logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ABDUQAYUM YO‘LDOSHEV QISSALARIDA SHAXS KONSEPSIYASI

ABDUQAYUM YO‘LDOSHEV QISSALARIDA SHAXS KONSEPSIYASI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

635 KB
Ko'chirib olish
ABDUQAYUM YO‘LDOSHEV QISSALARIDA SHAXS KONSEPSIYASI MUNDARIJA: KIRISH...................................................................................................................3 I BOB . BADIIY ADABIYOTDA SHAXS KONSEPSIYASI TALQINI………..12 1.1.Abduqayum Yo‘ldoshev qissalarida davr ruhi va xarakter talqini....................12 1.2. Y o zuvchi nuqtai nazari va qahramon tabiati.............................. .... .. . .............. .. 30 II. BOB. XARAKTERLAR IFODASI VA RUHIYAT TASVIRI… …. …………47 2.1. Adib qissalarida badiiy xarakterlar talqini.................................... ........ ..........47 2.2. Xarakter va ijtimoiy muhit talqini.............................................. ... ...................59 III. BOB. ADIB QISSALARIDA BADIIY KONFLIKT.………… . …………….74 3.1. Yozuvchi qissalarida ong va ongosti munosabati…..……… … ……………..74 3.2. Konflikt ifodasi va ijodkor mahorati.......................... ……… .. ………………87 XULOSA................................................................................ . ..............................115 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI..........................................119 1 KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Istiqlol yillarida mamlakatimizda badiiy adabiyotni ijodiy individual uslub nuqtai nazaridan tadqiq etish borasida jiddiy yutuqlarga erishildi. Davr va inson konseptini badiiy obraz yaratish mahorati bilan uzviy aloqada tadqiq etish adabiyotshunoslik oldida turgan dolzarb vazifalardan sanaladi. Hozirgi o‘zbek adabiyotshunosligida badiiy asarni tahlil qilish, ijokorning poetik mahoratini yoritishda jahon adabiyotshunosligining turli tadqiqot metodlari asosida yondashuv sezilmoqda. Zero, «... adabiyot va san’atga, madaniyatga e’tibor – bu avvalo xalqimizga e’tibor, kelajagimizga e’tibor ekanini, buyuk shoirimiz Cho‘lpon aytganidek, adabiyot, madaniyat yashasa, millat yashashi mumkinligini unutishga bizning aslo haqqimiz yo‘q» 1 . Shubhasiz, milliy adabiyotimizning jahonga yuz tutishi badiiy tafakkur rivojida, yosh avlod kamolotida, badiiy barkamollik va etukligini ta’minlashda badiiy asar tahlili muhim ahamiyatga ega. Shu ma’noda, qissalar poetikasi muammolari negizida o‘zbek qissachiligi rivoji va poetik talqin ifodasining boyishiga sezilarli ulush qo‘shgan ijodkor – Shoyim Bo‘taevning badiiy asar poetik strukturasi va individualligini tizimli asosda tadqiq etish, davr va shaxs konsepsiyasining ifodasi bo‘yicha muayyan nazariy umumlashmalar chiqarish dissertatsion tadqiqot mavzusining zaruratini belgilaydi. Jahon adabiyotshunosligi ilmida badiiy nasr, ayniqsa zamonaviy milliy roman yaratish nazariyasi, badiy xronotop ifodasidagi kompozitsion yaxlitlik, janr kompozitsiyasi va syujet mutanosibligi, obrazlar mohiyatini belgilash, ularni tasniflash va tizimlashtirish, yozuvchi poetik individualligi, badiiy mahoratini aniqlash, ijodkor estetik ideali va real voqelikni kompozitsiyaga aylantirish jarayonlarini baholash muhim masalalar sirasiga kiradi. Har qanday milliy 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш авкат Мирзиёевнинг « Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш – халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир » мавзусида Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувдаги маърузаси // Халқ сўзи. 2017 йил, 4 август. 2 adabiyot jahon xalqlari badiiy tafakkuri bilan o‘zaro ta’sir, adabiy aloqalar yordamida rivojlanishi, dunyo yagona adabiy-madaniy, ijtimoiy-siyosiy maydonga aylangan globallashuv sharoitida bu jarayonlar o‘zbek adabiyotshunosligi uchun ham bevosita dahldor ekani oydinlashadi. Mustaqillik yillarida o‘zbek adabiyotshunosligida azaldan mavjud ilmiy an’analar bilan bir qatorda, dunyo adabiyotshunosligidagi yangicha uslub yondashuvlarni ijodiy o‘zlashtirish va tadqiqotlarda faol qo‘llash tamoyili shakllandi. Chunki, badiiy adabiyot, xususan, milliy qissalarda ikki qutbli dunyo haqidagi qarashlar yangilandi. Zamonaviy qissalarda kompozitsiyaning vazifasi va prinsiplari, poetik uslub, ijod psixologiyasi, adibning individual ijodiy dunyoqarashi va ijodiy jarayon, janriy kompozitsion yaxlitlik sintezlashuvi, an’ana, adabiy aloqalar, ijodiy individuallik, badiiy asar hayoti va ijtimoiy mavjudligini belgilash yo‘sinlari kabi muammolarning xolis yechimiga daxldor nazariy umumlashmalar chiqarish ustuvorlik qilmoqda. Zamonaviy o‘zbek qissachiligida ro‘y berayotgan sifat o‘zgarishlari, roman janrida badiiy uslub, syujet va kompozitsion yaxlitlikning sintezlashuv jarayonini xalqimizga ajoyib romanlar taqdim etayotgan yozuvchilar ijodi misolida tadqiq etish adabiy jarayonda kechayotgan uslubiy, janriy va kompozitsion yangilanishlar, badiiy ijod jarayoni, konkret ijodkor va adabiy jarayon bilan bog‘liq kategoriya ekanini tasdiqlashga xizmat qiladi. Shuningdek, kompozitsiyaning shakl komponentlari badiiy mazmunni shakllantirish va ifodalash uchun eng qulay tarzda uyushtirishga qaratilgan amal, shu vazifani amalga oshirish prinsiplari ekanini ko‘rsatishga xizmat qiladi. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Abduqayum Yo‘ldoshev ijodi keyingi yillarda adabiyotshunoslar, tanqidchilar va tilshunoslar tomonidan keng o‘rganilayotgani adib ijodining o‘zbek adabiyotida alohida mavqega ega ekanligidan darak beradi. Adib ilk ijod namunalari bilanoq ilmiy va adabiy jamoatchilik e’tiboriga tushdi. Uning ilk ijodiga U.Normatov, Q.Yo‘ldoshev, H.Karimov, B.Karim, R.Otaevlar 2 munosabat bildirganlar. Adib ijodiga e’tibor va 2 Норматов У. Кичик мўъжизалар // ЎзАС, 1982 йил, 14 май; Q.Yo’ldoshev. Yonoq so’z. – Toshkent, 2006.. 196- 202-betlar; Karimov H. Kechagi o‘zbek nasrida hayot haqiqati va inson konsepsiyasi. Monografiya. –Toshkent, 3 qiziqish, ayniqsa, mustaqillik yillarida tobora ortib bordi. Xususan, adib ijodi haqidagi A.Rasulov, S.To‘laganova, M.Qo‘chqorova U.Rasulovalarning tadqiqotlarini alohida tilga olib o‘tish lozim 3 . Abduqayum Yo‘ldoshev nasrining rang-barangligi, qahramon xarakteri, badiiy-estetik tabiati, obrazlar tili va maishiy hayot tasviri, qahramon va davr konsepsiyasi masalalari, biografik metod tamoyillari, jahon adabiyoti namunalari bilan qiyosiy-tipologik, umumiylik va o‘ziga xoslik kabilar bilan bog‘liq bir qator masalalarning umumlashtirilgan holda maxsus tadqiq etilmaganligi ushbu mavzuni monografik planda o‘rganishni taqozo etadi. Tadqiqotning dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiy- tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Kafedraning “Adabiy tur va janrlar poetikasi” mavzusi doirasida bajarilganligi asoslanadi. Tadqiqotning maqsadi. Abduqayum Yo‘ldoshev badiiy olami, asarlarining badiiy-estetik tabiati, qahramon va davr konsepsiyasi masalalari, xususan, qahramonlar vositasida adib ko‘tarib chiqqan muhit va xarakter, sharoit va shaxs, davr va inson konsepsiyasini o‘rganish, unga ilmiy-nazariy baho berish va badiiy o‘ziga xosligini asoslashdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: - xarakter qiyofasida yozuvchi nuqtai nazari va dunyoqarashining ta’sirini tayin etish; - qahramonlar ruhiyatini tasvirlashda yozuvchining badiiy, tafakkur imkoniyatlaridan foydalanish mahoratini ochib berish; - nasr taraqqiyotida adib ijodining o‘rni; - shaxs konsepsiyasining qo‘yilish sabablari asoslanadi; - nasriy asarlarda ijtimoiy muhitning badiiy xarakterga ta’siri; - badiiy konflikt va ruhiyat talqini; 2018. 272-305-betlar; Отаев Р. Дилрабо қўшиқлар айтилаверсин // Шарқ юлдузи, 1984 йил № 2. – Б.162-163; Болтабоев Ҳ. Ўз сўзини излаб // ЎзАС, 1982 йил, 20 август; Karim Bahodir. Badiiy talqin jozibasi. Qarang: Ruhiyat alifbosi. Adabiy-ilmiy maqolalar. – Toshkent, 2016. 6-30-betlar. 3 Расулов А. Жасур қалам соҳиби // Шарқ юлдузи. – 2010. - №5. – Б. 68-75; Тўлаганова С. Янгиланаётган қаҳрамон талқини // Ўзбек тили ва адабиёти, 2012 йил, 4-сон. – Б. 95-99; Қўчқорова М. Янгиланган реализм: киноя, байтбарак, прототип масаласига доир / Ўзбек адабиётшунослигининг долзарб муаммолари. – Тошкент: Фан, 2018. – Б. 174-183; U.Rasulova XX asr o‘zbek qissachiligi. – Toshkent, 2020.320 bet. 4 - asardagi obrazlar olamining badiiy talqini, uning yaratish yo‘llari, badiiy mahoratning bu jarayondagi o‘rni kabi masalalarga e’tibor qaratiladi. Tadqiqot ob ‘ ekti: Abduqayum Yo‘ldoshevning “Sunbulaning ilk shanbasi”, “Yulduzning shafqatsiz to‘lovi”, “Shoirning muhabbati”, “Ishq sadolari va gadolari”, “Begona shaharning namozshomlari” kabi qissalari ob‘ekt sifatida tanlangan. Tadqiqotning usullari. Tadqiqot mavzusini yoritishda qiyosiy-tarixiy, madaniy-tarixiy, qiyosiy-tipologik, biografik, psixologik, psixoanalitik, struktural tahlil usullaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - badiiy adabiyotda shaxs konsepsiyasining ifodasi; - badiiy qahramon yaratish jarayonida yozuvchi mahorati; - muhit va xarakter talqini va uzviy birligi; - xarakterlararo ziddiyat va badiiy konflikt masalasi tahlil qilinadi; - badiiy asar matnida ruhiyat talqini masalasi, psixologik vositalar haqida so‘z yuritiladi va nazariy xulosalar chiqariladi. Disssertatsiyaning amaliy natijalari quyidagilardan iborat : - mavzuning yoritilishi va undan kelib chiqadigan vazifalar tahlilga tortiladi, amaliy ahamiyati ko‘rsatiladi. Tadqiqot natijalarining ishonchligi. Tadqiqot davomida jahon va o‘zbek adabiyotshunosligidagi adabiy-tanqidiy qarashlarga tayaniladi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. D issertatsiyasining ilmiy-amaliy ahamiyati asosli ko‘rsatiladi. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Mavzu yuzasidan natijalarning ahamiyati asoslanadi. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Mavzuning yoritilishi davomida bir qator konferensyalarda, ilmiy s e m i narlarda mavzu tahlil qilib boriladi. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Mavzu yuzasidan respublika va xorijiy vaqtli matbuotida maqolalar chop etiladi. 5 Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. D issertatsiya kirish, uch bob, olti fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6 I BOB BADIIY ADABIYOTDA SHAXS KONSEPSIYASI TALQINI 1.1. Abduqayum Yo‘ldoshev qissalarida davr ruhi va xarakter talqini Davr va inson muammosi hamisha adabiyotda markaziy o‘rin egallab kelgan va shunday bo‘lib qolmoqda. Davr inson xarakteriga muayyan o‘zgartirishlar kiritadi, biroq uning tub mohiyatini butunlay o‘zgartira olmaydi. Zaif va muloyim xarakterlar o‘tkinchi muhit ta’siriga tez beriladilar, ammo, barqaror xarakterlarda davr, muhit ta’siriga nisbatan qarshilik ko‘rsatish kuchli bo‘ladi. Shu jihatdan Abduqayum Yo‘ldoshev asarlarini tadqiq etish, ayniqsa, xarakterlidir. Boisi – yozuvchi aksariyat asarlarida konflikt va syujet qurilishini ayni davr va inson munosabati asosida tiklaydi. Bu uning nasriy, kinossenariy asarlarining barchasiga xos xususiyat. Shuningdek, Abduqayum Yo‘ldoshev qahramonlari turfa xil xarakterlarni o‘zida mujassamlashtirgan obrazlar olamini o‘z tarkibiga oladi. Har xil mavzudagi bu asarlarning asosiy g‘oyasi insondagi insoniylikni tadqiq etish, inson mo‘jizasining turfa manzaralaridan hayratlanishdan iborat. Ularni birlashtirib turadigan yana bir jihat – zamonaviylik, ayni chog‘da o‘tkinchi “ob-havo”lardan xolilikdir. Adib qissalaridagi badiiy qahramonlarning xarakter xususiyatiga nazar tashlar ekanmiz, ulardagi insoniylik, ba’zan noinsoniylik tamoyillarining ifodasida shaxs konsepsiyasining qo‘yilishini kuzatamiz. Asardagi v oqelik talqinida goho hayotga o‘ta talabchan yondashuv tamoyili ustunlik qilayotgandek ko‘rinsa-da, qissalarning barchasi betakror bir samimiyati bilan kishini maftun eta di. Adibning “Sunbulaning ilk shanbasi”, “Yulduzlik”ning shafqatsiz to‘lovi”, “Shoirning muhabbati”, “Ishq sadolari va gadolari” kabi qissalarga nazar tashlar ekanmiz, insonning ruhiy-ma’naviy olamining badiiy kashfini kuzatamiz. Bularning barchasida inson konsepsiyasidan kelib chiqib, fikr yuritish, obrazlar olamini badiiy talqin etish kabi tushunchalar etakchilik qilishini kuzatish mumkin. Adabiyotshunos olim Damin To‘rayev qayd qilib o‘tganidek: “Jahon klassik adabiyoti tarixidan ma’lumki, ijodkor asarida tasvirlangan badiiy g‘oya muayyan 7 zamon va makonda yashagan, yashayotgan insonlarning taqdirlari vositasida, voqeada ko‘rinadigan xarakterlari orqali jamiyatga estetik ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zi asarlarda voqea, ba’zilarida qahramon xarakteri, ba’zilarida ijtimoiy masala, muammoning o‘zi asar syujetini harakatlantiradi”. 4 Ko‘rinayabdiki, badiiy talqinlar zamiridagi xarakterlar insonni harakatga keltiradi. Uning turfa olami, ruhiy istiroblari, kechinmalari ularning ma’nan yuksalishini ta’minlashga xizmat qiladi. Shuning uchun, adibning “Shoirning muhabbati” qissasidagi Shokir aka, Olya opa obrazlarining o‘ziga xos talqinlari. Insonni o‘zligini anglashga intilishi, uning kechinmalari esa ijodkorning jamiyatdagi illatlardan darak berishiga hamohangdek tushuniladi: “- Kuyunmang, opoqi. Mana ko‘rasiz, hammasi yaxshi bo‘lib ketadi, haqiqat qaror topadi. Oldinda o‘tirgan erkakning ham elkalari titray boshladi. Yomg‘ir kuchaydi”. 5 Talqinlarga nazar tashlar ekanmiz, ularning qalbida kechayotgan istiroblar, insonnlar o‘rtasidagi muomilalar, barchasi kishini diqqatini o‘ziga tortadi. Asar voqealari “Sunbulaning ilk shanbasi”dagi kabi hikoyachi-roviy tilidan bayon etib boriladi. Ammo qissadagi xarakterlarning o‘ziga xosliklari yaqqol namoyon bo‘lib turadi. Damas mashinasiga to‘rtinchi yo‘lovchi keladi. Bu chamasi o‘ttiz yoshlardagi yigit bo‘lib, jingalak sochlari yomg‘irda ho‘l bo‘lgan, qora charm kurtkali, qoshlari quyuq, oqish yuzli, ich-ichiga botgan ko‘zlarida chayirlik alomatlari shundoqqina ko‘rinib turar edi. Yigit sal chayqalib, shoshilmasdan, go‘yo yomg‘irni sezmaganday alfozda keldi va ochiq eshikdan boshini suqib, - joy bormi, - deb so‘radi. Bu qo‘rs bolaning qarashlariga shofiyor ham bardosh berolmadi, uning qalbidagi istiroblar aralash, yana nimalardir, uning tushkun kayfiyatini anglatar edi. “- Yo‘l haqi qancha? – savolga savol bilan javob berdi yigit haydovchiga diqqat bilan, ko‘z uzmay tikilgan kuyi. Haydovchi og‘ringan holda to‘ng‘illadi: - Guliston, to‘rt, Zomin besh, Jizzax olti. Siz qayerga? - Bo‘ladi. Yigit entikib-entikib qo‘yayotgan Shokir akaning yoniga o‘tirdi… - Eshitmadim, - 4 To‘rayev D. Ma’naviy olam talqinlari. Ilmiy-ommabop maqolalar. – Toshkent, Akademnashr, 2020. 