ABDUQAYUM YO‘LDOSHEV QISSALARIDA SHAXS KONSEPSIYASI
![ABDUQAYUM YO‘LDOSHEV QISSALARIDA SHAXS
KONSEPSIYASI
MUNDARIJA:
KIRISH...................................................................................................................3
I BOB . BADIIY ADABIYOTDA SHAXS KONSEPSIYASI TALQINI………..12
1.1.Abduqayum Yo‘ldoshev qissalarida davr ruhi va xarakter talqini....................12
1.2. Y o zuvchi nuqtai nazari va qahramon tabiati.............................. .... .. . .............. .. 30
II. BOB. XARAKTERLAR IFODASI VA RUHIYAT TASVIRI… …. …………47
2.1. Adib qissalarida badiiy xarakterlar talqini.................................... ........ ..........47
2.2. Xarakter va ijtimoiy muhit talqini.............................................. ... ...................59
III. BOB. ADIB QISSALARIDA BADIIY KONFLIKT.………… . …………….74
3.1. Yozuvchi qissalarida ong va ongosti munosabati…..……… … ……………..74
3.2. Konflikt ifodasi va ijodkor mahorati.......................... ……… .. ………………87
XULOSA................................................................................ . ..............................115
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI..........................................119
1](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_1.png)
![KIRISH
Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Istiqlol yillarida
mamlakatimizda badiiy adabiyotni ijodiy individual uslub nuqtai nazaridan tadqiq
etish borasida jiddiy yutuqlarga erishildi. Davr va inson konseptini badiiy obraz
yaratish mahorati bilan uzviy aloqada tadqiq etish adabiyotshunoslik oldida turgan
dolzarb vazifalardan sanaladi. Hozirgi o‘zbek adabiyotshunosligida badiiy asarni
tahlil qilish, ijokorning poetik mahoratini yoritishda jahon adabiyotshunosligining
turli tadqiqot metodlari asosida yondashuv sezilmoqda. Zero, «... adabiyot va
san’atga, madaniyatga e’tibor – bu avvalo xalqimizga e’tibor, kelajagimizga e’tibor
ekanini, buyuk shoirimiz Cho‘lpon aytganidek, adabiyot, madaniyat yashasa,
millat yashashi mumkinligini unutishga bizning aslo haqqimiz yo‘q» 1
. Shubhasiz,
milliy adabiyotimizning jahonga yuz tutishi badiiy tafakkur rivojida, yosh avlod
kamolotida, badiiy barkamollik va etukligini ta’minlashda badiiy asar tahlili
muhim ahamiyatga ega.
Shu ma’noda, qissalar poetikasi muammolari negizida o‘zbek qissachiligi
rivoji va poetik talqin ifodasining boyishiga sezilarli ulush qo‘shgan ijodkor –
Shoyim Bo‘taevning badiiy asar poetik strukturasi va individualligini tizimli
asosda tadqiq etish, davr va shaxs konsepsiyasining ifodasi bo‘yicha muayyan
nazariy umumlashmalar chiqarish dissertatsion tadqiqot mavzusining zaruratini
belgilaydi.
Jahon adabiyotshunosligi ilmida badiiy nasr, ayniqsa zamonaviy milliy
roman yaratish nazariyasi, badiy xronotop ifodasidagi kompozitsion yaxlitlik, janr
kompozitsiyasi va syujet mutanosibligi, obrazlar mohiyatini belgilash, ularni
tasniflash va tizimlashtirish, yozuvchi poetik individualligi, badiiy mahoratini
aniqlash, ijodkor estetik ideali va real voqelikni kompozitsiyaga aylantirish
jarayonlarini baholash muhim masalalar sirasiga kiradi. Har qanday milliy
1
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш авкат Мирзиёевнинг « Адабиёт ва санъат, маданиятни
ривожлантириш – халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир » мавзусида
Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувдаги маърузаси // Халқ сўзи. 2017 йил, 4 август.
2](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_2.png)
![adabiyot jahon xalqlari badiiy tafakkuri bilan o‘zaro ta’sir, adabiy aloqalar
yordamida rivojlanishi, dunyo yagona adabiy-madaniy, ijtimoiy-siyosiy maydonga
aylangan globallashuv sharoitida bu jarayonlar o‘zbek adabiyotshunosligi uchun
ham bevosita dahldor ekani oydinlashadi.
Mustaqillik yillarida o‘zbek adabiyotshunosligida azaldan mavjud ilmiy
an’analar bilan bir qatorda, dunyo adabiyotshunosligidagi yangicha uslub
yondashuvlarni ijodiy o‘zlashtirish va tadqiqotlarda faol qo‘llash tamoyili
shakllandi. Chunki, badiiy adabiyot, xususan, milliy qissalarda ikki qutbli dunyo
haqidagi qarashlar yangilandi. Zamonaviy qissalarda kompozitsiyaning vazifasi va
prinsiplari, poetik uslub, ijod psixologiyasi, adibning individual ijodiy
dunyoqarashi va ijodiy jarayon, janriy kompozitsion yaxlitlik sintezlashuvi,
an’ana, adabiy aloqalar, ijodiy individuallik, badiiy asar hayoti va ijtimoiy
mavjudligini belgilash yo‘sinlari kabi muammolarning xolis yechimiga daxldor
nazariy umumlashmalar chiqarish ustuvorlik qilmoqda.
Zamonaviy o‘zbek qissachiligida ro‘y berayotgan sifat o‘zgarishlari, roman
janrida badiiy uslub, syujet va kompozitsion yaxlitlikning sintezlashuv jarayonini
xalqimizga ajoyib romanlar taqdim etayotgan yozuvchilar ijodi misolida tadqiq
etish adabiy jarayonda kechayotgan uslubiy, janriy va kompozitsion yangilanishlar,
badiiy ijod jarayoni, konkret ijodkor va adabiy jarayon bilan bog‘liq kategoriya
ekanini tasdiqlashga xizmat qiladi. Shuningdek, kompozitsiyaning shakl
komponentlari badiiy mazmunni shakllantirish va ifodalash uchun eng qulay tarzda
uyushtirishga qaratilgan amal, shu vazifani amalga oshirish prinsiplari ekanini
ko‘rsatishga xizmat qiladi.
Mavzuning o‘rganilish darajasi. Abduqayum Yo‘ldoshev ijodi keyingi
yillarda adabiyotshunoslar, tanqidchilar va tilshunoslar tomonidan keng
o‘rganilayotgani adib ijodining o‘zbek adabiyotida alohida mavqega ega
ekanligidan darak beradi. Adib ilk ijod namunalari bilanoq ilmiy va adabiy
jamoatchilik e’tiboriga tushdi. Uning ilk ijodiga U.Normatov, Q.Yo‘ldoshev,
H.Karimov, B.Karim, R.Otaevlar 2
munosabat bildirganlar. Adib ijodiga e’tibor va
2
Норматов У. Кичик мўъжизалар // ЎзАС, 1982 йил, 14 май; Q.Yo’ldoshev. Yonoq so’z. – Toshkent, 2006.. 196-
202-betlar; Karimov H. Kechagi o‘zbek nasrida hayot haqiqati va inson konsepsiyasi. Monografiya. –Toshkent,
3](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_3.png)
![qiziqish, ayniqsa, mustaqillik yillarida tobora ortib bordi. Xususan, adib ijodi
haqidagi A.Rasulov, S.To‘laganova, M.Qo‘chqorova U.Rasulovalarning
tadqiqotlarini alohida tilga olib o‘tish lozim 3
.
Abduqayum Yo‘ldoshev nasrining rang-barangligi, qahramon xarakteri,
badiiy-estetik tabiati, obrazlar tili va maishiy hayot tasviri, qahramon va davr
konsepsiyasi masalalari, biografik metod tamoyillari, jahon adabiyoti namunalari
bilan qiyosiy-tipologik, umumiylik va o‘ziga xoslik kabilar bilan bog‘liq bir qator
masalalarning umumlashtirilgan holda maxsus tadqiq etilmaganligi ushbu mavzuni
monografik planda o‘rganishni taqozo etadi.
Tadqiqotning dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiy-
tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Kafedraning “Adabiy tur va janrlar
poetikasi” mavzusi doirasida bajarilganligi asoslanadi.
Tadqiqotning maqsadi. Abduqayum Yo‘ldoshev badiiy olami, asarlarining
badiiy-estetik tabiati, qahramon va davr konsepsiyasi masalalari, xususan,
qahramonlar vositasida adib ko‘tarib chiqqan muhit va xarakter, sharoit va shaxs,
davr va inson konsepsiyasini o‘rganish, unga ilmiy-nazariy baho berish va badiiy
o‘ziga xosligini asoslashdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari:
- xarakter qiyofasida yozuvchi nuqtai nazari va dunyoqarashining ta’sirini
tayin etish;
- qahramonlar ruhiyatini tasvirlashda yozuvchining badiiy, tafakkur
imkoniyatlaridan foydalanish mahoratini ochib berish;
- nasr taraqqiyotida adib ijodining o‘rni;
- shaxs konsepsiyasining qo‘yilish sabablari asoslanadi;
- nasriy asarlarda ijtimoiy muhitning badiiy xarakterga ta’siri;
- badiiy konflikt va ruhiyat talqini;
2018. 272-305-betlar; Отаев Р. Дилрабо қўшиқлар айтилаверсин // Шарқ юлдузи, 1984 йил № 2. – Б.162-163;
Болтабоев Ҳ. Ўз сўзини излаб // ЎзАС, 1982 йил, 20 август; Karim Bahodir. Badiiy talqin jozibasi. Qarang:
Ruhiyat alifbosi. Adabiy-ilmiy maqolalar. – Toshkent, 2016. 6-30-betlar.
3
Расулов А. Жасур қалам соҳиби // Шарқ юлдузи. – 2010. - №5. – Б. 68-75; Тўлаганова С. Янгиланаётган
қаҳрамон талқини // Ўзбек тили ва адабиёти, 2012 йил, 4-сон. – Б. 95-99; Қўчқорова М. Янгиланган реализм:
киноя, байтбарак, прототип масаласига доир / Ўзбек адабиётшунослигининг долзарб муаммолари. –
Тошкент: Фан, 2018. – Б. 174-183; U.Rasulova XX asr o‘zbek qissachiligi. – Toshkent, 2020.320 bet.
4](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_4.png)
![- asardagi obrazlar olamining badiiy talqini, uning yaratish yo‘llari, badiiy
mahoratning bu jarayondagi o‘rni kabi masalalarga e’tibor qaratiladi.
Tadqiqot ob ‘ ekti: Abduqayum Yo‘ldoshevning “Sunbulaning ilk
shanbasi”, “Yulduzning shafqatsiz to‘lovi”, “Shoirning muhabbati”, “Ishq sadolari
va gadolari”, “Begona shaharning namozshomlari” kabi qissalari ob‘ekt sifatida
tanlangan.
Tadqiqotning usullari. Tadqiqot mavzusini yoritishda qiyosiy-tarixiy,
madaniy-tarixiy, qiyosiy-tipologik, biografik, psixologik, psixoanalitik, struktural
tahlil usullaridan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
- badiiy adabiyotda shaxs konsepsiyasining ifodasi;
- badiiy qahramon yaratish jarayonida yozuvchi mahorati;
- muhit va xarakter talqini va uzviy birligi;
- xarakterlararo ziddiyat va badiiy konflikt masalasi tahlil qilinadi;
- badiiy asar matnida ruhiyat talqini masalasi, psixologik vositalar haqida
so‘z yuritiladi va nazariy xulosalar chiqariladi.
Disssertatsiyaning amaliy natijalari quyidagilardan iborat :
- mavzuning yoritilishi va undan kelib chiqadigan vazifalar tahlilga
tortiladi, amaliy ahamiyati ko‘rsatiladi.
Tadqiqot natijalarining ishonchligi. Tadqiqot davomida jahon va o‘zbek
adabiyotshunosligidagi adabiy-tanqidiy qarashlarga tayaniladi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. D issertatsiyasining
ilmiy-amaliy ahamiyati asosli ko‘rsatiladi.
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Mavzu yuzasidan natijalarning
ahamiyati asoslanadi.
Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Mavzuning yoritilishi davomida
bir qator konferensyalarda, ilmiy s e m i narlarda mavzu tahlil qilib boriladi.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Mavzu yuzasidan respublika
va xorijiy vaqtli matbuotida maqolalar chop etiladi.
5](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_5.png)
![Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. D issertatsiya kirish, uch bob, olti
fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
6](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_6.png)
![I BOB
BADIIY ADABIYOTDA SHAXS KONSEPSIYASI TALQINI
1.1. Abduqayum Yo‘ldoshev qissalarida davr ruhi va xarakter talqini
Davr va inson muammosi hamisha adabiyotda markaziy o‘rin egallab kelgan va
shunday bo‘lib qolmoqda. Davr inson xarakteriga muayyan o‘zgartirishlar kiritadi,
biroq uning tub mohiyatini butunlay o‘zgartira olmaydi. Zaif va muloyim
xarakterlar o‘tkinchi muhit ta’siriga tez beriladilar, ammo, barqaror xarakterlarda
davr, muhit ta’siriga nisbatan qarshilik ko‘rsatish kuchli bo‘ladi. Shu jihatdan
Abduqayum Yo‘ldoshev asarlarini tadqiq etish, ayniqsa, xarakterlidir. Boisi –
yozuvchi aksariyat asarlarida konflikt va syujet qurilishini ayni davr va inson
munosabati asosida tiklaydi. Bu uning nasriy, kinossenariy asarlarining barchasiga
xos xususiyat.
Shuningdek, Abduqayum Yo‘ldoshev qahramonlari turfa xil xarakterlarni
o‘zida mujassamlashtirgan obrazlar olamini o‘z tarkibiga oladi. Har xil mavzudagi
bu asarlarning asosiy g‘oyasi insondagi insoniylikni tadqiq etish, inson
mo‘jizasining turfa manzaralaridan hayratlanishdan iborat. Ularni birlashtirib
turadigan yana bir jihat – zamonaviylik, ayni chog‘da o‘tkinchi “ob-havo”lardan
xolilikdir.
Adib qissalaridagi badiiy qahramonlarning xarakter xususiyatiga nazar
tashlar ekanmiz, ulardagi insoniylik, ba’zan noinsoniylik tamoyillarining ifodasida
shaxs konsepsiyasining qo‘yilishini kuzatamiz. Asardagi v oqelik talqinida goho
hayotga o‘ta talabchan yondashuv tamoyili ustunlik qilayotgandek ko‘rinsa-da,
qissalarning barchasi betakror bir samimiyati bilan kishini maftun eta di.
Adibning “Sunbulaning ilk shanbasi”, “Yulduzlik”ning shafqatsiz to‘lovi”,
“Shoirning muhabbati”, “Ishq sadolari va gadolari” kabi qissalarga nazar tashlar
ekanmiz, insonning ruhiy-ma’naviy olamining badiiy kashfini kuzatamiz.
Bularning barchasida inson konsepsiyasidan kelib chiqib, fikr yuritish, obrazlar
olamini badiiy talqin etish kabi tushunchalar etakchilik qilishini kuzatish mumkin.
Adabiyotshunos olim Damin To‘rayev qayd qilib o‘tganidek: “Jahon klassik
adabiyoti tarixidan ma’lumki, ijodkor asarida tasvirlangan badiiy g‘oya muayyan
7](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_7.png)
![zamon va makonda yashagan, yashayotgan insonlarning taqdirlari vositasida,
voqeada ko‘rinadigan xarakterlari orqali jamiyatga estetik ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zi
asarlarda voqea, ba’zilarida qahramon xarakteri, ba’zilarida ijtimoiy masala,
muammoning o‘zi asar syujetini harakatlantiradi”. 4
Ko‘rinayabdiki, badiiy talqinlar zamiridagi xarakterlar insonni harakatga
keltiradi. Uning turfa olami, ruhiy istiroblari, kechinmalari ularning ma’nan
yuksalishini ta’minlashga xizmat qiladi. Shuning uchun, adibning “Shoirning
muhabbati” qissasidagi Shokir aka, Olya opa obrazlarining o‘ziga xos talqinlari.
Insonni o‘zligini anglashga intilishi, uning kechinmalari esa ijodkorning
jamiyatdagi illatlardan darak berishiga hamohangdek tushuniladi: “- Kuyunmang,
opoqi. Mana ko‘rasiz, hammasi yaxshi bo‘lib ketadi, haqiqat qaror topadi. Oldinda
o‘tirgan erkakning ham elkalari titray boshladi. Yomg‘ir kuchaydi”. 5
Talqinlarga nazar tashlar ekanmiz, ularning qalbida kechayotgan istiroblar,
insonnlar o‘rtasidagi muomilalar, barchasi kishini diqqatini o‘ziga tortadi. Asar
voqealari “Sunbulaning ilk shanbasi”dagi kabi hikoyachi-roviy tilidan bayon etib
boriladi. Ammo qissadagi xarakterlarning o‘ziga xosliklari yaqqol namoyon bo‘lib
turadi. Damas mashinasiga to‘rtinchi yo‘lovchi keladi. Bu chamasi o‘ttiz
yoshlardagi yigit bo‘lib, jingalak sochlari yomg‘irda ho‘l bo‘lgan, qora charm
kurtkali, qoshlari quyuq, oqish yuzli, ich-ichiga botgan ko‘zlarida chayirlik
alomatlari shundoqqina ko‘rinib turar edi. Yigit sal chayqalib, shoshilmasdan,
go‘yo yomg‘irni sezmaganday alfozda keldi va ochiq eshikdan boshini suqib, - joy
bormi, - deb so‘radi. Bu qo‘rs bolaning qarashlariga shofiyor ham bardosh
berolmadi, uning qalbidagi istiroblar aralash, yana nimalardir, uning tushkun
kayfiyatini anglatar edi. “- Yo‘l haqi qancha? – savolga savol bilan javob berdi
yigit haydovchiga diqqat bilan, ko‘z uzmay tikilgan kuyi. Haydovchi og‘ringan
holda to‘ng‘illadi: - Guliston, to‘rt, Zomin besh, Jizzax olti. Siz qayerga? - Bo‘ladi.
Yigit entikib-entikib qo‘yayotgan Shokir akaning yoniga o‘tirdi… - Eshitmadim, -
4
To‘rayev D. Ma’naviy olam talqinlari. Ilmiy-ommabop maqolalar. – Toshkent, Akademnashr, 2020. 67-
bet.
5
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019.77-bet.
8](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_8.png)
![dedi haydovchi qulog‘ini yigit tamonga to‘g‘irlab. – Kerak payti eshitasiz, - dedi
yigit yana haydovchiga chaqchayib qarab”. 6
Qissada yigitning o‘ziga xos xarakterini, uning turli xususiyatlarini, anglash
juda mushkul. Uning o‘zligini namoyon qiluvchi xarakteri voqealar rivojida
yoritiladi. Bularning barchasida inson kashfi va uning davrga hamohang
shakllanish jarayonlarini anglash mumkin. Shofiyor odamlar jamul-jam bo‘lganini
his etib, mashinani o‘t oldirdi. Shunda oldinda o‘tirgan otaxon ikki qo‘lini fotihaga
ochib “- Omin, eson-omon yetib boraylik”, - dedi. Bir-ikki kishi otaxonga ergashib
qo‘llarini yuzlariga siypashdi, ular orasida yangi erkak yo‘lovchi ham bor edi.
Buni ko‘rgan juvon ajablanib hamrohiga tikildi, bunga javoban erkak xursand
holda ko‘z qisib qo‘yarkan: - Potom ob’yasnu, - dedi. Bularning gapini
anglamagan qizcha hayron bo‘lib qarab qoldi.
Zamonaviy o‘zbekning badiiy qiyofasini aks ettirar ekan, uning ma’naviy
hayotidagi bo‘shliqlarni juda mahorat bilan tasvirlab bergan. Chunki shofiyorning
ham kim bilan gaplashgisi keldimi, haytovur, unga qarata boya inglizcha
gaplashdizmi, dedi. Bu savolni o‘ziga tegishli ekanligini anglab juda xursand
bo‘lib unga qarata: “Olti oy inostranniy fakultetda o‘qiganman”. Keyin yoqmagan,
tashlab ketganman. O‘shanda tashlab ketmasam, kim biladi, hozir biron chet elda
tarjimon bo‘lib ishlab yurgan bo‘larmidim. Yosh bebosh bo‘lganmizda. - O‘zingiz
tashlab ketganmisiz yoki haydab yuborishganmi? – bu savoldan dahshatga tushib
qoldi. Qafasdagi qush kabi qalbining bir chetidan nimadir yuz berdi, ammo
atrofdagilarga bildirmaslikka harakat qildi. Lekin uning qiyofasida o‘zgachalik
alomati sezilardi, shundanmi, yigitni gapirtirmaslikka harakat qilardi.
Qissada Nizomning xarakteri juda teran talqin etilgan, uning ruhiy-ma’naviy
olamini ochishda, atrofdagilar bilan bir qatorda, inson qalb dialektikasi
yoritilishiga asos bo‘lganligini anglash mumkin: “Shu so‘zlarni aytarkan, Nizom
o‘qday nigohini haydovchi tomon qaratdi. Garchand Tolibjon yo‘ldan ko‘z uzmay
ketayotgan bo‘lsa-da, bu sovuq nigohni his etdi va yelkasiga sovuq ilon
6
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019.78-bet.
9](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_9.png)
![o‘rmalaganday beixtiyor eti junjikib ketarkan: “Bu ne balo bo‘ldi?” degan xavotirli
o‘yga bordi. Buning ne balo ekanligi esa manzilga yetganlarida ayon bo‘ldi…”. 7
Yillar shamoli inson umrining turfa ohanglarga solishi, tabiiy. Shuning
uchunmi, Nozim asliddinning gap sotoshlarini, o‘zini oqlash uchun qilgan
harakatlarini ham butunlay unitib qo‘ygan va o‘z ahvoli bilan band edi. Nimagadir,
qalbining yarasi yana uni azoblashni boshladi, bundan qutilishning yo‘lini topish
imkonini izlardi, ammo qalb yarasiga darmon yo‘qligini anglab yetadi.
Adabiyotshunos Hotam Umurov qayd qilib o‘tganidek: “Yozuvchi yaratgan
qahramonlar o‘zligini topib, mustaqil, ob’ektiv yashar ekan, ular hayoti davomida
qanday ishlar qilmasin, qanday azobu, zavqu-shavqlarga berilmasin, bu o‘sha
hayotning, o‘sha qahramonlar xarakteri mantiqining ishidir. Bunga yozuvchining
hech qanday daxli yo‘q, u bu harakatlarni oqlovchi yoki qoralovchi prokuror ham
emas, balki, bo‘layotgan voqea-hodisalarning xolis yaratuvchisi
(tasvirlovchisi)dir”. 8
Milliy qadriyatlarni, uning turfa xil olamini insoniyat tarixi va taqdiri bilan
uzviylashtirish, albatta, ijodkordan dunyoni anglashni, badiiy xarakterlarning turfa
olamini talqin etishni ham talab etadi. Shuning uchun ham insonni anglashning
murakkabligi shunda ko‘nadiki, ijodkorning dunyoqarashi qanchalik keng bo‘lsa,
asardagi obrazlar olami ham shu qadar o‘ziga xos talqinda namoyon bo‘ladi.
Adibning qahramonlaridan Asliddin va Nozim qanchalik o‘ziga xos
xarakterga ega bo‘lmasin, ularning zamirida inson va insoniylik mujassamlashgan,
bundan uzoqlashgan holatlarni kuzatamiz. Asliddinning xarakterida ur f-odat lar va
qadriyatlarning kushandasi, zavoli sifatida qarashi ham bejiz emas. Oliya opaning
xarakterida esa yillar davomida o‘qituvchilikdan istirob chekkan, uning quvonchi
va mashaqqatini tatigan inson sifatidagi qiyofasini ko‘z o‘ngimizda jonlantiramiz.
Har ikki qahramonning xarakteridagi insoniy tushunchalar o‘rnini, shafqatsizlik,
noinsoniylik alomatlari egallay boshlaydi. Bu tushunchalarda har ikkisining ham
o‘z dardi, alamli hayoti borligidan dalolat beradi. Ularning mulohazalaridan shu
7
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019.78-bet.
8
Umurov H. Adabiyot nazariyasi. Darslik. – Toshkent, “Sharq”, 2002. 99-100-betlar.
10](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_10.png)
![narsa anglashiladiki, uning qalbidagi istiroblar manguga tatiydigan, ammo
Asliddinda esa lahzalik holatlar yetakchilik qilishini ham unitmasligimiz kerak.
Garchi bu ikki xarakter turfa hayotiy maqsadlar bilan yashayotgan bo‘lsa-da, ular
ana shu nuqtada mushtaraklik kasb etadi. Chunki insoniylikdan yovuzlik,
shafqatsizlik hissining ustun kelishi bilan izohlash mumkin.
