash . Tadqiqotning ilmiy yangiligi. 4

Normurod Norqobilovning so‘z tanlashdagi o‘ziga xos individual uslubining lingvistik va badiiy-yestetik asoslari ochib berildi; Normurod Norqobilov qissalari tilining badiiyatini ta’minlovchi metaforalarning semantik-stilistik va kognitiv xususiyatlari badiiy matndagi vazifasi yozuvchining individual mahorati orqali yoritilgan; Normurod Norqobilov qissalarida qo‘llangan lisoniy metaforalar va badiiy metaforalarning semantik xususiyatlari yozuvchining individual uslub qirralari bilan bog‘liq holda aniqlashtirilgan; Normurod Norqobilov qissalarida qo‘llangan birlamchi va ikkilamchi nominativ metaforik ma’nolar aniqlangan, ularning tasviriyligi, estetik- ta’sirchanligi faqat personaj nutqida emas, muallif nutqida ham ifodalanishi mumkinligi isbotlangan ; Normurod Norqobilov qissalarida gi metaforaning kognitiv funksiyali va obrazli metaforik ma’no turlari ajratilgan va semantik-stilistik imkoniyatlari ochib berilgan. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Badiiy matnda tilning estetik vazifasi va ifoda imkoniyatlari kengligining zohir bo‘lishida metaforalarning o‘rni muhim ahamiyatga ega. Zero, ular g‘oyaviy baquvvatlikning muhim shartlaridan biridir. Har bir ijodkorning individual uslub qirralari unga zamondosh ijodkorlarning bayon uslubi bilan qiyosan o‘rganilganda yanada oydinlashadi. Jumladan, N.Norqobilovning so‘z tanlash mahorati, benazir uslubi Erkin A’zam, Tog‘ay Murod, Shukur Holmirzaev va Murod Muhammad Do‘stning badiiy til mahorati bilan muqoyasa qilinganda ochiq-oydin namoyon bo‘ladi. Yozuvchi metaforik ko‘chma ma’noning semantik, semantik-grammatik tasnifi, funksional turlari va badiiy-estetik vazifalariga oid natijalari o‘zbek tilshunosligida muhim ma’lumotlar bo‘lib xizmat qilishi asoslangan. N.Norqobilov metaforalardan foydalanishda so‘zning semantik mundarijasiga kiruvchi konnotativ-ifoda semalarga o‘ziga xos badiiy mazmun yuklaydi. 5

O'xshashlar

ABDUQAYUM YO‘LDOSHEV QISSALARIDA SHAXS KONSEPSIYASI
TOG`LI QORABOG` KECHA VA BUGUN
ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG’ VA TOG'OLDILANDSHAFTLARINI MUHOFAZA QILISH
BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARINI O‘RGATISH METODIKASI
TOGLI VA TOG OLDI HUDUDLARDA DORIVOR OSIMLIKLAR YETISHTIRISH