67- bet. 5 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019.77-bet. 8 dedi haydovchi qulog‘ini yigit tamonga to‘g‘irlab. – Kerak payti eshitasiz, - dedi yigit yana haydovchiga chaqchayib qarab”. 6 Qissada yigitning o‘ziga xos xarakterini, uning turli xususiyatlarini, anglash juda mushkul. Uning o‘zligini namoyon qiluvchi xarakteri voqealar rivojida yoritiladi. Bularning barchasida inson kashfi va uning davrga hamohang shakllanish jarayonlarini anglash mumkin. Shofiyor odamlar jamul-jam bo‘lganini his etib, mashinani o‘t oldirdi. Shunda oldinda o‘tirgan otaxon ikki qo‘lini fotihaga ochib “- Omin, eson-omon yetib boraylik”, - dedi. Bir-ikki kishi otaxonga ergashib qo‘llarini yuzlariga siypashdi, ular orasida yangi erkak yo‘lovchi ham bor edi. Buni ko‘rgan juvon ajablanib hamrohiga tikildi, bunga javoban erkak xursand holda ko‘z qisib qo‘yarkan: - Potom ob’yasnu, - dedi. Bularning gapini anglamagan qizcha hayron bo‘lib qarab qoldi. Zamonaviy o‘zbekning badiiy qiyofasini aks ettirar ekan, uning ma’naviy hayotidagi bo‘shliqlarni juda mahorat bilan tasvirlab bergan. Chunki shofiyorning ham kim bilan gaplashgisi keldimi, haytovur, unga qarata boya inglizcha gaplashdizmi, dedi. Bu savolni o‘ziga tegishli ekanligini anglab juda xursand bo‘lib unga qarata: “Olti oy inostranniy fakultetda o‘qiganman”. Keyin yoqmagan, tashlab ketganman. O‘shanda tashlab ketmasam, kim biladi, hozir biron chet elda tarjimon bo‘lib ishlab yurgan bo‘larmidim. Yosh bebosh bo‘lganmizda. - O‘zingiz tashlab ketganmisiz yoki haydab yuborishganmi? – bu savoldan dahshatga tushib qoldi. Qafasdagi qush kabi qalbining bir chetidan nimadir yuz berdi, ammo atrofdagilarga bildirmaslikka harakat qildi. Lekin uning qiyofasida o‘zgachalik alomati sezilardi, shundanmi, yigitni gapirtirmaslikka harakat qilardi. Qissada Nizomning xarakteri juda teran talqin etilgan, uning ruhiy-ma’naviy olamini ochishda, atrofdagilar bilan bir qatorda, inson qalb dialektikasi yoritilishiga asos bo‘lganligini anglash mumkin: “Shu so‘zlarni aytarkan, Nizom o‘qday nigohini haydovchi tomon qaratdi. Garchand Tolibjon yo‘ldan ko‘z uzmay ketayotgan bo‘lsa-da, bu sovuq nigohni his etdi va yelkasiga sovuq ilon 6 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019.78-bet. 9 o‘rmalaganday beixtiyor eti junjikib ketarkan: “Bu ne balo bo‘ldi?” degan xavotirli o‘yga bordi. Buning ne balo ekanligi esa manzilga yetganlarida ayon bo‘ldi…”. 7 Yillar shamoli inson umrining turfa ohanglarga solishi, tabiiy. Shuning uchunmi, Nozim asliddinning gap sotoshlarini, o‘zini oqlash uchun qilgan harakatlarini ham butunlay unitib qo‘ygan va o‘z ahvoli bilan band edi. Nimagadir, qalbining yarasi yana uni azoblashni boshladi, bundan qutilishning yo‘lini topish imkonini izlardi, ammo qalb yarasiga darmon yo‘qligini anglab yetadi. Adabiyotshunos Hotam Umurov qayd qilib o‘tganidek: “Yozuvchi yaratgan qahramonlar o‘zligini topib, mustaqil, ob’ektiv yashar ekan, ular hayoti davomida qanday ishlar qilmasin, qanday azobu, zavqu-shavqlarga berilmasin, bu o‘sha hayotning, o‘sha qahramonlar xarakteri mantiqining ishidir. Bunga yozuvchining hech qanday daxli yo‘q, u bu harakatlarni oqlovchi yoki qoralovchi prokuror ham emas, balki, bo‘layotgan voqea-hodisalarning xolis yaratuvchisi (tasvirlovchisi)dir”. 8 Milliy qadriyatlarni, uning turfa xil olamini insoniyat tarixi va taqdiri bilan uzviylashtirish, albatta, ijodkordan dunyoni anglashni, badiiy xarakterlarning turfa olamini talqin etishni ham talab etadi. Shuning uchun ham insonni anglashning murakkabligi shunda ko‘nadiki, ijodkorning dunyoqarashi qanchalik keng bo‘lsa, asardagi obrazlar olami ham shu qadar o‘ziga xos talqinda namoyon bo‘ladi. Adibning qahramonlaridan Asliddin va Nozim qanchalik o‘ziga xos xarakterga ega bo‘lmasin, ularning zamirida inson va insoniylik mujassamlashgan, bundan uzoqlashgan holatlarni kuzatamiz. Asliddinning xarakterida ur f-odat lar va qadriyatlarning kushandasi, zavoli sifatida qarashi ham bejiz emas. Oliya opaning xarakterida esa yillar davomida o‘qituvchilikdan istirob chekkan, uning quvonchi va mashaqqatini tatigan inson sifatidagi qiyofasini ko‘z o‘ngimizda jonlantiramiz. Har ikki qahramonning xarakteridagi insoniy tushunchalar o‘rnini, shafqatsizlik, noinsoniylik alomatlari egallay boshlaydi. Bu tushunchalarda har ikkisining ham o‘z dardi, alamli hayoti borligidan dalolat beradi. Ularning mulohazalaridan shu 7 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019.78-bet. 8 Umurov H. Adabiyot nazariyasi. Darslik. – Toshkent, “Sharq”, 2002. 99-100-betlar. 10 narsa anglashiladiki, uning qalbidagi istiroblar manguga tatiydigan, ammo Asliddinda esa lahzalik holatlar yetakchilik qilishini ham unitmasligimiz kerak. Garchi bu ikki xarakter turfa hayotiy maqsadlar bilan yashayotgan bo‘lsa-da, ular ana shu nuqtada mushtaraklik kasb etadi. Chunki insoniylikdan yovuzlik, shafqatsizlik hissining ustun kelishi bilan izohlash mumkin. “Yozuvchi g‘oyaviy-badiiy niyatining ifodasi voqeaning qahramon tevaragida izchil uyushtirilishi, holatning muxtasarligi, tasvirning realligida namoyon bo‘ladi. Qissachiligimizda mehnatkash, ziyoli, ishbilarmon, mansabdor obrazlari talaygina, ularning har biri o‘ziga xos. Inson ma’naviy qiyofasi, jamiyatdagi mavqei, sa’yi-harakati badiiy talqiniga doir kuzatish asarlar poetikasidagi o‘zgarishni aks ettiradi”. 9 Abduqayum Yo‘ldoshev qissalarining zamirida ham turli obrazlar galeriyasi mavjudligini alohida ta’kidlagan holda, uning qahamonlarining turli xarakterdagi shaxslar sifatida qarash mumkin. Ko‘p yillar o‘qituvchilik qilgan Olya opa nima uchundir, mashinaga minganda, Nozimni unchalik yoqtirmagan bo‘lsa, endi uning qiyofasidagi o‘zgarishni ma’lum darajada his eta oldi. Nozimni unchalik yoqtirmadi-yu, ammo unga dalda bo‘lmoqchi edi, lekin uning tunda o‘tirishi, qahr bilan oldinga, shofyorga qarab qolishidan xijolat chekib hech narsa demadi. Otaxon esa ko‘zlarini chirt yumib olgancha, o‘zini uxlaganga solib o‘tirgan edi. Shokir aka esa tubsiz-adoqsiz g‘amgin o‘ylar og‘ushida boshini xam qilib olgan, ayni damda bu ota uchun og‘ir bir sinov davri edi, unga bir og‘iz shirin so‘z “nonday aziz” ekanligini xotinidan boshqa hech kim to‘lasincha his qila olmas edi. Nozim esa miq etmas, aftidan, u o‘zining qandaydir alamli-istirobli hayotini ko‘z o‘ngida jonlantirishga harakat qilar, ammo borgan sari uning qalbini mahzunlik cho’lg‘ab olar edi. Buning sababini kitobxon voqealar rivojidan anglab oldi. Shuning uchun keyingi yillar qissachiligiga nazar tashlar ekanmiz, insonning o‘ziga xos xarakter qirralarini badiiy talqin etish, davr muammolariga hamohang obrazlarning ruhiy istiroblari talqini yetakchilik qilishini anglay boshlaymiz. 9 Rasulova U. XX asr o‘zbek qissachiligi. Poetik izlanishlar va taraqqiyot tamoyillari. Monografiya. – Toshkent, “Qamar media” nashriyoti, 2020. 32-33-betlar. 11 Adabiyotshunos Dilmurod Quronov qayd qilib o‘tganidek: “Narsa- hodisaning bilish shaxs ongida uning yaxlit obrazini yaratishdan boshlanadi. Inson tafakkuri voqelikdagi real narsa-hodisaning xayoliy modelini yaratish imkonini beradi. Modelni yaratish esa predmetni muayyan tarkibiy tuzulishga ega unsurlar majmuyi mohiyat va konkret muhitda yashayotgan yaxlit sistema mavjudlik sifatida tushunish demakdir”. 10 Nazariy yondoshuvlarimiz shundan dalolat beradiki, insonni anglash, uni badiiy obraz darajasiga ko‘tarish, ijodkordan mantiqiylikni, izchillikni, tafakkurning kengligini, badiiy qahramonlarning hayotiyligini, ularning o‘ziga xos xarakter xususiyatilarini juda teran talqini uchun imkon yaratishini ham unitib bo‘lmaydi. Hayotiy mantiq izlanar ekan, buning zamirida inson tafakkuridagi evrilishlar, azoblar, istiroblar mavjudligini ham unitib bo‘lmaydi. Inson turli xil voqealar silsilasida ulg’ayib, shakllanib boradi. Ammo hayot ziddiyatlari inson ma’naviyatini, uning xarakterini yanada teranlashtiradi. Xarakterdagi salbiy illatlar esa, insonni tanazzul sari yetaklaydi. Hayotiy sharoit tufayli inson xarakterida salbiy jihatlar shakllanib boradi, ammo muhitning sezilarli ta’siri insonning turfa olamini anglashga imkon beradi. Qissada Nozimning muhabbatini chilparchin qilgan insonlar jazosini olishi kerak edi. Shu jihatdan, shafyorni do‘ppaslashi, unga juda qo‘pol munosabatda bo‘lishida ham, adolatsizlik, hayotning shafqatsizligi mujassam edi. Adabiyotshunos olim H.Umurov qayd qilganidek: ”Asardagi xarakterlar mantig‘idan voqealar mantig’i, voqealar mantig‘idan xarakterlar mantig‘i kelib chiqadigan universal qonuniyatga bo‘ysinadi. Xarakter va voqea o‘rtasidagi uyg‘unlik, hamkorlik shu darajada bo‘lishi lozimki, voqea xarakterni yaqqol ko‘rsatishga, xarakter o‘z navbatida voqeaning tipik sharoitining mohiyatini tushunishga kalit bo‘lishi lozim. Pirovardida shu kalit g‘oyaning tirikligini, yuquvchanligini ochishi shart. Shu nuqtai-nazardan qaraganda, birinchidan syujet xarakterlar mantig‘ini namoyon qiladigan voqealar silsilasidir... Ikkinchidan har qanday xarakter o‘z harakatlardagi kuch-quvvatni tarixiy oqimdan oladilar, tarixiy 10 Quronov D. Mutolaa va idrok mashqlari. Adabiy-tanqidiy maqola va risolalar. – Toshkent, “akademnashr”, 2013. 164-165-betlar. 12 – konkret sharoit ularni yurguzib – turg‘uzadi” 11 . Ana shu sharoit tufayli, jirkanch muhitning zarbasini olgan, ammo uning qalbidagi istirobni hech narsa bosa olmasligi, tabiiy edi. Badiiy asarlarni yaratish jarayonida hayotga va voqellikka bo ‘ lgan munosabati obrazlar tizimi orqali namoyon bo ‘ ladi. “San’atkor badiiy obraz vositasida dunyoni anglaydi, o ‘ zi anglagan mohiyatni va o ‘ zining anglanayotgan narsaga hissiy munosabatini ifodalaydi. Shu ma’noda obraz adabiyot va san’atning fikrlash shakli, usuli sanaladi; obrazlar vositasida fikrlagani uchun ham adabiyot va san’atga xos fikrlash tarzi “obrazli tafakkur” deb yuritiladi” 12 . Badiiy obraz borliqning badiiy asardagi inikosidir. Biroq badiiy obraz o ‘ sha borliqning oddiygina aksi emas, san’atkor ko ‘ zi bilan qaralgan va badiiy talqin etilgan shaklidir. Bu shakl, ijodkorhing hayotni, biz anglamagan achchiq haqiqatlarini anglagan, his olami bilan uzviy birlikdadir. U. Normatovning quyidagi fikrlarini yodga oldik: “Bugungi adabiyotimizda, jumladan nasrimizda xilma – xil falsafiy zaminga asoslangan adabiy – ijtimoiy tamoyillar amal qilayapti. Ular orasida endigina shakllanib kelayotgani ham bor. Ularni ko ‘ z qorachig’iday asrab – ardoqlashimiz, ayni paytda ularning birini ikkinchisiga qarama – qarshi qo ‘ yish, birini ulug’lab, ikkinchisini kamsitishdan tiyilmog ‘ imiz darkor, deb o ‘ ylayman” 13 . Milliy zamindan oziq olgan, ammo muhitning salbiy xislatlarini o ‘z xarakteriga singdirgan insonlargina, shu muhitga salbiy ta’sir etadiki, bu insonning dardli, alamli hayotiy zarbasi sifatida shakllanib, uning ruhiy-ma’naviy olamini tanazzul sari eltadi. Axir, Nozimning sof muhabbatini, yer bilan yakson qilgan, uning butun orzularini yakson qilgan bir guruh insonlar, yoshlar bor ediki, ularning salbiy qadamlari tufayli, unda shunday xarakter, o‘ch olish imkonini bergan edi. Muhammad Ali qayd qilganidek: “Hozir har bir yozuvchi o‘z qarashi, adabiy tushunchasi, imkoniyatlarni tahlildan o‘tkazmoqda. Oqsoqol 11 ? Ҳ. Умуров. Адабиёт назаряси. –Тошкент, «Шарқ», 2002. 131-бет. 12 D. Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish. –Toshkent, “Fan”, 2007. 63-bet. 13 U. Normatov. Umidbaxsh tamoyillar. – Toshkent, “Ma’naviyat” nashriyoti, 2000. 24-bet. 13 yozuvchilardan tortib to endigina ilk kitobi chiqqan qalamkashgacha bu jarayonni boshdan kechirmoqda, xulosalar chiqarmoqda. Buning ilk alomatlari oshkoralik davrida namoyon bo’la boshlagan edi. Oshkoralik jarayoni bu ma’noda ijobiy ahamiyat kasb etdi, ijodkorlarni haqiqatni dadil aytishga, insoniylikka qarshi illatlarni ochib tashlashga chorladi. Istiqlol bunga yangicha mazmun va shiddat bag‘ishladi, adabiyotda, ta’bir joyiz bo‘lsa, tabiiy qo‘llanish yoki tozarish boshlandi” 14 . Tozarishning zamirida inson xarakteri, uning butun borlig‘i mavjud ediki, ana shu tozarish, inson xarakeridagi salbiy illatlarni, muhitdagi bir yoqlama qarashlashni ochib tashlash imkonini bermoqda. Adabiyotshunos Ozod Sharafiddinov qayd qilganidek: “Adabiyotning boshqa sohalarida esa insonning ruhiy olami, inson hayotining mohiyati, uning izlanishlari, birinchi navbatda, o ‘ zi bilan, nafsi bilan olib borayotgan kurashi, shu kurashdagi qiyin g ‘ alabalari, shu jumladan, o ‘ zi ustidan qozongan g ‘ alabalari, yashash san’atining sirlari ifodalanishi, tahlil qilinishi kerak va shu asnoda chiqarilgan yoki kitobxon o ‘ zi chiqarib oladigan xulosalar uchun buyuk saboq, ibrat manbayi bo ‘ lib xizmat etmog ‘ i kerak. Bir so ‘ z bilan aytganda, qahramon ongi va takkuridagi o ‘ zgarishlar va bu yangilanishlar uning faoliyatida qay tariqa aks etishini ko’rsatib bermog’i lozim”. 15 Tahliliy qarashlar shundan dalolat beradiki, inson o ‘z xatolarini, anglab borar ekan, buning ustidan xatolarni takrorlamaslik, hayotda o‘z o‘rnini topish, topganda ham, qalbi pok, insoniy tuyg‘ular yetakchilik qiladigan tarzda namoyon bo‘lish jarayoni kuzatiladi. Adib qissalaridagi talinga tortilgan ijtimoiy- maishiy hayotning bir yoqlama emas, insonni tanazullga tortish sabablari teran talqinlarda namoyon bo‘lgan. Adabiyotning yuqorida keltirilgan bu tamoyillari va maqsadlari esa badiiy adabiyotdagi shaxs konsepsiyasida o ‘ zini namoyon etadi. Badiiy 14 Muhammad Ali . Tozarish yillari . Mustaqillik davri adabiyoti . Adabiy - tanqidiy maqolalar , badialar . – T ., G ’ afur G ’ ulom nomidagi nashriyot - matbaa ijodi uyi . 2006. 127- bet . 15 O.Sharafiddinov. Ijodni anglash baxti. –Taohkent, “Sharq”. 2004, 194-195-betlar. 