“Yozuvchi g‘oyaviy-badiiy niyatining ifodasi voqeaning qahramon
tevaragida izchil uyushtirilishi, holatning muxtasarligi, tasvirning realligida
namoyon bo‘ladi. Qissachiligimizda mehnatkash, ziyoli, ishbilarmon, mansabdor
obrazlari talaygina, ularning har biri o‘ziga xos. Inson ma’naviy qiyofasi,
jamiyatdagi mavqei, sa’yi-harakati badiiy talqiniga doir kuzatish asarlar
poetikasidagi o‘zgarishni aks ettiradi”. 9
Abduqayum Yo‘ldoshev qissalarining zamirida ham turli obrazlar galeriyasi
mavjudligini alohida ta’kidlagan holda, uning qahamonlarining turli xarakterdagi
shaxslar sifatida qarash mumkin. Ko‘p yillar o‘qituvchilik qilgan Olya opa nima
uchundir, mashinaga minganda, Nozimni unchalik yoqtirmagan bo‘lsa, endi uning
qiyofasidagi o‘zgarishni ma’lum darajada his eta oldi. Nozimni unchalik
yoqtirmadi-yu, ammo unga dalda bo‘lmoqchi edi, lekin uning tunda o‘tirishi, qahr
bilan oldinga, shofyorga qarab qolishidan xijolat chekib hech narsa demadi.
Otaxon esa ko‘zlarini chirt yumib olgancha, o‘zini uxlaganga solib o‘tirgan edi.
Shokir aka esa tubsiz-adoqsiz g‘amgin o‘ylar og‘ushida boshini xam qilib olgan,
ayni damda bu ota uchun og‘ir bir sinov davri edi, unga bir og‘iz shirin so‘z
“nonday aziz” ekanligini xotinidan boshqa hech kim to‘lasincha his qila olmas edi.
Nozim esa miq etmas, aftidan, u o‘zining qandaydir alamli-istirobli hayotini ko‘z
o‘ngida jonlantirishga harakat qilar, ammo borgan sari uning qalbini mahzunlik
cho’lg‘ab olar edi. Buning sababini kitobxon voqealar rivojidan anglab oldi.
Shuning uchun keyingi yillar qissachiligiga nazar tashlar ekanmiz, insonning
o‘ziga xos xarakter qirralarini badiiy talqin etish, davr muammolariga hamohang
obrazlarning ruhiy istiroblari talqini yetakchilik qilishini anglay boshlaymiz.
9
Rasulova U. XX asr o‘zbek qissachiligi. Poetik izlanishlar va taraqqiyot tamoyillari. Monografiya. –
Toshkent, “Qamar media” nashriyoti, 2020. 32-33-betlar.
11](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_11.png)
![Adabiyotshunos Dilmurod Quronov qayd qilib o‘tganidek: “Narsa-
hodisaning bilish shaxs ongida uning yaxlit obrazini yaratishdan boshlanadi. Inson
tafakkuri voqelikdagi real narsa-hodisaning xayoliy modelini yaratish imkonini
beradi. Modelni yaratish esa predmetni muayyan tarkibiy tuzulishga ega unsurlar
majmuyi mohiyat va konkret muhitda yashayotgan yaxlit sistema mavjudlik
sifatida tushunish demakdir”. 10
Nazariy yondoshuvlarimiz shundan dalolat beradiki, insonni anglash, uni
badiiy obraz darajasiga ko‘tarish, ijodkordan mantiqiylikni, izchillikni,
tafakkurning kengligini, badiiy qahramonlarning hayotiyligini, ularning o‘ziga xos
xarakter xususiyatilarini juda teran talqini uchun imkon yaratishini ham unitib
bo‘lmaydi. Hayotiy mantiq izlanar ekan, buning zamirida inson tafakkuridagi
evrilishlar, azoblar, istiroblar mavjudligini ham unitib bo‘lmaydi. Inson turli xil
voqealar silsilasida ulg’ayib, shakllanib boradi. Ammo hayot ziddiyatlari inson
ma’naviyatini, uning xarakterini yanada teranlashtiradi. Xarakterdagi salbiy illatlar
esa, insonni tanazzul sari yetaklaydi.
Hayotiy sharoit tufayli inson xarakterida salbiy jihatlar shakllanib boradi,
ammo muhitning sezilarli ta’siri insonning turfa olamini anglashga imkon beradi.
Qissada Nozimning muhabbatini chilparchin qilgan insonlar jazosini olishi kerak
edi. Shu jihatdan, shafyorni do‘ppaslashi, unga juda qo‘pol munosabatda bo‘lishida
ham, adolatsizlik, hayotning shafqatsizligi mujassam edi.
Adabiyotshunos olim H.Umurov qayd qilganidek: ”Asardagi xarakterlar
mantig‘idan voqealar mantig’i, voqealar mantig‘idan xarakterlar mantig‘i kelib
chiqadigan universal qonuniyatga bo‘ysinadi. Xarakter va voqea o‘rtasidagi
uyg‘unlik, hamkorlik shu darajada bo‘lishi lozimki, voqea xarakterni yaqqol
ko‘rsatishga, xarakter o‘z navbatida voqeaning tipik sharoitining mohiyatini
tushunishga kalit bo‘lishi lozim. Pirovardida shu kalit g‘oyaning tirikligini,
yuquvchanligini ochishi shart. Shu nuqtai-nazardan qaraganda, birinchidan syujet
xarakterlar mantig‘ini namoyon qiladigan voqealar silsilasidir... Ikkinchidan har
qanday xarakter o‘z harakatlardagi kuch-quvvatni tarixiy oqimdan oladilar, tarixiy
10
Quronov D. Mutolaa va idrok mashqlari. Adabiy-tanqidiy maqola va risolalar. – Toshkent,
“akademnashr”, 2013. 164-165-betlar.
12](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_12.png)
![– konkret sharoit ularni yurguzib – turg‘uzadi” 11
. Ana shu sharoit tufayli, jirkanch
muhitning zarbasini olgan, ammo uning qalbidagi istirobni hech narsa bosa
olmasligi, tabiiy edi.
Badiiy asarlarni yaratish jarayonida hayotga va voqellikka bo ‘ lgan
munosabati obrazlar tizimi orqali namoyon bo ‘ ladi. “San’atkor badiiy obraz
vositasida dunyoni anglaydi, o ‘ zi anglagan mohiyatni va o ‘ zining anglanayotgan
narsaga hissiy munosabatini ifodalaydi. Shu ma’noda obraz adabiyot va san’atning
fikrlash shakli, usuli sanaladi; obrazlar vositasida fikrlagani uchun ham adabiyot
va san’atga xos fikrlash tarzi “obrazli tafakkur” deb yuritiladi” 12
. Badiiy obraz
borliqning badiiy asardagi inikosidir. Biroq badiiy obraz o ‘ sha borliqning
oddiygina aksi emas, san’atkor ko ‘ zi bilan qaralgan va badiiy talqin etilgan
shaklidir.
Bu shakl, ijodkorhing hayotni, biz anglamagan achchiq haqiqatlarini
anglagan, his olami bilan uzviy birlikdadir.
U. Normatovning quyidagi fikrlarini yodga oldik: “Bugungi adabiyotimizda,
jumladan nasrimizda xilma – xil falsafiy zaminga asoslangan adabiy – ijtimoiy
tamoyillar amal qilayapti. Ular orasida endigina shakllanib kelayotgani ham bor.
Ularni ko ‘ z qorachig’iday asrab – ardoqlashimiz, ayni paytda ularning birini
ikkinchisiga qarama – qarshi qo ‘ yish, birini ulug’lab, ikkinchisini kamsitishdan
tiyilmog ‘ imiz darkor, deb o ‘ ylayman” 13
.
Milliy zamindan oziq olgan, ammo muhitning salbiy xislatlarini o ‘z
xarakteriga singdirgan insonlargina, shu muhitga salbiy ta’sir etadiki, bu insonning
dardli, alamli hayotiy zarbasi sifatida shakllanib, uning ruhiy-ma’naviy olamini
tanazzul sari eltadi. Axir, Nozimning sof muhabbatini, yer bilan yakson qilgan,
uning butun orzularini yakson qilgan bir guruh insonlar, yoshlar bor ediki, ularning
salbiy qadamlari tufayli, unda shunday xarakter, o‘ch olish imkonini bergan edi.
Muhammad Ali qayd qilganidek: “Hozir har bir yozuvchi o‘z qarashi,
adabiy tushunchasi, imkoniyatlarni tahlildan o‘tkazmoqda. Oqsoqol
11
?
Ҳ. Умуров. Адабиёт назаряси. –Тошкент, «Шарқ», 2002. 131-бет.
12
D. Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish. –Toshkent, “Fan”, 2007. 63-bet.
13
U. Normatov. Umidbaxsh tamoyillar. – Toshkent, “Ma’naviyat” nashriyoti, 2000. 24-bet.
13](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_13.png)
![yozuvchilardan tortib to endigina ilk kitobi chiqqan qalamkashgacha bu jarayonni
boshdan kechirmoqda, xulosalar chiqarmoqda. Buning ilk alomatlari oshkoralik
davrida namoyon bo’la boshlagan edi. Oshkoralik jarayoni bu ma’noda ijobiy
ahamiyat kasb etdi, ijodkorlarni haqiqatni dadil aytishga, insoniylikka qarshi
illatlarni ochib tashlashga chorladi. Istiqlol bunga yangicha mazmun va shiddat
bag‘ishladi, adabiyotda, ta’bir joyiz bo‘lsa, tabiiy qo‘llanish yoki tozarish
boshlandi” 14
.
Tozarishning zamirida inson xarakteri, uning butun borlig‘i mavjud ediki,
ana shu tozarish, inson xarakeridagi salbiy illatlarni, muhitdagi bir yoqlama
qarashlashni ochib tashlash imkonini bermoqda.
Adabiyotshunos Ozod Sharafiddinov qayd qilganidek: “Adabiyotning
boshqa sohalarida esa insonning ruhiy olami, inson hayotining mohiyati,
uning izlanishlari, birinchi navbatda, o ‘ zi bilan, nafsi bilan olib borayotgan
kurashi, shu kurashdagi qiyin g ‘ alabalari, shu jumladan, o ‘ zi ustidan
qozongan g ‘ alabalari, yashash san’atining sirlari ifodalanishi, tahlil qilinishi
kerak va shu asnoda chiqarilgan yoki kitobxon o ‘ zi chiqarib oladigan
xulosalar uchun buyuk saboq, ibrat manbayi bo ‘ lib xizmat etmog ‘ i kerak. Bir
so ‘ z bilan aytganda, qahramon ongi va takkuridagi o ‘ zgarishlar va bu
yangilanishlar uning faoliyatida qay tariqa aks etishini ko’rsatib bermog’i
lozim”. 15
Tahliliy qarashlar shundan dalolat beradiki, inson o ‘z xatolarini,
anglab borar ekan, buning ustidan xatolarni takrorlamaslik, hayotda o‘z o‘rnini
topish, topganda ham, qalbi pok, insoniy tuyg‘ular yetakchilik qiladigan tarzda
namoyon bo‘lish jarayoni kuzatiladi. Adib qissalaridagi talinga tortilgan ijtimoiy-
maishiy hayotning bir yoqlama emas, insonni tanazullga tortish sabablari teran
talqinlarda namoyon bo‘lgan.
Adabiyotning yuqorida keltirilgan bu tamoyillari va maqsadlari esa
badiiy adabiyotdagi shaxs konsepsiyasida o ‘ zini namoyon etadi. Badiiy
14
Muhammad Ali . Tozarish yillari . Mustaqillik davri adabiyoti . Adabiy - tanqidiy maqolalar , badialar . – T .,
G ’ afur G ’ ulom nomidagi nashriyot - matbaa ijodi uyi . 2006. 127- bet .
15
O.Sharafiddinov. Ijodni anglash baxti. –Taohkent, “Sharq”. 2004, 194-195-betlar.
14](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_14.png)
![adabiyotda shaxs konsepsiyasi, birinchi navbatda, muallif, ya’ni ijodkor
dunyoqarashi mahsuli bo ‘ lib, inson hayotiga jamiyat psixologiyasining
ta’siri, shaxsning shakllanishida ijtimoiy muhitning beqiyos o ‘ rni, davr ruhi,
ijtimoiy aloqalarning shaxs taqdirida topajak aksini o ‘ zida namoyon etadi va
bu orqali badiiy asarning g ‘ oyaviy maqsadini ham ifoda etadi. Shu bilan bir
qatorda hayot voqeligining obrazli tarzda aks ettirish va inson tafakkuridagi
ziddiyatlarni haqqoniy yoritib berish bilan bir qatorda, uning ruhiy olamidagi
quvonch va iztiroblarni badiiyat mezonlariga asoslangan holda talqin etadi.
Bu esa ijodkordan katta mas’uliyat va badiiy mahorat talab etadi .
Adabiyotshunos H.Karimov ta’kidlaganidek: “Har bir davr o ‘ z
muammosi, konsepsiyasi, pozitsiyasi va qiyofasiga ega bo ‘ ladi. Bu hol
nafaqat odam, balki jamiyat faoliyatiga ham ta’sir qilib, uning yo ‘ nalishini
ham belgilaydi… Bu jarayondagi yutuq va kamchilikllarni, siyosiy-ma’rifiy
va ma’naviy qarashlarni inson qalb tug ‘ yonisiz, iztirobisiz, ma’naviy
dunyosisiz tasavvur qilish mumkin emas. Inson tafakkuridagi o ‘ zgarish davr
va jamiyatdagi o ‘ zgarish ta’sirida bo’lishi tabiiy hol, o ‘ z navbatida,
jamiyatning to ‘ g ‘ ri yo ‘ nalishini belgilash birga, o ‘ zning hayotdagi o ‘ rni va
mavqeini ham namoyon qiladi… Demak, ularda voqea-hodisalar emas,
insonning o ‘ zi, uning o ‘ y-fikrlari, alamlari, iztiroblari, ruhiyati, ruhiy olami
yetakchilik qilayapdi, tasvirlanayapdi, ochib berilayapdi”. 16
Adib
qissalaridagi hayotiylik, insonning his-tuyg ‘ularini anglashga, uning
istiroblarini qurbiniga aylanmaslikka, bu esa davr muhiti va inson xarakterining
shakllanishiga ta’sir etishi kuzatilmoqda.
Keyingi yillar badiiy adabiyotida shaxs va jamiyat o ‘ rtasidagi qarama-
qarshiliklar, buning natijasida inson tafakkuridagi ziddiyatlarning maydonga
kelishi haqqoniy tasvirlanmoqda. Bu o ‘ rinda badiiy xarakterning
shakllanishida ijtimoiy muhitning o ‘ rni, davr muammolarining insoniyatga
16
H.Karimov. Istiqlol davri adabiyoti. Darslik. –Toshkent, “Yangi nashr” nashriyoti, 2010. 224-bet.
15](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_15.png)
![ta’siri, muhit ramzi asosida talqin etilib, uning ta’sir doirasi beqiyos
ekanligini alohida qayd qilib o ‘ tmoq zarur.
Adabiyotshunos olim H.Umurov qayd qilganidek: “Realizm
adabiyotida tipik sharoit va tipik xarakterning o ‘ zaro aloqasini tasvirlash
prinsipi hukmronlik qiladi. Chunki inson o ‘ z hayoti davomida murakkab,
poyonsiz dunyo bilan to ‘ qnashar ekan, uning shaxsida ham shu dunyo kabi
murakkabliklar, cheksiz kechinmalar yuz berishi va bular uning psixikasida
voqe bo ‘ lishi tabiiydir. Tipik sharoitning – voqelik va muhitning inson
xarakteriga, uning psixikasiga ta’siri va aksincha, qahramon xarakterining
voqelik rivojiga ma’lum yo ‘ nalish berishini, ular o ‘ rtasidagi dialektik
aloqaning mavjudligini tekshirish – turli metoddagi adabiyotlarning insonni
tasvirlashdagi o ‘ ziga xos xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi”. 17
Badiiy adabiyotda sharoit o’ziga xos o’ringa ega bo’lib, u odamlarning
ongiga bog’liq bo’lmagan holda, obektiv qonuniyatlarga ko’ra konkret tarixiy
vaziyatning voqealar rivojidagi o’rniga qarab shakllanib boradi.
Muhitning shaxs xarakteriga qay darajada ta’sir etganligiga, yoxud
muhitga nisbatan shaxsning munosabati qanday ekanligiga ko ‘ ra, asosan
konfliktning bir turi namoyon bo ‘ ladi. Ruhiy, ijtimoiy yoxud shaxslararo
konfliktning ta’siri natijasida shaxs xarakteri shakllana boradi. Kishi
hayotdan o ‘ ziga olgan ta’siriga ko ‘ ra, o ‘ zida shunga nisbatan javob
reaksiyasi, y’ani aks ta’sir ko ‘ rsatar ekan, bu uning xarakter xususiyatida
o ‘ zini namoyon etadi, ko ‘ rsatadi. Aynan mana shu jarayonda har bir
kishining shaxsiy falsafasi ham shakllanadi. Xarakteridagi xususiyatlar esa
shaxs ruhiyatida namoyon bo ‘ ladi. Ya’ni xarakter kishi ruhiyatini
tarbiyalaydi, uni ma’lum bir yo ‘ nalishga yo ‘ llaydi.
17
H.Umurov. Saylanma. Birinchi jild. Risolalar. –Toshkent, “Fan”, 2007. 40-41-betlar.
16](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_16.png)
![Badiiy xarakterlar qay holda shakllanishidan qat’iy nazar, davr muhiti
unga sezilarli ta’sirini ko‘rsatadi. Buning sababi esa adib qissalarida juda go‘zal
talqinlarda mujassamlashgan.
Abduqayum Yo‘ldoshev an’anaviy tasvirlar bilan birga davr va inson
konsepsiyasini badiiy tadqiq etishda shartli ramziy tasvir hamda epizodlardan ham
samarali foydalanadi. “Sunbulaning ilk shanbasi” qissasida insonning muhabbati,
uning fojialari talqin etilsa, “Yulduzlikning shafqatsiz to‘lovi”da esa hayotdagi
insonlar qismati, yulduzlik sari intilish, insoniylikni unitish sabablari badiiy
konfliktlar asosida talqin etiladi. Yozuvchi bu obraz orqali bugungi davr va inson
omilini teran va aniqroq kuzatishda foydalanadi, bugungi kunga noodatiy
rakursdan qarash shu jihati bilan xarakterli sanaladi. Insonning ma’lum bir
nuqta da gi xatoligi uning yillar davomida istirob chekishiga ta’sir qiladi. Shuning
uchun ham adabiyotshunos Bahodir Karimning qissa haqidagi qarashlariga diqqat
qilaylik: “Abduqayum Yo‘ldoshevning qahramoni ham aynan ishq dardi bilan
xastalangan yigit. Bu “Sunbulaning ilk shanbasi” qissasidagi dardi-dunyosi
istiroblarga to‘la qalb sohibidir. Qissa shubhasiz, muhabbat majorosi, oshiq
qalbidagi ismsiz tug‘yonlar bilan aloqadorligi bois hayajonli epizodlarga boy.
17](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_17.png)
![Yigitning g‘ayritabiiy qiliqlari, sabr-toqatsizligi, oshiqligi, yoshligida qilgan
gunohi evaziga orttirgan bezovtaligi – barcha-barchasini bayon etar ekan, yozuvchi
ba’zan hayot mantig‘idan chekinib, asosiy yukni badiiy mantiq ustiga tashlaydi”. 18
Nimalarga erishdig-u nimalarni yo‘qotdik, topganlarimiz yo‘qotganlarimiz
o‘rnini bosadimi kabi savollar yozuvchining aksariyat asarlarini bog‘lab turuvchi
og‘riqli savollardir. Har bir asar qahramoni bu savollarga o‘zicha javob izlaydi,
turlicha mulohaza-o‘ylarga boradi, voqelikdan mazmun va mantiq izlaydi. Natijada
davr shamollariga dosh bera oladigan va ololmaydigan, o‘tkinchi hoyu havaslar
bilan umrguzaronlik qilayotgan, sobit va beqaror, rang-barang xarakterlar ko‘z
oldimizda namoyon bo‘ladi.
Abduqayum Yo‘ldoshev ushbu qissasida o‘ndan ortiq riyokor,
iblisshevalarning obrazini yaratadi. Davr va zamon o‘zgarishi bilan bu obrazlar
ham turlanib, tuslanib ketaveradi. Olomon deganda shunaqalar nazarda tutilsa
kerak. Asarda ana shu olomonga qarshi tura oladigan birgina shaxs bor – bu yo sh
shoir obrazidir. Davru davronlar o‘zgarsada, bu shaxsning fikri o‘zgarishi mumkin,
e’tiqodi emas. Yozuvchi achchiq bir haqiqatni tasvirlay olgan: shoir, olim, davlat
arbobi va hokazolar ko‘p, lekin chin ma’nodagi shaxs – boshiga qilich kelsada
o‘zligiga, e’tiqodiga xiyonat qilmaydiganlar kam, sanoqli. Bu holatni qayd
qilingan qissada, qilgan gunohlari uchun uning jabrini tortishi, ammo bu holatni
juda kech anglab yetishi, birgina gunoh uchun alamli hayot kechirishga majbur
bo‘lganligini kitobxon anglay boshlaydiki, uning qalbini ham larsaga soladi.
Abduqayum Yo‘ldoshev yaratgan xarakterlarni tushunish uchun uning
birgina asarini o‘qib chiqish kifoya qilmaydi, chunki, bir asarida yaratgan xarakter
boshqa bir asarida yaratilgan xarakterning mantiqiy davomidek tuyuladi.
Tasvirlardan ko’rinadiki, inson xarakteridagi salbiy illatlar ijtimoiy
muhit zamirida shakllanib borishini kuzatamiz. Adabiy tanqidchi A.Rasulov
qayd qilganidek: “Odam o’zini qurshagan olam bilan aloqaga kirishish
e’htiyoji-la tug ‘ iladi. Harakat – odam va olam aro uzluksiz bog ‘ liqdir.
18
Karim Bahodir. Ruhiyat alifbosi. Adabiy-ilmiy maqolalar. – Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2016. 25-bet.
18](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_18.png)
![Mohiyatan olganda esa odamning o ‘ zi ham tugala bir olam. Faqat katta
olamga nisbatan kichik olam, xolos. U mana shu olami kabiriga qo’shilib,
singigani sayin mukammallashib boradi. Boshqacha aytganda, odam
g ‘ ayrishuuriy holda, qalb ko ‘ zi bilan yangiliklarni allaqachon bilgan, hatto
ularni qay bir usulda belgilab ham qo ‘ ygan bo ‘ ladi”. 19
Davr va inson konsepsiyasini belgilashda “Sunbulaning ilk shanbasi”
qissasidagi obrazlar alohida o‘rin tutadi. Voqelikni ob’ektiv munosabati, hayotga
falsafiy nigohi, inson umrining mazmun-mohiyati borasidagi ushbu obrazning
talqini Abduqayum Yo‘ldoshev ijodida yangi bosqichga ko‘tarilish bo‘ldi desak,
xato bo‘lmaydi.
Shu jihatdan Hakimjon Karimov qayd qilganidek: “Hayotdagi har bir v oqea-
hodisa katta yoki kichikligidan qat’iy nazar, inson xarakteriga o‘z ta’sirini
o‘tkazadi, ma’naviy dunyosida ma’lum iz qoldiradi, shaxsning shakllanishiga
imkon yaratadi. Insonning individual xarakteri shaxsiyatini betakror, alohida
alomatlar, xosiyatlar bilan ta’min etadi. To‘g‘ri, hayotda xarakteri kamol topmagan
odamlar, shuningdek, adabiy qahramonlar ham bo‘lishi mumkin, bo‘lishi tabiiy
hamdir”. 20
Ko‘rinayabdiki, insonni anglash juda murakkab, ammo uning
xarakterini shakllanishi, ruhiy istiroblarda hayot kechirishi, buning zamiridagi
ziddiyatlarning barchasiga bevosita o‘zi sababchi bo‘layotganligini, davr
muhitidan oziqlangan xarakterlarda turfa xususiyatlarning shakllanishi ham bejiz
emasligini anglash kerak bo‘ladi.
Ta’kidlanganidek, inson xarakterining turfa xil xususiyatlari, davr va
zamonga, insoniyatga, muhitga hamohang tarzda shakllanib boradi. Buning
zamiridagi achchiq haqiqatni ba’zan anglashga intilamiz, ba’zan unitib qo‘yamiz.
“Lekin, odam bolasi borki, mavridi kelib bir kun muqarrar kechagi kunini,
buguniyu ertasini bir sidra taroziga solib ko‘radi, shundan munosib xulosalar
chiqaradi. Binobarin, bu dunyoda har kim o‘zicha faylasuf, har kimning o‘z a’mol,
19
A.Rasulov. Badiiylik – bezavol yangilik. Ilmiy-adabiy maqolalar, talqinlar, etyudlar. –Toshkent,
“Sharq” 2007. 112-113-betlar.
20
Karimov H. Kechagi o‘zbek nasrida hayot haqiqati va inson konsepsiyasi (70-80-yillar). Monografiya.
– Toshkent, Yangi nashr, 2018. 5-bet.
19](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_19.png)
![o‘z aqidasi bor, birovniki birovga andoza bo‘lolmaydi. Qayerdadir eshitgan edi:
ana shuni anglab etish uchun odamzod umrida loaqal bir marta jiddiyroq sinovni
boshdan kechirmog‘i, qattiq bir larzaga tushib ko‘rmog‘i shart ekan. Toki, ko‘zi
yarq ochilib ketsin! Bo‘lmasa, dunyodan diydasi yumuqligicha, gumroh holda
o‘tib ketaveradi.” 21
Hayot va adabiyot qonuniyatlariga muvofiq har qanday itoatkor va mute
kishi ham umrida hech bo‘lmaganda bir marta isyon ko‘taradi. Yillar davomida
qalbida, ko‘nglining eng qorong‘u tublarida yig‘ilgan dard-alamlar sirtiga toshadi,
“portlaydi”. Adabiyotda eng itoatkor, mute obraz bo‘lgan Chingiz Aytmatovning
“Oq kema” asaridagi Mo‘min chol ham O‘rozqulga bir bora isyon ko‘taradi. Uning
o‘sha isyon paytidagi vajohati, yurish-turishi atrofdagilarni lol qoldiradi, chunki
uni bunday muvozanat holatidan chiqqanligini hech kim ko‘rmagandi. Garchi
“Sunbulaning ilk shanbasi”da itoatkor, mute sanalmasada, biroq u ham hayot
oqimiga bo‘ysunib, boriga qanoat qilib, yozuvchi aytganidek, bu dunyodan ko‘zi
yumuqligicha, gumrohligicha o‘tib ketayotgan bir kishi. Yozuvchi xarakterning
psixologiyasida, ruhiy dunyosida kechayotgan o‘zgarishlarni qadam baqadam
tahlil qilib boradi, sarhisob qilinayotgan umr yo‘llarini, uning past-balandini,
keskin burilishlarini sinchiklab kuzatadi. Bu asarlardagi obrazlarni qiyoslashimizga
sabab ham, insonning botinidagi ziddiyat sabablari bir kuni “vulqon” kabi otilishi,
uni jilovlab qolish imkoni yo‘qligini ta’kidlamoqchimiz. Yozuvchining Nozim
obrazida ham aynan shu xususiyatni his etamiz. Axir bolaligini, hayotini zindonga
aylantirgan ba’zi kishilar bir kuni shunday jazolanishini bilmagan, his qilmagan
edi.
Adabiyotshunos B. Sarimsoqov shunday yozadi: “Epik kechinma lirik
yoki drammatik kechinmadek shiddatli va bevosita namoyon bo’luvchi
xarakterga ega emas. U bir maromda uzoq davom etuvchi, ya’ni asarninig
boshidan oxirigacha uzluksiz bardavom kechinmadir. Qo ‘ polroq qilib
21
Yo‘ldoshev A . Qaydasan mo‘jiza. Qissa va hikoyalar. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa
ijodiy uyi , 20 19 . 290-bet.
20](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_20.png)
![aytganda, epik kechinma sekin – asta portlashga olib boradigan minaga
o ‘ xshaydi”. 22
Shu jihatdan adibning qahramonlariga nazar tashlaylik: “Ana shunda…
ana shunda Nozim sekin qaddini rostladi, engashib yuzini haydovchining
yuziga yaqin olib bordi va so ‘zlarini dond-dond qilib, tishlari orasidan pichirladi:
- Ha, erkakcha aytadigan bo‘lsam, qasdim bor! Nima qasdim borligini bilging
kelayotgan bo‘lsa, ozroq shoshmay tur, hali ikkimiz yakkama-yakka qolib
gaplashamiz! O‘shanda bilib olasan qasdimni! ” 23
Nozimning yillar davomidagi qalb nidolari otilib chiqadi,
haydovchining rangi oqara boshlaydi, ammo uning sabablarini anglab
etmagan edi. Nozimning ruhiyatidagi o‘zgarishni ko‘rar ekan, avval jahli
chiqadi, ammo uning sababini hayotidagi bir katta xatoliq ekanligini tushunib
etmaydi. Yoki ikkinchi qissadagi ijodkor obrazini olib qaraydigan bo‘lsak,
uning istirobi zamirida ham, hayotiy xatoliq uchun azob chekishi,
muhabbatning qadrini, kuchini anglab etmaslik sabablari ham mavjud.
Adibning “Sunbulaning ilk shanbasi”dagi badiiy qahramon sevdi, sevildi,
ko‘p qatori ishga borib, ishdan qaytardi. Kamtarin, kamsuqum bu odam to‘y-
ma’rakalarda tayyor dastyor, beminnat xizmat qiladi, hayot oqimi bir zaylda
kechaveradi. Boshiga jiddiy sinov tushgach, ya’ni gaz suv mashmashasidan so‘ng
kaltaklangach, o‘z hayotini, yaxshi-yomon kunlarini sarhisob qiladi, o‘ziga,
atrofdagilarga boshqacha qaray boshlaydi. Uning anglab etgani shu bo‘ldiki, oddiy
tirikchilik g‘ami deb umrini o‘tkazibdi.
Adabiyotshunos A. G’ofurov bu haqida shunday yozadi: ”Badiiy adabiyot
jonli odamlar xarakterini yaratishi bilan muhim, zarurdir. Har bir zamon, millat
adabiyoti insonni qanday nuqtai nazardan tasvirlashi bilan bir – biridan farq qiladi.
Eng qisqa she’rlarda ham xarakterning nozik bir nuqtasi aks etganidek, epik
asarlarda inson ruhiyati, maqsadlari butunligicha tasvirlanadi. Har bir janr, tur
22
Sarimsoqov B . Badiiylik asoslari va mezonlari. – Toshkent, “Fan”, 2004. 82-bet.
23
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019.97-bet.
21](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_21.png)
![xarakterni tasvirlashdagi bichim, shaklidir. Hozirgi ilg ‘ or jahon adabiyotida
insonni barcha tomonlarini qamragan holda, buz – butun aks ettirish yo ‘ llari
izlanmoqda. Xullas, badiiy adabiyot xarakter yaratish muammosini har
qachongidan jadal, izchil hal qilib berishga intilmoqda. Barkamol xarakter yaratish
yo ‘ lidagi ijodiy, ilmiy izlanishlar davom etmoqda” 24
.
Darhaqiqat, badiiy adabiyotda eng xarakterli xususiyatlari bilan alohida
ajralib turuvchi ma’lum bir obrazlar mavjudki, ularning o ‘ z dunyoqarashi, o ‘ zining
tafakkur tarzi, odam va olamga bo ‘ lgan munosabat shakli mavjudligi uchun badiiy
xarakter degan tushunchaga ega bo’lgan.
Abduqayum Yo‘ldoshev nasrida dialoglar boshqa nasriy asarlar dialogidan
farq qilib, dramaning, tragediyaning dialoglariga o‘xshab ketadi: savol-javob,
javob-savol. Bu savol-javoblar qilichboz lik jangiga ham o‘xshab ketadi: hujum-
himoya, himoya-hujum. Adib nasrining dramatik turga yaqinligi ana shu o‘rinlarda
aniq ko‘zga tashlanadi. Adibning keyinchalik kin o , teatr san’ati bilan yaqinlashuvi
bizningcha, nasridagi dramatik holatlarning ifodasi bilan bog‘liq bo‘lsa kerak.
Yozuvchi sharqona muhitda o‘sgan Bakirni na sharqona, na ovro‘pacha hayot
tarziga to‘g‘ri keladigan, yengil – yelpi umrguzaronlik qilayotgan oila muhitiga
olib kiradi. Bu oilada har kuni bayram, tug‘ilgan kun, to‘y, tantana… muallif
ta’biri bilan aytganda: “go‘yoki ular tug‘ilgan kunlarini nishonlash uchun dunyoga
kelgandek”. Nozim adibning davr va inson omili borasidagi qarashlarini o‘zida
mujassamlashtiradigan obraz.
Umuman olganda, 80-yillarning ikkinchi yarmiga kelib badiiy adabiyotda
inson konsepsiyasiga yangicha yondoshish an’anasi yangilanib borganligini Erkin
A’zam, Tog‘ay Murod, Shoyim Bo‘tayev, Nazar Eshonqul, Sobir O‘nar,
Abduqayum Yo‘ldoshev kabi bir qator ijodkorlarning asarlarida kuzatish mumkin.
Chunki, insoniyat tarixidan ma’lumki, davrning, hayotning eng qaltis
damlarida xarakter o‘zining butun qarama-qarshiligi, murakkabliklari bilan yarq
etib namoyon bo‘ladi, inson ruhiyatida kechayotgan ziddiyatlar ko‘pincha
dramatik holatlarni ro‘yobga chiqaradi.
24
Rasulov A. Badiiylik – bezovol yangilik. – Toshkent, “Sharq”, 2007. 27-bet.
22](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_22.png)
![Adib qissalaridagi badiiy obrazlar hayotning turfa xil maishiy hayotidan
olinsa-da, ularning qalbidagi istiroblar zamirida davr va muhit tushunchasining
ta’siri sezilib turadi. Shuning uchun ularning o ‘ ziga xos xarakter xususiyatni eng,
avvalo, davr va inson talqini bilan uzviylikda tahlil qilish imkonini beradi.
1.2. Y o zuvchi nuqtai nazari va qahramon tabiati . Muhit o‘ziga xos
uyushgan, xatti-harakatlar, intilishlar ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan tuzilma. Bu
sifatlar, ayniqsa, oila muhitida aniq-ravshan ko‘zga tashlanadi. Oila muhitini
boshqarish turli xohishlarning mentalitetiga ko‘ra har xil bo‘lishi mumkin. Bizda
asosan oila muhitini ota boshqaradi. Ba’zan ota yoki onaning liderlik sifatlari ham
bu o‘rinda rol o‘yna y di. Bir tuzumdan ikkinchi tuzumga o‘tish kabi davr
bo‘htonlari oila muhiti o‘rtasidagi munosabatlarga darz yetkazishi ham mumkin.
O‘zbek adabiyotining taraqqiyotiga sezilarli hissa qo‘shib kelayotgan
ijodkorlardan biri Abduqayum Yo‘ldoshevdir.
Adibning bir qator nasriy asarlari kitobxonlar tomonidan iliq kutib
olinganligini qayd qilib o‘tish lozim. Uning hikoya va qissalarida inson taqdiri,
ruhiy istiroblari, kechinma va tuyg‘ulari, qishloq hayoti teran badiiy talqin etilgan.
Keyingi yillarda yozuvchining “Puankare” hikoyasi ilmiy jamoatchilikda ham
katta qiziqish uyg‘otganligini alohida qayd etish lozim. Bu haqida so‘z yuritgan
adabiyotshunos olim Damin To‘rayev shunday yozadi: “Yozuvchining “Puankare”
nomli hikoyasi 2012-yilda “Jahon adabiyoti” jurnalida e’lon qilingach, mazkur
asar adabiy jamoatchilik tomonidan iliq kutib olinib, unda ilm-fan sohasida
faoliyat olib boruvchi zamondoshimiz xarakterining o‘ziga xos betakror milliy
talqini, xalqimiz turmushida uchrayotgan muammolarning milliy qobiq doirasidan
chiqib, umumbashariy miqyosdagi ijtimoiy muammo darajasiga ko‘tarilgan
holatda tasvirlanganligi katta e’tirofga sazavor bo‘lgan edi”. 25
Darhaqiqat, asosli qayd qilib o‘tilganidek, ijtimoiy muammolar tufayli inson
qalbidagi istiroblarning yuzaga chiqishini juda go‘zal talqin qilish bilan bir
qatorda, insonning ma’naviy olamdagi ziddiyatlar talqining ifodasi juda hayotiy
chiqqanligini ko‘rish mumkin. Hikoyada inson qismati, uning oilaviy muhit bilan
25
To‘raev D. Ma’naviy olam talqinlari. –Toshkent, “Akademnashr”, 2020. 152-bet.
23](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_23.png)
![chambarchas bog‘liqligini ham his eta boshlaymiz. Murakkab hayotning turfa xil
so‘qmoqlaridan qadam tashlar ekansiz, o‘zingiz anglamagan holda asar qahramoni
bilan istirob chekasiz, dardiga dardman bo‘lib borasiz. Shu xususiyatning o‘ziyoq,
adib asarlarining kitobxon qalbidan o‘rin olishi bilan izohlanadi.
Abduqayum Yo‘ldoshevning “Sunbulaning ilk shanbasi”, “Shoirning
muhabbati”, “Ishq sadolari va gadolari”, “Begona shaharning namozshomlari” kabi
qissalarida ham inson qismati, uning dardu istiroblari go‘zal satrlarda talqin etilishi
bilan bir qatorda, insonni o‘zligini anglashga intilayotganligini kuzatamiz. Adib
qissalarida xarakterli xususiyatlardan biri ham hayotga teran nazar solishga
intilayotgan badiiy xarakterlar talqinini “Sunbulaning ilk shanbasi”da kuzatamiz.
Asardagi voqealar rivoji shundan dalolat beradiki, hayotning murakkabliklari biri
bilan birgalikda, insonni tushunish, uni anglash, his etish naqadar murakkab
ekanligini asardagi obrazlar olami bilan asoslash mumkin. Qissadagi voqealar ikki
talaba yigitning bir xonada hayot kechirishi,ularning turfa olam xarakterlarining
mavjudligi, ammo ular ma’lum bir nuqtadagina o‘zaro birikishi, ya’ni fikrlari,
tushunchalarining ba’zan-ba’zan hamohang kelishi kabi talqinlar bilan boshlanadi.
Shunday bo‘lsa-da, inson xarakter xususiyatlari ham, qalb kechinmalari ham turfa
xilligiga alohida urg‘u beradi. Hikoyachi nutqi orqali voqealar rivojlanib borar
ekan, uning zamirida har ikki qahramonning xarakter qirralari ochib beriladi.
Buning zamirida ularning butunlay o‘zga-o‘zga olam ekanligini his eta
boshlaymiz. Adib asrlaridagi turfa olamlarning badiiy talqinida inson qismati,
uning ruhiy-ma’naviy olamining talqini yetakchilik qilganligi sezilib turadi.
Adabiyotshunos H.Umurov shunday yozadi: “Xarakterni uni
psixikasisiz tasavvur qilish mumkin emas, chunki qahramon ruhiyatining
tahlili – xarakterning yaxlitligi va to ‘ laqonliligini ta’minlaydi, uni
reallashtiradi, ta’sirchanligini oshiradi. Shu sabab, agar analogik fikrlaydigan
bo’lsak, xarakter va uning psixikasi o ‘ rtasidagi munosabatni mazmun va
forma o ‘ rtasidagi murakkab dialektik aloqaga o ‘ xshatmoq to ‘ g ‘ ridir”. 26
26
H. Umurov. Saylanma. Birinchi jild. Risolalar. – Toshkent, “Fan”, 2007. 23-bet.
24](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_24.png)
![Badiiy xarakterlar ijodkor fantaziyasining mahsuli bo ‘ lsa-da, davrning
murakkab qirralarini o ‘ zida mujassamlashtiradi. Yozuvchi talqin qilganidek: “Bir
amallab: “Ha, jo‘ra, zo‘r, juda zo‘r”, deyman. O‘z fikrining tasdig‘ini eshitib
yanada to‘lqinlanib ketgan, yuz-ko‘zlari battarroq lovullab yona boshlagan
hamxonam yana qog‘ozlarni ko‘tarib chiqib ketar-ketmas (haynohoy, u quyulib
kelgan ko‘z yoshlarini yashirish uchun shunday yo‘l tutardi), qarshimda endi
bemalol yalpayib o‘tirib olaganbetbet muallifning “Qo‘shningiz anaqaroqmi
deyman-a?” deya shahodat barmog‘ini chekkasiga nuqtab aylantirishini
ko‘rmaslik? O‘zining shunday emasligidan mamnunlik, huzur tuyg‘ulari mana
men deb sezilib turgan palag‘da ovozni eshitmaslik uchunoq, hech gapdah hech
gap yo‘q, stolimning barcha tortmalarini birin-ketin qarsillatib ochib-yopishga
tushaman”. 27
Ijodkor insonning borlig‘ini anglashga harakat etar ekan, uning turfa xil
xarakterlar yaratishiga ham o‘ziga xos badiiy mahorati sabab bo‘ladi. Yuqorida
qayd qilingan tasvirlarga nazar tashlar ekanmiz, albatta, bu tushunchaning zamirida
ham haqiqat mujassamlashganligini ko‘ramiz. Axir, “bir kam dunyo” bo‘lgani
kabi, insonning ham turfa xil kechinmalari mavjud, ba’zan uning ma’lum qirrasini
anglaymiz, ba’zan esa, umuman, anglay olmaymiz. Shuning uchun ham insonni
murakkab xilqat ekanligi qayta-qayta ta’kidlanishi ham bejiz emasligini his eta
boshlaymiz. Asar qahramonining o‘z qarashlari, tushunchalari mavjud bo‘lib,
hamxonasining yoki kelgan qiziquvchan ijodkorning qarashlari, uning ruhiyatiga
sezilarli ta’sir qiladi. Shuning uchun ham, uning qalb istiroblarini faqat hamxonasi
ilg‘ay olishi mumkin. Insonning botinidagi ziddiyatlar, uning qalbiga ozor bera
boshlaydi, shunday holda o‘z jahlini bosish uchun, nafratni ham botiniga
singdirishga harakat qiladi: “Alhol kutilgan shanba yaqinlashib qolar, men buni
hamxonamning hamma narsani butkul unutib, o‘zini tamoman jununlik ixtiyoriga
tashlaganidan taxminlardim. Hamxonam orziqib kutulgan kun arafasida mening
gaplarimni eshitmay qolar, eshitsa-da, anglamas, biron ishga qo‘l urolmas, qo‘l
urgan taqdirda ham boshlashga boshlar-u, shu zahoti tashlab qo‘yar, besaranjom
27
Yo‘ldoshev A. Ishq afsunlari. Qissalar. –Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2019.7-bet.
25](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_25.png)
![ahvolda xonaga kirib chiqaverar, go‘yoki bosib kelayotgan tutqonoqning
belgilarini oldindan sezayotgan bemor yanglig‘, juda bezovta, shu bilan birga
nedandir hayiqqan, cho‘chigan, bir nimaga hoh ishonib, goh ishonmay qolayotgan
odam singari garangsib yurardi”. 28
Talqinlarga nazar tashlar ekanmiz, insoniy
qiyofalar, ammo uning ruhiyatidagi o‘zgarishning o‘ziga xos sabablari
mavjudligini kitobxon voqealar rivojidangina anglab oladi.
Ko‘rinayabdiki, janr tarkibidagi takomillashuv, inson kechinmalari va o‘y-
fikrlarini mahorat bilan yuzaga chiqarish an’anasi namoyon bo’lmoqda. Shu
jihatdan, adib qissalarida hayotiy hodisalar talqini kengayishi bilan bir qatorda,
badiiy konfliktning chuqurlashuvi, shaxs botinidagi ziddiyatlarga e’tibor
qaratilishi, qahramonning jamiyat bilan o‘zaro munosabatiga qiziqishning ortishi,
ma’naviy-ruhiy tahlilga bo‘lgan moyillikning sezilarli darajada yetakchilik
qilayotganligini ham alohida ta’kidlash lozim. Muallif o‘z qahramonining oddiy
inson ekanligini, qalbida qandaydir dardning borligini bo‘rttirib ko‘rsatar ekan,
voqealar rivojigina uning, ruhiyati haqida tushuncha beradi.
Ma’lumki, “Har qanday madaniyat milliy ekan, uning milliy xarakteri tilida,
dunyoni qanday anglashida o‘z ifodasini topadi. Tilda har bir xalqning o‘zigagina
xos ichki shakl mavjud”ligini anglamoq zarurdir. 29
Bunday qarashlarning ilgari
surilishiga asosiy sabab ham, roviy nutqining o‘ziga xosligi bilan izohlanadi. Agar
asar qahramonlariga nazar tashlasak, alohida ajralib turuvchi xarakter egasi emas,
faqat o‘ziga xos xislatlar egasi ekanligini, uning ruhiy istiroblari sabab ham, shu
holatga tushushini anglay boshlaymiz. Badiiy qahramon atrof muhiti va hayot
haqida fikr bildirar ekan, uning o‘ziga xos xislatlari yanada teranlashadi. Buning
zamirida esa, qalb kechinmalari talqini kuchayib boradi.
Adibning adabiy mahoratini shunda ko‘rish mumkinki, u tarixiy davr
voqeligini ng ijtimoiy hayotga ta’sirini birgina oila muhiti fonida ko‘rsatib berishga
erishdi. Asar tilining jozibadorligi, serqatlamligi, xarakterlar qiyofasining
ranginligi, dunyoqarashlar va hayotiy intilishlar turli-tumanligini ta’kidlab keldi.
Xonim o‘zbekcha-ruscha qurama tilda, Boy ota afg‘on shevasida, sharqshunos
28
Yo‘ldoshev A. Ishq afsunlari. Qissalar. –Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2019. 9-b.
29
Maslova V.A. Lingvokulturologiya. – Moskva, Academia, 2004. 13-bet.
26](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_26.png)
![Klara forsiyda, Luiza o‘zbekchani chet elliklarga xos talaffuz etishi har bir
xarakterning individualligini, asar kompozitsiyasida mutanosib joylashganini
ko‘rsatadi. Davriy o‘zgarishlar insonning ichki mohiyatiga u , bu darajada ta’sir
qiladi, lekin, uning tub mohiyatini butunlay o‘zgartirolmaydi. Masalan, Domla
hayotida ko‘p bor adashdi, biroq insonlik sha’nini saqlab qoldi. Nasriy asarda
obraz insonning muayyan darajadagi tasviri bo‘lib, u hayotdagi odamning
shunchaki nusxasi emas, balki yozuvchining ma’lum davr va sharoitda yashovchi
inson haqidagi tasavvurining badiiy aksidir. Unda ma’lum davr va muhit
kishisining eng muhim va xarakterli xususiyatlari jamlanganligini yuqorida ko‘rib
o‘tilgan asarlar tahlili tasdiqlaydi. Shular asosida yozuvchi ijodiga biografik metod
tamoyillariga muvofiq yondashish ushbu tadqiqotimizga boy material bera oladi.
“Biografik metod ijodkor tarjimai holining oddiy xronologik tavsif va tasnifi emas,
- deb yozadi adabiyotshunos Bahodir Karimov. – Yozuvchining tug‘ilgan vaqti,
yashagan joyi yoki muhiti, asarlarining yozilgan yili va nihoyat, ijodkorning vafot
etgan yili – bularning bari biografik ma’lumotlar hisoblanadi. Biografik metod esa
yozuvchi va badiiy asar juf t ligiga asoslanadi.” 30
Chindan ham, “biografik metod
adabiyotni shunday o‘rganish usuliki, bunda yozuvchi biografiyasi va shaxsiyatiga
badiiy ijodning asosiy belgilovchi momenti tarzida qaraladi”. 31
Professor Abdug‘afur Rasulov “Hol tarjimasidagi saktalik va soxtaliklar”
maqolasida yozuvchi biografiyasi bilan uning asari orasidagi uzviy bog‘lanish,
ruhiy yaqinlik ahamiyatiga alohida e’tibor qaratadi: “Yozuvchi holati va ijodi
orasida uzviy bog‘liqlik bor… Har qanday asarda yozuvchi ruhi, holi, qalbi aks
etadi. Asarlari sinchiklab o‘rganilsa, ular yozuvchi holati, ruhiyati haqida ko‘p
narsalar so‘zlab beradi”. 32
Voqelikka, u yoki bu masalaning mohiyatiga boshqacha
qarash, aqidaga aylangan qarashlarga qarshi fikr, jamiyat uchun mezonga aylangan
rusumlarga kinoya bilan qarashning zamiridagi achchiq haqiqatlar mavjudligini
qayd etadi.
30
Каримов Б.А. Адабиётшунослик методологияси. T.: “Muharrir”, 2011. – Б.18.
31
Литеритурный энциклопедический словар. М.: 1987, стр.54
32
Расулов А . Илми ғарибани қўмсаб . - T .: Ma ’ naviyat . 1998 . – Б . 27 .
27](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_27.png)
![Hamidulla Boltaboev adibning ilk ijodi haqidagi kuzatishlarini shunday ifoda
etadi: “ Adib ijodini e’tibor bilan kuzatsak, uning bolalik taassurotlariga boy
ta’sirchan qahramoni asardan asarga ulg‘ayib, barkamollashib borayotganiga
guvoh bo‘lamiz. Bu rivojlanish qahramonning hatti-xarakatida yoki tuyg‘ular
dunyosi boyib borayotganidagina emas, balki xarakter sifatida shakllanishida ham
o‘zligini ko‘rsatmoqda” 33
.
O‘tgan asrning 70-80-yillariga kelib badiiy adabiyotda turfa xil ohanglar,
talqinlar namoyon bo‘la boshladiki, buning zamirida hayotga, borliqqa teranroq
nazar solish an’anasi, insonni anglashga bo‘lgan intilish kabi uslubiy o‘zgarishlar
yuzaga chiqa boshladi. Ayniqsa, istiqlol yillariga kelib badiiylikning asosidagi
uslubiy izlanishlar taraqqiyoti, nasrda ham o‘zinng badiiy funksiyasini namoyon
qildi. Nasr taraqqiyotiga sezilarli hissa qovshayotgan bir qator, ijodkorlarning
badiiy asarlarida bu holat yana-da, badiiy mukammallik kasb eta boshladi.