14 adabiyotda shaxs konsepsiyasi, birinchi navbatda, muallif, ya’ni ijodkor dunyoqarashi mahsuli bo ‘ lib, inson hayotiga jamiyat psixologiyasining ta’siri, shaxsning shakllanishida ijtimoiy muhitning beqiyos o ‘ rni, davr ruhi, ijtimoiy aloqalarning shaxs taqdirida topajak aksini o ‘ zida namoyon etadi va bu orqali badiiy asarning g ‘ oyaviy maqsadini ham ifoda etadi. Shu bilan bir qatorda hayot voqeligining obrazli tarzda aks ettirish va inson tafakkuridagi ziddiyatlarni haqqoniy yoritib berish bilan bir qatorda, uning ruhiy olamidagi quvonch va iztiroblarni badiiyat mezonlariga asoslangan holda talqin etadi. Bu esa ijodkordan katta mas’uliyat va badiiy mahorat talab etadi . Adabiyotshunos H.Karimov ta’kidlaganidek: “Har bir davr o ‘ z muammosi, konsepsiyasi, pozitsiyasi va qiyofasiga ega bo ‘ ladi. Bu hol nafaqat odam, balki jamiyat faoliyatiga ham ta’sir qilib, uning yo ‘ nalishini ham belgilaydi… Bu jarayondagi yutuq va kamchilikllarni, siyosiy-ma’rifiy va ma’naviy qarashlarni inson qalb tug ‘ yonisiz, iztirobisiz, ma’naviy dunyosisiz tasavvur qilish mumkin emas. Inson tafakkuridagi o ‘ zgarish davr va jamiyatdagi o ‘ zgarish ta’sirida bo’lishi tabiiy hol, o ‘ z navbatida, jamiyatning to ‘ g ‘ ri yo ‘ nalishini belgilash birga, o ‘ zning hayotdagi o ‘ rni va mavqeini ham namoyon qiladi… Demak, ularda voqea-hodisalar emas, insonning o ‘ zi, uning o ‘ y-fikrlari, alamlari, iztiroblari, ruhiyati, ruhiy olami yetakchilik qilayapdi, tasvirlanayapdi, ochib berilayapdi”. 16 Adib qissalaridagi hayotiylik, insonning his-tuyg ‘ularini anglashga, uning istiroblarini qurbiniga aylanmaslikka, bu esa davr muhiti va inson xarakterining shakllanishiga ta’sir etishi kuzatilmoqda. Keyingi yillar badiiy adabiyotida shaxs va jamiyat o ‘ rtasidagi qarama- qarshiliklar, buning natijasida inson tafakkuridagi ziddiyatlarning maydonga kelishi haqqoniy tasvirlanmoqda. Bu o ‘ rinda badiiy xarakterning shakllanishida ijtimoiy muhitning o ‘ rni, davr muammolarining insoniyatga 16 H.Karimov. Istiqlol davri adabiyoti. Darslik. –Toshkent, “Yangi nashr” nashriyoti, 2010. 224-bet. 15 ta’siri, muhit ramzi asosida talqin etilib, uning ta’sir doirasi beqiyos ekanligini alohida qayd qilib o ‘ tmoq zarur. Adabiyotshunos olim H.Umurov qayd qilganidek: “Realizm adabiyotida tipik sharoit va tipik xarakterning o ‘ zaro aloqasini tasvirlash prinsipi hukmronlik qiladi. Chunki inson o ‘ z hayoti davomida murakkab, poyonsiz dunyo bilan to ‘ qnashar ekan, uning shaxsida ham shu dunyo kabi murakkabliklar, cheksiz kechinmalar yuz berishi va bular uning psixikasida voqe bo ‘ lishi tabiiydir. Tipik sharoitning – voqelik va muhitning inson xarakteriga, uning psixikasiga ta’siri va aksincha, qahramon xarakterining voqelik rivojiga ma’lum yo ‘ nalish berishini, ular o ‘ rtasidagi dialektik aloqaning mavjudligini tekshirish – turli metoddagi adabiyotlarning insonni tasvirlashdagi o ‘ ziga xos xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi”. 17 Badiiy adabiyotda sharoit o’ziga xos o’ringa ega bo’lib, u odamlarning ongiga bog’liq bo’lmagan holda, obektiv qonuniyatlarga ko’ra konkret tarixiy vaziyatning voqealar rivojidagi o’rniga qarab shakllanib boradi. Muhitning shaxs xarakteriga qay darajada ta’sir etganligiga, yoxud muhitga nisbatan shaxsning munosabati qanday ekanligiga ko ‘ ra, asosan konfliktning bir turi namoyon bo ‘ ladi. Ruhiy, ijtimoiy yoxud shaxslararo konfliktning ta’siri natijasida shaxs xarakteri shakllana boradi. Kishi hayotdan o ‘ ziga olgan ta’siriga ko ‘ ra, o ‘ zida shunga nisbatan javob reaksiyasi, y’ani aks ta’sir ko ‘ rsatar ekan, bu uning xarakter xususiyatida o ‘ zini namoyon etadi, ko ‘ rsatadi. Aynan mana shu jarayonda har bir kishining shaxsiy falsafasi ham shakllanadi. Xarakteridagi xususiyatlar esa shaxs ruhiyatida namoyon bo ‘ ladi. Ya’ni xarakter kishi ruhiyatini tarbiyalaydi, uni ma’lum bir yo ‘ nalishga yo ‘ llaydi. 17 H.Umurov. Saylanma. Birinchi jild. Risolalar. –Toshkent, “Fan”, 2007. 40-41-betlar. 16 Badiiy xarakterlar qay holda shakllanishidan qat’iy nazar, davr muhiti unga sezilarli ta’sirini ko‘rsatadi. Buning sababi esa adib qissalarida juda go‘zal talqinlarda mujassamlashgan. Abduqayum Yo‘ldoshev an’anaviy tasvirlar bilan birga davr va inson konsepsiyasini badiiy tadqiq etishda shartli ramziy tasvir hamda epizodlardan ham samarali foydalanadi. “Sunbulaning ilk shanbasi” qissasida insonning muhabbati, uning fojialari talqin etilsa, “Yulduzlikning shafqatsiz to‘lovi”da esa hayotdagi insonlar qismati, yulduzlik sari intilish, insoniylikni unitish sabablari badiiy konfliktlar asosida talqin etiladi. Yozuvchi bu obraz orqali bugungi davr va inson omilini teran va aniqroq kuzatishda foydalanadi, bugungi kunga noodatiy rakursdan qarash shu jihati bilan xarakterli sanaladi. Insonning ma’lum bir nuqta da gi xatoligi uning yillar davomida istirob chekishiga ta’sir qiladi. Shuning uchun ham adabiyotshunos Bahodir Karimning qissa haqidagi qarashlariga diqqat qilaylik: “Abduqayum Yo‘ldoshevning qahramoni ham aynan ishq dardi bilan xastalangan yigit. Bu “Sunbulaning ilk shanbasi” qissasidagi dardi-dunyosi istiroblarga to‘la qalb sohibidir. Qissa shubhasiz, muhabbat majorosi, oshiq qalbidagi ismsiz tug‘yonlar bilan aloqadorligi bois hayajonli epizodlarga boy. 17 Yigitning g‘ayritabiiy qiliqlari, sabr-toqatsizligi, oshiqligi, yoshligida qilgan gunohi evaziga orttirgan bezovtaligi – barcha-barchasini bayon etar ekan, yozuvchi ba’zan hayot mantig‘idan chekinib, asosiy yukni badiiy mantiq ustiga tashlaydi”. 18 Nimalarga erishdig-u nimalarni yo‘qotdik, topganlarimiz yo‘qotganlarimiz o‘rnini bosadimi kabi savollar yozuvchining aksariyat asarlarini bog‘lab turuvchi og‘riqli savollardir. Har bir asar qahramoni bu savollarga o‘zicha javob izlaydi, turlicha mulohaza-o‘ylarga boradi, voqelikdan mazmun va mantiq izlaydi. Natijada davr shamollariga dosh bera oladigan va ololmaydigan, o‘tkinchi hoyu havaslar bilan umrguzaronlik qilayotgan, sobit va beqaror, rang-barang xarakterlar ko‘z oldimizda namoyon bo‘ladi. Abduqayum Yo‘ldoshev ushbu qissasida o‘ndan ortiq riyokor, iblisshevalarning obrazini yaratadi. Davr va zamon o‘zgarishi bilan bu obrazlar ham turlanib, tuslanib ketaveradi. Olomon deganda shunaqalar nazarda tutilsa kerak. Asarda ana shu olomonga qarshi tura oladigan birgina shaxs bor – bu yo sh shoir obrazidir. Davru davronlar o‘zgarsada, bu shaxsning fikri o‘zgarishi mumkin, e’tiqodi emas. Yozuvchi achchiq bir haqiqatni tasvirlay olgan: shoir, olim, davlat arbobi va hokazolar ko‘p, lekin chin ma’nodagi shaxs – boshiga qilich kelsada o‘zligiga, e’tiqodiga xiyonat qilmaydiganlar kam, sanoqli. Bu holatni qayd qilingan qissada, qilgan gunohlari uchun uning jabrini tortishi, ammo bu holatni juda kech anglab yetishi, birgina gunoh uchun alamli hayot kechirishga majbur bo‘lganligini kitobxon anglay boshlaydiki, uning qalbini ham larsaga soladi. Abduqayum Yo‘ldoshev yaratgan xarakterlarni tushunish uchun uning birgina asarini o‘qib chiqish kifoya qilmaydi, chunki, bir asarida yaratgan xarakter boshqa bir asarida yaratilgan xarakterning mantiqiy davomidek tuyuladi. Tasvirlardan ko’rinadiki, inson xarakteridagi salbiy illatlar ijtimoiy muhit zamirida shakllanib borishini kuzatamiz. Adabiy tanqidchi A.Rasulov qayd qilganidek: “Odam o’zini qurshagan olam bilan aloqaga kirishish e’htiyoji-la tug ‘ iladi. Harakat – odam va olam aro uzluksiz bog ‘ liqdir. 18 Karim Bahodir. Ruhiyat alifbosi. Adabiy-ilmiy maqolalar. – Toshkent, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2016. 25-bet. 18 Mohiyatan olganda esa odamning o ‘ zi ham tugala bir olam. Faqat katta olamga nisbatan kichik olam, xolos. U mana shu olami kabiriga qo’shilib, singigani sayin mukammallashib boradi. Boshqacha aytganda, odam g ‘ ayrishuuriy holda, qalb ko ‘ zi bilan yangiliklarni allaqachon bilgan, hatto ularni qay bir usulda belgilab ham qo ‘ ygan bo ‘ ladi”. 19 Davr va inson konsepsiyasini belgilashda “Sunbulaning ilk shanbasi” qissasidagi obrazlar alohida o‘rin tutadi. Voqelikni ob’ektiv munosabati, hayotga falsafiy nigohi, inson umrining mazmun-mohiyati borasidagi ushbu obrazning talqini Abduqayum Yo‘ldoshev ijodida yangi bosqichga ko‘tarilish bo‘ldi desak, xato bo‘lmaydi. Shu jihatdan Hakimjon Karimov qayd qilganidek: “Hayotdagi har bir v oqea- hodisa katta yoki kichikligidan qat’iy nazar, inson xarakteriga o‘z ta’sirini o‘tkazadi, ma’naviy dunyosida ma’lum iz qoldiradi, shaxsning shakllanishiga imkon yaratadi. Insonning individual xarakteri shaxsiyatini betakror, alohida alomatlar, xosiyatlar bilan ta’min etadi. To‘g‘ri, hayotda xarakteri kamol topmagan odamlar, shuningdek, adabiy qahramonlar ham bo‘lishi mumkin, bo‘lishi tabiiy hamdir”. 20 Ko‘rinayabdiki, insonni anglash juda murakkab, ammo uning xarakterini shakllanishi, ruhiy istiroblarda hayot kechirishi, buning zamiridagi ziddiyatlarning barchasiga bevosita o‘zi sababchi bo‘layotganligini, davr muhitidan oziqlangan xarakterlarda turfa xususiyatlarning shakllanishi ham bejiz emasligini anglash kerak bo‘ladi. Ta’kidlanganidek, inson xarakterining turfa xil xususiyatlari, davr va zamonga, insoniyatga, muhitga hamohang tarzda shakllanib boradi. Buning zamiridagi achchiq haqiqatni ba’zan anglashga intilamiz, ba’zan unitib qo‘yamiz. “Lekin, odam bolasi borki, mavridi kelib bir kun muqarrar kechagi kunini, buguniyu ertasini bir sidra taroziga solib ko‘radi, shundan munosib xulosalar chiqaradi. Binobarin, bu dunyoda har kim o‘zicha faylasuf, har kimning o‘z a’mol, 19 A.Rasulov. Badiiylik – bezavol yangilik. Ilmiy-adabiy maqolalar, talqinlar, etyudlar. –Toshkent, “Sharq” 2007. 112-113-betlar. 20 Karimov H. Kechagi o‘zbek nasrida hayot haqiqati va inson konsepsiyasi (70-80-yillar). Monografiya. – Toshkent, Yangi nashr, 2018. 5-bet. 19 o‘z aqidasi bor, birovniki birovga andoza bo‘lolmaydi. Qayerdadir eshitgan edi: ana shuni anglab etish uchun odamzod umrida loaqal bir marta jiddiyroq sinovni boshdan kechirmog‘i, qattiq bir larzaga tushib ko‘rmog‘i shart ekan. Toki, ko‘zi yarq ochilib ketsin! Bo‘lmasa, dunyodan diydasi yumuqligicha, gumroh holda o‘tib ketaveradi.” 21 Hayot va adabiyot qonuniyatlariga muvofiq har qanday itoatkor va mute kishi ham umrida hech bo‘lmaganda bir marta isyon ko‘taradi. Yillar davomida qalbida, ko‘nglining eng qorong‘u tublarida yig‘ilgan dard-alamlar sirtiga toshadi, “portlaydi”. Adabiyotda eng itoatkor, mute obraz bo‘lgan Chingiz Aytmatovning “Oq kema” asaridagi Mo‘min chol ham O‘rozqulga bir bora isyon ko‘taradi. Uning o‘sha isyon paytidagi vajohati, yurish-turishi atrofdagilarni lol qoldiradi, chunki uni bunday muvozanat holatidan chiqqanligini hech kim ko‘rmagandi. Garchi “Sunbulaning ilk shanbasi”da itoatkor, mute sanalmasada, biroq u ham hayot oqimiga bo‘ysunib, boriga qanoat qilib, yozuvchi aytganidek, bu dunyodan ko‘zi yumuqligicha, gumrohligicha o‘tib ketayotgan bir kishi. Yozuvchi xarakterning psixologiyasida, ruhiy dunyosida kechayotgan o‘zgarishlarni qadam baqadam tahlil qilib boradi, sarhisob qilinayotgan umr yo‘llarini, uning past-balandini, keskin burilishlarini sinchiklab kuzatadi. Bu asarlardagi obrazlarni qiyoslashimizga sabab ham, insonning botinidagi ziddiyat sabablari bir kuni “vulqon” kabi otilishi, uni jilovlab qolish imkoni yo‘qligini ta’kidlamoqchimiz. Yozuvchining Nozim obrazida ham aynan shu xususiyatni his etamiz. Axir bolaligini, hayotini zindonga aylantirgan ba’zi kishilar bir kuni shunday jazolanishini bilmagan, his qilmagan edi. Adabiyotshunos B. Sarimsoqov shunday yozadi: “Epik kechinma lirik yoki drammatik kechinmadek shiddatli va bevosita namoyon bo’luvchi xarakterga ega emas. U bir maromda uzoq davom etuvchi, ya’ni asarninig boshidan oxirigacha uzluksiz bardavom kechinmadir. Qo ‘ polroq qilib 21 Yo‘ldoshev A . Qaydasan mo‘jiza. Qissa va hikoyalar. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi , 20 19 . 290-bet. 20 aytganda, epik kechinma sekin – asta portlashga olib boradigan minaga o ‘ xshaydi”. 22 Shu jihatdan adibning qahramonlariga nazar tashlaylik: “Ana shunda… ana shunda Nozim sekin qaddini rostladi, engashib yuzini haydovchining yuziga yaqin olib bordi va so ‘zlarini dond-dond qilib, tishlari orasidan pichirladi: - Ha, erkakcha aytadigan bo‘lsam, qasdim bor! Nima qasdim borligini bilging kelayotgan bo‘lsa, ozroq shoshmay tur, hali ikkimiz yakkama-yakka qolib gaplashamiz! O‘shanda bilib olasan qasdimni! ” 23 Nozimning yillar davomidagi qalb nidolari otilib chiqadi, haydovchining rangi oqara boshlaydi, ammo uning sabablarini anglab etmagan edi. Nozimning ruhiyatidagi o‘zgarishni ko‘rar ekan, avval jahli chiqadi, ammo uning sababini hayotidagi bir katta xatoliq ekanligini tushunib etmaydi. Yoki ikkinchi qissadagi ijodkor obrazini olib qaraydigan bo‘lsak, uning istirobi zamirida ham, hayotiy xatoliq uchun azob chekishi, muhabbatning qadrini, kuchini anglab etmaslik sabablari ham mavjud. Adibning “Sunbulaning ilk shanbasi”dagi badiiy qahramon sevdi, sevildi, ko‘p qatori ishga borib, ishdan qaytardi. Kamtarin, kamsuqum bu odam to‘y- ma’rakalarda tayyor dastyor, beminnat xizmat qiladi, hayot oqimi bir zaylda kechaveradi. Boshiga jiddiy sinov tushgach, ya’ni gaz suv mashmashasidan so‘ng kaltaklangach, o‘z hayotini, yaxshi-yomon kunlarini sarhisob qiladi, o‘ziga, atrofdagilarga boshqacha qaray boshlaydi. Uning anglab etgani shu bo‘ldiki, oddiy tirikchilik g‘ami deb umrini o‘tkazibdi. Adabiyotshunos A. G’ofurov bu haqida shunday yozadi: ”Badiiy adabiyot jonli odamlar xarakterini yaratishi bilan muhim, zarurdir. Har bir zamon, millat adabiyoti insonni qanday nuqtai nazardan tasvirlashi bilan bir – biridan farq qiladi. Eng qisqa she’rlarda ham xarakterning nozik bir nuqtasi aks etganidek, epik asarlarda inson ruhiyati, maqsadlari butunligicha tasvirlanadi. Har bir janr, tur 22 Sarimsoqov B . Badiiylik asoslari va mezonlari. – Toshkent, “Fan”, 2004. 82-bet. 23 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019.97-bet. 21 xarakterni tasvirlashdagi bichim, shaklidir. Hozirgi ilg ‘ or jahon adabiyotida insonni barcha tomonlarini qamragan holda, buz – butun aks ettirish yo ‘ llari izlanmoqda. Xullas, badiiy adabiyot xarakter yaratish muammosini har qachongidan jadal, izchil hal qilib berishga intilmoqda. Barkamol xarakter yaratish yo ‘ lidagi ijodiy, ilmiy izlanishlar davom etmoqda” 24 . Darhaqiqat, badiiy adabiyotda eng xarakterli xususiyatlari bilan alohida ajralib turuvchi ma’lum bir obrazlar mavjudki, ularning o ‘ z dunyoqarashi, o ‘ zining tafakkur tarzi, odam va olamga bo ‘ lgan munosabat shakli mavjudligi uchun badiiy xarakter degan tushunchaga ega bo’lgan. Abduqayum Yo‘ldoshev nasrida dialoglar boshqa nasriy asarlar dialogidan farq qilib, dramaning, tragediyaning dialoglariga o‘xshab ketadi: savol-javob, javob-savol. Bu savol-javoblar qilichboz lik jangiga ham o‘xshab ketadi: hujum- himoya, himoya-hujum. Adib nasrining dramatik turga yaqinligi ana shu o‘rinlarda aniq ko‘zga tashlanadi. Adibning keyinchalik kin o , teatr san’ati bilan yaqinlashuvi bizningcha, nasridagi dramatik holatlarning ifodasi bilan bog‘liq bo‘lsa kerak. Yozuvchi sharqona muhitda o‘sgan Bakirni na sharqona, na ovro‘pacha hayot tarziga to‘g‘ri keladigan, yengil – yelpi umrguzaronlik qilayotgan oila muhitiga olib kiradi. Bu oilada har kuni bayram, tug‘ilgan kun, to‘y, tantana… muallif ta’biri bilan aytganda: “go‘yoki ular tug‘ilgan kunlarini nishonlash uchun dunyoga kelgandek”. Nozim adibning davr va inson omili borasidagi qarashlarini o‘zida mujassamlashtiradigan obraz. Umuman olganda, 80-yillarning ikkinchi yarmiga kelib badiiy adabiyotda inson konsepsiyasiga yangicha yondoshish an’anasi yangilanib borganligini Erkin A’zam, Tog‘ay Murod, Shoyim Bo‘tayev, Nazar Eshonqul, Sobir O‘nar, Abduqayum Yo‘ldoshev kabi bir qator ijodkorlarning asarlarida kuzatish mumkin. Chunki, insoniyat tarixidan ma’lumki, davrning, hayotning eng qaltis damlarida xarakter o‘zining butun qarama-qarshiligi, murakkabliklari bilan yarq etib namoyon bo‘ladi, inson ruhiyatida kechayotgan ziddiyatlar ko‘pincha dramatik holatlarni ro‘yobga chiqaradi. 