Badiiy uslub haqida so’z yuritgan adabiyotshunos olima M.Davronova
shunday yozadi: “Individual uslub har bir ijodkorning muayyan xususiyatlarini
ko‘rsatish bilan birga, davr va o‘sha davrda shakllangan yo‘nalishlarni ko‘rsatish
bilan muhimdir”. 34
O‘zbek adabiyotining taraqqiyotiga sezilarli hissa qo‘shib kelayotgan
ijodkorlardan biri Abduqayum Yo‘ldoshevdir. Adibning bir qator nasriy asarlari
kitobxonlar tomonidan iliq kutib olinganligini qayd qilib o‘tish lozim. Uning
hikoya va qissalarida inson taqdiri, ruhiy istiroblari, kechinma va tuyg‘ulari,
qishloq hayoti teran badiiy talqin etilgan. Keyingi yillarda yozuvchining
“Puankare” hikoyasi ilmiy jamoatchilikda ham katta qiziqish uyg‘otganligini
alohida qayd etish lozim. Bu haqida so‘z yuritgan adabiyotshunos olim Damin
To‘rayev shunday yozadi: “Yozuvchining “Puankare” nomli hikoyasi 2012-yilda
“Jahon adabiyoti” jurnalida e’lon qilingach, mazkur asar adabiy jamoatchilik
tomonidan iliq kutib olinib, unda ilm-fan sohasida faoliyat olib boruvchi
zamondoshimiz xarakterining o‘ziga xos betakror milliy talqini, xalqimiz
33
Болтабоев Ҳ. Ўз сўзини излаб...// ЎзАС. - 1982 йил 20 август.
34
Davronova M. Hozirgi adabiy jarayonda uslub poetikasi. Monografiya. – Toshkent, “Navro‘z”, 2019.
33-bet.
28](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_28.png)
![turmushida uchrayotgan muammolarning milliy qobiq doirasidan chiqib,
umumbashariy miqyosdagi ijtimoiy muammo darajasiga ko‘tarilgan holatda
tasvirlanganligi katta e’tirofga sazavor bo‘lgan edi”.
Darhaqiqat, asosli qayd qilib o‘tilganidek, ijtimoiy muammolar tufayli inson
qalbidagi istiroblarning yuzaga chiqishini juda go‘zal talqin qilish bilan bir
qatorda, insonning ma’naviy olamdagi ziddiyatlar talqinining ifodasi juda hayotiy
chiqqanligini ko‘rish mumkin. Hikoyada inson qismati, uning oilaviy muhit bilan
chambarchas bog‘liqligini ham his eta boshlaymiz. Murakkab hayotning turfa xil
so‘qmoqlaridan qadam tashlar ekansiz, o‘zingiz anglamagan holda asar qahramoni
bilan istirob chekasiz, dardiga dardman bo‘lib borasiz. Shu xususiyatning o‘ziyoq,
adib asarlarining kitobxon qalbidan o‘rin olishi bilan izohlanadi.
Abduqayum Yo‘ldoshevning “Sunbulaning ilk shanbasi”, “Shoirning
muhabbati” kabi qissalarida ham inson qismati, uning dardu istiroblari go‘zal
satrlarda talqin etilishi bilan bir qatorda, insonni o‘zligini anglashga
intilayotganligini kuzatamiz. Adib qissalarida xarakterli xususiyatlardan biri ham
hayotga teran nazar solishga intilayotgan badiiy xarakterlar talqinini “Sunbulaning
ilk shanbasi”da kuzatamiz. Asardagi voqealar rivoji shundan dalolat beradiki,
hayotning murakkablaklari biri bilan birgalikda, insonni tushunish, uni anglash, his
etish naqadar murakkab ekanligini asardagi obrazlar olami bilan asoslash mumkin.
Qissadagi voqealar ikki talaba yigitning bir xonada hayot kechirishi, ularning turfa
olam xarakterlarining mavjudligi, ammo ular ma’lum bir nuqtadagina o‘zaro
birikishi, ya’ni fikrlari, tushunchalarining ba’zan-ba’zan hamohang kelishi kabi
talqinlar bilan boshlanadi. Shunday bo‘lsa-da, inson xarakter xususiyatlari ham,
qalb kechinmalari ham turfa xilligiga alohida urg‘u beradi. Hikoyachi nutqi orqali
voqealar rivojlanib borar ekan, uning zamirida har ikki qahramonning xarakter
qirralari ochib beriladi. Buning zamirida ularning butunlay o‘z g a-o‘zga olam
ekanligini his eta boshlaymiz.
Yozuvchi talqin qilganidek: “Bir amallab: “Ha, jo‘ra, zo‘r, juda zo‘r”,
deyman. O‘z fikrining tasdig‘ini eshitib yanada to‘lqinlanib ketgan, yuz-ko‘zlari
battarroq lovullab yona boshlagan hamxonam yana qog‘ozlarni ko‘tarib chiqib
29](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_29.png)
![ketar-ketmas (haynohoy, u quyulib kelgan ko‘z yoshlarini yashirish uchun shunday
yo‘l tutardi), qarshimda endi bemalol yalpayib o‘tirib olgan betbet muallifning
“Qo‘shningiz anaqaroqmi deyman-a?” deya shahodat barmog‘ini chekkasiga
nuqtab, aylantirishini ko‘rmaslik? o‘zining shunday emasligidan mamnunlik, huzur
tuyg‘ulari mana men deb sezilib turgan palag‘da ovozni eshitmaslik uchunoq, hech
gapdan hech gap yo‘q, stolimning barcha tortmalarini birin-ketin qarsillatib ochib-
yopishga tushaman”. 35
Ijodkor insonning borlig‘ini anglashga harakat etar ekan, uning turfa xil
xarakterlar yaratishiga ham o‘ziga xos badiiy mahorati sabab bo‘ladi. Yuqorida
qayd qilingan tasvirlarga nazar tashlar ekanmiz, albatta, bu tushunchaning zamirida
ham haqiqat mujassamlashganligini ko‘ramiz. Axir, “bir kam dunyo” bo‘lgani
kabi, insonning ham turfa xil kechinmalari mavjud, ba’zan uning ma’lum qirrasini
anglaymiz, ba’zan esa, umuman, anglay olmaymiz. Shuning uchun ham insonni
murakkab xilqat ekanligi qayta-qayta ta’kidlanishi ham bejiz emasligini his eta
boshlaymiz. Asar qahramonining o‘z qarashlari, tushunchalari mavjud bo‘lib,
hamxonasining yoki kelgan qiziquvchan ijodkorning qarashlari, uning ruhiyatiga
sezilarli ta’sir qiladi. Shuning uchun ham, uning qalb istiroblarini faqat hamxonasi
ilg‘ay olishi mumkin. Insonning botinidagi ziddiyatlar, uning qalbiga ozor bera
boshlaydi, shunday holda o‘z jahlini bosish uchun, nafratni ham botiniga
singdirishga harakat qiladi: “Alhol kutilgan shanba yaqinlashib qolar, men buni
hamxonamning hamma narsani butkul unutib, o‘zini tamoman jununlik ixtiyoriga
tashlaganidan taxminlardim. Hamxonam orziqib kutulgan kun arafasida mening
gaplarimni eshitmay qolar, eshitsa-da, anglamas, biron ishga qo‘l urolmas, qo‘l
urgan taqdirda ham boshlashga boshlar-u, shu zahoti tashlab qo‘yar, besaranjom
ahvolda xonaga kirib chiqaverar, go‘yoki bosib kelayotgan tutqonoqning
belgilarini oldindan sezayotgan bemor yanglig‘, juda bezovta, shu bilan birga
nedandir hayiqqan, cho‘chigan, bir nimaga hoh ishonib, goh ishonmay qolayotgan
odam singari garangsib yurardi”. 36
Talqinlarga nazar tashlar ekanmiz, insoniy
35
Yo‘ldoshev A. Ishq afsunlari. Qissalar. –Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2019. 10-bet.
36
Yo‘ldoshev A. Ishq afsunlari. Qissalar. –Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2019. 12-bet.
30](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_30.png)
![qiyofalar, ammo uning ruhiyatidagi o‘zgarishning o‘ziga xos sabablari
mavjudligini kitobxon voqealar rivojidangina anglab oladi.
Ko‘rinayabdiki, janr tarkibidagi takomillashuv, inson kechinmalari va o‘y-
fikrlarini mahorat bilan yuzaga chiqarish an’anasi namoyon bo’lmoqda. Shu
jihatdan, adib qissalarida hayotiy hodisalar talqini kengayishi bilan bir qatorda,
badiiy konfliktning chuqurlashuvi, shaxs botinidagi ziddiyatlarga e’tibor
qaratilishi, qahramonning jamiyat bilan o‘zaro munosabatiga qiziqishning ortishi,
ma’naviy-ruhiy tahlilga bo‘lgan moyillikning sezilari darajada etakchilik
qilayotganligini ham alohida ta’kidlash lozim. Muallif o‘z qahramonining oddiy
inson ekanligini, qalbida qandaydir dardning borligini bo‘rttirib ko‘rsatar ekan,
voqealar rivojigina uning, ruhiyati haqida tushuncha beradi. Tahlillar natijasi shuni
ko‘rsatadiki, ijodkor badiiy obraz yaratar ekan, o‘ziga xos uslubda uning turfa
olam qirralarini badiiy talqin etadi. Bunday qarashlarning ilgari surilishiga asosiy
sabab ham, roviy nutqining o‘ziga xosligi bilan izohlanadi. Agar asar
qahramonlariga nazar tashlasak, alohida ajralib turuvchi xarakter egasi emas, faqat
o‘ziga xos xislatlar egasi ekanligini, uning ruhiy istiroblari sabab ham, shu holatga
tushushini anglay boshlaymiz.
Xullas, individual badiiy uslub asosida ijodkorning poetik mahorati, uning
hayotni anglashdagi ijoidiy fantaziyasi, turfa xil ohanglarda o‘zining badiiy
mukammaligini namoyon etadi.
Yozuvchining bu iqrornomasi “Bayramdan boshqa kunlar”dagi bosh
qahramon Bakirni, uning xarakterini, xayol dunyosida kelajakda o‘zgacha holat
orzusidagi yashash tarzini esga soladi. Bakir Bargidaga uylangach ancha payt
xayolot dunyosida yashaydi, iztirobli o‘ylar iskanjasida o‘zi va o‘zgalardan, tushib
qolgan muhitidan norozi bo‘lib umrguzaronlik qildi, o‘zligiga qaytish juda qiyin
kechadi. Agar yozuvchiga xayol dunyosida yashash, o‘zgacha hayotni orzu qilish
tolei bitmaganda, agar yozuvchi tabiatan real hayot bilan chiqishib ketganida edi,
Bakirga qissa syujetidagi qismat nasib etmagan bo‘lardi, uning hayoti syujetning
boshqacharoq bir o‘zanida oqardi.
31](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_31.png)
![Personajlar tilida uchraydigan kinoya, piching, kesatiq, sarkazm kabi
kinoyaviylik ko‘rinishlari ham qahramonlariga yozuvchining tabiiy “tortig‘i”dir.
Adabiyotshunoslikda biografik metod tamoyillarini joriy etgan fransuz
tanqidchisi Sharl Ogyusten Sent-Byov (1804-1869) adabiy-tanqidiy maqolalarida
adabiy asarga yozuvchining hayoti orqali munosabat bildiradi. “Meni har doim
xatlar, suhbatlar, fikrlar, xarakterlarning o‘ziga xos fazilatlari ma’naviy-ruhiy
qiyofasi, bir so‘z bilan aytganda – mashhur yozuvchilarning biografiyasini
o‘rganish o‘ziga jalb etib keldi” – deb yozadi. Shu jihatdan qaraganda, Abduqayum
Yo‘ldoshev qissalarida davr, qahramon muammosiga jiddiy yondoshish holati
kuzatiladi.
“… adabiyot – hayot haqidagi fan, u hayotga asoslanishi kerak. Uning
bevosita ko‘zgusi emas, shu bilan birga, hayotga asoslanadigan san’at... Men o‘zim
qatnashgan, o‘zim ko‘rgan, guvohi bo‘lgan, o‘zim bilgan narsalarni yozganman, -
deya e’tirof etadi Erkin A’zam. – Voqea birinchi shaxs – “men” tilidan hikoya
qilinadi. Ba’zilar mana shunday asarlarimdagi qahramonlarni men deb o‘ylashadi.
Bu mutlaqo xato. Qahramon bajargan biron-bir ezgu ishni men qilgandirman,
do‘stimga tegishlidir yoki boshqa bir yomonlikni men emas, boshqasi qilgandir.
Axir, qahramon umumlashma bo‘ladi-ku. Lekin yoshmi-qari, kattami-kichik –
qanday qahramon bo‘lmasin, barida o‘zimdan, tabiatimdan nimadir bor”.
Ushbu iqror shunisi bilan e’tiborliki, birinchidan, qahramon – hayot –muallif
uchligi munosabatini oydinlashtiradi, ikkinchidan, yozuvchining ijod olamiga, ijod
laboratoriyasiga olib kiradi. Badiiy asar – badiiy asar-da, ramziyatga o‘ralgan, sir-
asrorli, tagma’noli, polifonik xususiyatli. Talqinlar ham shunga yarasha turlicha
bo‘lishi mumkin. Biroq yozuvchining adabiy suhbatda bildirgan yuqoridagi fikri
ilmiy-nazariy qarashlarimizni to‘g‘ri o‘zanda olib borishimizga ko‘mak beradi.
Nuqtai nazar insonni voqelikni o‘rganishi, tahlil qilishi natijasida unda
tug‘iladigan qat’iy qarash, xulosadir. Y o zuvchining nuqtai nazari qahramon
xarakterining mantig‘ini belgilaydi. Xarakterlar mantig‘i esa o‘z navbatida syujet
tuzilishini tayin etadi. Yozuvchi syujetni o‘zi xohlagandek tartibda tuzolmaydi,
chunki syujet, undagi voqea-hodisalar zanjiri, har bir epizod qahramon xarakteri
32](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_32.png)
![xususiyatlarini ochib bera olishi kerak, aks holda asarning obrazliligi, ta’sirdorligi,
originalligi kabi qator xususiyatlariga putur etadi, yozuvchining nuqtai nazari
yetarlicha ifodasini topa olmaydi. Erkin A’zam “Yozuvchi” hikoyasini
yaratguncha unda “mardikor” yozuvchi haqida nuqtai nazar shakllangan edi.
“Domla” xarakteri ana shu nuqtai nazarga binoan yaratildi. Mazkur nuqtai nazar
yozuvchida ancha ilgari shakllanib, publitsistik chiqishlarida aks etgan edi.
“O‘zingiz ham o‘qiganmisiz?” publitsistik iqrasida “Yozuvchi” hikoyasining
xomaki chizgilari mavjud. U umrining oxirida Ittifoqning “bosh adibi”ga aylangan
Brejnev haqidagi latifa bilan boshlanadi. Unda ustozi nomidan maqola,
monografiyalar yozadigan shogirdlar haqida, soxtakorliklar to‘g‘risida mulohazalar
yuritiladi. “Bunday asarning “ustida” ko‘pincha butun boshli brigada mehnat qiladi
– hashar. Ustoz uchun, ustozning shon-shuhrati yo‘lida. Ustozning o‘zi esa qo‘liga
qalam olib biror nima yozishiga ham shubha qilasiz. Undan keyin, ana, nashriyotu
tahririyatlarda y eng shimarib adabiy negrlar, mardikorlar o‘tiribdi...”. Biz bu
o‘rinda adibning “Yozuvchi” hikoyasini eslaganimiz sababi, Abduqayum
Yo‘ldoshev “Puankare” hikoyasida adabiy oziqlanish, ijodiy jarayondan
ta’sirlanishi tufayli, shunday xarakterdagi obrazlar olamiga murojaat etganligini
ta’kidlamoqchimiz.
Abduqayum Yo‘ldoshev qissalarining turfa ohanglardagi ifodasida inson
qismati, uning taqdiri, hayotiy ziddiyatlar zamirida yuksalib borishini, badiiy
qahramonlarning o‘ziga xos xarakter qirralarini namoyon bo‘lishini kuzatamiz.
Bobdan kelib chiqadigan xulosalar:
Adib qissalarining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, insonni anglashga
bo‘lgan ehtiyojning mavjudligi, eng asosiysi uning turfa xil xarakter dunyosini,
ijtimoiy-ma’naviy ziddiyatlar zamirida talqin etadiki, bu esa ijodkorning individual
uslubidan dalolat beradi.
Badiiy qahramonlarning taqinida davr, shxs, inson nuqtaiy nazaridan
yondoshadi va shu jihatdan obrazlar olamining qiyofasini yaratadi. Har bir
obrazning betakror qarashlari, ruhiy dunyosi, xarakter xususiyati mavjudligi uchun
ham, uning talqinida inson konsepsiyasining asosli qo‘yilishi nazariy tahlil qilindi.
33](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_33.png)
![Badiiylik funksiyasiga ko‘ra inson konsepsiyasi davr, muhit, ijtimoiy sharoit
nuqtaiy nazaridan ham tahlillar qilindiki, bu esa adib qahramonlarining o‘ziga xos
xarakter qirralarini yoritish imkonini berganligi asoslandi.
Ijodkor fantasiyasining mahsuli sifatida badiiy obraz e’tirof etilar ekan, shu
jihatdan muallif g‘oyasidan kelib chiqadigan umumiylik tushunchasiga ham e’tibor
qaratildiki, bu esa ijodiy mantiq va inson konsepsiyasiga hamohangligi asoslandi.
II BOB
XARAKTERLAR IFODASI VA RUHIYAT TASVIRI
2.1. Adib qissalarida badiiy xarakterlar talqini. O‘zbek qissachiligi
adabiyotimizning yetakchi janrlaridan biri hisoblanib kelmoqda. Buninmg asosiy
sababi, yillar davomida shakllangan janr taraqqiyotidagi o‘ziga xos talqin
xususiyati bilan izohlash mumkin. Bu janrning vujudga kelishi va shakllanishining
o‘ziga xos tarixi mavjudligini ham alohida ta’kidlash lozim. O‘tgan asr boshlarida
yuksala boshlagan janr taraqqiyotida XX asr adabiyoti o‘ziga xos o‘rinni egallaydi.
Abdulla Qodiriy, G’afur G’ulom, Oybek, Abdulla Qahhor kabi adiblar janr
tarkibidagi o‘ziga xos yangilanish jarayonini boshlab bergan bo‘lsa, Asqad
Muxtor, Saida Zunnunova, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Shuhrat, Sayid
Ahmad, Shukur Xolmirzayev, O’tkir Hoshimov singari yozuvchilar qissa janrining
adabiyotimizda to‘la shakllanib, badiiy-estetik jihatdan takomillashishiga va uning
taraqqiyotiga sezilarli hissa qo‘shganligini alohida qayd qilib o‘tish lozim.
O‘tgan asrning 70-90-yillariga kelib adabiyotda yangi bir to‘lqin vujudga
keldiki, bu davr ijodkorlari turfa xil ohanglardagi qissalari bilan bu janr tarkibida
34](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_34.png)
![badiiy-poetik talqin xususiyatlarini yana-da, yangilashga, shakliy va mazmuniy
o‘zgarishlarni singdirishga harakat qilganligini kuzatamiz. Bu davr yozuvchilari
ijodida mumtoz adabiyot an’analariga va milliylikka intilish kuchaya bordi,
yangicha adabiy tafakkur shakllanib, badiiy obrazlar silsilasida inson tafakkurini,
uning qarashlarini o‘zgartirishga da’vat etuvchi zamonaviy qahramonlar
galeriyasini yuzaga chiqarishga intilganligini kuzatish mumkin.
Adabiyotshunos Dilmurod Quronov badiiy asar haqida shunday yozadi:
“Badiiy adabiyot taraqqiyotining ichki omillari mavjudligi va ularning ahamiyatini
zarracha inkor etmagan holda, biz har bir davr adabiyotining g’oyaviy – mazmuniy
hamda poetik xususiyatlari, avvalo, o’sha davrning ijtimoiy tarixiy shart-sharoitlari
bilan belgilanadi”. 37
Muallif asardagi qahramonlar shaxsi konsepsiyasini yaratar ekan, albatta, bu
o‘rinlarga alohida e’tibor qaratadi. Muallif o‘z qahramonlari orqali o‘zini
taqdirning “achchiq” va “nohaq” hukmiga duchor bo‘lgan, shu sababli qalbida
odamlarga va atrofini zabt etgan borliqqa nisbatan anglab bo‘lmas nafrat, qasos
hissini tuyib, umrini bu his olovini bir muncha bo‘lsa-da so‘ndirishga baxshida
etgan, o‘zini hayotning “begunoh jabirdiydasi” deb hisoblovchi, lekin bu dunyoda
ezgulik, haqiqat, mehr-shafqat, vijdon kabi qadriyatlarning borligini-da unutgan
shaxslar yaratadi.
O ‘ zbek qissachiligida Murod Muhammad Do’st, Tog’ay Murod, Erkin
A’zam, Xayriddin Sultonov, G’affor Hotamov, Xurshid Do’stmuhammad kabi bir
qator ijodkorlardan keyingi yangi bir avlod bu janrni yanada yuksaltirishga
mohiyatan o‘zgartirishga inlishini kuzatamiz. Sobir O‘nar, Abduqayum
Yo‘ldoshev, Ulug‘bek Hamdam, Isajon Sulton, Zulfiya Qurolboy qizi, Uyg‘un
Ro‘ziyev kabi ijodkorlarning asarlarini ham alohida ta’kidlash lozimdir. Ularning
asarlarida milliy o‘zlikni saqlab qolishni burch deb bilgan badiiy qahramon
siymolari y etakchilik qiladi. Bu qahramonlar ko‘ngilga yaqinligi, o‘zida hayotning
ziddiyatli haqiqatlarini teran badiiy aks ettirganligi bilan kitobxon qalbini zabt eta
boshladi.
37
Quronov D . Cho‘lpon nasri poetikasi . Monografiya. – Toshkent , Sharq , 2004. 8- bet .
35](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_35.png)
![Adabiyotshunos U.Normatov qayd qilib o‘tganidek: “Bugungi
qissachiligimizga nazar tashlaganda birinchi galda undagi mavzu muammo,
shakliy, uslubiy jihatdan rang-baranglik e’tiborni tortadi; ular orasida tarixiy,
zamonaviy, ijtimoiy-siyosiy, oilaviy-maishiy, ishqiy mavzulardagi ham an’anaviy
romantik, realistik, ham modernistik, ham jiddiy, ham yumoristik, sarguzasht
didektiv yo‘nalishdagi asarlarni ko‘rish mumkin”ligini alohida ta’kidlaydi. 38
Qissachilik taraqqiyotidagi bunday o‘zgarishlarning zamirida ham milliy o‘zlikni
anglashga bo‘lgan intilishni, badiiy qahramonning turfa xil rakurslardagi talqini
bilan izohlash mumkin. Uzoq tarixga ega bo‘lgan qissachilik taraqqiyoti ham
insonni anglash yo‘lidagi urinishlar, izlanishlar samarasi sifatida baholanishi
mumkin. Keyingi yillarda yaratilgan qissalarda nasrimiz taraqqiyotining
tamoyillarini o‘zida namoyon etmoqda.
60-70-yillar qissachiligi haqida mulohaza yuritilganda yozuvchi Pirimqul
Qodirovning «Meros», “Qadrim” va “Erk” nomli qissalaridagi davr va inson,
shaxs va muhit talqinlarini qayd etish zarur. Davr hayotini butun murakkabligi
bilan aks ettirishga intilganligini o‘ziyoq, realistik tasvir asosida murakkab
hayotning ma’lum bir qirrasini talqin etadi. 60-70- yillar o’zbek adabiyotining
barcha janrlarida yaratilgan asarlarda ijtimoiy hayotning, adabiy muhitning, davr
adabiy an’analarining ta’siri mavjud bo‘lsa-da, o‘ziga xos talqin usulida shaxs
konsepsiyasini yaratadi.
Ba’zi shaxslarda o‘zgacha ruhiyat, o‘zgacha dunyoqarash shakllandi; yashab
qolishning yovuzona qonunlari yaratildi. Shu o‘ rinda m uallifning quyidagi
fikrlarini keltirib o‘ tishni joiz deb bilamiz: “Men jamiyatning jinoyatchilarsiz
ravnaq topishini orzu qilaman. Hech kimning bolasi jinoyatchi bo‘lib tug‘ilmaydi.
Hech qaysi ota-ona farzandi tug‘ilganda “O‘g‘lim (yoki qizim) o’g‘ri bo‘lsin,
giyohvand bo‘lsin”, deb orzu qilmaydi, lekin afsuski, ma’lum yoshga yetganda
ayrimlar jinoyat ko‘chasiga burilib, shaytanat olamiga kirib ketganlarini o‘zlari
ham bilmay qoladilar.” 39
38
Норматов У. Умидбахш тамойиллар. –Т., “Маънавият”, 2000. 47-bet.
39
Қурбон Ш. Тоҳир Малик сабоқлари: Адиб шахсияти ҳақида ўйлар. – Тошкент: DAVR PRESS,
2008. – 56-бет.
36](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_36.png)
![“Mavzu – deb yozadi, - adabitotshunos To‘xta Boboey, - badiiy asar bilan
hayotni bir – biriga bog‘lovchi vosita. Shunga ko‘ra, badiiy asarning tematik tahlili
jarayonida san’atning voqelikka estetik munosabati haqida fikr yuritiladi”. 40
So‘z
sanatkori badiiy asar yaratishdan oldin ma’lum bir voqelikka munosabat bildiradi,
shu voqelikni ma’lum bir qismini badiiy asar uchun asos qilib olishga intiladi. Bu
o‘rinda badiiy asar mavzusi hayot voqeligi bilan chambarchas bog’liqligi, ammo
yozuvchi, ijodkor uni qayta sintezlashi, har qanday hayot voqeligini emas, undan
saralab, eng xarakterli jihatlarinigina kiritish mumkinligiga urg’u berilmoqda.