24 Rasulov A. Badiiylik – bezovol yangilik. – Toshkent, “Sharq”, 2007. 27-bet. 22 Adib qissalaridagi badiiy obrazlar hayotning turfa xil maishiy hayotidan olinsa-da, ularning qalbidagi istiroblar zamirida davr va muhit tushunchasining ta’siri sezilib turadi. Shuning uchun ularning o ‘ ziga xos xarakter xususiyatni eng, avvalo, davr va inson talqini bilan uzviylikda tahlil qilish imkonini beradi. 1.2. Y o zuvchi nuqtai nazari va qahramon tabiati . Muhit o‘ziga xos uyushgan, xatti-harakatlar, intilishlar ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan tuzilma. Bu sifatlar, ayniqsa, oila muhitida aniq-ravshan ko‘zga tashlanadi. Oila muhitini boshqarish turli xohishlarning mentalitetiga ko‘ra har xil bo‘lishi mumkin. Bizda asosan oila muhitini ota boshqaradi. Ba’zan ota yoki onaning liderlik sifatlari ham bu o‘rinda rol o‘yna y di. Bir tuzumdan ikkinchi tuzumga o‘tish kabi davr bo‘htonlari oila muhiti o‘rtasidagi munosabatlarga darz yetkazishi ham mumkin. O‘zbek adabiyotining taraqqiyotiga sezilarli hissa qo‘shib kelayotgan ijodkorlardan biri Abduqayum Yo‘ldoshevdir. Adibning bir qator nasriy asarlari kitobxonlar tomonidan iliq kutib olinganligini qayd qilib o‘tish lozim. Uning hikoya va qissalarida inson taqdiri, ruhiy istiroblari, kechinma va tuyg‘ulari, qishloq hayoti teran badiiy talqin etilgan. Keyingi yillarda yozuvchining “Puankare” hikoyasi ilmiy jamoatchilikda ham katta qiziqish uyg‘otganligini alohida qayd etish lozim. Bu haqida so‘z yuritgan adabiyotshunos olim Damin To‘rayev shunday yozadi: “Yozuvchining “Puankare” nomli hikoyasi 2012-yilda “Jahon adabiyoti” jurnalida e’lon qilingach, mazkur asar adabiy jamoatchilik tomonidan iliq kutib olinib, unda ilm-fan sohasida faoliyat olib boruvchi zamondoshimiz xarakterining o‘ziga xos betakror milliy talqini, xalqimiz turmushida uchrayotgan muammolarning milliy qobiq doirasidan chiqib, umumbashariy miqyosdagi ijtimoiy muammo darajasiga ko‘tarilgan holatda tasvirlanganligi katta e’tirofga sazavor bo‘lgan edi”. 25 Darhaqiqat, asosli qayd qilib o‘tilganidek, ijtimoiy muammolar tufayli inson qalbidagi istiroblarning yuzaga chiqishini juda go‘zal talqin qilish bilan bir qatorda, insonning ma’naviy olamdagi ziddiyatlar talqining ifodasi juda hayotiy chiqqanligini ko‘rish mumkin. Hikoyada inson qismati, uning oilaviy muhit bilan 25 To‘raev D. Ma’naviy olam talqinlari. –Toshkent, “Akademnashr”, 2020. 152-bet. 23 chambarchas bog‘liqligini ham his eta boshlaymiz. Murakkab hayotning turfa xil so‘qmoqlaridan qadam tashlar ekansiz, o‘zingiz anglamagan holda asar qahramoni bilan istirob chekasiz, dardiga dardman bo‘lib borasiz. Shu xususiyatning o‘ziyoq, adib asarlarining kitobxon qalbidan o‘rin olishi bilan izohlanadi. Abduqayum Yo‘ldoshevning “Sunbulaning ilk shanbasi”, “Shoirning muhabbati”, “Ishq sadolari va gadolari”, “Begona shaharning namozshomlari” kabi qissalarida ham inson qismati, uning dardu istiroblari go‘zal satrlarda talqin etilishi bilan bir qatorda, insonni o‘zligini anglashga intilayotganligini kuzatamiz. Adib qissalarida xarakterli xususiyatlardan biri ham hayotga teran nazar solishga intilayotgan badiiy xarakterlar talqinini “Sunbulaning ilk shanbasi”da kuzatamiz. Asardagi voqealar rivoji shundan dalolat beradiki, hayotning murakkabliklari biri bilan birgalikda, insonni tushunish, uni anglash, his etish naqadar murakkab ekanligini asardagi obrazlar olami bilan asoslash mumkin. Qissadagi voqealar ikki talaba yigitning bir xonada hayot kechirishi,ularning turfa olam xarakterlarining mavjudligi, ammo ular ma’lum bir nuqtadagina o‘zaro birikishi, ya’ni fikrlari, tushunchalarining ba’zan-ba’zan hamohang kelishi kabi talqinlar bilan boshlanadi. Shunday bo‘lsa-da, inson xarakter xususiyatlari ham, qalb kechinmalari ham turfa xilligiga alohida urg‘u beradi. Hikoyachi nutqi orqali voqealar rivojlanib borar ekan, uning zamirida har ikki qahramonning xarakter qirralari ochib beriladi. Buning zamirida ularning butunlay o‘zga-o‘zga olam ekanligini his eta boshlaymiz. Adib asrlaridagi turfa olamlarning badiiy talqinida inson qismati, uning ruhiy-ma’naviy olamining talqini yetakchilik qilganligi sezilib turadi. Adabiyotshunos H.Umurov shunday yozadi: “Xarakterni uni psixikasisiz tasavvur qilish mumkin emas, chunki qahramon ruhiyatining tahlili – xarakterning yaxlitligi va to ‘ laqonliligini ta’minlaydi, uni reallashtiradi, ta’sirchanligini oshiradi. Shu sabab, agar analogik fikrlaydigan bo’lsak, xarakter va uning psixikasi o ‘ rtasidagi munosabatni mazmun va forma o ‘ rtasidagi murakkab dialektik aloqaga o ‘ xshatmoq to ‘ g ‘ ridir”. 26 26 H. Umurov. Saylanma. Birinchi jild. Risolalar. – Toshkent, “Fan”, 2007. 23-bet. 24 Badiiy xarakterlar ijodkor fantaziyasining mahsuli bo ‘ lsa-da, davrning murakkab qirralarini o ‘ zida mujassamlashtiradi. Yozuvchi talqin qilganidek: “Bir amallab: “Ha, jo‘ra, zo‘r, juda zo‘r”, deyman. O‘z fikrining tasdig‘ini eshitib yanada to‘lqinlanib ketgan, yuz-ko‘zlari battarroq lovullab yona boshlagan hamxonam yana qog‘ozlarni ko‘tarib chiqib ketar-ketmas (haynohoy, u quyulib kelgan ko‘z yoshlarini yashirish uchun shunday yo‘l tutardi), qarshimda endi bemalol yalpayib o‘tirib olaganbetbet muallifning “Qo‘shningiz anaqaroqmi deyman-a?” deya shahodat barmog‘ini chekkasiga nuqtab aylantirishini ko‘rmaslik? O‘zining shunday emasligidan mamnunlik, huzur tuyg‘ulari mana men deb sezilib turgan palag‘da ovozni eshitmaslik uchunoq, hech gapdah hech gap yo‘q, stolimning barcha tortmalarini birin-ketin qarsillatib ochib-yopishga tushaman”. 27 Ijodkor insonning borlig‘ini anglashga harakat etar ekan, uning turfa xil xarakterlar yaratishiga ham o‘ziga xos badiiy mahorati sabab bo‘ladi. Yuqorida qayd qilingan tasvirlarga nazar tashlar ekanmiz, albatta, bu tushunchaning zamirida ham haqiqat mujassamlashganligini ko‘ramiz. Axir, “bir kam dunyo” bo‘lgani kabi, insonning ham turfa xil kechinmalari mavjud, ba’zan uning ma’lum qirrasini anglaymiz, ba’zan esa, umuman, anglay olmaymiz. Shuning uchun ham insonni murakkab xilqat ekanligi qayta-qayta ta’kidlanishi ham bejiz emasligini his eta boshlaymiz. Asar qahramonining o‘z qarashlari, tushunchalari mavjud bo‘lib, hamxonasining yoki kelgan qiziquvchan ijodkorning qarashlari, uning ruhiyatiga sezilarli ta’sir qiladi. Shuning uchun ham, uning qalb istiroblarini faqat hamxonasi ilg‘ay olishi mumkin. Insonning botinidagi ziddiyatlar, uning qalbiga ozor bera boshlaydi, shunday holda o‘z jahlini bosish uchun, nafratni ham botiniga singdirishga harakat qiladi: “Alhol kutilgan shanba yaqinlashib qolar, men buni hamxonamning hamma narsani butkul unutib, o‘zini tamoman jununlik ixtiyoriga tashlaganidan taxminlardim. Hamxonam orziqib kutulgan kun arafasida mening gaplarimni eshitmay qolar, eshitsa-da, anglamas, biron ishga qo‘l urolmas, qo‘l urgan taqdirda ham boshlashga boshlar-u, shu zahoti tashlab qo‘yar, besaranjom 27 Yo‘ldoshev A. Ishq afsunlari. Qissalar. –Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2019.7-bet. 25 ahvolda xonaga kirib chiqaverar, go‘yoki bosib kelayotgan tutqonoqning belgilarini oldindan sezayotgan bemor yanglig‘, juda bezovta, shu bilan birga nedandir hayiqqan, cho‘chigan, bir nimaga hoh ishonib, goh ishonmay qolayotgan odam singari garangsib yurardi”. 28 Talqinlarga nazar tashlar ekanmiz, insoniy qiyofalar, ammo uning ruhiyatidagi o‘zgarishning o‘ziga xos sabablari mavjudligini kitobxon voqealar rivojidangina anglab oladi. Ko‘rinayabdiki, janr tarkibidagi takomillashuv, inson kechinmalari va o‘y- fikrlarini mahorat bilan yuzaga chiqarish an’anasi namoyon bo’lmoqda. Shu jihatdan, adib qissalarida hayotiy hodisalar talqini kengayishi bilan bir qatorda, badiiy konfliktning chuqurlashuvi, shaxs botinidagi ziddiyatlarga e’tibor qaratilishi, qahramonning jamiyat bilan o‘zaro munosabatiga qiziqishning ortishi, ma’naviy-ruhiy tahlilga bo‘lgan moyillikning sezilarli darajada yetakchilik qilayotganligini ham alohida ta’kidlash lozim. Muallif o‘z qahramonining oddiy inson ekanligini, qalbida qandaydir dardning borligini bo‘rttirib ko‘rsatar ekan, voqealar rivojigina uning, ruhiyati haqida tushuncha beradi. Ma’lumki, “Har qanday madaniyat milliy ekan, uning milliy xarakteri tilida, dunyoni qanday anglashida o‘z ifodasini topadi. Tilda har bir xalqning o‘zigagina xos ichki shakl mavjud”ligini anglamoq zarurdir. 29 Bunday qarashlarning ilgari surilishiga asosiy sabab ham, roviy nutqining o‘ziga xosligi bilan izohlanadi. Agar asar qahramonlariga nazar tashlasak, alohida ajralib turuvchi xarakter egasi emas, faqat o‘ziga xos xislatlar egasi ekanligini, uning ruhiy istiroblari sabab ham, shu holatga tushushini anglay boshlaymiz. Badiiy qahramon atrof muhiti va hayot haqida fikr bildirar ekan, uning o‘ziga xos xislatlari yanada teranlashadi. Buning zamirida esa, qalb kechinmalari talqini kuchayib boradi. Adibning adabiy mahoratini shunda ko‘rish mumkinki, u tarixiy davr voqeligini ng ijtimoiy hayotga ta’sirini birgina oila muhiti fonida ko‘rsatib berishga erishdi. Asar tilining jozibadorligi, serqatlamligi, xarakterlar qiyofasining ranginligi, dunyoqarashlar va hayotiy intilishlar turli-tumanligini ta’kidlab keldi. Xonim o‘zbekcha-ruscha qurama tilda, Boy ota afg‘on shevasida, sharqshunos 28 Yo‘ldoshev A. Ishq afsunlari. Qissalar. –Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2019. 9-b. 29 Maslova V.A. Lingvokulturologiya. – Moskva, Academia, 2004. 13-bet. 26 Klara forsiyda, Luiza o‘zbekchani chet elliklarga xos talaffuz etishi har bir xarakterning individualligini, asar kompozitsiyasida mutanosib joylashganini ko‘rsatadi. Davriy o‘zgarishlar insonning ichki mohiyatiga u , bu darajada ta’sir qiladi, lekin, uning tub mohiyatini butunlay o‘zgartirolmaydi. Masalan, Domla hayotida ko‘p bor adashdi, biroq insonlik sha’nini saqlab qoldi. Nasriy asarda obraz insonning muayyan darajadagi tasviri bo‘lib, u hayotdagi odamning shunchaki nusxasi emas, balki yozuvchining ma’lum davr va sharoitda yashovchi inson haqidagi tasavvurining badiiy aksidir. Unda ma’lum davr va muhit kishisining eng muhim va xarakterli xususiyatlari jamlanganligini yuqorida ko‘rib o‘tilgan asarlar tahlili tasdiqlaydi. Shular asosida yozuvchi ijodiga biografik metod tamoyillariga muvofiq yondashish ushbu tadqiqotimizga boy material bera oladi. “Biografik metod ijodkor tarjimai holining oddiy xronologik tavsif va tasnifi emas, - deb yozadi adabiyotshunos Bahodir Karimov. – Yozuvchining tug‘ilgan vaqti, yashagan joyi yoki muhiti, asarlarining yozilgan yili va nihoyat, ijodkorning vafot etgan yili – bularning bari biografik ma’lumotlar hisoblanadi. Biografik metod esa yozuvchi va badiiy asar juf t ligiga asoslanadi.” 30 Chindan ham, “biografik metod adabiyotni shunday o‘rganish usuliki, bunda yozuvchi biografiyasi va shaxsiyatiga badiiy ijodning asosiy belgilovchi momenti tarzida qaraladi”. 31 Professor Abdug‘afur Rasulov “Hol tarjimasidagi saktalik va soxtaliklar” maqolasida yozuvchi biografiyasi bilan uning asari orasidagi uzviy bog‘lanish, ruhiy yaqinlik ahamiyatiga alohida e’tibor qaratadi: “Yozuvchi holati va ijodi orasida uzviy bog‘liqlik bor… Har qanday asarda yozuvchi ruhi, holi, qalbi aks etadi. Asarlari sinchiklab o‘rganilsa, ular yozuvchi holati, ruhiyati haqida ko‘p narsalar so‘zlab beradi”. 32 Voqelikka, u yoki bu masalaning mohiyatiga boshqacha qarash, aqidaga aylangan qarashlarga qarshi fikr, jamiyat uchun mezonga aylangan rusumlarga kinoya bilan qarashning zamiridagi achchiq haqiqatlar mavjudligini qayd etadi. 30 Каримов Б.А. Адабиётшунослик методологияси. T.: “Muharrir”, 2011. – Б.18. 31 Литеритурный энциклопедический словар. М.: 1987, стр.54 32 Расулов А . Илми ғарибани қўмсаб . - T .: Ma ’ naviyat . 1998 . – Б . 27 . 27 Hamidulla Boltaboev adibning ilk ijodi haqidagi kuzatishlarini shunday ifoda etadi: “ Adib ijodini e’tibor bilan kuzatsak, uning bolalik taassurotlariga boy ta’sirchan qahramoni asardan asarga ulg‘ayib, barkamollashib borayotganiga guvoh bo‘lamiz. Bu rivojlanish qahramonning hatti-xarakatida yoki tuyg‘ular dunyosi boyib borayotganidagina emas, balki xarakter sifatida shakllanishida ham o‘zligini ko‘rsatmoqda” 33 . O‘tgan asrning 70-80-yillariga kelib badiiy adabiyotda turfa xil ohanglar, talqinlar namoyon bo‘la boshladiki, buning zamirida hayotga, borliqqa teranroq nazar solish an’anasi, insonni anglashga bo‘lgan intilish kabi uslubiy o‘zgarishlar yuzaga chiqa boshladi. Ayniqsa, istiqlol yillariga kelib badiiylikning asosidagi uslubiy izlanishlar taraqqiyoti, nasrda ham o‘zinng badiiy funksiyasini namoyon qildi. Nasr taraqqiyotiga sezilarli hissa qovshayotgan bir qator, ijodkorlarning badiiy asarlarida bu holat yana-da, badiiy mukammallik kasb eta boshladi. Badiiy uslub haqida so’z yuritgan adabiyotshunos olima M.Davronova shunday yozadi: “Individual uslub har bir ijodkorning muayyan xususiyatlarini ko‘rsatish bilan birga, davr va o‘sha davrda shakllangan yo‘nalishlarni ko‘rsatish bilan muhimdir”. 34 O‘zbek adabiyotining taraqqiyotiga sezilarli hissa qo‘shib kelayotgan ijodkorlardan biri Abduqayum Yo‘ldoshevdir. Adibning bir qator nasriy asarlari kitobxonlar tomonidan iliq kutib olinganligini qayd qilib o‘tish lozim. Uning hikoya va qissalarida inson taqdiri, ruhiy istiroblari, kechinma va tuyg‘ulari, qishloq hayoti teran badiiy talqin etilgan. Keyingi yillarda yozuvchining “Puankare” hikoyasi ilmiy jamoatchilikda ham katta qiziqish uyg‘otganligini alohida qayd etish lozim. Bu haqida so‘z yuritgan adabiyotshunos olim Damin To‘rayev shunday yozadi: “Yozuvchining “Puankare” nomli hikoyasi 2012-yilda “Jahon adabiyoti” jurnalida e’lon qilingach, mazkur asar adabiy jamoatchilik tomonidan iliq kutib olinib, unda ilm-fan sohasida faoliyat olib boruvchi zamondoshimiz xarakterining o‘ziga xos betakror milliy talqini, xalqimiz 33 Болтабоев Ҳ. Ўз сўзини излаб...// ЎзАС. - 1982 йил 20 август. 34 Davronova M. Hozirgi adabiy jarayonda uslub poetikasi. Monografiya. – Toshkent, “Navro‘z”, 2019. 33-bet. 28 turmushida uchrayotgan muammolarning milliy qobiq doirasidan chiqib, umumbashariy miqyosdagi ijtimoiy muammo darajasiga ko‘tarilgan holatda tasvirlanganligi katta e’tirofga sazavor bo‘lgan edi”. Darhaqiqat, asosli qayd qilib o‘tilganidek, ijtimoiy muammolar tufayli inson qalbidagi istiroblarning yuzaga chiqishini juda go‘zal talqin qilish bilan bir qatorda, insonning ma’naviy olamdagi ziddiyatlar talqinining ifodasi juda hayotiy chiqqanligini ko‘rish mumkin. Hikoyada inson qismati, uning oilaviy muhit bilan chambarchas bog‘liqligini ham his eta boshlaymiz. Murakkab hayotning turfa xil so‘qmoqlaridan qadam tashlar ekansiz, o‘zingiz anglamagan holda asar qahramoni bilan istirob chekasiz, dardiga dardman bo‘lib borasiz. Shu xususiyatning o‘ziyoq, adib asarlarining kitobxon qalbidan o‘rin olishi bilan izohlanadi. Abduqayum Yo‘ldoshevning “Sunbulaning ilk shanbasi”, “Shoirning muhabbati” kabi qissalarida ham inson qismati, uning dardu istiroblari go‘zal satrlarda talqin etilishi bilan bir qatorda, insonni o‘zligini anglashga intilayotganligini kuzatamiz. Adib qissalarida xarakterli xususiyatlardan biri ham hayotga teran nazar solishga intilayotgan badiiy xarakterlar talqinini “Sunbulaning ilk shanbasi”da kuzatamiz. Asardagi voqealar rivoji shundan dalolat beradiki, hayotning murakkablaklari biri bilan birgalikda, insonni tushunish, uni anglash, his etish naqadar murakkab ekanligini asardagi obrazlar olami bilan asoslash mumkin. Qissadagi voqealar ikki talaba yigitning bir xonada hayot kechirishi, ularning turfa olam xarakterlarining mavjudligi, ammo ular ma’lum bir nuqtadagina o‘zaro birikishi, ya’ni fikrlari, tushunchalarining ba’zan-ba’zan hamohang kelishi kabi talqinlar bilan boshlanadi. Shunday bo‘lsa-da, inson xarakter xususiyatlari ham, qalb kechinmalari ham turfa xilligiga alohida urg‘u beradi. Hikoyachi nutqi orqali voqealar rivojlanib borar ekan, uning zamirida har ikki qahramonning xarakter qirralari ochib beriladi. Buning zamirida ularning butunlay o‘z g a-o‘zga olam ekanligini his eta boshlaymiz. Yozuvchi talqin qilganidek: “Bir amallab: “Ha, jo‘ra, zo‘r, juda zo‘r”, deyman. O‘z fikrining tasdig‘ini eshitib yanada to‘lqinlanib ketgan, yuz-ko‘zlari battarroq lovullab yona boshlagan hamxonam yana qog‘ozlarni ko‘tarib chiqib 29 ketar-ketmas (haynohoy, u quyulib kelgan ko‘z yoshlarini yashirish uchun shunday yo‘l tutardi), qarshimda endi bemalol yalpayib o‘tirib olgan betbet muallifning “Qo‘shningiz anaqaroqmi deyman-a?” deya shahodat barmog‘ini chekkasiga nuqtab, aylantirishini ko‘rmaslik? o‘zining shunday emasligidan mamnunlik, huzur tuyg‘ulari mana men deb sezilib turgan palag‘da ovozni eshitmaslik uchunoq, hech gapdan hech gap yo‘q, stolimning barcha tortmalarini birin-ketin qarsillatib ochib- yopishga tushaman”. 35 Ijodkor insonning borlig‘ini anglashga harakat etar ekan, uning turfa xil xarakterlar yaratishiga ham o‘ziga xos badiiy mahorati sabab bo‘ladi. Yuqorida qayd qilingan tasvirlarga nazar tashlar ekanmiz, albatta, bu tushunchaning zamirida ham haqiqat mujassamlashganligini ko‘ramiz. Axir, “bir kam dunyo” bo‘lgani kabi, insonning ham turfa xil kechinmalari mavjud, ba’zan uning ma’lum qirrasini anglaymiz, ba’zan esa, umuman, anglay olmaymiz. Shuning uchun ham insonni murakkab xilqat ekanligi qayta-qayta ta’kidlanishi ham bejiz emasligini his eta boshlaymiz. Asar qahramonining o‘z qarashlari, tushunchalari mavjud bo‘lib, hamxonasining yoki kelgan qiziquvchan ijodkorning qarashlari, uning ruhiyatiga sezilarli ta’sir qiladi. Shuning uchun ham, uning qalb istiroblarini faqat hamxonasi ilg‘ay olishi mumkin. Insonning botinidagi ziddiyatlar, uning qalbiga ozor bera boshlaydi, shunday holda o‘z jahlini bosish uchun, nafratni ham botiniga singdirishga harakat qiladi: “Alhol kutilgan shanba yaqinlashib qolar, men buni hamxonamning hamma narsani butkul unutib, o‘zini tamoman jununlik ixtiyoriga tashlaganidan taxminlardim. Hamxonam orziqib kutulgan kun arafasida mening gaplarimni eshitmay qolar, eshitsa-da, anglamas, biron ishga qo‘l urolmas, qo‘l urgan taqdirda ham boshlashga boshlar-u, shu zahoti tashlab qo‘yar, besaranjom ahvolda xonaga kirib chiqaverar, go‘yoki bosib kelayotgan tutqonoqning belgilarini oldindan sezayotgan bemor yanglig‘, juda bezovta, shu bilan birga nedandir hayiqqan, cho‘chigan, bir nimaga hoh ishonib, goh ishonmay qolayotgan odam singari garangsib yurardi”. 36 Talqinlarga nazar tashlar ekanmiz, insoniy 35 Yo‘ldoshev A. Ishq afsunlari. Qissalar. –Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2019. 10-bet. 36 Yo‘ldoshev A. Ishq afsunlari. Qissalar. –Toshkent, “Yangi asr avlodi”, 2019. 12-bet. 30 qiyofalar, ammo uning ruhiyatidagi o‘zgarishning o‘ziga xos sabablari mavjudligini kitobxon voqealar rivojidangina anglab oladi. Ko‘rinayabdiki, janr tarkibidagi takomillashuv, inson kechinmalari va o‘y- fikrlarini mahorat bilan yuzaga chiqarish an’anasi namoyon bo’lmoqda. Shu jihatdan, adib qissalarida hayotiy hodisalar talqini kengayishi bilan bir qatorda, badiiy konfliktning chuqurlashuvi, shaxs botinidagi ziddiyatlarga e’tibor qaratilishi, qahramonning jamiyat bilan o‘zaro munosabatiga qiziqishning ortishi, ma’naviy-ruhiy tahlilga bo‘lgan moyillikning sezilari darajada etakchilik qilayotganligini ham alohida ta’kidlash lozim. Muallif o‘z qahramonining oddiy inson ekanligini, qalbida qandaydir dardning borligini bo‘rttirib ko‘rsatar ekan, voqealar rivojigina uning, ruhiyati haqida tushuncha beradi. Tahlillar natijasi shuni ko‘rsatadiki, ijodkor badiiy obraz yaratar ekan, o‘ziga xos uslubda uning turfa olam qirralarini badiiy talqin etadi. Bunday qarashlarning ilgari surilishiga asosiy sabab ham, roviy nutqining o‘ziga xosligi bilan izohlanadi. Agar asar qahramonlariga nazar tashlasak, alohida ajralib turuvchi xarakter egasi emas, faqat o‘ziga xos xislatlar egasi ekanligini, uning ruhiy istiroblari sabab ham, shu holatga tushushini anglay boshlaymiz. Xullas, individual badiiy uslub asosida ijodkorning poetik mahorati, uning hayotni anglashdagi ijoidiy fantaziyasi, turfa xil ohanglarda o‘zining badiiy mukammaligini namoyon etadi. Yozuvchining bu iqrornomasi “Bayramdan boshqa kunlar”dagi bosh qahramon Bakirni, uning xarakterini, xayol dunyosida kelajakda o‘zgacha holat orzusidagi yashash tarzini esga soladi. Bakir Bargidaga uylangach ancha payt xayolot dunyosida yashaydi, iztirobli o‘ylar iskanjasida o‘zi va o‘zgalardan, tushib qolgan muhitidan norozi bo‘lib umrguzaronlik qildi, o‘zligiga qaytish juda qiyin kechadi. Agar yozuvchiga xayol dunyosida yashash, o‘zgacha hayotni orzu qilish tolei bitmaganda, agar yozuvchi tabiatan real hayot bilan chiqishib ketganida edi, Bakirga qissa syujetidagi qismat nasib etmagan bo‘lardi, uning hayoti syujetning boshqacharoq bir o‘zanida oqardi. 31 Personajlar tilida uchraydigan kinoya, piching, kesatiq, sarkazm kabi kinoyaviylik ko‘rinishlari ham qahramonlariga yozuvchining tabiiy “tortig‘i”dir. Adabiyotshunoslikda biografik metod tamoyillarini joriy etgan fransuz tanqidchisi Sharl Ogyusten Sent-Byov (1804-1869) adabiy-tanqidiy maqolalarida adabiy asarga yozuvchining hayoti orqali munosabat bildiradi. “Meni har doim xatlar, suhbatlar, fikrlar, xarakterlarning o‘ziga xos fazilatlari ma’naviy-ruhiy qiyofasi, bir so‘z bilan aytganda – mashhur yozuvchilarning biografiyasini o‘rganish o‘ziga jalb etib keldi” – deb yozadi. Shu jihatdan qaraganda, Abduqayum Yo‘ldoshev qissalarida davr, qahramon muammosiga jiddiy yondoshish holati kuzatiladi. “… adabiyot – hayot haqidagi fan, u hayotga asoslanishi kerak. Uning bevosita ko‘zgusi emas, shu bilan birga, hayotga asoslanadigan san’at... Men o‘zim qatnashgan, o‘zim ko‘rgan, guvohi bo‘lgan, o‘zim bilgan narsalarni yozganman, - deya e’tirof etadi Erkin A’zam. – Voqea birinchi shaxs – “men” tilidan hikoya qilinadi. Ba’zilar mana shunday asarlarimdagi qahramonlarni men deb o‘ylashadi. Bu mutlaqo xato. Qahramon bajargan biron-bir ezgu ishni men qilgandirman, do‘stimga tegishlidir yoki boshqa bir yomonlikni men emas, boshqasi qilgandir. Axir, qahramon umumlashma bo‘ladi-ku. Lekin yoshmi-qari, kattami-kichik – qanday qahramon bo‘lmasin, barida o‘zimdan, tabiatimdan nimadir bor”. Ushbu iqror shunisi bilan e’tiborliki, birinchidan, qahramon – hayot –muallif uchligi munosabatini oydinlashtiradi, ikkinchidan, yozuvchining ijod olamiga, ijod laboratoriyasiga olib kiradi. Badiiy asar – badiiy asar-da, ramziyatga o‘ralgan, sir- asrorli, tagma’noli, polifonik xususiyatli. Talqinlar ham shunga yarasha turlicha bo‘lishi mumkin. Biroq yozuvchining adabiy suhbatda bildirgan yuqoridagi fikri ilmiy-nazariy qarashlarimizni to‘g‘ri o‘zanda olib borishimizga ko‘mak beradi. Nuqtai nazar insonni voqelikni o‘rganishi, tahlil qilishi natijasida unda tug‘iladigan qat’iy qarash, xulosadir. Y o zuvchining nuqtai nazari qahramon xarakterining mantig‘ini belgilaydi. Xarakterlar mantig‘i esa o‘z navbatida syujet tuzilishini tayin etadi. Yozuvchi syujetni o‘zi xohlagandek tartibda tuzolmaydi, chunki syujet, undagi voqea-hodisalar zanjiri, har bir epizod qahramon xarakteri 32 xususiyatlarini ochib bera olishi kerak, aks holda asarning obrazliligi, ta’sirdorligi, originalligi kabi qator xususiyatlariga putur etadi, yozuvchining nuqtai nazari yetarlicha ifodasini topa olmaydi. Erkin A’zam “Yozuvchi” hikoyasini yaratguncha unda “mardikor” yozuvchi haqida nuqtai nazar shakllangan edi. “Domla” xarakteri ana shu nuqtai nazarga binoan yaratildi. Mazkur nuqtai nazar yozuvchida ancha ilgari shakllanib, publitsistik chiqishlarida aks etgan edi. “O‘zingiz ham o‘qiganmisiz?” publitsistik iqrasida “Yozuvchi” hikoyasining xomaki chizgilari mavjud. U umrining oxirida Ittifoqning “bosh adibi”ga aylangan Brejnev haqidagi latifa bilan boshlanadi. Unda ustozi nomidan maqola, monografiyalar yozadigan shogirdlar haqida, soxtakorliklar to‘g‘risida mulohazalar yuritiladi. “Bunday asarning “ustida” ko‘pincha butun boshli brigada mehnat qiladi – hashar. Ustoz uchun, ustozning shon-shuhrati yo‘lida. Ustozning o‘zi esa qo‘liga qalam olib biror nima yozishiga ham shubha qilasiz. Undan keyin, ana, nashriyotu tahririyatlarda y eng shimarib adabiy negrlar, mardikorlar o‘tiribdi...”. Biz bu o‘rinda adibning “Yozuvchi” hikoyasini eslaganimiz sababi, Abduqayum Yo‘ldoshev “Puankare” hikoyasida adabiy oziqlanish, ijodiy jarayondan ta’sirlanishi tufayli, shunday xarakterdagi obrazlar olamiga murojaat etganligini ta’kidlamoqchimiz. Abduqayum Yo‘ldoshev qissalarining turfa ohanglardagi ifodasida inson qismati, uning taqdiri, hayotiy ziddiyatlar zamirida yuksalib borishini, badiiy qahramonlarning o‘ziga xos xarakter qirralarini namoyon bo‘lishini kuzatamiz. Bobdan kelib chiqadigan xulosalar: Adib qissalarining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, insonni anglashga bo‘lgan ehtiyojning mavjudligi, eng asosiysi uning turfa xil xarakter dunyosini, ijtimoiy-ma’naviy ziddiyatlar zamirida talqin etadiki, bu esa ijodkorning individual uslubidan dalolat beradi. Badiiy qahramonlarning taqinida davr, shxs, inson nuqtaiy nazaridan yondoshadi va shu jihatdan obrazlar olamining qiyofasini yaratadi. Har bir obrazning betakror qarashlari, ruhiy dunyosi, xarakter xususiyati mavjudligi uchun ham, uning talqinida inson konsepsiyasining asosli qo‘yilishi nazariy tahlil qilindi. 33 Badiiylik funksiyasiga ko‘ra inson konsepsiyasi davr, muhit, ijtimoiy sharoit nuqtaiy nazaridan ham tahlillar qilindiki, bu esa adib qahramonlarining o‘ziga xos xarakter qirralarini yoritish imkonini berganligi asoslandi. Ijodkor fantasiyasining mahsuli sifatida badiiy obraz e’tirof etilar ekan, shu jihatdan muallif g‘oyasidan kelib chiqadigan umumiylik tushunchasiga ham e’tibor qaratildiki, bu esa ijodiy mantiq va inson konsepsiyasiga hamohangligi asoslandi. II BOB XARAKTERLAR IFODASI VA RUHIYAT TASVIRI 2.1. Adib qissalarida badiiy xarakterlar talqini. O‘zbek qissachiligi adabiyotimizning yetakchi janrlaridan biri hisoblanib kelmoqda. Buninmg asosiy sababi, yillar davomida shakllangan janr taraqqiyotidagi o‘ziga xos talqin xususiyati bilan izohlash mumkin. Bu janrning vujudga kelishi va shakllanishining o‘ziga xos tarixi mavjudligini ham alohida ta’kidlash lozim. O‘tgan asr boshlarida yuksala boshlagan janr taraqqiyotida XX asr adabiyoti o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. Abdulla Qodiriy, G’afur G’ulom, Oybek, Abdulla Qahhor kabi adiblar janr tarkibidagi o‘ziga xos yangilanish jarayonini boshlab bergan bo‘lsa, Asqad Muxtor, Saida Zunnunova, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Shuhrat, Sayid Ahmad, Shukur Xolmirzayev, O’tkir Hoshimov singari yozuvchilar qissa janrining adabiyotimizda to‘la shakllanib, badiiy-estetik jihatdan takomillashishiga va uning taraqqiyotiga sezilarli hissa qo‘shganligini alohida qayd qilib o‘tish lozim. O‘tgan asrning 70-90-yillariga kelib adabiyotda yangi bir to‘lqin vujudga keldiki, bu davr ijodkorlari turfa xil ohanglardagi qissalari bilan bu janr tarkibida 34 badiiy-poetik talqin xususiyatlarini yana-da, yangilashga, shakliy va mazmuniy o‘zgarishlarni singdirishga harakat qilganligini kuzatamiz. Bu davr yozuvchilari ijodida mumtoz adabiyot an’analariga va milliylikka intilish kuchaya bordi, yangicha adabiy tafakkur shakllanib, badiiy obrazlar silsilasida inson tafakkurini, uning qarashlarini o‘zgartirishga da’vat etuvchi zamonaviy qahramonlar galeriyasini yuzaga chiqarishga intilganligini kuzatish mumkin. Adabiyotshunos Dilmurod Quronov badiiy asar haqida shunday yozadi: “Badiiy adabiyot taraqqiyotining ichki omillari mavjudligi va ularning ahamiyatini zarracha inkor etmagan holda, biz har bir davr adabiyotining g’oyaviy – mazmuniy hamda poetik xususiyatlari, avvalo, o’sha davrning ijtimoiy tarixiy shart-sharoitlari bilan belgilanadi”. 