Badiiy asarda mavzu va g’oya qay darajada chambarchas bog’liq bo‘lsa, shakl va
mazmun ham shu darajada bog‘liqdir. Biri ikkinchisini to‘ldiradi, izohlaydi,
uzviylikni ta’minlaydi. “Yozuvchi asar yozishdan avval niyat tug‘iladi, bu niyat
hayot ta’sirida paydo bo‘ladi. Yozuvchi shu asosda mavzu tanlaydi, estetik niyat
g‘oyaga aylanadi”. 41
Yozuvchi badiiy g‘oyani talqin etishda, faqatgina ularning yovuzliklarini,
qilmishlari va jinoyatlarini tasvirlash orqaligina yuzaga chiqarmaydi, shuningdek,
bu qahramonlarning qilmishlariga yarasha olgan javoblarini, aytish joiz bo‘lsa,
jazolarini ham ko‘rsatib beradi. Zero, asarning bosh g‘oyalaridan har kim o‘z
gunohiga yarasha javob berishi lozimligi, yuqorida ta’kidlanganidek, “jinoyat
olamiga kirganlarning kafansiz ketishi aniqroq” ekanligidan ogoh etishdir.
Biz “Shoirning muhabbati” qissasidan o‘rin olgan obrazlar tizimiga nazar
tashlar ekanmiz, barchasining o‘z tashvishlari, dunyoqarashlari mavjud. Ammo
Nozim xarakteridagi o‘ziga xoslik alohida ajralib turadi. Bu holatni shafyor yigit
Tolibjonning qarashlaridan ham anglash mumkin; “bir narsa aniq edi: haydovchi
vaziyatni yumshatishga, janjalni bas qilishga urinardi. Kim biladi, yuragi
botirlardan emasdir, balki ortiqcha to‘polonga hushi yo‘qdir, har qalay, bir necha
marta bir tomonga chiroyli zarhal harfkarda “Chust” deb yozilgan pichog‘ini
ushlab qo‘ygan bo‘lsa-da, Nozimning hurpayib o‘tirishidan cho‘chiganmi, ishqilib,
suluh tomonga yuz tutishni istayotganini bildirib qo‘ydi. Mana shu yuragi
40
T . Boboyev . Adabiyotshunoslik asoslari . – Toshkent , “ O ‘ zbekiston ”, 2002. 100- bet .
41
U . To ‘ ychiev . O ‘ zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari .
37](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_37.png)
![po‘killab turishi asnosida Tolibjon beixtiyor birodarlarcha, hurmat bilan, hatto
aytish mumkinki, sirdoshlarcha gapirishga urinib, ko‘z ham qisib qo‘ydi”. 42
Bu qarashlar, iltifotlar samarasiz ketishini Tolibjon hali bilmas edi. Nima
uchundir, Tolibjon o‘z mulohazalarini ishonch bilan gapirardiki, balki yo‘l
tarbiyasini olganligi uchundir, ammo barchaning ko‘nglida qandaydir xavotir
o‘tgani aniq edi. Balki yolg‘on gapirgan bo‘lsa gunohi o‘ziga deb Shokir aka
o‘tirgandir. Har birining ichki dunyosida o‘ziga bir qarash ruhi shakllandiki,
birovga ishonish naqadar murakkab ekanligini yana bir sezgandek bo‘ldi. Shunday
bo‘lsa-da, ularning o‘z qarashlari mulohazalari mavjud ediki, shuni bayon qilishga
majbur bo‘ladi. Shundagina bir oz yengil tortgandek, qilinmagan gunohlar uchun
bir lahza tin olingandek bo‘ladi. Oliya opa haqidagi gaplarga e’tiroz bildirar ekan,
Tolibjonning fikrlaridan ikkilanib qoldi va yana ranjigan holda: “Og‘zingizga
qarab gapiring! – deya jerkib berdi Tolibjonni Nozim. – Birovga tuhmat qilmang!
- Demak, bilmagansiz, - dedi haydovchi battar jo‘shib. – Mayli, men tuhmat
qilayotgan bo‘lay, ammo agar Toshkentda vaqtingiz bo‘lib qolsa, kechqurunlari
“mashhur” ko‘chani bir aylaning. Anovi kafening oldida, qorong‘iroq bir joyda
opa turgan bo‘ladi ming qo‘yli boyday gerdayib”. Uning mulohazalaridan ikkilanib
bo‘lsa-da, bunday bo‘lishi mumkin emas, - der edi.
“– To‘g‘ri-da, – dedi tobora jo‘shib, xursandligi ichiga sig‘may borayotgan
haydovchi, – sizga nima? O‘zlari kelishib olishadi. Mehmon qizning pasportini
olib qo‘yishsa bas, bir pasda mulla mingan eshakday muloyim bo‘ladi-qoladi. –
Lekin siz… – bangoh yigitning ko‘zlari nafrat zo‘ridan chaqnab ketdi, – lekin siz
bu sohada… katta tajribaga egasiz… – U haydovchiga murojaat qilmoqda edi. –
Birovlarni qo‘shib qo‘yish bo‘lsa. Shundan kelib chiqib, hammani o‘zingizning
qarichingiz bilan o‘lchaysiz”. 43
Nozimning gaplarida qandaydir juda achchiq tushuncha bor ediki, buning
mag‘zini hatto shofyor yigit ham anglamadi, lekin nima uchundur undan qo‘rqqani
shundoq sezilib turardi. Shofiyor yigitning qarashlarida tushunchalarning zamirida
42
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019.100-bet.
43
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019.100-bet.
38](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_38.png)
![hayotiylik bilan bir qatorda, davrning muammosi mujassam edi. Nozim shuning
uchun ham, nimanidir anglaganligi, his etganligi uchun ham Tolibjonni qiynoqqa
olar, ammo u javob berishga ojizlik qilib qolardi. Bularning zamirida o‘ch olish
istagini avj olishini kuzatish mumkin edi. Shuning uchun shofyor yigit, bir imkon
qilsa-yu, undan tezroq qutila qolsa, buning ham aksi bo‘lib chiqadi.
Adabiyotshunos Q ozoqboy Yo ‘ ldoshev qayd qilganidek: “Aslida esa,
chinakam badiiy asar maishiy turmushni yaxshilash yo ‘ llarini ko ‘ rsatish uchun
emas, balki kishini uning adoqsiz muammolaridan chalg ‘ itish, odamni, bir zum
bo ‘ lsa-da, ovutish uchun yaratiladi. Yana bir jihati shuki, adabiyot, obyektiv
ravishda, odam hayotini yengillatishga emas, balki murakkablashtirishga xizmat
qiladi. Usiz ham turmush tashvishlariga ko‘milib yotgan odam adabiy asarlardagi
o‘ziga daxli yo‘q kishilar taqdiri bilan tanishadi va ularni deb iztirob chekadi”. 44
Qaysidir ma’noda, olim ilgari surgan tushunchalarda hayotiylik va badiiylik
uyg‘unlashib ketgan. Talqinlarga nazar tashlar ekanmiz, adib bu izlanishlari
natijasida o‘z aytar so‘zi, maqsadi, aniq va ravon bahstalab maqola va suhbatlari
ila e’tiborga tushdi desak, mubolag‘a qilmagan bo‘lamiz. Hayotiy illatlarning
sababchisi ham sizu bizga hamnafas shaxslar ekanligini inkor qilib bo‘lmaydi.
Yozuvchi voqelikni jonlantirar ekan, inson fojialarini, o‘zlikni yo‘qotish illatlarini
badiiy talqin etagan.
Chunki badiiy asarning izchil axloqiyligi va kitobxon ongiga ta’sir etishi esa
mohiyatan boshqa hodisa bo‘lib, muayyan yuqori saviyadagi badiiy asargina
insoniy fazilatlarni, yetuk axloqiy qadriyatlarni, badiiy tasvir orqali targ‘ib etadi.
Bu esa obrazlar vositasida yuzaga chiqariladi. Shuning uchun sof axloqiy ideal,
sohibi bo‘lgan ijodkorgina badiiy ta’sirchan asarlarni yaratadi. Shunday ekan,
shaxsning ma’naviy hayoti uning namoyon bo‘lishi, badiiy asar syujetida o‘z
aksini topadi. Badiiy asar esa muayyan shaxs yoki shaxslarning xatti-harakatlari,
tasviridan tashkil topadi. Syujet ham xatti-harakatlar majmui, muayyan maqsadga
yo‘naltirilgan, ma’naviy-axloqiy-madaniy qarashlarni o‘zida mujassamlashtiradi.
Adabiyotshunos A.Rasulov qayd qilganidek: «Inson o’sadi, o’zgaradi, shakllanadi,
44
Yo‘ldoshev Q. Anglashning uzun yo‘li. Qarang: Mustaqillik davri adabiyoti. Adabiy-tanqidiy
maqolalar. – Toshkent, G‘afur G‘ulom nimidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2006. 226-bet.
39](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_39.png)
![ruhan –ma’nan boyib boradi, lekin inson tamoman o‘zgarib, ikkinchi «men» kasb
etmaydi, o‘zligini yo‘qotmaydi, ya’ni ijtimoiy munosabatlar majmui, inson
mohiyati, fitrati, mehvarida ro‘y beradi. Aniqroq aytsak, fitrat mavjudki, inson
o‘zgaradi, moslashadi, tuslanadi, turlanadi». 45
Haqli tarzda ta’kidlanganidek, adabiyot insonni ezgulikka, yaxshilikka harakat
qildiradi. Buning zamirida hayotdagi g‘aliz, murt, tafakkursiz insonlarning badiiy
siymosin ham talqin etib boradiki, bu esa o‘quvchidan xulosalar chiqarishni,
hayotiy ziddiyatlarni teran anglashni talab etadi. Bu holatni inkor etib
bo‘lmaganidek, Nozim xarakterida mujassamlashgan haqsizlikka qarshi kurashish
hissi borga sari avj olardi. Mashinada ikki kishigina qolgan edi. Haydovchi
Tolibjon nima uchundir bezovtalanar va tuyqusdan qaerga tashlab kelay uka, - deb
murojaat qiladi. – To‘g‘riga yurishni taklif qilgan Nozim. Shu lahzada yana
haydovchi hisob kitob qilib qo‘ysangiz, - dedi.
“– Ha, – dedi negadir o‘ylanib qolgan yo‘lovchi oynadan tashqariga, qop-qora
zulmatga termulib. – Ha, hisob-kitob vaqti keldi… Gap ohangidagi botiniy po‘pisa
ta’sir qildimi, sergak tortgan haydovchi har ehtimolga qarshi pichoqni olib, yon
cho‘ntagiga solib qo‘ydi. Ammo aftidan, buni Nozim ilg‘amadi ham shekilli. – Shu
erga to‘xtating deb, - deb qoldi nozim. Haydovchi hayron bo‘ldi: hali shaharga
kirganimiz yo‘q. Bu atrofda hech nima yo‘q-ku. – Siz to‘xtayvering-chi… Ammo
haydovchi tezlikni pasaytirishni xayoliga ham keltirmasdi. – Yana bir oz yursak,
GAI posti bor. O‘sha erga tashlab keta qolay, - dedi tobora tezlikni oshirib
borayotgan haydovchi… Uning niyati bir amallab GAI etib olish ekaligini
anglagan Nozim o‘rnidan otilib turdi-yu, rulga yopishdi. Damas keskin burilib,
beton yo‘ldan chiqib ketishiga, paxta dalasi bo‘yiga ekilgan daraxtlarga borib
urilishiga bir baxiya qoldi”. 46
Bu zulmat dunyoning zulmlaridan bezgan Nozim shofiyorni xumoridan
chiqquncha kaltakladi, kitobxon buning sababini anglashi uchun qissani to‘liq
o‘qishi, sabablarni, istiroblarni anglash imkonini beradi. Yillar o‘tsa-da,
45
Rasulov A. Badiiylik – bezovol yangilik. – Toshkent, “Sharq”, 2007. 9-bet.
46
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019.110-bet.
40](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_40.png)
![Nozimning qalbidagi istirob unitilmadi, aksincha isyon bo‘lib, ko‘kka bo‘y cho‘za
boshladiki, bu esa taqdirning jazosidan qochib qutulib bo‘lmagani kabi, uning
qalbidagi isyon Tolibni ko‘rdi-yu, battar alanga oldi.
Ma’naviy qadriyat aynan ko‘zga ko‘rinmasligi, qo‘l bilan tutib bo‘lmasligi
bilan moddiy narsalardan farq qiladi. Insoniyat o‘zining uzoq asrlik madaniy
taraqqiyoti davomida, to‘plangan ma’naviy qadriyatlarni badiiy asarlarda teranroq
talqin etadi. Shuning uchun adabiyot “insonshunoslik” deb baholanar ekan, buning
zamirida u insoniylik va ezgulikka yo‘g‘irilgan ma’naviy bir soha, degan ulug‘ bir
fikr yotadi.
Adabiyotshunos olim Hotam Umurov alohida ta’kidlaganidek: “Adabiyotning
asli yaratilishidan bosh maqsadi ham odamlarni kufr zulmatlaridan iymon nuriga –
Alloh yo‘liga olib chiqishidir. Shu yo‘lda qalbni badiiylik qudrati ila poklash,
tozartirish, uyg‘otish, harakatga solishdir. Ko‘rinadiki, talant va ma’naviyat o‘zaro
uzviy bog‘liqlikda o‘zlikni va dunyoni kashf etish quroliga aylanadi, adabiyotdagi
inson tasviri tarixi ham milliy ham umumbashariy mohiyatga ega bo‘lgan,
odamzotga xos barkamollikni mujassam etgan, uni uzluksiz harakatini o‘ziga
ohanrabodek tortuvchi komil inson g‘oyasi tarixidir, degan xulosaga asos beradi”. 47
Haqli ta’kidlanganidek, insonning yuksak ma’naviy olamini, uning quyofasi
emas, qalb qo‘ridagi qarashlari bilan izohlanishi bejiz emas. Ammo bizning
qahramonimiz bo‘lgan Nozim qalbidagi isyonni bostirish imkoni bo‘lmagan. Yillar
bu holatni qayta alanga olishiga sabab bo‘lib qolaverdi. Abib talqinlaridan o‘rin
olgan falsafiy muammolari kitobxonni bir dam bo‘lsa aslo zeriktirmaydi,
o‘quvchini turfa hayotiy hodisalar tomon olib kiradi.
“ – E, anovimi? – nimanidir eslaganday bo‘ldi haydovchi. – bunga necha
yillar bo‘lib ket-yu. Esimdan ham chiqib ketibdi. – Lekin mening esimdan
chiqqani yo‘q! bu gapda hadsiz-adoqsiz nafrat, jonidan to‘ygan, qarshisidagi
odamni tiriklayin so‘yib tashlashga tayyor insonning alami borday edi. Buni
Tolibjon ham his qildi. Ammo u hali bir narsani anglab ulgurmasdan Nozim: -
47
Umurov H. Adabiyot nazariyasi. Darslik. – Toshkent, “Sharq”, 2002. 92-bet.
41](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_41.png)
![Mening esimdan chiqmagan! – deb takrorladi-yu, kutilmaganda yerda xor-zabun
bo‘lib yotgan haydovchining yuziga tepib yubordi”. 48
Hayot shfqatsiz, insonning ma’naviy olamini borlig‘icha namoyon qilib
boradi. Shuning uchun ham Nozim qalbidagi isyon bosilmadi, aksincha alanga
olishiga sabab bo‘ldi. U ham insonlar kabi o‘z muhabbatini topgan edi, ammo
uzoqqa bormadi, achchiq qismat uning taqdirini, hayotini chil-parchin qilib
yubordi.
Ana shu o‘rinlarda adolatsizlikning qurboniga aylangan shaxs iztiroblari
teranroq aks etgan. Hayotda shunday holatlar bo‘ladiki, inson tashlagan noo‘rin bir
qadam uni shafqatsizlarcha jazolashga mahkum etadi. Ammo adolat, haqiqat,
ma’naviyat targ‘ibotchisi bo‘lgan oddiy bir inson istiroblari o‘quvchi qalbini
larzaga soladi. Bunday shafqatsizlikka chiday olmasligi, tabiiy edi. Chunki,
ezgulik uchun kurashuvchi bir shaxsga nohaqlik etilishi uni ayanchli holga solib
qo‘yadi. To‘g‘ri, har qanday davrda yovuzlik va adolat mavjud bo‘lsa-da, o‘zligini
anglagan ma’naviy yetuk shaxsga nisbatan qilingan haqsizlik inson qalbini larzaga
soladi. Yozuvchi bu orqali hayotdagi haq va haqsizliknigina emas, balki inson
ruhiy olamidagi ziddiyatlarni tahlil etish jarayonida uning ma’naviy qiyofasini juda
go‘zal tasvirlarda talqin etadi.
Nozim haydovchini uzoq vaqt tepkiladi. U go‘yo bu odamga qo‘l tekkizishga
hazar qilayotganday faqat tepar, telbavor qiyofaga kirgan, hansirab-ixrab ketma-
ket tepki tushurar, shafqat, achinish nimaligini bilmagan vahshiy, quturgan odam
qiyofasiga kirganday edi. Nima uchun buncha vahshiylik zamirida juda achchiq
hayotiy haqiqat mujassam edi. Tolibjonnning yillar davomidagi xatoliqlarining
javobi edi, bu holat. Nozimjon alamdan o‘kirib yubordi va yo‘l-yo‘lakay
mehmonxonani topib bordi, uning qalbidagi istiroblari bisyor edi, bir kishilik
xonaga joylashdi-yu, yuragini sanchig‘i tutib qoldi, bir ammallab kuritkasining
kissasidagi dorini oldi-yu, tili tagiga tashladi. Bir oz vaqt o‘tib yurak sanchig‘I
qo‘yib yubordi: “ko‘zlarini bir amallab ochgan Nozim terlab ketgan peshonasini
kafti bilan artdi va chayqalib ketib, devorga qapishib turgan divanga o‘tirishga
48
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019.113-bet.
42](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_42.png)
![urinish asosida ingradi va beixtiyor eng yaqin, eng aziz kishisining ismini pichirlab
aytib yubordi, Oltinoy”. 49
Uning qalbidan otilib chiqan nidoda, yillar davomidagi
sog‘inch, alam va istiroblar jamuljam edi.
Balki, shuning uchun ham, qalbidagi isyonning bostirishni ilinji shofyorni
jazolashga qaratilgandir, ammo undan huzur halovatni tuymadi. Shafqatsizlik
qilgandir, lekin ular bir vaqtlar insoniyligini yo‘qotgan shaxslar sifatida qalbidan
o‘rin olib ulgurgan edi.
Adabiyot bilan axloq o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, asrlar davomida
mumtoz asarlarimizda axloqiy qadriyatlar tasvir etilgan bo’lib, keyingi yillar
nasrida esa, axloqiy qadriyatlar, insoniy fazilatlar, badiiy asar zamiriga singdirilgan
bo‘lib, bu holat estetik ideal darajasiga ko‘tarilayotganligi bilan belgilanadi.
Asarda insonning jamiyatdagi o‘rni, qadr-qimmati asosiy o‘ringa qo‘yilib, axloqiy-
ma’naviy muammolar, asar sujetiga singdiriladi. Bu jarayon shiddatli voqealar
tasvirida qahramon xarakterini shakllanishiga asos bo‘ladi. Badiiy asar, qaysi davr,
qanday ijtimoiy-adabiy sharoitda qat’iy nazar, muallif nigohi orqali umuminsoniy
ma’naviy-axloqiy-madaniy muammolarni badiiy asar syujetiga singdirilishi va
o‘quvchi qalbini larzaga solishi yozuvchining badiiy mahoratidan dalolat beradi.
Talqinlardagi Nozimning ma’naviy olamiga nazar tashlar ekanmiz, uning
xarakterida insoniylik, yetuk fazilat mujassam edi, ammo davr muhiti uning qalbini
istirobga soldi. Bundan xo‘rlangan badiiy qahramon ruhiyatida insonga nisbatan
shafqatsizlik hisi uyg‘onganligini alohida qayd qilish lozim.
Shu o‘rinda yozuvchining fikrlariga ham diqqat qilaylik: “Atrofga qarang.
Biz qanchalar yozg‘irmaylik, qanchalar shikva-shikoyatlar qilmaylik,
zamonamizning o‘z Laylilari, Majnunlari, Farhodu Shirinlari bor, ular oramizda,
sizu biz bilan birga yashab yurishibdi. Ularni ko‘rmaganimiz esa o‘zimizning
aybimiz, ta’bir joiz bo‘lsa, so‘qirligimiz oqibati, xolos. Bu sevgi qissasini yozmoq
men uchun azob, ammo, ishoning, yozmaslik bundan ham azob”. 50
49
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019.117-bet.
50
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019.118-bet.
43](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_43.png)
![Darhaqiqat, inson tug‘iladi, tafakkur qilib olamni, insonni anglashga intiladi,
ammo davr, muhit bunga ba’zan imkon beradi, ba’zan esa o‘z olami sari singdirib
yuboradi. Insondagi xarakter xususiyat shuning uchun ham muhitdan oziq oladi.
Muhit uni ma’lum darajada tarbiyalaydi, lekin irodali insongina o‘z yo‘lini topadi,
uning ziddiyatlariga qarshi kurashadi. Bularning barchasi inson shaxsini kamol
topib borishi bilan belgilanadi. Ana shu ziddiyatlardan oziqlangan qahramonimiz
xarakterini ruhiy istiroblarini adib mahorat bilan talqin etishga intiladi.
Asar syujetiga singdirilgan bu tasvirlar insonning o‘ziga xos xarakter
xususiyatlarini, ruhiy ma’naviy olamini teran ilg‘ashga, teranroq anglashga xizmat
qiladi. Tasavvuf tarixida har xil silsila va toifalar almashib turgan bo‘lsa-da, inson
ma’naviyati masalasi hech qachon tariqat ahli diqqat-e’tiboridan chetga
chiqmagan. Komil inson obrazini talqini yetakchilik qilib kelgan. Insonning
botiniy olami, ichki ziddiyatlari, ruh va jism orasidagi kurash har qanday davrda
o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan va uning xarakterini shakllanishiga imkon
yaratgan. Chunki inson qismatidagi azaliy qarama-qarshi kuch rahmoniy va
shaytoniy quvvatlar borligini inson Ollohning bandasi sifatida shayton qurquvini
yengib, rahmoniy fazilatlarga ega bo‘lishi lozimligini ta’kidlaydilar.
Ammo Nozimning xarakterida ham biz ta’kidlagan insoniy fazilatlar
mujassamlashgan edi, shafqatsiz hayotning turli qirralari uni shu kuyga solgan.
Ba’zan o‘zining qilmishlaridan oh chekar, unga esa da’vo yo‘qligini ham anglab
ulgurgan edi. Asardagi qahramonlar qalban bir-biridan yiroq kishilar. Yozuvchi
ularning ayanchli qismatini zimdan kuzatadi. Har bir adib o ‘ z g ‘ oyasiga mos
voqealar va kishilarni tanlaydi.
Adabiyotshunos Qozoqboy Yo‘ldoshev ta’kidlaganidek: “Bizning
zamondoshlarimiz teranlashib, o‘ziga ko‘proq e’tibor qaratayotir. Shu bois
bugungi adabiyotdan ommaviylik kutish o‘rinsiz. Hozirgi adabiyot individual
adabiyot bo‘lishga mahkum. Chunki bugun odamning o‘zi – alohida shaxs.
Kechagina u biror ijtimoiy tabaqaning vakili sanalardi. Bugun u – o‘z
shaxsiyatining elchisi, o‘z “men”ining vakili xolos” 51
.
51
Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. – T oshkent, “Yangi asr avlodi”, 2006. 152-153-betlar.
44](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_44.png)
![Asosli ta’kidlanganidek, bugungi qahramon, ma’lum bir tabaqaga emas, u
o‘z qalbining mahsuli bo‘lgan tushunchalar egasidir. Uning insonioyligini
namoyon qiluvchi fazilatlari, qarashlari, dunyoqarashiga ega bo‘lgan erkin va ozod
insondir. Shu jihaydan keyingi yillar qissachiligida o‘ziga xos talqin usuli
yetakchilik qilmoqda. Ular uslubiy yo’nalishlari, asarlarining g‘oyaviy-badiiy
o‘ziga xosliklari bilan bir-birlaridan ajralib turar, bu janrning shu davrdagi
ijtimoiy-badiiy faolligini yuksalishiga, taraqqiyotiga asos bo‘lgan. Ularda badiiy
xarakter yaratishning qissaga xos chizgilarini ko‘rsatish bilan bir qatorda, jahon
adabiyotining an’analaridan ijodiy oziqlanish deb baholash ham mumkin.
Xullas, badiiy asarda yaratiladigan xarakterlar tasodifiy xususiyatlarga emas,
balki qonuniy asoslarga ega bo‘lib, unda yozuvchining nuqtai nazari muhim omil
bo‘lib xizmat qiladi. Yuqorida biz ko‘rib o‘tgan Abduqayum Yo’ldoshev asarlari
tahlili shundan dalolat beradi.
Adabiyot so‘z san’ati sifatida rangin voqelikni konkret shaxslar hayoti, o‘y-
kechinmalari, orzu va armonlari, xullas, qahramonlar taqdiri orqali aks ettiradi.