37 Muallif asardagi qahramonlar shaxsi konsepsiyasini yaratar ekan, albatta, bu o‘rinlarga alohida e’tibor qaratadi. Muallif o‘z qahramonlari orqali o‘zini taqdirning “achchiq” va “nohaq” hukmiga duchor bo‘lgan, shu sababli qalbida odamlarga va atrofini zabt etgan borliqqa nisbatan anglab bo‘lmas nafrat, qasos hissini tuyib, umrini bu his olovini bir muncha bo‘lsa-da so‘ndirishga baxshida etgan, o‘zini hayotning “begunoh jabirdiydasi” deb hisoblovchi, lekin bu dunyoda ezgulik, haqiqat, mehr-shafqat, vijdon kabi qadriyatlarning borligini-da unutgan shaxslar yaratadi. O ‘ zbek qissachiligida Murod Muhammad Do’st, Tog’ay Murod, Erkin A’zam, Xayriddin Sultonov, G’affor Hotamov, Xurshid Do’stmuhammad kabi bir qator ijodkorlardan keyingi yangi bir avlod bu janrni yanada yuksaltirishga mohiyatan o‘zgartirishga inlishini kuzatamiz. Sobir O‘nar, Abduqayum Yo‘ldoshev, Ulug‘bek Hamdam, Isajon Sulton, Zulfiya Qurolboy qizi, Uyg‘un Ro‘ziyev kabi ijodkorlarning asarlarini ham alohida ta’kidlash lozimdir. Ularning asarlarida milliy o‘zlikni saqlab qolishni burch deb bilgan badiiy qahramon siymolari y etakchilik qiladi. Bu qahramonlar ko‘ngilga yaqinligi, o‘zida hayotning ziddiyatli haqiqatlarini teran badiiy aks ettirganligi bilan kitobxon qalbini zabt eta boshladi. 37 Quronov D . Cho‘lpon nasri poetikasi . Monografiya. – Toshkent , Sharq , 2004. 8- bet . 35 Adabiyotshunos U.Normatov qayd qilib o‘tganidek: “Bugungi qissachiligimizga nazar tashlaganda birinchi galda undagi mavzu muammo, shakliy, uslubiy jihatdan rang-baranglik e’tiborni tortadi; ular orasida tarixiy, zamonaviy, ijtimoiy-siyosiy, oilaviy-maishiy, ishqiy mavzulardagi ham an’anaviy romantik, realistik, ham modernistik, ham jiddiy, ham yumoristik, sarguzasht didektiv yo‘nalishdagi asarlarni ko‘rish mumkin”ligini alohida ta’kidlaydi. 38 Qissachilik taraqqiyotidagi bunday o‘zgarishlarning zamirida ham milliy o‘zlikni anglashga bo‘lgan intilishni, badiiy qahramonning turfa xil rakurslardagi talqini bilan izohlash mumkin. Uzoq tarixga ega bo‘lgan qissachilik taraqqiyoti ham insonni anglash yo‘lidagi urinishlar, izlanishlar samarasi sifatida baholanishi mumkin. Keyingi yillarda yaratilgan qissalarda nasrimiz taraqqiyotining tamoyillarini o‘zida namoyon etmoqda. 60-70-yillar qissachiligi haqida mulohaza yuritilganda yozuvchi Pirimqul Qodirovning «Meros», “Qadrim” va “Erk” nomli qissalaridagi davr va inson, shaxs va muhit talqinlarini qayd etish zarur. Davr hayotini butun murakkabligi bilan aks ettirishga intilganligini o‘ziyoq, realistik tasvir asosida murakkab hayotning ma’lum bir qirrasini talqin etadi. 60-70- yillar o’zbek adabiyotining barcha janrlarida yaratilgan asarlarda ijtimoiy hayotning, adabiy muhitning, davr adabiy an’analarining ta’siri mavjud bo‘lsa-da, o‘ziga xos talqin usulida shaxs konsepsiyasini yaratadi. Ba’zi shaxslarda o‘zgacha ruhiyat, o‘zgacha dunyoqarash shakllandi; yashab qolishning yovuzona qonunlari yaratildi. Shu o‘ rinda m uallifning quyidagi fikrlarini keltirib o‘ tishni joiz deb bilamiz: “Men jamiyatning jinoyatchilarsiz ravnaq topishini orzu qilaman. Hech kimning bolasi jinoyatchi bo‘lib tug‘ilmaydi. Hech qaysi ota-ona farzandi tug‘ilganda “O‘g‘lim (yoki qizim) o’g‘ri bo‘lsin, giyohvand bo‘lsin”, deb orzu qilmaydi, lekin afsuski, ma’lum yoshga yetganda ayrimlar jinoyat ko‘chasiga burilib, shaytanat olamiga kirib ketganlarini o‘zlari ham bilmay qoladilar.” 39 38 Норматов У. Умидбахш тамойиллар. –Т., “Маънавият”, 2000. 47-bet. 39 Қурбон Ш. Тоҳир Малик сабоқлари: Адиб шахсияти ҳақида ўйлар. – Тошкент: DAVR PRESS, 2008. – 56-бет. 36 “Mavzu – deb yozadi, - adabitotshunos To‘xta Boboey, - badiiy asar bilan hayotni bir – biriga bog‘lovchi vosita. Shunga ko‘ra, badiiy asarning tematik tahlili jarayonida san’atning voqelikka estetik munosabati haqida fikr yuritiladi”. 40 So‘z sanatkori badiiy asar yaratishdan oldin ma’lum bir voqelikka munosabat bildiradi, shu voqelikni ma’lum bir qismini badiiy asar uchun asos qilib olishga intiladi. Bu o‘rinda badiiy asar mavzusi hayot voqeligi bilan chambarchas bog’liqligi, ammo yozuvchi, ijodkor uni qayta sintezlashi, har qanday hayot voqeligini emas, undan saralab, eng xarakterli jihatlarinigina kiritish mumkinligiga urg’u berilmoqda. Badiiy asarda mavzu va g’oya qay darajada chambarchas bog’liq bo‘lsa, shakl va mazmun ham shu darajada bog‘liqdir. Biri ikkinchisini to‘ldiradi, izohlaydi, uzviylikni ta’minlaydi. “Yozuvchi asar yozishdan avval niyat tug‘iladi, bu niyat hayot ta’sirida paydo bo‘ladi. Yozuvchi shu asosda mavzu tanlaydi, estetik niyat g‘oyaga aylanadi”. 41 Yozuvchi badiiy g‘oyani talqin etishda, faqatgina ularning yovuzliklarini, qilmishlari va jinoyatlarini tasvirlash orqaligina yuzaga chiqarmaydi, shuningdek, bu qahramonlarning qilmishlariga yarasha olgan javoblarini, aytish joiz bo‘lsa, jazolarini ham ko‘rsatib beradi. Zero, asarning bosh g‘oyalaridan har kim o‘z gunohiga yarasha javob berishi lozimligi, yuqorida ta’kidlanganidek, “jinoyat olamiga kirganlarning kafansiz ketishi aniqroq” ekanligidan ogoh etishdir. Biz “Shoirning muhabbati” qissasidan o‘rin olgan obrazlar tizimiga nazar tashlar ekanmiz, barchasining o‘z tashvishlari, dunyoqarashlari mavjud. Ammo Nozim xarakteridagi o‘ziga xoslik alohida ajralib turadi. Bu holatni shafyor yigit Tolibjonning qarashlaridan ham anglash mumkin; “bir narsa aniq edi: haydovchi vaziyatni yumshatishga, janjalni bas qilishga urinardi. Kim biladi, yuragi botirlardan emasdir, balki ortiqcha to‘polonga hushi yo‘qdir, har qalay, bir necha marta bir tomonga chiroyli zarhal harfkarda “Chust” deb yozilgan pichog‘ini ushlab qo‘ygan bo‘lsa-da, Nozimning hurpayib o‘tirishidan cho‘chiganmi, ishqilib, suluh tomonga yuz tutishni istayotganini bildirib qo‘ydi. Mana shu yuragi 40 T . Boboyev . Adabiyotshunoslik asoslari . – Toshkent , “ O ‘ zbekiston ”, 2002. 100- bet . 41 U . To ‘ ychiev . O ‘ zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari . 37 po‘killab turishi asnosida Tolibjon beixtiyor birodarlarcha, hurmat bilan, hatto aytish mumkinki, sirdoshlarcha gapirishga urinib, ko‘z ham qisib qo‘ydi”. 42 Bu qarashlar, iltifotlar samarasiz ketishini Tolibjon hali bilmas edi. Nima uchundir, Tolibjon o‘z mulohazalarini ishonch bilan gapirardiki, balki yo‘l tarbiyasini olganligi uchundir, ammo barchaning ko‘nglida qandaydir xavotir o‘tgani aniq edi. Balki yolg‘on gapirgan bo‘lsa gunohi o‘ziga deb Shokir aka o‘tirgandir. Har birining ichki dunyosida o‘ziga bir qarash ruhi shakllandiki, birovga ishonish naqadar murakkab ekanligini yana bir sezgandek bo‘ldi. Shunday bo‘lsa-da, ularning o‘z qarashlari mulohazalari mavjud ediki, shuni bayon qilishga majbur bo‘ladi. Shundagina bir oz yengil tortgandek, qilinmagan gunohlar uchun bir lahza tin olingandek bo‘ladi. Oliya opa haqidagi gaplarga e’tiroz bildirar ekan, Tolibjonning fikrlaridan ikkilanib qoldi va yana ranjigan holda: “Og‘zingizga qarab gapiring! – deya jerkib berdi Tolibjonni Nozim. – Birovga tuhmat qilmang! - Demak, bilmagansiz, - dedi haydovchi battar jo‘shib. – Mayli, men tuhmat qilayotgan bo‘lay, ammo agar Toshkentda vaqtingiz bo‘lib qolsa, kechqurunlari “mashhur” ko‘chani bir aylaning. Anovi kafening oldida, qorong‘iroq bir joyda opa turgan bo‘ladi ming qo‘yli boyday gerdayib”. Uning mulohazalaridan ikkilanib bo‘lsa-da, bunday bo‘lishi mumkin emas, - der edi. “– To‘g‘ri-da, – dedi tobora jo‘shib, xursandligi ichiga sig‘may borayotgan haydovchi, – sizga nima? O‘zlari kelishib olishadi. Mehmon qizning pasportini olib qo‘yishsa bas, bir pasda mulla mingan eshakday muloyim bo‘ladi-qoladi. – Lekin siz… – bangoh yigitning ko‘zlari nafrat zo‘ridan chaqnab ketdi, – lekin siz bu sohada… katta tajribaga egasiz… – U haydovchiga murojaat qilmoqda edi. – Birovlarni qo‘shib qo‘yish bo‘lsa. Shundan kelib chiqib, hammani o‘zingizning qarichingiz bilan o‘lchaysiz”. 43 Nozimning gaplarida qandaydir juda achchiq tushuncha bor ediki, buning mag‘zini hatto shofyor yigit ham anglamadi, lekin nima uchundur undan qo‘rqqani shundoq sezilib turardi. Shofiyor yigitning qarashlarida tushunchalarning zamirida 42 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019.100-bet. 43 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019.100-bet. 38 hayotiylik bilan bir qatorda, davrning muammosi mujassam edi. Nozim shuning uchun ham, nimanidir anglaganligi, his etganligi uchun ham Tolibjonni qiynoqqa olar, ammo u javob berishga ojizlik qilib qolardi. Bularning zamirida o‘ch olish istagini avj olishini kuzatish mumkin edi. Shuning uchun shofyor yigit, bir imkon qilsa-yu, undan tezroq qutila qolsa, buning ham aksi bo‘lib chiqadi. Adabiyotshunos Q ozoqboy Yo ‘ ldoshev qayd qilganidek: “Aslida esa, chinakam badiiy asar maishiy turmushni yaxshilash yo ‘ llarini ko ‘ rsatish uchun emas, balki kishini uning adoqsiz muammolaridan chalg ‘ itish, odamni, bir zum bo ‘ lsa-da, ovutish uchun yaratiladi. Yana bir jihati shuki, adabiyot, obyektiv ravishda, odam hayotini yengillatishga emas, balki murakkablashtirishga xizmat qiladi. Usiz ham turmush tashvishlariga ko‘milib yotgan odam adabiy asarlardagi o‘ziga daxli yo‘q kishilar taqdiri bilan tanishadi va ularni deb iztirob chekadi”. 44 Qaysidir ma’noda, olim ilgari surgan tushunchalarda hayotiylik va badiiylik uyg‘unlashib ketgan. Talqinlarga nazar tashlar ekanmiz, adib bu izlanishlari natijasida o‘z aytar so‘zi, maqsadi, aniq va ravon bahstalab maqola va suhbatlari ila e’tiborga tushdi desak, mubolag‘a qilmagan bo‘lamiz. Hayotiy illatlarning sababchisi ham sizu bizga hamnafas shaxslar ekanligini inkor qilib bo‘lmaydi. Yozuvchi voqelikni jonlantirar ekan, inson fojialarini, o‘zlikni yo‘qotish illatlarini badiiy talqin etagan. Chunki badiiy asarning izchil axloqiyligi va kitobxon ongiga ta’sir etishi esa mohiyatan boshqa hodisa bo‘lib, muayyan yuqori saviyadagi badiiy asargina insoniy fazilatlarni, yetuk axloqiy qadriyatlarni, badiiy tasvir orqali targ‘ib etadi. Bu esa obrazlar vositasida yuzaga chiqariladi. Shuning uchun sof axloqiy ideal, sohibi bo‘lgan ijodkorgina badiiy ta’sirchan asarlarni yaratadi. Shunday ekan, shaxsning ma’naviy hayoti uning namoyon bo‘lishi, badiiy asar syujetida o‘z aksini topadi. Badiiy asar esa muayyan shaxs yoki shaxslarning xatti-harakatlari, tasviridan tashkil topadi. Syujet ham xatti-harakatlar majmui, muayyan maqsadga yo‘naltirilgan, ma’naviy-axloqiy-madaniy qarashlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Adabiyotshunos A.Rasulov qayd qilganidek: «Inson o’sadi, o’zgaradi, shakllanadi, 44 Yo‘ldoshev Q. Anglashning uzun yo‘li. Qarang: Mustaqillik davri adabiyoti. Adabiy-tanqidiy maqolalar. – Toshkent, G‘afur G‘ulom nimidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2006. 226-bet. 39 ruhan –ma’nan boyib boradi, lekin inson tamoman o‘zgarib, ikkinchi «men» kasb etmaydi, o‘zligini yo‘qotmaydi, ya’ni ijtimoiy munosabatlar majmui, inson mohiyati, fitrati, mehvarida ro‘y beradi. Aniqroq aytsak, fitrat mavjudki, inson o‘zgaradi, moslashadi, tuslanadi, turlanadi». 45 Haqli tarzda ta’kidlanganidek, adabiyot insonni ezgulikka, yaxshilikka harakat qildiradi. Buning zamirida hayotdagi g‘aliz, murt, tafakkursiz insonlarning badiiy siymosin ham talqin etib boradiki, bu esa o‘quvchidan xulosalar chiqarishni, hayotiy ziddiyatlarni teran anglashni talab etadi. Bu holatni inkor etib bo‘lmaganidek, Nozim xarakterida mujassamlashgan haqsizlikka qarshi kurashish hissi borga sari avj olardi. Mashinada ikki kishigina qolgan edi. Haydovchi Tolibjon nima uchundir bezovtalanar va tuyqusdan qaerga tashlab kelay uka, - deb murojaat qiladi. – To‘g‘riga yurishni taklif qilgan Nozim. Shu lahzada yana haydovchi hisob kitob qilib qo‘ysangiz, - dedi. “– Ha, – dedi negadir o‘ylanib qolgan yo‘lovchi oynadan tashqariga, qop-qora zulmatga termulib. – Ha, hisob-kitob vaqti keldi… Gap ohangidagi botiniy po‘pisa ta’sir qildimi, sergak tortgan haydovchi har ehtimolga qarshi pichoqni olib, yon cho‘ntagiga solib qo‘ydi. Ammo aftidan, buni Nozim ilg‘amadi ham shekilli. – Shu erga to‘xtating deb, - deb qoldi nozim. Haydovchi hayron bo‘ldi: hali shaharga kirganimiz yo‘q. Bu atrofda hech nima yo‘q-ku. – Siz to‘xtayvering-chi… Ammo haydovchi tezlikni pasaytirishni xayoliga ham keltirmasdi. – Yana bir oz yursak, GAI posti bor. O‘sha erga tashlab keta qolay, - dedi tobora tezlikni oshirib borayotgan haydovchi… Uning niyati bir amallab GAI etib olish ekaligini anglagan Nozim o‘rnidan otilib turdi-yu, rulga yopishdi. Damas keskin burilib, beton yo‘ldan chiqib ketishiga, paxta dalasi bo‘yiga ekilgan daraxtlarga borib urilishiga bir baxiya qoldi”. 46 Bu zulmat dunyoning zulmlaridan bezgan Nozim shofiyorni xumoridan chiqquncha kaltakladi, kitobxon buning sababini anglashi uchun qissani to‘liq o‘qishi, sabablarni, istiroblarni anglash imkonini beradi. Yillar o‘tsa-da, 45 Rasulov A. Badiiylik – bezovol yangilik. – Toshkent, “Sharq”, 2007. 9-bet. 46 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019.110-bet. 40 Nozimning qalbidagi istirob unitilmadi, aksincha isyon bo‘lib, ko‘kka bo‘y cho‘za boshladiki, bu esa taqdirning jazosidan qochib qutulib bo‘lmagani kabi, uning qalbidagi isyon Tolibni ko‘rdi-yu, battar alanga oldi. Ma’naviy qadriyat aynan ko‘zga ko‘rinmasligi, qo‘l bilan tutib bo‘lmasligi bilan moddiy narsalardan farq qiladi. Insoniyat o‘zining uzoq asrlik madaniy taraqqiyoti davomida, to‘plangan ma’naviy qadriyatlarni badiiy asarlarda teranroq talqin etadi. Shuning uchun adabiyot “insonshunoslik” deb baholanar ekan, buning zamirida u insoniylik va ezgulikka yo‘g‘irilgan ma’naviy bir soha, degan ulug‘ bir fikr yotadi. Adabiyotshunos olim Hotam Umurov alohida ta’kidlaganidek: “Adabiyotning asli yaratilishidan bosh maqsadi ham odamlarni kufr zulmatlaridan iymon nuriga – Alloh yo‘liga olib chiqishidir. Shu yo‘lda qalbni badiiylik qudrati ila poklash, tozartirish, uyg‘otish, harakatga solishdir. Ko‘rinadiki, talant va ma’naviyat o‘zaro uzviy bog‘liqlikda o‘zlikni va dunyoni kashf etish quroliga aylanadi, adabiyotdagi inson tasviri tarixi ham milliy ham umumbashariy mohiyatga ega bo‘lgan, odamzotga xos barkamollikni mujassam etgan, uni uzluksiz harakatini o‘ziga ohanrabodek tortuvchi komil inson g‘oyasi tarixidir, degan xulosaga asos beradi”. 