Davrning o‘zgaruvchan qiyofasi, tub mohiyati, muammo va vazifalari
qahramonning taqdir yo‘llarida, ongu shuurida, xatti-harakatida, yurish-turishida,
fe’l-atvori va dunyoqarashida moddiylashadi. Shunisi muhimki, zamona zayli,
davr voqeligi, kundalik turmush vazifalari, shakllari o‘zgarishi yangi qahramonlar,
yangi xarakterlarga ehtiyoj paydo qiladi.
2.2. Xarakter va ijtimoiy muhit talqini . Abduqayum Yo‘ldoshevning
avlodiga qadar yaratilgan adabiyotda xarakter qiyofasida o‘ziga xos talqinlar,
obrazlar olami kuzatilar edi. Yuksak darajada yaratilgan san’at asarlarida syujet va
kompozitsion birlik mukammal darajada bo‘ladi. “Syujet qahramon obrazi tarixini
ko‘rsatsa, badiiy til uni jonli ifodalab beradi. Kompozitsiya esa buni qiziqarli va
anglashilarli, izchillik orqali batartib ko‘rsatishga qobildir”. 52
Syujetda g‘oyadan tashqari bevosita mazmun ham mavjud bo‘ladi. Yirik
epik asarlarda syujet ko‘p tarmoqli bo‘ladi. Badiiy asar syujeti asosida badiiy
konflikt turadi, iҳshuning uchun u tez rivojlanadi va shakllanib boradi. Syujet-
52
To‘ychiyev U. O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari. – Toshkent, ”Yangi asr
avlodi”, 2011. 335-bet.
45](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_45.png)
![xarakter tarixi, xarakterni shakllantiradi, sujetning voqealari esa xarakter yaratish
vositasidir.
Badiiy asar syujeti bir necha tarkibiy qismlardan iborat va ular o‘zaro
bog‘liq; qismlar qatoriga ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, kulminatsiya va
yechim kiradi. Ba’zi asarlarda syujetning prolog (muqaddima) va epilog (xotima)
kabi qismlari ham bo‘ladi. Asarning o‘zida syujetning barcha qismlari bo‘lishi
shart emas. Ammo tugun va kulminatsiya bo‘lishi zarur.
Badiiy asar syujeti xarakterlarni shakllantiradi. Epik va dramatik asar syujeti
haqida quyidagi ta’rif ilgari surilgan: “Asardagi odamlarning o‘zaro aloqalari, ular
o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar, simpatiya va antipatiyalar, umuman kishilar
o‘rtasidagi munosabatlar-u yoki bu xarakterning, tipning tarixiy rivojlanishi,
tashkil topib borishidir”. 53
Xususan, bu keltirilgan ta’rifdan qahramonlarning o‘zaro prolog va epilogi
kam uchraydi. Syujet qismlarining har biri badiiy asar mazmunini ochishda
muayyan vazifani bajaradi. Shunga ko‘ra ularning har birini alohida – alohida
ko‘rib o‘tish va aniq mushohada qilish zarur. Syujet qismlari va qahramon
xarakteri rivojini birga tahlil etmay asar mazmunini shunchaki hikoya qilib berish
quruq bayonchilikdir. Chunki syujet xarakter tarixidir. Har qanday badiiy asarning
asar bo‘lib yaratilishida, uning g‘oyaviy maqsadini yuzaga chiqarishda syujet
unsurlari alohida o‘rin tutadi. Lirik asarlarni syujetsiz tasavvur qilish mumkindir,
lekin nasriy asarlarda bu muhim bo‘lak hisoblanadi.
Bir qator asarlarda yozuvchilar syujetlardagi voqealar boshlangunga qadar
ishtirok etuvchi shaxslarning qanday yashaganliklari, o‘sib-ulg‘ayishlari, xarakter
xususiyatlarining shakllanishi haqida hikoya qiladilar. Bu hikoya asar ziddiyati
boshlangandan keyin sodir bo‘ladigan qahramonlar xatti-harakatlarini asoslash va
shu yo‘l bilan kitobxonni ularga tayyorlash va ishontirish uchun qilingan dastlabki
zaruriyatdir. “Ziddiyat yuzaga kelgunga qadar qiyofasini shakllantirgan sharoitning
va unda qaror topgan xarakter xususiyatlarining tasviri ekspozitsiya, deb ataladi.
Ekspozitsiya asarda ishtirok etuvchi shaxslarning badiiy his qilinayotgan ziddiyat
53
Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. Darslik. – Toshkent, “O‘zbekiston”, 2002. 108-109-betlar.
46](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_46.png)
![davomidagi xatti-harakatlarini dalillash vazifasini o‘taydi; hayotlari, o‘sish,
ulg‘ayishlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar turli o‘rinlarda beriladi”. 54
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, syujet unsurlari turli o‘rinlarda
qo‘llanilganligi bois biz ekspozitsiyaga asar boshlanmasidan tashqari uning boshqa
o‘rinlarida ham ko‘plab duch kelamiz. Bu ekspozitsiyalar sochma ekspozitsiyalar
bo‘lib, ularning ko‘pchiligi asarning bosh qahramonlaridan hisoblangan
Nozimning xarakteri haqida tasavvurlarimizni boyitishga xizmat qiladi. Bu o‘rinda
Tohir Malik tugun vositasida asarda tub burilishlar, kutilmagan ziddiyatlarni
yuzaga keltirib, qahramonlari taqdirini-da o‘zgartirib yuboradi.
Voqealar rivojidagi eng keskin cho‘qqi, ya’ni kulminatsiya asardagi o‘ta
hayajonli o‘rinlar hisoblanadi. Agar e’tibor berilsa, Nozimning numa uchun
shofyorga bu darajada qo‘rslik qilishining sababini hech kim anglab yetmaydi.
Shuning uchun hatto Oliya xola uzoq yillik tajribaga ega bo‘lsada, undan kechirim
so‘ramoqchi bo‘ladi. Hatto shofyorning menda qasding bormi, degan savoliga, - ha
deb javob berganida ham hech narsani anglamaydi.
O‘tgan tuzumdan mustaqillik zamoniga o‘tishning azobu
yetishmovchiliklari, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonlarining og‘ir sinovli
kunlari har kim o‘z-o‘ziga andarmon bo‘lib, yagona maqsad “non topish”
muammosi bo‘lib qolganligi barchaga ayon. Bunday paytlarda kimdir ishini
o‘zgartirgan, kimdir iymonini sotgan, kimlardir oilasidan voz kechgan, yana
kimdir o‘zligidan yiroqlashgan. Davrning shunday og‘ir tomonlarini,
badiiylashtirar ekan, inson har sharoitda ham o‘zligini saqlab qolish mumkinligini
isbotlashga intilganligi kuzatiladi: “Biz, ikkovlon ota-onamiz qirib-qirtishlab, ne
bir azoblar ila yig‘ayotgan o‘sha ulkan miqdordagi pulning hech bo‘lmasa bir
qismini o‘zimiz topaylik degan maqsadda o‘qishdan chiqasola ishga yugurar,
shanba-yakshanba kunlarini esa mardikor bozorida sarg‘ayib o‘tkazardik; ish
topilib qolsa, boshimiz osmonga etardi, ish topolmasak suvga tushgan mushukday
shumshayib yotoqxonaga qaytardik”. 55
54
Xudoyberdiyev E. Adabiyotshunoslikka kirish. Darslik. – Toshkent, “Sharq”, 2008. 75-bet.
55
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019.121-bet.
47](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_47.png)
![Albatta, hayotiy achchiq haqiqat, ammo shunday sharoitda ham, ilm olishni
asosiy maqsad qilganlar oz emas edi. Kimlardir esa turli bahonalar bilan butun
sharoit mavjud bo‘lsa-da, ta’lim olishni emas, qing‘ir yo‘llarni tanlar edi. Shuning
uchun asardagi voqealar silsilasiga nazar tashlansa, insonning ma’naviy olamini
yanada aniq tasvirlarda ifodalanganligini kuzatish mumkin. Adib qissada
voqelikdan uzoqlashmagan holda, inson xarakterining o‘ziga xosliklarini rangin
tasvirlarga singdirishga harakat qilganligi, uning mahoratidan dalolatdir.
Hayotning murakkab tomonlari asosida inson xarakterining turfa olamini
badiiy talqin etar ekan, uning zamirida insonni tushunish murakkabligi bilan
namoyon bo‘ladi. Ana shu murakkab jarayonni o‘ziga xosligini asar
qahramonlarining badiiy ifodasida kuzamiz. Boshqacha aytganda, inson jamiyat va
tabiat mahsuli. Bir qadami jamiyat atalmish zamindan suv ichsa, ikkinchisi
bevosita tabiat bag‘riga qadalganida ko‘rinadi. Negaki, zamonlar o‘tadi, qarashlar
o‘zgaradi, millat tafakkurida mislsiz evrilishlar yuzaga keladi, baribir insoniyat
hamisha insonlik sha’ni uchun abadul abad kurashib keladi. Ko‘rinadiki, har
qanday badiiy tafakkur mantiqida inson shaxsi va uning orzu umidi, ilmi, diyonati,
insoniy fazilati, yurish-turishidan, hatto kiyinish madaniyatiyu muomala
madaniyati ham qatma-qat singdirilgan bo‘ladi.
Birgina kishining jamiyat va uning o‘zagida muqim yashash, baxtli kun
kechirish a’moli emas, balki kelajak sari talpinayotgan odamlarning ma’naviyati
xususida jiddiy bosh qotirishni, yanada teranroq o‘ylashni asoslash uchun yuzaga
kelgan. Millat ruhiyati doim olg‘a, ya’ni oldinga intiladi. Shu bilan mavjud
sharoitni yaxshilashni maqsad qilib oladi. Tajovuzkor kuchlar birlashib, millat
sha’niga dog‘ tushirishi, ruhiyatini bo‘g‘ib qo‘yishni o‘ylaydi. Doimo shunday
bo‘lib kelgan. Insonning ongli tafakkuri bunga chek qo‘yishni, doim nazorat nigohi
ila qarab turishni taqazolaydi. Axir inson dunyoga ezgulik sari qadam tashlab
keladi, ammo yillar shamoli, ba’zan bu tushunchalarni unitilishiga sababchi bo‘lib
qoladi. Aslida esa insonning o‘zi sababchi ekanligini unitadi. Hayotning yaxshi
fazilatlari, talabalikning oltin davrini o‘qish, o‘rganish bilan birgalikda murakkab
tomonlarini ham qalbiga joylagn insonlarning turmush tarzi, istiroblari bilan uzviy
48](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_48.png)
![birlikda talqin qiladi: “Shunday qilib do‘stimning dunyodagi eng baxtli insonga
aylantirgan, uni sarmast etib, masrurlikning yetti qavat osmonida sayr ettirgan,
hattoki vaqtidan burun ajal domiga ro‘baru yetishgacha olib brogan “Oltinoy” ismi
hayotimizga kirib kelgan kun yodimda bir umrga muhirlanib qoldi. So‘ngroq,
oradan yillar o‘tib, Nozim jo‘ram qirchillama o‘ttiz ikki yoshida vafot etib
ketganida. Men avvoliga bu xabarga also ishinmadim. Kimningdir qo‘pol hazili
deb o‘yladim. Ishinganimda esa, do‘stimni sovuq qabrga qo‘yib bo‘lishgandi”. 56
Talqinga nazar tashlar ekanmiz, o‘tkinchi hayotning butun azoblarini
boshdan kechirgan, ammo bu jahonga sig‘magan shoirni, uning beorom tunlarini,
hayotning shafqatsizliklarini ko‘z oldimizda jonlantiramiz. Axir, o‘sha mudhish
muhit shuni istirobga solmadimi, atrofdagilarning beporvaligi uni yurak xastaligiga
mubtalo qilmadimi kabi savollar yog‘ilar ekan, bunga ham javob topgandek
bo‘lamiz. Asardagi qahramonlarning turmushning og‘irligidan, uning
tashvishlaridan, pul, mansab, yaxshi yashash ilinjidagi yelib yugurishlardan bir
lahzaga to‘xtadigu, beixtiyor, olamga kelib nima qila olgan, nimaga ulgurmay
o‘ttiz ikki yoshida yurak xastaligidan vafot yetganligini hazm qila olmaymiz. Shu
lahzadagina inson umrining nechog‘lik, qisqaligiyu, kapalak umriga qiyos qilinishi
bejiz emasligiga ishonch hosil qilamiz.
“Mana, Nozim jo‘ram olamdan o‘tdi. O‘ttiz ikki yoshida. Mendan olisda.
G‘arib bir shifoxonada. Men na undan xabar oldim, na “Holing ne?” deb bir enlik
maktub yo‘lladim. Voholangki... voholangki, bunga imkonim, hattoki vaqtim bor
edi. Ammo bu ishni qilmadim. Juda esimga kelganda esa ”Ertaga... indinga” deb
o‘zimni o‘zim aldadim. Loqaydni ertasi tugarmidi, ey dunyoyi qo‘tir!” Bu
istiroblarni xayolan jonlantirar ekan insonning insoniyligi, uning bir-biriga bo‘lgan
mehr tushunchasidan uzoqlash boshlagan inson qismati ko‘z o‘ngimizda jonlanadi.
Inson juda kech ko‘p narsani anglaydi, juda kech, ammo shunda ham
falsafiy hayotning qonuniyatlariga bosh egishni istamaydi. Insonning jamiyatdagi
o‘rni, qadr-qimmati markaziy o‘ringa qo‘yilib, axloqiy-ma’naviy muammo badiiy
yo‘sinda hal etiladi. Sevgi ushbu jarayonda voqea va qahramon xarakterini
56
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019.130-131-betlar.
49](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_49.png)
![harakatga keltiruvchi kuch, sifatida namoyon bo‘ladi. Do‘stining istirobli oniy
lahzalarida inson qismatining murakkab qirralari badiiy talqinda o‘z ifodasini topib
boradi. Qayd qilinganidek, inson qismati, uning hayoti juda murakkab jarayon, uni
badiiy talqin etish esa, undan ham murakkab jarayon ekanligini his etamiz.
Nozimning qalbidagi ilk muhabbat, hayotga, yashashga undagan bo‘lsa,
keyinchalik uning umriga zamin bo‘lganligini his etamiz.
Lekin inson dunyosi, o‘zining yolg‘izligi, orzu istak va iroda-bardoshi bilan
alohida-alohida bir olam sifatida talqin etiladi. Shaxs individ. Shaxs yakka. Shu
bilan ham inson tafakkuri insoniyat tafakkurning bir parchasi, xolos. Bu abadiy
haqiqat asrlar davomida e’zozlanib kelinmoqda. Ma’naviy barkamollik to‘g‘risida
gap borar ekan, ilmi tuzuk, qati’yatli, o‘z aytar so‘ziga ega insongina shu kabi
savolga javob beradi. Ammo Nozimning hayotini ostun-ustun qilgan muhabbatni,
uning jazosini keyinchalik kimlarningdir tafakkurini, hayotini parchlaganligini
ko‘ramiz, ammo vaqt oliy hakamligini bajarib ulgurgan edi. Qissa qatidagi falsafiy
qarashlar ham shu xildagi mangu savollarga javob berishiga ishongan kitobxon
tafakkurida ham ma’naviy huzur-halovat bo‘y ko’rsata boradi.
Qissaning syujetida inson xarakterining o‘ziga xos talqinlari olam va odam
munosabatlarini teranroq anglashga imkon tug‘diradi. U nda adolatsizlik va
haqsizlik qurboniga aylangan shaxs fojeasi bilan bir qatorda inson ichki olamidagi
ziddiyatlar hayot haqiqatidan kelib chiqib tasvirlanganligini kuzatishimiz mumkin.
Ijodkor hayotning turli xil hodisalarini, voqealarini inson xarakteriga o‘ziga xos
ta’sirini ifodalaydi.
“Xarakter yaratish – sirli jarayon, hatto aytish mumkinki, ehtimol, bu
jarayon xarakteri yaratilayotgan mute yoki o‘jar ob’ektlardan ko‘ra xarakter
yaratayotgan odamning o‘zi uchun sirliroqdir. Bu jarayonga ish ochilmagan, u
hujjatlar bilan tasdiqlanmagan va unga aniq bir ta’rif berish amri mahol. Har
qanday ijod – u adabiyot bo‘ladimi yoki hayotdagi ijod bo‘ladimi, baribir, birday
sirli va bilib bo‘lmaydigan hodisa va u to‘g‘rida ko‘ngilga kelgan narsani
gapiraverishga birday rag‘batlantiradi”. 57
Yozuvchi bu sujetida muhit va qahramon ,
57
Jon Golsuorsu. Adabiyotda xarakter yaratish. Qarang: Jahon adiblari adabiyot haqida. Ozod
Sharafiddinov tarjimalari. – Toshkent, “Ma’naviyat”, 2010. 81-bet.
50](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_50.png)
![ya’ni shaxs va jamiyat o ‘ rtasidagi, shaxs va shaxslar o ‘ rtasidagi, shaxs va muhit
ziddiyatlarini talqin etgan. Q ahramon ruhiy olamidagi konfliktlardan
foydalanadiki, bu esa xarakter va konfliktning uzviyligidan dalolat beradi. Agar
qissadagi Nozim ruhiy olamidagi konfliktlar uni olamga teranroq nazar solish,
idrok yetish zarurligini anglashga xizmat qilsa, muhit ziddiyatlari esa uni shaxs
sifatida shakllanishiga xizmat qiladi.
Agar Abduqayum Yo‘ldoshevning “Shiorning muhabbati” bilan
“Sunbulaning ilk shanbasi”dagi obrazlarga nazar tashlasak, Nozimning fojiali
hayoti, shoirning murakkab taqdiri va xatoliqlari istiroblar iskanjasidagi hayotini
ko‘z o‘ngimizda jonlantiramiz. Ularning qalbidagi alamli qarashlarning zamirida
muhitning ta’sirini kuzatamiz. Inson hayotining bunday qarama-qarshiliklari har
ikki qahramonning ruhiy-ma’naviy olamini o‘ziga xosliklarini ko‘ramiz. Shu
jihatdan Erkin A’zamning badiiy qahramonlaridagi o‘ziga xosliklarning
mavjudligini ham alohida ta’kidlash lozim.
Ko‘rinib turibdiki, turli davrlarda yashab o‘tgan ijodkorlarning yaratgan
obrazlari o‘rtasidagi yaqinlik jihatlari, ulardagi tipologik o‘xshashlik, o‘zaro
mushtaraklik belgilari adabiyot ilmida ko‘p tadqiq etiladigan masalalardan. Biroq ,
E rkin A’zam yaratgan bir qator asarlardagi o‘xshashlik jihatlari muayyan
ijodkorlar asarlaridagi “adabiy egachi”, “adabiy qiyofadosh” obrazlarga ham
alohida e’tibor qaratish zarurligini taqozo etadi.
Shu jihatdan “Javob” qissasidagi Nuriddin E lchiev va “Bayramdan boshqa
kunlar”dagi Bakir obrazlaridagi xarakter jihatdan nihoyatda yaqinlik diqqatni
tortadi. Go‘yoki Bakir ulg‘aysa, Nuriddin E lchievga aylanadigandek , yoki charxi
davron ortga qaytsa, Nuriddin E lchiev B akirga evriladigandek tuyuladi. Nuriddin
E lchievdagi kamtarinu kamsuqumlik va Bakir tabiatidagi bo‘sh-bayovlik, soddalik
shunday qiyoslashimizga yo‘l ochadi.
Bir necha o‘n yilliklar davomida adabiyotga, eng avvalo, ijtimoy salmoq
ustuvor bo‘lishi zarur degan aqida ko‘nikmaga aylangan edi. Qahramonning
kurashchanlik pozitsiyasi ham shundan kelib chiqadigan hosila edi. Shu bois
51](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_51.png)
![qahramonning maishiy hayot ikir-chikirlariga o‘ralashib qolishi ko‘pchilik
adabiyot ahliga g‘alati tuyulardi.
Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar:
Ijodkor sifatida Abduqayum Yo‘ldoshev ustozlar izmidan borib bu
an’analarni yangilashga badiiy xarakterlarning turfa xil xususiyatini namoyon
qilishga harakat qilganligini kuzatamiz.
Ijtimoiy muhitning inson xarakteriga, uning ruhiy olamiga, xarakter
shakllnaishiga sezilarli ta’sir etsihini, adib qissalari misolida tahlil qilish orqali,
muhit va inson xarakterining oniy lahzalarini o‘ziga xos talqinlarda yuzaga chiqara
olganligi asoslandi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, adib qissalaridagi badiiy xarakterlar bir-birini
izchillikda to‘ldirib borish jarayoni ham alohida qayd etildi. Bu jarayonda adib
qissalarining badiiy poetik xususiyatlari orqali nisonni anglash, uning muhit
ta’siridagi xarakter qirralari ham yoritildi.
Adib hayotning ijtimoiy-maishiq qirralarini badiiy talqin qilsa-da, ularning
ma’naviy olamiga muhitning ta’siri, natijada inson xarakterining o‘ziga xos
tamoyillari asosida talqin etish, badiiy mukammalik kasb etgani ham isbotlandi.
III BOB
ADIB QISSALARIDA BADIIY KONFLIKT
3.1.Yozuvchi qissalarida ong va ongosti ifodasi. Yozuvchi qissalarida ong
va ongosti munosabatining turfa shakllarda ifodalanganligini kuz a tish mumkin.
Ma’lumki, ong va ongosti munosabatlari falsafiy tushuncha bo‘lib,
adabiyotshunoslik atamalari safidan joy olganiga hali ko‘p vaqt o‘tmadi. Ong
52](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_52.png)
![ifodasi deganda, eng avvalo ijtimoiy munosabatlar, muomala, yurish-turish
madaniyati, xullas jamiyat uchun asosiy me’yor holiga kelgan axloqiy, etik-estetik
tushunchalar majmuini anglaymiz. Bu me’yor azaldan Sharq adabiyotining ham
diqqat-e’tiborida bo‘lib kelgan. S h u bilan birga ongosti qatlamiga ham bot-bot
murojaat qilingan. Shunisi e’tiborliki, bugungi adabiyotda har ikkala tafakkur
tarzining nisbati tenglik kasb etmoqda. Ba’zi bir asarlar syujeti to‘laligicha ongosti
tasviri prinsiplariga muvofiq qurilmoqda.
Ongda kechayotgan jarayonlar ifodasini yorug‘ va charog‘on xonaga
qiyoslaydigan bo‘lsak, ongosti qatlamlarida kechayotgan jarayonni qorong‘i va
sizni u yerda nimalar kutayotgani noayon yerto‘laga qiyoslash mumkin. Hozirgi
o‘zbek nasrida yaqqol ko‘zga tashlanayotgan ushbu xususiyatga jahon adabiyoti
tajribalarini o‘rganish, xususan, modern va postmodern adabiyotlarning
hayotbaxsh an’analarini o‘zlashtirish bilan bog‘liq hosila sifatida qarash o‘rinli
bo‘lar edi.
Avvalo, qissaga hayotda bo‘lib o‘tgan real voqea-hodisalarning badiiy
ifodasi sifatida qarash o‘rinli bo‘lar edi. Chunonchi, “Sunbulaning ilk shanbasi”
qissasidagi syujetining asosiy tarmog‘ini egallagan . Shoir obrazi bilan bog‘liq
kechmish, hayot yo‘li fojealariga tutashib ketishi, xatoliqlarning hayoti davomida
azob istirobda o‘tishiga sababchi bo‘lganligini inson ruhiy-ma’naviy, botiniy olami
orqali juda teran talqin qilgan holatlar bilan izohlash mumkin.
Yozuvchining mahorati shundaki, u personajlariga batafsil xarakteristika
bermaydi, personajlar aytayotgan gaplari, ruhiy holatlari, ongostida kechayotgan
o‘y-xayollari bilan o‘z-o‘zlariga tavsifnoma berishadi. Adib qissa syujetiga
voqelikning eng dramatik, qaltis nuqtalarini asos qilib olganligi bois
xarakterlarning qiyofasi yarq etib namoyon bo‘ladi. Yuqorida eslab o‘tilgan
obrazlarning barchasi go‘yoki yuzlariga niqob tutishgan. Ongosti kechinmalarida
esa yuzlaridagi niqob yo‘qoladi, asl mohiyatlari ko‘rinadi.
Shu jihatdan adibning “Shoirning muhabbati” qissasiga nazar tashlaylik.
Bunda Nozimning badiiy xarakteridagi o‘ziga xoslik shundaki, tafakkurda, ong
ostida, xayollarida voqealarga munosabat bildiradi: “Ana shunda… ana shunda
53](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_53.png)
![men insonning, aniqrog‘i, o‘zimning o‘tmishimga nisbatan shunchalar be’tibor va
loqaydligimni aniqladim”. Bu tushunchalar zamirida hayotni, insonni anglash
naqadar murakkabligi-yu, uning turfa olamlar iskanjasidagi hayoti insonni o‘zligini
anglashga xizmat qiladi. Barcha-barchasi o‘tkinchi hayotning irmoqlari oldida
hech narsaga arzimasligini his eta boshlaysiz.
Roviy tilidan bayon etilgan mulohazalarda juda asosli tushunchalar
mujassamlashganligini kuzatamiz: “O‘, jo‘ramning yoniq ko‘zlariga, hayajonu
entikishidan goh qizarib, goh oqarayotgan yuziga, hech qursa titrayotgan
barmoqlariga bir boqsangiz edi, sevgining qudratini, bemisl tilsimi oldida hayrat
ila tiz cho‘kmoq lozimligini tuygan bo‘lardiz”. 58
N utqni ong boshqaradi , o ngosti
jarayonlarida kechayotgan tug‘yonlar hamisha nutqda ifodasini topavermaydi.