47 Haqli ta’kidlanganidek, insonning yuksak ma’naviy olamini, uning quyofasi emas, qalb qo‘ridagi qarashlari bilan izohlanishi bejiz emas. Ammo bizning qahramonimiz bo‘lgan Nozim qalbidagi isyonni bostirish imkoni bo‘lmagan. Yillar bu holatni qayta alanga olishiga sabab bo‘lib qolaverdi. Abib talqinlaridan o‘rin olgan falsafiy muammolari kitobxonni bir dam bo‘lsa aslo zeriktirmaydi, o‘quvchini turfa hayotiy hodisalar tomon olib kiradi. “ – E, anovimi? – nimanidir eslaganday bo‘ldi haydovchi. – bunga necha yillar bo‘lib ket-yu. Esimdan ham chiqib ketibdi. – Lekin mening esimdan chiqqani yo‘q! bu gapda hadsiz-adoqsiz nafrat, jonidan to‘ygan, qarshisidagi odamni tiriklayin so‘yib tashlashga tayyor insonning alami borday edi. Buni Tolibjon ham his qildi. Ammo u hali bir narsani anglab ulgurmasdan Nozim: - 47 Umurov H. Adabiyot nazariyasi. Darslik. – Toshkent, “Sharq”, 2002. 92-bet. 41 Mening esimdan chiqmagan! – deb takrorladi-yu, kutilmaganda yerda xor-zabun bo‘lib yotgan haydovchining yuziga tepib yubordi”. 48 Hayot shfqatsiz, insonning ma’naviy olamini borlig‘icha namoyon qilib boradi. Shuning uchun ham Nozim qalbidagi isyon bosilmadi, aksincha alanga olishiga sabab bo‘ldi. U ham insonlar kabi o‘z muhabbatini topgan edi, ammo uzoqqa bormadi, achchiq qismat uning taqdirini, hayotini chil-parchin qilib yubordi. Ana shu o‘rinlarda adolatsizlikning qurboniga aylangan shaxs iztiroblari teranroq aks etgan. Hayotda shunday holatlar bo‘ladiki, inson tashlagan noo‘rin bir qadam uni shafqatsizlarcha jazolashga mahkum etadi. Ammo adolat, haqiqat, ma’naviyat targ‘ibotchisi bo‘lgan oddiy bir inson istiroblari o‘quvchi qalbini larzaga soladi. Bunday shafqatsizlikka chiday olmasligi, tabiiy edi. Chunki, ezgulik uchun kurashuvchi bir shaxsga nohaqlik etilishi uni ayanchli holga solib qo‘yadi. To‘g‘ri, har qanday davrda yovuzlik va adolat mavjud bo‘lsa-da, o‘zligini anglagan ma’naviy yetuk shaxsga nisbatan qilingan haqsizlik inson qalbini larzaga soladi. Yozuvchi bu orqali hayotdagi haq va haqsizliknigina emas, balki inson ruhiy olamidagi ziddiyatlarni tahlil etish jarayonida uning ma’naviy qiyofasini juda go‘zal tasvirlarda talqin etadi. Nozim haydovchini uzoq vaqt tepkiladi. U go‘yo bu odamga qo‘l tekkizishga hazar qilayotganday faqat tepar, telbavor qiyofaga kirgan, hansirab-ixrab ketma- ket tepki tushurar, shafqat, achinish nimaligini bilmagan vahshiy, quturgan odam qiyofasiga kirganday edi. Nima uchun buncha vahshiylik zamirida juda achchiq hayotiy haqiqat mujassam edi. Tolibjonnning yillar davomidagi xatoliqlarining javobi edi, bu holat. Nozimjon alamdan o‘kirib yubordi va yo‘l-yo‘lakay mehmonxonani topib bordi, uning qalbidagi istiroblari bisyor edi, bir kishilik xonaga joylashdi-yu, yuragini sanchig‘i tutib qoldi, bir ammallab kuritkasining kissasidagi dorini oldi-yu, tili tagiga tashladi. Bir oz vaqt o‘tib yurak sanchig‘I qo‘yib yubordi: “ko‘zlarini bir amallab ochgan Nozim terlab ketgan peshonasini kafti bilan artdi va chayqalib ketib, devorga qapishib turgan divanga o‘tirishga 48 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019.113-bet. 42 urinish asosida ingradi va beixtiyor eng yaqin, eng aziz kishisining ismini pichirlab aytib yubordi, Oltinoy”. 49 Uning qalbidan otilib chiqan nidoda, yillar davomidagi sog‘inch, alam va istiroblar jamuljam edi. Balki, shuning uchun ham, qalbidagi isyonning bostirishni ilinji shofyorni jazolashga qaratilgandir, ammo undan huzur halovatni tuymadi. Shafqatsizlik qilgandir, lekin ular bir vaqtlar insoniyligini yo‘qotgan shaxslar sifatida qalbidan o‘rin olib ulgurgan edi. Adabiyot bilan axloq o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, asrlar davomida mumtoz asarlarimizda axloqiy qadriyatlar tasvir etilgan bo’lib, keyingi yillar nasrida esa, axloqiy qadriyatlar, insoniy fazilatlar, badiiy asar zamiriga singdirilgan bo‘lib, bu holat estetik ideal darajasiga ko‘tarilayotganligi bilan belgilanadi. Asarda insonning jamiyatdagi o‘rni, qadr-qimmati asosiy o‘ringa qo‘yilib, axloqiy- ma’naviy muammolar, asar sujetiga singdiriladi. Bu jarayon shiddatli voqealar tasvirida qahramon xarakterini shakllanishiga asos bo‘ladi. Badiiy asar, qaysi davr, qanday ijtimoiy-adabiy sharoitda qat’iy nazar, muallif nigohi orqali umuminsoniy ma’naviy-axloqiy-madaniy muammolarni badiiy asar syujetiga singdirilishi va o‘quvchi qalbini larzaga solishi yozuvchining badiiy mahoratidan dalolat beradi. Talqinlardagi Nozimning ma’naviy olamiga nazar tashlar ekanmiz, uning xarakterida insoniylik, yetuk fazilat mujassam edi, ammo davr muhiti uning qalbini istirobga soldi. Bundan xo‘rlangan badiiy qahramon ruhiyatida insonga nisbatan shafqatsizlik hisi uyg‘onganligini alohida qayd qilish lozim. Shu o‘rinda yozuvchining fikrlariga ham diqqat qilaylik: “Atrofga qarang. Biz qanchalar yozg‘irmaylik, qanchalar shikva-shikoyatlar qilmaylik, zamonamizning o‘z Laylilari, Majnunlari, Farhodu Shirinlari bor, ular oramizda, sizu biz bilan birga yashab yurishibdi. Ularni ko‘rmaganimiz esa o‘zimizning aybimiz, ta’bir joiz bo‘lsa, so‘qirligimiz oqibati, xolos. Bu sevgi qissasini yozmoq men uchun azob, ammo, ishoning, yozmaslik bundan ham azob”. 50 49 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019.117-bet. 50 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019.118-bet. 43 Darhaqiqat, inson tug‘iladi, tafakkur qilib olamni, insonni anglashga intiladi, ammo davr, muhit bunga ba’zan imkon beradi, ba’zan esa o‘z olami sari singdirib yuboradi. Insondagi xarakter xususiyat shuning uchun ham muhitdan oziq oladi. Muhit uni ma’lum darajada tarbiyalaydi, lekin irodali insongina o‘z yo‘lini topadi, uning ziddiyatlariga qarshi kurashadi. Bularning barchasi inson shaxsini kamol topib borishi bilan belgilanadi. Ana shu ziddiyatlardan oziqlangan qahramonimiz xarakterini ruhiy istiroblarini adib mahorat bilan talqin etishga intiladi. Asar syujetiga singdirilgan bu tasvirlar insonning o‘ziga xos xarakter xususiyatlarini, ruhiy ma’naviy olamini teran ilg‘ashga, teranroq anglashga xizmat qiladi. Tasavvuf tarixida har xil silsila va toifalar almashib turgan bo‘lsa-da, inson ma’naviyati masalasi hech qachon tariqat ahli diqqat-e’tiboridan chetga chiqmagan. Komil inson obrazini talqini yetakchilik qilib kelgan. Insonning botiniy olami, ichki ziddiyatlari, ruh va jism orasidagi kurash har qanday davrda o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan va uning xarakterini shakllanishiga imkon yaratgan. Chunki inson qismatidagi azaliy qarama-qarshi kuch rahmoniy va shaytoniy quvvatlar borligini inson Ollohning bandasi sifatida shayton qurquvini yengib, rahmoniy fazilatlarga ega bo‘lishi lozimligini ta’kidlaydilar. Ammo Nozimning xarakterida ham biz ta’kidlagan insoniy fazilatlar mujassamlashgan edi, shafqatsiz hayotning turli qirralari uni shu kuyga solgan. Ba’zan o‘zining qilmishlaridan oh chekar, unga esa da’vo yo‘qligini ham anglab ulgurgan edi. Asardagi qahramonlar qalban bir-biridan yiroq kishilar. Yozuvchi ularning ayanchli qismatini zimdan kuzatadi. Har bir adib o ‘ z g ‘ oyasiga mos voqealar va kishilarni tanlaydi. Adabiyotshunos Qozoqboy Yo‘ldoshev ta’kidlaganidek: “Bizning zamondoshlarimiz teranlashib, o‘ziga ko‘proq e’tibor qaratayotir. Shu bois bugungi adabiyotdan ommaviylik kutish o‘rinsiz. Hozirgi adabiyot individual adabiyot bo‘lishga mahkum. Chunki bugun odamning o‘zi – alohida shaxs. Kechagina u biror ijtimoiy tabaqaning vakili sanalardi. Bugun u – o‘z shaxsiyatining elchisi, o‘z “men”ining vakili xolos” 51 . 51 Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. – T oshkent, “Yangi asr avlodi”, 2006. 152-153-betlar. 44 Asosli ta’kidlanganidek, bugungi qahramon, ma’lum bir tabaqaga emas, u o‘z qalbining mahsuli bo‘lgan tushunchalar egasidir. Uning insonioyligini namoyon qiluvchi fazilatlari, qarashlari, dunyoqarashiga ega bo‘lgan erkin va ozod insondir. Shu jihaydan keyingi yillar qissachiligida o‘ziga xos talqin usuli yetakchilik qilmoqda. Ular uslubiy yo’nalishlari, asarlarining g‘oyaviy-badiiy o‘ziga xosliklari bilan bir-birlaridan ajralib turar, bu janrning shu davrdagi ijtimoiy-badiiy faolligini yuksalishiga, taraqqiyotiga asos bo‘lgan. Ularda badiiy xarakter yaratishning qissaga xos chizgilarini ko‘rsatish bilan bir qatorda, jahon adabiyotining an’analaridan ijodiy oziqlanish deb baholash ham mumkin. Xullas, badiiy asarda yaratiladigan xarakterlar tasodifiy xususiyatlarga emas, balki qonuniy asoslarga ega bo‘lib, unda yozuvchining nuqtai nazari muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Yuqorida biz ko‘rib o‘tgan Abduqayum Yo’ldoshev asarlari tahlili shundan dalolat beradi. Adabiyot so‘z san’ati sifatida rangin voqelikni konkret shaxslar hayoti, o‘y- kechinmalari, orzu va armonlari, xullas, qahramonlar taqdiri orqali aks ettiradi. Davrning o‘zgaruvchan qiyofasi, tub mohiyati, muammo va vazifalari qahramonning taqdir yo‘llarida, ongu shuurida, xatti-harakatida, yurish-turishida, fe’l-atvori va dunyoqarashida moddiylashadi. Shunisi muhimki, zamona zayli, davr voqeligi, kundalik turmush vazifalari, shakllari o‘zgarishi yangi qahramonlar, yangi xarakterlarga ehtiyoj paydo qiladi. 2.2. Xarakter va ijtimoiy muhit talqini . Abduqayum Yo‘ldoshevning avlodiga qadar yaratilgan adabiyotda xarakter qiyofasida o‘ziga xos talqinlar, obrazlar olami kuzatilar edi. Yuksak darajada yaratilgan san’at asarlarida syujet va kompozitsion birlik mukammal darajada bo‘ladi. “Syujet qahramon obrazi tarixini ko‘rsatsa, badiiy til uni jonli ifodalab beradi. Kompozitsiya esa buni qiziqarli va anglashilarli, izchillik orqali batartib ko‘rsatishga qobildir”. 52 Syujetda g‘oyadan tashqari bevosita mazmun ham mavjud bo‘ladi. Yirik epik asarlarda syujet ko‘p tarmoqli bo‘ladi. Badiiy asar syujeti asosida badiiy konflikt turadi, iҳshuning uchun u tez rivojlanadi va shakllanib boradi. Syujet- 52 To‘ychiyev U. O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari. – Toshkent, ”Yangi asr avlodi”, 2011. 335-bet. 45 xarakter tarixi, xarakterni shakllantiradi, sujetning voqealari esa xarakter yaratish vositasidir. Badiiy asar syujeti bir necha tarkibiy qismlardan iborat va ular o‘zaro bog‘liq; qismlar qatoriga ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, kulminatsiya va yechim kiradi. Ba’zi asarlarda syujetning prolog (muqaddima) va epilog (xotima) kabi qismlari ham bo‘ladi. Asarning o‘zida syujetning barcha qismlari bo‘lishi shart emas. Ammo tugun va kulminatsiya bo‘lishi zarur. Badiiy asar syujeti xarakterlarni shakllantiradi. Epik va dramatik asar syujeti haqida quyidagi ta’rif ilgari surilgan: “Asardagi odamlarning o‘zaro aloqalari, ular o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar, simpatiya va antipatiyalar, umuman kishilar o‘rtasidagi munosabatlar-u yoki bu xarakterning, tipning tarixiy rivojlanishi, tashkil topib borishidir”. 53 Xususan, bu keltirilgan ta’rifdan qahramonlarning o‘zaro prolog va epilogi kam uchraydi. Syujet qismlarining har biri badiiy asar mazmunini ochishda muayyan vazifani bajaradi. Shunga ko‘ra ularning har birini alohida – alohida ko‘rib o‘tish va aniq mushohada qilish zarur. Syujet qismlari va qahramon xarakteri rivojini birga tahlil etmay asar mazmunini shunchaki hikoya qilib berish quruq bayonchilikdir. Chunki syujet xarakter tarixidir. Har qanday badiiy asarning asar bo‘lib yaratilishida, uning g‘oyaviy maqsadini yuzaga chiqarishda syujet unsurlari alohida o‘rin tutadi. Lirik asarlarni syujetsiz tasavvur qilish mumkindir, lekin nasriy asarlarda bu muhim bo‘lak hisoblanadi. Bir qator asarlarda yozuvchilar syujetlardagi voqealar boshlangunga qadar ishtirok etuvchi shaxslarning qanday yashaganliklari, o‘sib-ulg‘ayishlari, xarakter xususiyatlarining shakllanishi haqida hikoya qiladilar. Bu hikoya asar ziddiyati boshlangandan keyin sodir bo‘ladigan qahramonlar xatti-harakatlarini asoslash va shu yo‘l bilan kitobxonni ularga tayyorlash va ishontirish uchun qilingan dastlabki zaruriyatdir. “Ziddiyat yuzaga kelgunga qadar qiyofasini shakllantirgan sharoitning va unda qaror topgan xarakter xususiyatlarining tasviri ekspozitsiya, deb ataladi. Ekspozitsiya asarda ishtirok etuvchi shaxslarning badiiy his qilinayotgan ziddiyat 53 Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. Darslik. – Toshkent, “O‘zbekiston”, 2002. 108-109-betlar. 46 davomidagi xatti-harakatlarini dalillash vazifasini o‘taydi; hayotlari, o‘sish, ulg‘ayishlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar turli o‘rinlarda beriladi”. 54 Yuqorida ta’kidlaganimizdek, syujet unsurlari turli o‘rinlarda qo‘llanilganligi bois biz ekspozitsiyaga asar boshlanmasidan tashqari uning boshqa o‘rinlarida ham ko‘plab duch kelamiz. Bu ekspozitsiyalar sochma ekspozitsiyalar bo‘lib, ularning ko‘pchiligi asarning bosh qahramonlaridan hisoblangan Nozimning xarakteri haqida tasavvurlarimizni boyitishga xizmat qiladi. Bu o‘rinda Tohir Malik tugun vositasida asarda tub burilishlar, kutilmagan ziddiyatlarni yuzaga keltirib, qahramonlari taqdirini-da o‘zgartirib yuboradi. Voqealar rivojidagi eng keskin cho‘qqi, ya’ni kulminatsiya asardagi o‘ta hayajonli o‘rinlar hisoblanadi. Agar e’tibor berilsa, Nozimning numa uchun shofyorga bu darajada qo‘rslik qilishining sababini hech kim anglab yetmaydi. Shuning uchun hatto Oliya xola uzoq yillik tajribaga ega bo‘lsada, undan kechirim so‘ramoqchi bo‘ladi. Hatto shofyorning menda qasding bormi, degan savoliga, - ha deb javob berganida ham hech narsani anglamaydi. O‘tgan tuzumdan mustaqillik zamoniga o‘tishning azobu yetishmovchiliklari, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonlarining og‘ir sinovli kunlari har kim o‘z-o‘ziga andarmon bo‘lib, yagona maqsad “non topish” muammosi bo‘lib qolganligi barchaga ayon. Bunday paytlarda kimdir ishini o‘zgartirgan, kimdir iymonini sotgan, kimlardir oilasidan voz kechgan, yana kimdir o‘zligidan yiroqlashgan. Davrning shunday og‘ir tomonlarini, badiiylashtirar ekan, inson har sharoitda ham o‘zligini saqlab qolish mumkinligini isbotlashga intilganligi kuzatiladi: “Biz, ikkovlon ota-onamiz qirib-qirtishlab, ne bir azoblar ila yig‘ayotgan o‘sha ulkan miqdordagi pulning hech bo‘lmasa bir qismini o‘zimiz topaylik degan maqsadda o‘qishdan chiqasola ishga yugurar, shanba-yakshanba kunlarini esa mardikor bozorida sarg‘ayib o‘tkazardik; ish topilib qolsa, boshimiz osmonga etardi, ish topolmasak suvga tushgan mushukday shumshayib yotoqxonaga qaytardik”. 55 54 Xudoyberdiyev E. Adabiyotshunoslikka kirish. Darslik. – Toshkent, “Sharq”, 2008. 