Inson ruhiyatida qalb kechinmalarida o‘z ifodasini topib boraveradi.
Adabiyotshunos va yozuvchi Ulug’bek Hamdam “Turfa ranglar uyg‘unigi”
maqolasida shunday fikrlarni qayd qilib o‘tgan: “Asar xoh u realistik, xoh u
modernistik va hatto u xoh fantastik ruhda bo‘lsin o‘z botinida shunday bir tuynuk
yashirgan bo‘lishi kerakki, shu tuynuk orqali biz o‘z qiyofamizga, qismatimizga
nigoh tashlab olaylik. Aks holda u qaysi “izm”ga tegishliligidan qat’iy nazar hech
narsaga arzimaydi. Demak, ayni tuynuk bizni real dunyo bilan bog ‘ laydi” 59
.
Ko ‘ rinayaptiki, asar syujetidan o ‘ rin olgan obrazalar tizimi, voqealar talqini
zamin bilan, undagi real hayot bilan bog ‘ langanligi bilan izhlanadi. Shu jihatdan,
asar tarkibidagi obrazlar o ‘ z olami bilan kurashadi, ziddiyatlar to ‘ lqini orqali
ularning xarakteri yorqin aks etgan.
Yozuchi ramziy obrazlarga shu darajada o ‘ ziga xos uslub ma’no yuklaydiki,
ularning ichki ma’nolari, xotira shaklidagi tushunchalari orqali tushunchalarimizni
boyitamiz va nimalarnidir izohlashga harakat qilamiz. Inson nima uchun dunyoga
keladi, bu sinov dunyosidagi maqsad, vazifalarni o ‘ zlik yo ‘ lidagi izlanisharni
teranroq his etamiz va anglay boshlaymiz. Yozuvchi talqinlarida xuddi shu
tushunchalar mujassamlashgandek tassurotni uyg ‘ otadi: “Oradan yillar o ‘ tadi va
58
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019.141-bet.
59
Hamdamov Ulug’bek. Turfa ranglar uyg’unligi. O’zbekiston adabiyoti va san’ati gazetasi. 2000. 29-
sentabr.
54](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_54.png)
![mana shu o ‘ zbekning soddasi, bir kunda qarib, beli bukchayib qolgan Keldiyor
ota… chapon kiyib, bel bog ‘ lagan ota meni mahkam quchoqlab olgancha o ‘ kirib-
o ‘ kirib yig ‘ laydi, “Ulimning jo ‘ rasi! Ulimning jo ‘ rasi! Ulimning isi kelayabti”
deya aytib-aytib bo ‘ zlaydi”. 60
Farzand dog ‘ ida istirob chekayotgan otaning nolalari rovi ichki monologi
ostida talqinga tortilgan. Otaning alamli dardiga sherik bo ‘ lish, uning qarashlariga
bardosh berish juda og ‘ ir bir damda uning xayolidan “E, falak, ne savdolar solasan
inson boshiga”, - deya nola chekishi, bu alamli hayqiriqlarning barchasi ko ‘ ngildan
o ‘ tganligini his qilish, ong osti oqimining bir ko ‘ rinishi bo ‘ lgan monologda o ‘ z
ifodasini topganligidan dalolat beradi. Inson tafakkuridagi evrilishlarning
barchasida uning ruhiy istiroblari yetakchilik qiladi, shuning uchun inson
ruhiyatidagi kechinmalar ong oqimini shakllanishiga asos bo ‘ ladi.
Nozimning vafoti otaning qanchalik istrob chekishi, muallif tomonidan
emas, do ‘ stining kechinmalri asosida talqinga tortiladi. Otaning bir lahzada qarib,
keksarib qolishini ham, do ‘ stining xayolida kechadigan voqealar zamirida
talqinlarga singdirib yuboradi. Otaning qalb istiroblari zamirida farzandiga
achinich, uning yoshligi, o ‘ tgan davrlaridagi qarashlarining barchasi do ‘ sti
xayolidagi kechinmalarga singdiriladi.
”Ong oqimi mavjud psixologik hodisa, u zarurat tug ‘ ilganda ikki asnoda
og ‘ zaki va yozma nutq shaklida moddiylashadi va shu yozma shakli badiiy ong
oqimini tashlkil etadi. Badiiylashgan ong oqimi ma’lum badiiy zamonda yuz berib
turgan jarayon bo ‘ lishi ham, ya’ni qahramonning ma’lum sinxron kesimdagi ong
oqimi, yoki xotiraviy bo ‘ lishi ham mumkin. Holbuki, ong oqimi ularning ayqash-
uyqash bo ‘ lishini ham inkor etrmaydi”. 61
Shuning uchun ham, ong oqimi hozirda yuz berib turgan jarayon hamda
xotiradan tashqari xayol, orzu, fantaziya, faraz singari ongga neki aloqador bo ‘ lsa,
barchasini o ‘ z ichiga oladi. Ong oqimi sifatida ularning hammasi badiiy matnga
60
Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi,
2019. 151-betlar.
61
Jo‘rayev T. Ong oqimi modern. – Forg‘ona, Farg‘ona nashri, 2009. 68-bet.
55](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_55.png)
![singdiriladi, bu jarayonda esa, ular ichki nutq shakllari monolog va dialog shaklda
namoyon bo ‘ lib boradi.
Adabiyotshunos No’monjon Rahimjonov yozganidek: “San’atda aks
ettirilgan barcha narsa va har qanday asar ham boqiylikka ega emas. Asl san’at
oddiy va kundalik ashyolarga shunday ma’no yuklay oladiki, natijada o’sha
tasvirlanayotgan hayotiy mazmun tarixiy mohiyat kasb etadi. San’atning betakror
salohiyati ham shundaki, u ayni shu davrdagi odamlar ongi, shuurini, hayon nafasi
va jamiyat ehtiyojlarini tasvirlayotgan mazmunga singdirib yuboradi” 62
.
Haqiqatdan ham, san’at asari badiiy adabiyot insonni turfa xil qirralarini
asrlar davomida kashf etib kelmoqda. Insonning o ‘ zi o ‘ tkinchi bo ‘ lsa-da, uning
ma’naviy olami go ‘ zalliklar yaratishga intiladi, ba’zan esa, yovuzlik ustunlik
qiladi, chunki inson hayoti davomida o ‘ zi bilan o ‘ zi kurashib yashaydi. Adabiyot
–so ‘ z san’ati. U inson ruhining inkosi, insonni tasvirlash, insonligini ko ‘ rsatishga
xizmat qiladi.
Inson tafakkuridagi kechinmalarning zamirida uning hayoti, faoliyati,
jamiyatdagi o ‘ rni o ‘ z ifodasini topib boradi, ammo uning qalb kechinmalarini
badiiy talqin etish, tafakkurdagi evrilishlari tasvir jarayoniga olib chiqish,
ijodkordan badiiy mahoratni talab etadi. Bu esa uning ruhiy-ma’naviy borlig ‘ ini
talqin etish, istiroblar iskanjasidagi insonni anglanmagan qirralarini xotira,
monologga singdirilishi bilan izohlanadi: “Odam bolasi shu qadar aziz va
mukarram, ulug ‘ u muhtaram qilib yaratilgan-ki, o ‘ n sakkiz olamdagi hatsiz-
hisobsiz farishtalar unga muttasil takbiru tahsin, olqishu ofarin aytadi. Tasavvur
qilayapsizmi, Olloh taolo hazrati Odamni naqadar ulug ‘ vor o ‘ zligiga mos va
muvofiq cheksiz qudratiga yarashadigan mo ‘ jizaviy xilqat qilib yaratgan”. 63
Darhaqiqat, bu tushunchalar zamirida hayot haqiqati yotadi, chunki Olloh
insonni ongli mavjudot qilib yaratdi. Boshqa mahluqotlarga ravo ko`rilmagan
cheksiz imkoniyat tafakkur baxti, fikrlash saodatini inom etgan. Shu bilan qatorda
insonga xotira iroda, idrok va yuksak insoniy tuyg`ular hadya qilgan. Unga odam
va olamni evish, do`stlik sadoqat, mehr, shavqat, insof, qadr-qimmat kabi his etish
62
Rahimjonov M. Istiqlol va bugungi adabiyot. – Toshkent, “O’qituvchi”, 2012. 27-bet.
63
Otauli. Ruhiy qadriyat. Mustaq illik davri adabiyoti. –Toshkent, 2006. 172-bet.
56](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_56.png)
![tuyg`ularini hadya etganki, buning o`ziyoq insonni oliy hilqat ekanligidan dalolat
beradi. Keyingi davr adabiyotiga xos bo`lgan bunday tushuncha ramziylik
zamirida turfa xil ma’nolarni anglatmoqda. “Bu davr adabiyotining qahramonlari
o`ta ma’naviyatli va o`ta mulohazakor shaxslar. Olam va odam haqida keng fikr
yuritadi, hayot, jamiyat illatlaridan, yangi tom ma’nodagi marifatsizlikdan,
adolatsizlikdan, nohaqlikdan, yolg`onchilikdan eng muhimi iymon va
e`tiqodsizlikdan qayg`urishadi, iztirobga tushushadi”. 64
Bugungi davr
adabiyotidagi har qanday qahramon iymon va e’tiqod haqida so`z yuritadi. Barcha
illatlarning sababi ham e’tiqodsizlik natijasi deb qaraladi. Hayot va jamiyatning
tanazzuli odamlarning unga munosabatida namoyon bo`lmoqda.
Adabiyotshnos O. Sharafiddinov ta’kidlaganidek: “Insonning ruhiy olami,
inson hayotining mohiyati, uning izlanishlari, birinchi navbatda o`zi bilan, nafsi
bilan olib borayotgan kurashi, shu kurashdagi qiyin g`alabalari, shu jumladan, o`zi
ustidan qozongan g`alabalari yashash san’atining sirlari ifodalanishi, tahlil qilinishi
kerak va shu asnoda chiqarilgan va kitobxon o`zi chiqarib oladigan xulosalar
uchun buyuk saboq, ibrat manbai bo`lib xizmat etmog`i kerak”. 65
Qayd
qilinganidek, bugungi asar qahramonlari o`z olami bilan qattiq kurashadi. Bu
kurashlar zamirida o`zligini anglashga intilish seziladi.
Keyingi davr adabiyotida insonni falsafiy mushohada yuritish an’anasi keng
shakllandi. “Adabiyotimiz sur’atdan siyratga, jamiyatdan insonga, tashqaridan
ichkariga qaytayotgandek, irmoqdan dengizga ulanayotgandek… o’z asarlarini
davrning ijtimoiy – siyosiy muammolari bilan bezashni o’zlariga yeb ko’rmagan,
badiiy adabiyotni ramzlar tili, ezgulik va qaboxatning mangu jangohi, inson
qalbidagi cheksiz istiroblar chizgisi ekanligini his etayotgan ysh iqtidor egalari,
imkoni boricha, insonlarning botiniga, his tuyg’ulari to’lqiniga, orzu – armonlariga
diqqatni qaratayotgandek taasurot beradi”. 66
Istiqlol yillarida yaratilgan turfa xil janrlardagi asarlarda badiiy estetik
tushuncha yetakchilik qila boshladi. Bu esa badiiy adabiyotni shakli va mazmun
64
Karimov H. Istiqlol davri adabiyoti. –Toshkent, “Yangi nashr” nashriyoti, 2010. 276-bet.
65
Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. –Toshkent. “Sharq” 2004. 195-bet.
66
Karim Bahodir. Mohiyatning namoyon bo’lishi. Mustaqillik davr adabiyoti. –Toshkent, 2006. 262-bet.
57](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_57.png)
![jihatdan o’zgarishini yuzaga chiqardi. Badiiy tasvirlash jarayonida rang – barang
ramzlar, majoziy obrazlar, biri ikkinchisini takrorlamaydigan falsafiy qarashlar
mohiyat kasb etmoqda.
3.2. Konflikt ifodasi va ijodkor mahorati. Badiiy asar tili umumxalq tili
taraqqiyoti qonuniyatlariga bo‘ysunishi barobarida jonli tilga ham, kitob va
matbuot tiliga ham asoslanadi. Adabiy asarlarning mazmunini ro‘yobga
chiqaruvchi vosita bu badiiy asar tilidir. M.Gorkiy ta’kidlaganidek: “So‘z barcha
faktlar, barcha fikrlar libosidir. Ammo har bir fakt zamirida ijtimoiy ma’no bor, har
bir ma’no zamirida esa bir yoki ikkinchi fikr nega bunday-u, nega unday emas,
degan sabab bor… Klassiklar yuz yillar davomida asta-sekin ishlangan ana
shunday tilda yozganlar. Haqiqiy adabiy til shu!” 67
Darhaqiqat, hayot ziddiyatlaridan iborat ekan. U insonga, o’sha ruhiy
olamiga o’z ta’sirini o’tkazadi. Adabiyotshunos Tilavoldi Jo’rayev o’zining “Ong
oqimi modern” nomli monografiyasida shunday yozadi: “jamiyat hamisha kurashib
keladigan barcha insoniy illatlar inson ruhiy dunyosining o’ta murakkab va
serqirraligini ko’rsatadi. Insonning tutuni kechmishlari barchasi oxir oqibatda
uning ruhiy dunyosiga hayotiy pozitsiyasiga bog’liqdir”. Inson ruhiy olamidagi
konflikt romanda mahorat bilan talqin etilgan. Shuning uchun ham konflikt asar
pesonajlarining syujetda badiiy ifodasini topadigan o’zaro to’qnashuv va kurashlari
qahramon bilan muhit orasida yoki uning ruhiyatida kechuvchi ziddiyatlar qarama-
qarshiliklar tarzida o’z ifodasini topgan. Asarda tasvirlangan har bir konfliktli holat
turlicha hal etilishi bilan bir qatorda voqealar rivojini yuzaga chiqarishga imkon
beradi.
Shuningdek, badiiy asarning tasviriyligi va ta’sirdorligini ta’minlashda
muallif shaxsining so‘z boyligi muhim ahamiyatga ega. Agar asarda avtor tili
jozibali bo‘lsa, shubhasiz u asarda personajlarning nutqi ham pala-partish va
bachkana bo‘lmaydi. Boshqacha aytganda, muayyan asarda personajlar nutqi
yaxshi bo‘lib, muallif nutqi g‘arib bo‘lmaydi. Chunki , badiiy asardagi barcha nutq
qatlamlari yozuvchi nazoratida bo‘ladi. Yozuvchi til orqali doimo odamlarning
67
Горький М. Адабиёт ҳақида. – Т.: Ўздаврнашр, 1962. – Б. 240
58](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_58.png)
![dilidagi istak va intilishni, fikr va tuyg‘uni, amalga oshgan yo oshmagan niyatni,
harakatni ko‘rsatishga intiladi. Badiiy til asardagi obrazlar, xarakterlar, mavzu,
g‘oya, syujet, kompozitsiya va boshqa komponentlar tarkibiga singib, ajralmas
birbutunlikka jipslashadi. Jumladan , makon va zamon kategoriyasini
aniqlashtirishda ham badiiy til muhim vosita hisoblanadi. Chunki , muayyan bir
makonning o‘ziga xos tili, shevasi, lahjasi va hokazolari mavjud. Shuningdek,
zamon nuqtai nazaridan X I X asr bilan XX asrni qiyoslaganda ham umumxalq
tilida, ham badiiy asar tilida juda katta tafovut mavjud. Romantizm, realizm,
modernizm, postmodernizm, globallashuv davri tafakkur tarzidagi o‘zgarishlar
tabiiyki, badiiy asar tilini o‘rganishda makon va zamon kategoriyasiga ham alohida
e’tibor qaratish lozimligini ko‘rsatdi.
Yozuvchi o’ziga xos uslubi orqali ramziy vositalar asosida turfa xil
ohanglarni badiiy asar syujetiga singdiradi. “Endi o’zbekning adabiyoti faqat
o’zbekninggina tuyg’ularini emas, ayni vaqtda, jahondagi o’zga kishilarning
sezimlarini ham ifodalashi va milliy adabiyotimiz, tabiiy ravishda, dunyo
adabiyotiga ham aylanish kerak. Bu hol dunyo adabiyotidagi eng yaxshi jihatlar
o’zbek adabiyotida namoyon bo’lgani kabi jahon estetik tafakkuri rivojiga
o’zbekcha oqimlar ham kirib borishi zarurligini taqozo etadi”. 68
Keyingi yillarda
yaratilayotgan har bir nasriy asar g’arb va sharq adabiyotidagi ko’plab an’analarni
o’zida mujassamlashtirganligi bilan zamonaviy o’zbek romanchiligini yuksak
darajaga ko’tarmoqda.
Personajlarning nutqi qissada shakl vazifasini bajargan, asosiy mazmun
mohiyat esa xarakterlarning botiniy olamida kechadi. Syujetning bu tarzda tartib
berilishi uslub va kompozitsiya qismining o‘ziga xos qurilishini taqozo etgan.
Chunonchi, muallif asardagi yagona hikoyachi emas. Ma’lumki, nutqni ong
boshqaradi. Ongosti jarayonlarida kechayotgan tug‘yonlar hamisha nutqda
ifodasini topavermaydi. Kamdan kam hollar bundan mustasno.
Agar asarda avtor tili jozibali bo‘lsa, shubhasiz u asarda personajlarning
nutqi ham pala-partish va bachkana bo‘lmaydi. Boshqacha aytganda, muayyan
68
Yo’ldoshev Q. Yoniq so’z. –Toshkent, 2006. 109 – bet.
59](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_59.png)
![asarda personajlar nutqi yaxshi bo‘lib, muallif nutqi g‘arib bo‘lmaydi. Chunki
badiiy asardagi barcha nutq qatlamlari yozuvchi nazoratida bo‘ladi. Monologik
nutq ko‘p hollarda hayotning juda muhim masalalarini, qahramonlarning
e’tiqodini, ko‘ngil asrorlarini hamda kuchli kechinmalarini hayajonli ifodalash
uchun ishlatiladi. Shu sababli dialogik nutq ko‘pincha monologik nutqqa aylanib
ketadi.
Abduqayum Yo‘ldoshevning “Begona shaharning namozshomlari”
qissasida ham inson qismati, uning dardu istiroblari go‘zal satrlarda talqin etilishi
bilan bir qatorda, insonni o‘zligini anglashga intilayotganligini kuzatamiz. Adib
qissalarida xarakterli xususiyatlardan biri ham hayotga teran nazar solishga
intilayotgan badiiy xarakterlar talqinini “Sunbulaning ilk shanbasi”da kuzatamiz.
Asardagi voqealar rivoji shundan dalolat beradiki, hayotning murakkablaklari biri
bilan birgalikda, insonni tushunish, uni anglash, his etish naqadar murakkab
ekanligini asardagi obrazlar olami bilan asoslash mumkin. Qissadagi voqealar ikki
talaba yigitning bir xonada hayot kechirishi, ularning turfa olam xarakterlarining
mavjudligi, ammo ular ma’lum bir nuqtadagina o‘zaro birikishi, ya’ni fikrlari,
tushunchalarining ba’zan-ba’zan hamohang kelishi kabi talqinlar bilan boshlanadi.
Shunday bo‘lsa-da, inson xarakter xususiyatlari ham, qalb kechinmalari ham turfa
xilligiga alohida urg‘u beradi. Hikoyachi nutqi orqali voqealar rivojlanib borar
ekan, uning zamirida har ikki qahramonning xarakter qirralari ochib beriladi.
Buning zamirida ularning butunlay o‘zga-o‘zga olam ekanligini his eta
boshlaymiz.
Ijodkor insonning borlig‘ini anglashga harakat etar ekan, uning turfa xil
xarakterlar yaratishiga ham o‘ziga xos badiiy mahorati sabab bo‘ladi. Yuqorida
qayd qilingan tasvirlarga nazar tashlar ekanmiz, albatta, bu tushunchaning zamirida
ham haqiqat mujassamlashganligini ko‘ramiz. Axir, “bir kam dunyo” bo‘lgani
kabi, insonning ham turfa xil kechinmalari mavjud, ba’zan uning ma’lum qirrasini
anglaymiz, ba’zan esa, umuman, anglay olmaymiz. Shuning uchun ham insonni
murakkab xilqat ekanligi qayta-qayta ta’kidlanishi ham bejiz emasligini his eta
boshlaymiz. Asar qahramoning o‘z qarashlari, tushunchalari mavjud bo‘lib,
60](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_60.png)
![hamxonasining yoki kelgan qiziquvchan ijodkorning qarashlari, uning ruhiyatiga
sezilarli ta’sir qiladi. Shuning uchun ham, uning qalb istiroblarini faqat hamxonasi
ilg‘ay olishi mumkin. Insonning botinidagi ziddiyatlar, uning qalbiga ozor bera
boshlaydi, shunday holda o‘z jahlini bosish uchun, nafratni ham botiniga
singdirishga harakat qiladi: “Alhol kutilgan shanba yaqinlashib qolar, men buni
hamxonamning hamma narsani butkul unutib, o‘zini tamoman jununlik ixtiyoriga
tashlaganidan taxminlardim. Hamxonam orziqib kutulgan kun arafasida mening
gaplarimni eshitmay qolar, eshitsa-da, anglamas, biron ishga qo‘l urolmas, qo‘l
urgan taqdirda ham boshlashga boshlar-u, shu zahoti tashlab qo‘yar, besaranjom
ahvolda xonaga kirib chiqaverar, go‘yoki bosib kelayotgan tutqonoqning
belgilarini oldindan sezayotgan bemor yanglig‘, juda bezovta, shu bilan birga
nedandir hayiqqan, cho‘chigan, bir nimaga hoh ishonib, goh ishonmay qolayotgan
odam singari garangsib yurardi”. Talqinlarga nazar tashlar ekanmiz, insoniy
qiyofalar, ammo uning ruhiyatidagi o‘zgarishning o‘ziga xos sabablari
mavjudligini kitobxon voqealar rivojidangina anglab oladi.
Ko‘rinayabdiki, janr tarkibidagi takomillashuv, inson kechinmalari va o‘y-
fikrlarini mahorat bilan yuzaga chiqarish an/anasi namoyon bovlmoqda. Shu
jihatdan, adib qissalarida hayotiy hodisalar talqini kengayishi bilan bir qatorda,
badiiy konfliktning chuqurlashuvi, shaxs botinidagi ziddiyatlarga e’tibor
qaratilishi, qahramonning jamiyat bilan o‘zaro munosabatiga qiziqishning ortishi,
ma’naviy-ruhiy tahlilga bo‘lgan moyillikning sezilari darajada etakchilik
qilayotganligini ham alohida ta’kidlash lozim. Muallif o‘z qahramonining oddiy
inson ekanligini, qalbida qandaydir dardning borligini bo‘rttirib ko‘rsatar ekan,
voqealar rivojigina uning, ruhiyati haqida tushuncha beradi.
Tahlillar natijasi shuni ko‘rsatadiki, ijodkor badiiy obraz yaratar ekan, o‘ziga
xos uslubda uning turfa olam qirralarini badiiy talqin etadi. Bunday qarashlarning
ilgari surilishiga asosiy sabab ham, roviy nutqining o‘ziga xosligi bilan izohlanadi.
Agar asar qahramonlariga nazar tashlasak, alohida ajralib turuvchi xarakter egasi
emas, faqat o‘ziga xos xislatlar egasi ekanligini, uning ruhiy istiroblari sabab ham,
shu holatga tushushini anglay boshlaymiz.
61](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_61.png)
![Badiiy adabiyotning xarakterli jihati insonni anglash, anglatishdan iboratdir.
“San’atda ham tajriba – xuddi ilm fandagidek juda zarur narsa u oldinga harakat
qilishga yordam beradi va ba’zan yaxshi samaralar keltiradi. Ammo ayon ko’rinib
turgan bitta narsani esdan chiqarish yaramaydi: yozuvchidan mavzuning o’zi
tajriba qilishni qat’iy talab etgan taqdirdagina umurboqiy asar yaratishi mumkin.
Adabiyot – qimmatbaho toshlardan tarkib topgan marjon shodasiga o’xshagan
narsa, bu toshlarning hech qaysisi bir – biriga o’xshamaydi”. 69
Biz shunday
shiddatli asrda yashayapmizki, barcha sohada bo’lgani kabi adabiyot maydonida
ham o’ziga xos tajribalar kuzatilmoqda. Ularning qay biri shiddatli davr
to’fonlariga bardosh bera oladi, qay biri yashovchanligini ko’rsata oladi buni oliy
vaqt hakami hal qiladi.
Bob bo ‘ yicha xulosalar:
Adib qissalarida ong osti sizimlarining badiiy talqini orqali, inson
tafakkuridagi evrilishlarni, uning o ‘ ziga xos jihatlarini badiiy talqin etish asosida
uning ruhiy dunyosini yoritishga, davr va inson konsepsiyasining turfa xil
xususiyatlari, sharoit mantig ‘ i zamirida badiiy talqin etgan. Ong osti sizimlari va
uning turli shakllarini ruhiy kechinmalar, tafakkurdagi evrilishlarga bog ‘ laydiki,
busa adib mahoratining yoritishga imkon berganligi yoritildi.
Talqinlar asosida badiiy konfliktning ifasini juda orinli ko ‘ rsatganligi, bu esa
sizu bizga zamondosh bo ‘ lgan inson taqdiri, qismatini yorishga zamin bo ‘ lganligi
nazariy qarashlar bilan asoslandi.
Adib qissalarida badiiy qahramonlarning muhit va sharoit, inson va muhit
tushunchalari asnosida badiiy talqin etish sabablari tahlilga tortildi va
umumnazariy tushunchalarni yuzaga chiqarish imkonini berganligi ko ‘ rsatib
berildi.
Adib qissalarining badiiy funksiyasi zamirida insonni anglash, uning turfa
xil xarakter qirralarini yoritishga asos bo ‘ lganligi isbotlandi. Badiiy konfliktning
turli ko ‘ rinishlari asar voqealarining rivojiga, inson konsepsiyasining asosli
ifodalanishga zamin bo ‘ lganligi isbotlandi.
69
Голсуорси Ж . Адабиёт ва ҳаёт // Жаҳон адиблари адабиёти ҳақида .- Тошкент : Маънавият , 2010.
72-73- бетлар .
62](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_62.png)
![XULOSA
Iste’dodli adib Abduqayum Yo ‘ldoshevning badiiy barkamol qissalarida davr
va inson, inson va shxsiyat tushunchalarining omuxta tarzda badiiy talqin etilish
janr taraqqiyotining bugungi kundagi rivojidan dala l olat beradi. Adib izlanishlarida
asosan muhabbat mavzusi tanlangan bo‘lsa-da, bu jarayonda inson qismatining
turli rakurslardagi badiiy talqini inson konsepsiyasi uchun asos bo‘lganligi tahlil
qilindi. Tadqiqotimiz ob’ekti bo‘lgan nasrida davr va inson konsepsiyasi
masalalarini aniqlashtirish maqsadida olib borgan kuzatishlarimiz va tadqiqotimiz
natijalarini quyidagicha umumlashtirishni, nazriy qarashlarning ifodasi asosida
tahliliy yondoshuvni yuzga chiqarish imkonini berdi.
1. Abduqayum Yo‘ldoshev yaratgan xarakterlarni tushinish uchun uning
birgina asarini o‘qib chiqish kifoya qilmaydi, chunki, bir asarida yaratgan xarakter
boshqa bir asarida yaratilgan xarakterning mantiqiy izchilligini kuzatish imkonini
berdi.
2. Davr va inson konsepsiyasini belgilashda adib qissalarining mavzu rang-
barangligi, uning zamiridagi inson ruhiy-ma’naviy olamining badiiy talqinlariga
ijodiy yondoshish imkonini berganligi isbotlandi.
63](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_63.png)
![3. Obraz insonning muayyan darajadagi tasviri bo‘lib, u hayotdagi odamning
shunchaki nusxasi emas, balki yozuvchining ma’lum davr va sharoitda inson
haqidagi tasavvurining badiiy aksi ekanligi ko ‘ rsatib berildi . Unda ma’lum davr
va muhit kishisining eng muhim va xarakterli xususiyatlari jamlanganligi
isbotlandi..
4. Abduqayum Yo‘ldoshev qissalarida inson konsepsiyasining tag zaminida
shaxs, jamiyat va ma’naviyat tushunchalari yetakchilik qilishi qator qissalari
misolida tahlil etildi.
5.Yozuvchining aksariyat badiiy asarlarida insonni anglash, uning turfa xil
badiiy olamini talqin etish jarayoni etakchilik qiladi. Inson ruhiyatidagi
o‘zgarishlar, evrilishlar tarixiy taraqqiyotning keskin burulish, bir tizimdan
boshqa tizimga o‘tish jarayonidagi kechinmalarini yuzaga chiqarish imkonini
berganligi isbotlandi. Bayon etilgan voqea, hodisa, fakt, nuqtai nazar kabilar
saralanib, sayqallanib, turlicha ijodiy kombinatsiyalarga uchrab badiiy shaklga
kiradiki, bu yuqorida eslaganimizdek yozuvchining badiiy mahorati bilan bog‘iq
ijodiy jarayon mahsulidir.
6. Ma’lumki, nutqni ong boshqaradi. Ongosti jarayonlarida kechayotgan
tug‘yonlar hamisha nutqda ifodasini topavermaydi. Kamdan kam hollar bundan
mustasno. Adib nasri xususida turli bahs-munozaralar bo‘layotganligining sababi
shundaki, yozuvchi yaratayotgan qahramonlarning nutqida ongosti qatlamlarida
kechayotgan o‘y-mulohazalar tez-tez namoyon bo‘lib turishi, odam va olamni
anglashdagi izchilliklari mahorat bilan yoritilganligini sababi ekanligi asoslandi.
7. Adib qahramonlari o‘ylab topilgan yoki muallifning imlosiga mahtal
qo‘lbola robotlar emas, balki kechagi, bugungi kunimizning odamlari. Ular jonli,
tirik organizmlar bo‘lish barobarida ba’zan ongning, ba’zan savqi tabiiyning
doiralari bo‘ylab harakat qilayotgan, o‘y-orzulari, hayotiy maqsadlari yo‘lida
o‘zligini topib, ba’zan yo‘qotayotgan, gohida o‘zligidan ham, dunyodan ham voz
kechish arafasida yashayotgan kishilar, taqdir egalari ekanligi ko‘rsatib berildi.
8. Zamon o‘zgarishlarini kuzatish, undagi jarayonlar qonuniyatiga nazar
solish yozuvchi uchun qahramonlar xarakterini mukammalroq ochishga
64](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_64.png)
![yo‘naltirilgan vositadir. Zamon o‘zgaradi, qahramonlarning nutqi, yurish-turishi
ham shunga muvofiqlashadi, ammo bu qahramonlarning asl qiyofasi, ruhiy-botiniy
olami, xarakterining tub mohiyati o‘zgarishsiz qolaveradi.
9. Adib qissalaridagi yangi inson konsepsiyasi 80-yillarning oxiri, 90-yillar
boshida jamiyatdagi turli ijtimoiy muammolarning yuzaga qalqib chiqishi,
badiiyatda esa turfa xil xarakterlarning namoyon bo ‘ lishiga asos bo’llganligi
ko ‘ rsatildi, shu jarayonda inson tafakkuridagi ziddiyatlarning yuzaga chiqarish
imkonini berganligi ham tahlilga tortildi.
Davrlar o ‘ zgaradi, inson tafakkuridagi evrilishlar asta-sekin bo ‘ lsa-da bo ‘ y
ko ‘ rsatadi, ammo uning qalb kechinmalari, ularning insoniy fazilatlari, barcha
davrlar uchun hamohang tarzda yashishiga jiddiy e’tibor qaratildi. Yozuvchi
qissalarida umuminsoniy qadriyatlar, o ‘ z-o ‘ zini tahlil qilishi, hayotiy amollar
uchun kurashishish tamoyillari kuchayib borganligi, bu esa o ‘ zlikni anglashga
bo ‘ lgan intilishlar samarasi ekanligi yoqrin misollarda tahlil qilindi.
Hayotning o ‘ tkichi, inson umrining lahzalik ekanligini his eta boshlagan
inson, ruhiy-ma’naviy olamidagi o ‘ zgarishlarni, o ‘ z hayotini bir lahza bo ‘ lsa-da,
tahlil qilish imkonini berganligini ham yuzaga chiqara olganligi asoslandi. Bu
tuahunchalarning barchasi ijodkorning badiiy mahoratidan dalolat ekanligi
isbotlandi.
65](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_65.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar:
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш авкат Мирзиёевнинг
« Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш – халқимиз маънавий
оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир » мавзусида Ўзбекистон
ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувдаги маърузаси // Халқ сўзи.
2017 йил, 4 август.
2. Ilmiy-nazariy adabiyotlar:
2. Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. –Тошкент, Ўзбекистон,
2002. 560 б.
3. Жўраев Т. Онг оқими модерн. – Фарғона : Фарғона нашриёти, 2009.
– 204 .
4. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. Адабий йўллар. – Тошкент, Янги аср
авлоди, 2006. – 548 б.
5. Карвонли Ҳ. Илғаб бораётир мени фасллар. – Тошкент, Янги нашр,
2010. 112 бет.
6. Каримов Ҳ. Истиқлол даври адабиёти. –Т.: Yangi nashr , 20 10 . – 3 64 б.
66](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_66.png)
![7. Қурбон Ш. Тоҳир Малик сабоқлари: Адиб шахсияти ҳақида ўйлар. –
Тошкент: DAVR PRESS, 2008. – 17 2 б.
8. Қуронов Д. Адабий жараёнда «Мом синдроми». –Т.: Akademnashr ,
2010. – 75 б.
9. Назаров Б. Бу сеҳрли дунё. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва
санъат, 1980.
10. Норматов У. Умидбахш тамойиллар. –Т.: Маънавият, 2000. – 112 б.
11. Норматов У. Ижод сеҳри . –Т.: Шарқ , 200 7 . – 352 б.
12. Расулов А. Бадиийлик – безавол янгилик. –Т.: Шарқ, 2007. – 336 б.
13. Саримсоқов Б. Бадиийлик асослари ва мезонлари. –Т.: 2004. – 128 б.
14. Содиқ С. Ижоднинг ўттиз лаҳзаси. –Т.: Шарқ, 2005. – 320 б.
15. Султон И. Адабиёт назарияси. – Т.: Ўқитувчи, 1986. – 408 б.
16. Умуров Ҳ. Адабиёт назарияси. –Т.: Шарқ, 2002. – 25 6 б.
17. Умуров Ҳ. Адабиётшунослик назарияси. –Т.: А.Қодирий номидаги
халқ нашриёти , 2004.– 256 б.
18. Худойбердиев Э. Адабиётшуносликка кириш: Олий ўқув юртлари
талабалари учун дарслик.- Т.: Шарқ, 2008. - 368 б .
19. Шарафиддинов О. Ижодни англаш бахти. –Т.: Шарқ, 2004.640 б.
20. Шарафиддинов О. Ҳаёт билан ҳамнафас. – Т.: Ёш гвардия, 1983.
21. Mo‘minov B. Bir qissa tahlili xususida // S h arq yulduzi. – 2005. - № 2-3.
– B.187-190.
22. Mahmudov N. Ziddiyat va juft so‘zlar (Erkin A’zam va boshqa
yozuvchilar asarlari misolida) // O‘zbek tili va adabiyoti. – 2014. - №5. – B. 3-8.
23. Normatov U. Kichik mo‘‘jizalar // O‘zAS. – 1982 yil 14 may.
24. Normatov U. Harakatdagi realizm // O‘zAS. – 1983 yil 22 iyul.
25. Nazarov B. Adabiy ta’sir va tipologik yaqinlikni o‘rganishning ayrim
metodologik masalalari doir / O‘zbek adabiyoti. Ta’sir va tipologiya (Respublika
ilmiy-nazariy konferensiyasi materiallari). – T.: Muharrir, 2013. – B. 6-16 .
26. Otaev R. Dilrabo qo‘shiqlar aytilaversin // S h arq yulduzi. – 1984. №2. –
B. 162-163.
67](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_67.png)
![27. Otaev R. Qissada inson qismati / Katta yo‘l boshida (adabiy-tanqidiy
maqolalar). – T.: Yosh gvardiya, 1987. – B. 57-68.
28. Rasulov A. Tug‘donavor matn // O‘zAS. – 2010 yil 6 avgust.
29. Rasulov A. S h ovqinot bandalari // O‘zAS. – 2012 yil 6 yanvar.
30. Rajabova F. Adabiy qahramon yangicha talqinda // Ilm sarchashmalari.
Urganch. – 2010. - №4. – B. 92-94.
31. Rajabova F. Achchiq qismatli shaxs fojeasi // Sharq yulduzi. – 2016. -
№2. – B. 130-133.
32. Solijonov Y. Tushunishning o‘zi baxt // O‘zAS. – 2004 yil 26 yanvar .
33. Sattorova G. Ruhiyat suvratlari talqini // Ishonch. 2009 yil 28 may.
34. To‘laganova S. Yаngilanayotgan qahramon talqini // O‘zbek tili va
adabiyoti. – 2012. - №4. – B. 95-99.
35. To‘laganova S. “Quroq”ning ko‘zi // Y o shlik. – 2014. №12. – B. 34-37.
36. Ulug‘ov A. Qissachiligimiz qirralari. Monografiya. – T.: O‘qituvchi,
1991. – 136 b.
37. Xudoyberganov N. Zamonaviylik va mahorat (davra gurungi) // Sharq
yulduzi. – 1985. - №6. – B. 161-163.
38. Xolmurodov A. Yangi qahramonlar talqini // O‘zbek tili va adabiyoti –
2001. - №1. – B. 55-57.
39. Qo‘chqorova M. Badiiy so‘z va ruhiyat manzaralari. – T.: Muharrir,
2011. – 232 b.
40. Qarshiboy M. Inson mo‘jiza izlab yashaydi. – T.: O’zbekiston, 2014. –
352 b.
41. Баҳодир Карим. Руҳият алифбоси. Адабий-илмий мақолалар. –
Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2016. – 364 б.
42. Расулова У. ХХ аср ўзбек қиссачилиги. Поэтик изланишлар ва
тараққиёт тамойиллари. Монография. – Тошкент, “Қамар медиа” нашриёти,
2020. – 320 б.
43. Жўраев Т. Онг оқими модерн. Монография. – Фарғона, “Фарғона”
нашриёти, 2009. – 204 б.
68](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_68.png)
![44. Йўлдошев А. Ишқ афсунлари. Қиссалар. – Тошкент, “Янги аср
авлоди” нашриёти, 2019. – 320 б.
45. Йўлдошев А. Қайдасан мўъжиза. Қисса ва ҳикоялар. – Тошкент,
Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – 352 б.
69](/data/documents/0bf33613-980b-4a2c-829d-401b97aff9b4/page_69.png)
ABDUQAYUM YO‘LDOSHEV QISSALARIDA SHAXS KONSEPSIYASI MUNDARIJA: KIRISH...................................................................................................................3 I BOB . BADIIY ADABIYOTDA SHAXS KONSEPSIYASI TALQINI………..12 1.1.Abduqayum Yo‘ldoshev qissalarida davr ruhi va xarakter talqini....................12 1.2. Y o zuvchi nuqtai nazari va qahramon tabiati.............................. .... .. . .............. .. 30 II. BOB. XARAKTERLAR IFODASI VA RUHIYAT TASVIRI… …. …………47 2.1. Adib qissalarida badiiy xarakterlar talqini.................................... ........ ..........47 2.2. Xarakter va ijtimoiy muhit talqini.............................................. ... ...................59 III. BOB. ADIB QISSALARIDA BADIIY KONFLIKT.………… . …………….74 3.1. Yozuvchi qissalarida ong va ongosti munosabati…..……… … ……………..74 3.2. Konflikt ifodasi va ijodkor mahorati.......................... ……… .. ………………87 XULOSA................................................................................ . ..............................115 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI..........................................119 1
KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Istiqlol yillarida mamlakatimizda badiiy adabiyotni ijodiy individual uslub nuqtai nazaridan tadqiq etish borasida jiddiy yutuqlarga erishildi. Davr va inson konseptini badiiy obraz yaratish mahorati bilan uzviy aloqada tadqiq etish adabiyotshunoslik oldida turgan dolzarb vazifalardan sanaladi. Hozirgi o‘zbek adabiyotshunosligida badiiy asarni tahlil qilish, ijokorning poetik mahoratini yoritishda jahon adabiyotshunosligining turli tadqiqot metodlari asosida yondashuv sezilmoqda. Zero, «... adabiyot va san’atga, madaniyatga e’tibor – bu avvalo xalqimizga e’tibor, kelajagimizga e’tibor ekanini, buyuk shoirimiz Cho‘lpon aytganidek, adabiyot, madaniyat yashasa, millat yashashi mumkinligini unutishga bizning aslo haqqimiz yo‘q» 1 . Shubhasiz, milliy adabiyotimizning jahonga yuz tutishi badiiy tafakkur rivojida, yosh avlod kamolotida, badiiy barkamollik va etukligini ta’minlashda badiiy asar tahlili muhim ahamiyatga ega. Shu ma’noda, qissalar poetikasi muammolari negizida o‘zbek qissachiligi rivoji va poetik talqin ifodasining boyishiga sezilarli ulush qo‘shgan ijodkor – Shoyim Bo‘taevning badiiy asar poetik strukturasi va individualligini tizimli asosda tadqiq etish, davr va shaxs konsepsiyasining ifodasi bo‘yicha muayyan nazariy umumlashmalar chiqarish dissertatsion tadqiqot mavzusining zaruratini belgilaydi. Jahon adabiyotshunosligi ilmida badiiy nasr, ayniqsa zamonaviy milliy roman yaratish nazariyasi, badiy xronotop ifodasidagi kompozitsion yaxlitlik, janr kompozitsiyasi va syujet mutanosibligi, obrazlar mohiyatini belgilash, ularni tasniflash va tizimlashtirish, yozuvchi poetik individualligi, badiiy mahoratini aniqlash, ijodkor estetik ideali va real voqelikni kompozitsiyaga aylantirish jarayonlarini baholash muhim masalalar sirasiga kiradi. Har qanday milliy 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш авкат Мирзиёевнинг « Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш – халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир » мавзусида Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувдаги маърузаси // Халқ сўзи. 2017 йил, 4 август. 2
adabiyot jahon xalqlari badiiy tafakkuri bilan o‘zaro ta’sir, adabiy aloqalar yordamida rivojlanishi, dunyo yagona adabiy-madaniy, ijtimoiy-siyosiy maydonga aylangan globallashuv sharoitida bu jarayonlar o‘zbek adabiyotshunosligi uchun ham bevosita dahldor ekani oydinlashadi. Mustaqillik yillarida o‘zbek adabiyotshunosligida azaldan mavjud ilmiy an’analar bilan bir qatorda, dunyo adabiyotshunosligidagi yangicha uslub yondashuvlarni ijodiy o‘zlashtirish va tadqiqotlarda faol qo‘llash tamoyili shakllandi. Chunki, badiiy adabiyot, xususan, milliy qissalarda ikki qutbli dunyo haqidagi qarashlar yangilandi. Zamonaviy qissalarda kompozitsiyaning vazifasi va prinsiplari, poetik uslub, ijod psixologiyasi, adibning individual ijodiy dunyoqarashi va ijodiy jarayon, janriy kompozitsion yaxlitlik sintezlashuvi, an’ana, adabiy aloqalar, ijodiy individuallik, badiiy asar hayoti va ijtimoiy mavjudligini belgilash yo‘sinlari kabi muammolarning xolis yechimiga daxldor nazariy umumlashmalar chiqarish ustuvorlik qilmoqda. Zamonaviy o‘zbek qissachiligida ro‘y berayotgan sifat o‘zgarishlari, roman janrida badiiy uslub, syujet va kompozitsion yaxlitlikning sintezlashuv jarayonini xalqimizga ajoyib romanlar taqdim etayotgan yozuvchilar ijodi misolida tadqiq etish adabiy jarayonda kechayotgan uslubiy, janriy va kompozitsion yangilanishlar, badiiy ijod jarayoni, konkret ijodkor va adabiy jarayon bilan bog‘liq kategoriya ekanini tasdiqlashga xizmat qiladi. Shuningdek, kompozitsiyaning shakl komponentlari badiiy mazmunni shakllantirish va ifodalash uchun eng qulay tarzda uyushtirishga qaratilgan amal, shu vazifani amalga oshirish prinsiplari ekanini ko‘rsatishga xizmat qiladi. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Abduqayum Yo‘ldoshev ijodi keyingi yillarda adabiyotshunoslar, tanqidchilar va tilshunoslar tomonidan keng o‘rganilayotgani adib ijodining o‘zbek adabiyotida alohida mavqega ega ekanligidan darak beradi. Adib ilk ijod namunalari bilanoq ilmiy va adabiy jamoatchilik e’tiboriga tushdi. Uning ilk ijodiga U.Normatov, Q.Yo‘ldoshev, H.Karimov, B.Karim, R.Otaevlar 2 munosabat bildirganlar. Adib ijodiga e’tibor va 2 Норматов У. Кичик мўъжизалар // ЎзАС, 1982 йил, 14 май; Q.Yo’ldoshev. Yonoq so’z. – Toshkent, 2006.. 196- 202-betlar; Karimov H. Kechagi o‘zbek nasrida hayot haqiqati va inson konsepsiyasi. Monografiya. –Toshkent, 3
qiziqish, ayniqsa, mustaqillik yillarida tobora ortib bordi. Xususan, adib ijodi haqidagi A.Rasulov, S.To‘laganova, M.Qo‘chqorova U.Rasulovalarning tadqiqotlarini alohida tilga olib o‘tish lozim 3 . Abduqayum Yo‘ldoshev nasrining rang-barangligi, qahramon xarakteri, badiiy-estetik tabiati, obrazlar tili va maishiy hayot tasviri, qahramon va davr konsepsiyasi masalalari, biografik metod tamoyillari, jahon adabiyoti namunalari bilan qiyosiy-tipologik, umumiylik va o‘ziga xoslik kabilar bilan bog‘liq bir qator masalalarning umumlashtirilgan holda maxsus tadqiq etilmaganligi ushbu mavzuni monografik planda o‘rganishni taqozo etadi. Tadqiqotning dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiy- tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Kafedraning “Adabiy tur va janrlar poetikasi” mavzusi doirasida bajarilganligi asoslanadi. Tadqiqotning maqsadi. Abduqayum Yo‘ldoshev badiiy olami, asarlarining badiiy-estetik tabiati, qahramon va davr konsepsiyasi masalalari, xususan, qahramonlar vositasida adib ko‘tarib chiqqan muhit va xarakter, sharoit va shaxs, davr va inson konsepsiyasini o‘rganish, unga ilmiy-nazariy baho berish va badiiy o‘ziga xosligini asoslashdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: - xarakter qiyofasida yozuvchi nuqtai nazari va dunyoqarashining ta’sirini tayin etish; - qahramonlar ruhiyatini tasvirlashda yozuvchining badiiy, tafakkur imkoniyatlaridan foydalanish mahoratini ochib berish; - nasr taraqqiyotida adib ijodining o‘rni; - shaxs konsepsiyasining qo‘yilish sabablari asoslanadi; - nasriy asarlarda ijtimoiy muhitning badiiy xarakterga ta’siri; - badiiy konflikt va ruhiyat talqini; 2018. 272-305-betlar; Отаев Р. Дилрабо қўшиқлар айтилаверсин // Шарқ юлдузи, 1984 йил № 2. – Б.162-163; Болтабоев Ҳ. Ўз сўзини излаб // ЎзАС, 1982 йил, 20 август; Karim Bahodir. Badiiy talqin jozibasi. Qarang: Ruhiyat alifbosi. Adabiy-ilmiy maqolalar. – Toshkent, 2016. 6-30-betlar. 3 Расулов А. Жасур қалам соҳиби // Шарқ юлдузи. – 2010. - №5. – Б. 68-75; Тўлаганова С. Янгиланаётган қаҳрамон талқини // Ўзбек тили ва адабиёти, 2012 йил, 4-сон. – Б. 95-99; Қўчқорова М. Янгиланган реализм: киноя, байтбарак, прототип масаласига доир / Ўзбек адабиётшунослигининг долзарб муаммолари. – Тошкент: Фан, 2018. – Б. 174-183; U.Rasulova XX asr o‘zbek qissachiligi. – Toshkent, 2020.320 bet. 4
- asardagi obrazlar olamining badiiy talqini, uning yaratish yo‘llari, badiiy mahoratning bu jarayondagi o‘rni kabi masalalarga e’tibor qaratiladi. Tadqiqot ob ‘ ekti: Abduqayum Yo‘ldoshevning “Sunbulaning ilk shanbasi”, “Yulduzning shafqatsiz to‘lovi”, “Shoirning muhabbati”, “Ishq sadolari va gadolari”, “Begona shaharning namozshomlari” kabi qissalari ob‘ekt sifatida tanlangan. Tadqiqotning usullari. Tadqiqot mavzusini yoritishda qiyosiy-tarixiy, madaniy-tarixiy, qiyosiy-tipologik, biografik, psixologik, psixoanalitik, struktural tahlil usullaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - badiiy adabiyotda shaxs konsepsiyasining ifodasi; - badiiy qahramon yaratish jarayonida yozuvchi mahorati; - muhit va xarakter talqini va uzviy birligi; - xarakterlararo ziddiyat va badiiy konflikt masalasi tahlil qilinadi; - badiiy asar matnida ruhiyat talqini masalasi, psixologik vositalar haqida so‘z yuritiladi va nazariy xulosalar chiqariladi. Disssertatsiyaning amaliy natijalari quyidagilardan iborat : - mavzuning yoritilishi va undan kelib chiqadigan vazifalar tahlilga tortiladi, amaliy ahamiyati ko‘rsatiladi. Tadqiqot natijalarining ishonchligi. Tadqiqot davomida jahon va o‘zbek adabiyotshunosligidagi adabiy-tanqidiy qarashlarga tayaniladi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. D issertatsiyasining ilmiy-amaliy ahamiyati asosli ko‘rsatiladi. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Mavzu yuzasidan natijalarning ahamiyati asoslanadi. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Mavzuning yoritilishi davomida bir qator konferensyalarda, ilmiy s e m i narlarda mavzu tahlil qilib boriladi. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Mavzu yuzasidan respublika va xorijiy vaqtli matbuotida maqolalar chop etiladi. 5