75-bet. 55 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019.121-bet. 47 Albatta, hayotiy achchiq haqiqat, ammo shunday sharoitda ham, ilm olishni asosiy maqsad qilganlar oz emas edi. Kimlardir esa turli bahonalar bilan butun sharoit mavjud bo‘lsa-da, ta’lim olishni emas, qing‘ir yo‘llarni tanlar edi. Shuning uchun asardagi voqealar silsilasiga nazar tashlansa, insonning ma’naviy olamini yanada aniq tasvirlarda ifodalanganligini kuzatish mumkin. Adib qissada voqelikdan uzoqlashmagan holda, inson xarakterining o‘ziga xosliklarini rangin tasvirlarga singdirishga harakat qilganligi, uning mahoratidan dalolatdir. Hayotning murakkab tomonlari asosida inson xarakterining turfa olamini badiiy talqin etar ekan, uning zamirida insonni tushunish murakkabligi bilan namoyon bo‘ladi. Ana shu murakkab jarayonni o‘ziga xosligini asar qahramonlarining badiiy ifodasida kuzamiz. Boshqacha aytganda, inson jamiyat va tabiat mahsuli. Bir qadami jamiyat atalmish zamindan suv ichsa, ikkinchisi bevosita tabiat bag‘riga qadalganida ko‘rinadi. Negaki, zamonlar o‘tadi, qarashlar o‘zgaradi, millat tafakkurida mislsiz evrilishlar yuzaga keladi, baribir insoniyat hamisha insonlik sha’ni uchun abadul abad kurashib keladi. Ko‘rinadiki, har qanday badiiy tafakkur mantiqida inson shaxsi va uning orzu umidi, ilmi, diyonati, insoniy fazilati, yurish-turishidan, hatto kiyinish madaniyatiyu muomala madaniyati ham qatma-qat singdirilgan bo‘ladi. Birgina kishining jamiyat va uning o‘zagida muqim yashash, baxtli kun kechirish a’moli emas, balki kelajak sari talpinayotgan odamlarning ma’naviyati xususida jiddiy bosh qotirishni, yanada teranroq o‘ylashni asoslash uchun yuzaga kelgan. Millat ruhiyati doim olg‘a, ya’ni oldinga intiladi. Shu bilan mavjud sharoitni yaxshilashni maqsad qilib oladi. Tajovuzkor kuchlar birlashib, millat sha’niga dog‘ tushirishi, ruhiyatini bo‘g‘ib qo‘yishni o‘ylaydi. Doimo shunday bo‘lib kelgan. Insonning ongli tafakkuri bunga chek qo‘yishni, doim nazorat nigohi ila qarab turishni taqazolaydi. Axir inson dunyoga ezgulik sari qadam tashlab keladi, ammo yillar shamoli, ba’zan bu tushunchalarni unitilishiga sababchi bo‘lib qoladi. Aslida esa insonning o‘zi sababchi ekanligini unitadi. Hayotning yaxshi fazilatlari, talabalikning oltin davrini o‘qish, o‘rganish bilan birgalikda murakkab tomonlarini ham qalbiga joylagn insonlarning turmush tarzi, istiroblari bilan uzviy 48 birlikda talqin qiladi: “Shunday qilib do‘stimning dunyodagi eng baxtli insonga aylantirgan, uni sarmast etib, masrurlikning yetti qavat osmonida sayr ettirgan, hattoki vaqtidan burun ajal domiga ro‘baru yetishgacha olib brogan “Oltinoy” ismi hayotimizga kirib kelgan kun yodimda bir umrga muhirlanib qoldi. So‘ngroq, oradan yillar o‘tib, Nozim jo‘ram qirchillama o‘ttiz ikki yoshida vafot etib ketganida. Men avvoliga bu xabarga also ishinmadim. Kimningdir qo‘pol hazili deb o‘yladim. Ishinganimda esa, do‘stimni sovuq qabrga qo‘yib bo‘lishgandi”. 56 Talqinga nazar tashlar ekanmiz, o‘tkinchi hayotning butun azoblarini boshdan kechirgan, ammo bu jahonga sig‘magan shoirni, uning beorom tunlarini, hayotning shafqatsizliklarini ko‘z oldimizda jonlantiramiz. Axir, o‘sha mudhish muhit shuni istirobga solmadimi, atrofdagilarning beporvaligi uni yurak xastaligiga mubtalo qilmadimi kabi savollar yog‘ilar ekan, bunga ham javob topgandek bo‘lamiz. Asardagi qahramonlarning turmushning og‘irligidan, uning tashvishlaridan, pul, mansab, yaxshi yashash ilinjidagi yelib yugurishlardan bir lahzaga to‘xtadigu, beixtiyor, olamga kelib nima qila olgan, nimaga ulgurmay o‘ttiz ikki yoshida yurak xastaligidan vafot yetganligini hazm qila olmaymiz. Shu lahzadagina inson umrining nechog‘lik, qisqaligiyu, kapalak umriga qiyos qilinishi bejiz emasligiga ishonch hosil qilamiz. “Mana, Nozim jo‘ram olamdan o‘tdi. O‘ttiz ikki yoshida. Mendan olisda. G‘arib bir shifoxonada. Men na undan xabar oldim, na “Holing ne?” deb bir enlik maktub yo‘lladim. Voholangki... voholangki, bunga imkonim, hattoki vaqtim bor edi. Ammo bu ishni qilmadim. Juda esimga kelganda esa ”Ertaga... indinga” deb o‘zimni o‘zim aldadim. Loqaydni ertasi tugarmidi, ey dunyoyi qo‘tir!” Bu istiroblarni xayolan jonlantirar ekan insonning insoniyligi, uning bir-biriga bo‘lgan mehr tushunchasidan uzoqlash boshlagan inson qismati ko‘z o‘ngimizda jonlanadi. Inson juda kech ko‘p narsani anglaydi, juda kech, ammo shunda ham falsafiy hayotning qonuniyatlariga bosh egishni istamaydi. Insonning jamiyatdagi o‘rni, qadr-qimmati markaziy o‘ringa qo‘yilib, axloqiy-ma’naviy muammo badiiy yo‘sinda hal etiladi. Sevgi ushbu jarayonda voqea va qahramon xarakterini 56 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019.130-131-betlar. 49 harakatga keltiruvchi kuch, sifatida namoyon bo‘ladi. Do‘stining istirobli oniy lahzalarida inson qismatining murakkab qirralari badiiy talqinda o‘z ifodasini topib boradi. Qayd qilinganidek, inson qismati, uning hayoti juda murakkab jarayon, uni badiiy talqin etish esa, undan ham murakkab jarayon ekanligini his etamiz. Nozimning qalbidagi ilk muhabbat, hayotga, yashashga undagan bo‘lsa, keyinchalik uning umriga zamin bo‘lganligini his etamiz. Lekin inson dunyosi, o‘zining yolg‘izligi, orzu istak va iroda-bardoshi bilan alohida-alohida bir olam sifatida talqin etiladi. Shaxs individ. Shaxs yakka. Shu bilan ham inson tafakkuri insoniyat tafakkurning bir parchasi, xolos. Bu abadiy haqiqat asrlar davomida e’zozlanib kelinmoqda. Ma’naviy barkamollik to‘g‘risida gap borar ekan, ilmi tuzuk, qati’yatli, o‘z aytar so‘ziga ega insongina shu kabi savolga javob beradi. Ammo Nozimning hayotini ostun-ustun qilgan muhabbatni, uning jazosini keyinchalik kimlarningdir tafakkurini, hayotini parchlaganligini ko‘ramiz, ammo vaqt oliy hakamligini bajarib ulgurgan edi. Qissa qatidagi falsafiy qarashlar ham shu xildagi mangu savollarga javob berishiga ishongan kitobxon tafakkurida ham ma’naviy huzur-halovat bo‘y ko’rsata boradi. Qissaning syujetida inson xarakterining o‘ziga xos talqinlari olam va odam munosabatlarini teranroq anglashga imkon tug‘diradi. U nda adolatsizlik va haqsizlik qurboniga aylangan shaxs fojeasi bilan bir qatorda inson ichki olamidagi ziddiyatlar hayot haqiqatidan kelib chiqib tasvirlanganligini kuzatishimiz mumkin. Ijodkor hayotning turli xil hodisalarini, voqealarini inson xarakteriga o‘ziga xos ta’sirini ifodalaydi. “Xarakter yaratish – sirli jarayon, hatto aytish mumkinki, ehtimol, bu jarayon xarakteri yaratilayotgan mute yoki o‘jar ob’ektlardan ko‘ra xarakter yaratayotgan odamning o‘zi uchun sirliroqdir. Bu jarayonga ish ochilmagan, u hujjatlar bilan tasdiqlanmagan va unga aniq bir ta’rif berish amri mahol. Har qanday ijod – u adabiyot bo‘ladimi yoki hayotdagi ijod bo‘ladimi, baribir, birday sirli va bilib bo‘lmaydigan hodisa va u to‘g‘rida ko‘ngilga kelgan narsani gapiraverishga birday rag‘batlantiradi”. 57 Yozuvchi bu sujetida muhit va qahramon , 57 Jon Golsuorsu. Adabiyotda xarakter yaratish. Qarang: Jahon adiblari adabiyot haqida. Ozod Sharafiddinov tarjimalari. – Toshkent, “Ma’naviyat”, 2010. 81-bet. 50 ya’ni shaxs va jamiyat o ‘ rtasidagi, shaxs va shaxslar o ‘ rtasidagi, shaxs va muhit ziddiyatlarini talqin etgan. Q ahramon ruhiy olamidagi konfliktlardan foydalanadiki, bu esa xarakter va konfliktning uzviyligidan dalolat beradi. Agar qissadagi Nozim ruhiy olamidagi konfliktlar uni olamga teranroq nazar solish, idrok yetish zarurligini anglashga xizmat qilsa, muhit ziddiyatlari esa uni shaxs sifatida shakllanishiga xizmat qiladi. Agar Abduqayum Yo‘ldoshevning “Shiorning muhabbati” bilan “Sunbulaning ilk shanbasi”dagi obrazlarga nazar tashlasak, Nozimning fojiali hayoti, shoirning murakkab taqdiri va xatoliqlari istiroblar iskanjasidagi hayotini ko‘z o‘ngimizda jonlantiramiz. Ularning qalbidagi alamli qarashlarning zamirida muhitning ta’sirini kuzatamiz. Inson hayotining bunday qarama-qarshiliklari har ikki qahramonning ruhiy-ma’naviy olamini o‘ziga xosliklarini ko‘ramiz. Shu jihatdan Erkin A’zamning badiiy qahramonlaridagi o‘ziga xosliklarning mavjudligini ham alohida ta’kidlash lozim. Ko‘rinib turibdiki, turli davrlarda yashab o‘tgan ijodkorlarning yaratgan obrazlari o‘rtasidagi yaqinlik jihatlari, ulardagi tipologik o‘xshashlik, o‘zaro mushtaraklik belgilari adabiyot ilmida ko‘p tadqiq etiladigan masalalardan. Biroq , E rkin A’zam yaratgan bir qator asarlardagi o‘xshashlik jihatlari muayyan ijodkorlar asarlaridagi “adabiy egachi”, “adabiy qiyofadosh” obrazlarga ham alohida e’tibor qaratish zarurligini taqozo etadi. Shu jihatdan “Javob” qissasidagi Nuriddin E lchiev va “Bayramdan boshqa kunlar”dagi Bakir obrazlaridagi xarakter jihatdan nihoyatda yaqinlik diqqatni tortadi. Go‘yoki Bakir ulg‘aysa, Nuriddin E lchievga aylanadigandek , yoki charxi davron ortga qaytsa, Nuriddin E lchiev B akirga evriladigandek tuyuladi. Nuriddin E lchievdagi kamtarinu kamsuqumlik va Bakir tabiatidagi bo‘sh-bayovlik, soddalik shunday qiyoslashimizga yo‘l ochadi. Bir necha o‘n yilliklar davomida adabiyotga, eng avvalo, ijtimoy salmoq ustuvor bo‘lishi zarur degan aqida ko‘nikmaga aylangan edi. Qahramonning kurashchanlik pozitsiyasi ham shundan kelib chiqadigan hosila edi. Shu bois 51 qahramonning maishiy hayot ikir-chikirlariga o‘ralashib qolishi ko‘pchilik adabiyot ahliga g‘alati tuyulardi. Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar: Ijodkor sifatida Abduqayum Yo‘ldoshev ustozlar izmidan borib bu an’analarni yangilashga badiiy xarakterlarning turfa xil xususiyatini namoyon qilishga harakat qilganligini kuzatamiz. Ijtimoiy muhitning inson xarakteriga, uning ruhiy olamiga, xarakter shakllnaishiga sezilarli ta’sir etsihini, adib qissalari misolida tahlil qilish orqali, muhit va inson xarakterining oniy lahzalarini o‘ziga xos talqinlarda yuzaga chiqara olganligi asoslandi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, adib qissalaridagi badiiy xarakterlar bir-birini izchillikda to‘ldirib borish jarayoni ham alohida qayd etildi. Bu jarayonda adib qissalarining badiiy poetik xususiyatlari orqali nisonni anglash, uning muhit ta’siridagi xarakter qirralari ham yoritildi. Adib hayotning ijtimoiy-maishiq qirralarini badiiy talqin qilsa-da, ularning ma’naviy olamiga muhitning ta’siri, natijada inson xarakterining o‘ziga xos tamoyillari asosida talqin etish, badiiy mukammalik kasb etgani ham isbotlandi. III BOB ADIB QISSALARIDA BADIIY KONFLIKT 3.1.Yozuvchi qissalarida ong va ongosti ifodasi. Yozuvchi qissalarida ong va ongosti munosabatining turfa shakllarda ifodalanganligini kuz a tish mumkin. Ma’lumki, ong va ongosti munosabatlari falsafiy tushuncha bo‘lib, adabiyotshunoslik atamalari safidan joy olganiga hali ko‘p vaqt o‘tmadi. Ong 52 ifodasi deganda, eng avvalo ijtimoiy munosabatlar, muomala, yurish-turish madaniyati, xullas jamiyat uchun asosiy me’yor holiga kelgan axloqiy, etik-estetik tushunchalar majmuini anglaymiz. Bu me’yor azaldan Sharq adabiyotining ham diqqat-e’tiborida bo‘lib kelgan. S h u bilan birga ongosti qatlamiga ham bot-bot murojaat qilingan. Shunisi e’tiborliki, bugungi adabiyotda har ikkala tafakkur tarzining nisbati tenglik kasb etmoqda. Ba’zi bir asarlar syujeti to‘laligicha ongosti tasviri prinsiplariga muvofiq qurilmoqda. Ongda kechayotgan jarayonlar ifodasini yorug‘ va charog‘on xonaga qiyoslaydigan bo‘lsak, ongosti qatlamlarida kechayotgan jarayonni qorong‘i va sizni u yerda nimalar kutayotgani noayon yerto‘laga qiyoslash mumkin. Hozirgi o‘zbek nasrida yaqqol ko‘zga tashlanayotgan ushbu xususiyatga jahon adabiyoti tajribalarini o‘rganish, xususan, modern va postmodern adabiyotlarning hayotbaxsh an’analarini o‘zlashtirish bilan bog‘liq hosila sifatida qarash o‘rinli bo‘lar edi. Avvalo, qissaga hayotda bo‘lib o‘tgan real voqea-hodisalarning badiiy ifodasi sifatida qarash o‘rinli bo‘lar edi. Chunonchi, “Sunbulaning ilk shanbasi” qissasidagi syujetining asosiy tarmog‘ini egallagan . Shoir obrazi bilan bog‘liq kechmish, hayot yo‘li fojealariga tutashib ketishi, xatoliqlarning hayoti davomida azob istirobda o‘tishiga sababchi bo‘lganligini inson ruhiy-ma’naviy, botiniy olami orqali juda teran talqin qilgan holatlar bilan izohlash mumkin. Yozuvchining mahorati shundaki, u personajlariga batafsil xarakteristika bermaydi, personajlar aytayotgan gaplari, ruhiy holatlari, ongostida kechayotgan o‘y-xayollari bilan o‘z-o‘zlariga tavsifnoma berishadi. Adib qissa syujetiga voqelikning eng dramatik, qaltis nuqtalarini asos qilib olganligi bois xarakterlarning qiyofasi yarq etib namoyon bo‘ladi. Yuqorida eslab o‘tilgan obrazlarning barchasi go‘yoki yuzlariga niqob tutishgan. Ongosti kechinmalarida esa yuzlaridagi niqob yo‘qoladi, asl mohiyatlari ko‘rinadi. Shu jihatdan adibning “Shoirning muhabbati” qissasiga nazar tashlaylik. Bunda Nozimning badiiy xarakteridagi o‘ziga xoslik shundaki, tafakkurda, ong ostida, xayollarida voqealarga munosabat bildiradi: “Ana shunda… ana shunda 53 men insonning, aniqrog‘i, o‘zimning o‘tmishimga nisbatan shunchalar be’tibor va loqaydligimni aniqladim”. Bu tushunchalar zamirida hayotni, insonni anglash naqadar murakkabligi-yu, uning turfa olamlar iskanjasidagi hayoti insonni o‘zligini anglashga xizmat qiladi. Barcha-barchasi o‘tkinchi hayotning irmoqlari oldida hech narsaga arzimasligini his eta boshlaysiz. Roviy tilidan bayon etilgan mulohazalarda juda asosli tushunchalar mujassamlashganligini kuzatamiz: “O‘, jo‘ramning yoniq ko‘zlariga, hayajonu entikishidan goh qizarib, goh oqarayotgan yuziga, hech qursa titrayotgan barmoqlariga bir boqsangiz edi, sevgining qudratini, bemisl tilsimi oldida hayrat ila tiz cho‘kmoq lozimligini tuygan bo‘lardiz”. 58 N utqni ong boshqaradi , o ngosti jarayonlarida kechayotgan tug‘yonlar hamisha nutqda ifodasini topavermaydi. Inson ruhiyatida qalb kechinmalarida o‘z ifodasini topib boraveradi. Adabiyotshunos va yozuvchi Ulug’bek Hamdam “Turfa ranglar uyg‘unigi” maqolasida shunday fikrlarni qayd qilib o‘tgan: “Asar xoh u realistik, xoh u modernistik va hatto u xoh fantastik ruhda bo‘lsin o‘z botinida shunday bir tuynuk yashirgan bo‘lishi kerakki, shu tuynuk orqali biz o‘z qiyofamizga, qismatimizga nigoh tashlab olaylik. Aks holda u qaysi “izm”ga tegishliligidan qat’iy nazar hech narsaga arzimaydi. Demak, ayni tuynuk bizni real dunyo bilan bog ‘ laydi” 59 . Ko ‘ rinayaptiki, asar syujetidan o ‘ rin olgan obrazalar tizimi, voqealar talqini zamin bilan, undagi real hayot bilan bog ‘ langanligi bilan izhlanadi. Shu jihatdan, asar tarkibidagi obrazlar o ‘ z olami bilan kurashadi, ziddiyatlar to ‘ lqini orqali ularning xarakteri yorqin aks etgan. Yozuchi ramziy obrazlarga shu darajada o ‘ ziga xos uslub ma’no yuklaydiki, ularning ichki ma’nolari, xotira shaklidagi tushunchalari orqali tushunchalarimizni boyitamiz va nimalarnidir izohlashga harakat qilamiz. Inson nima uchun dunyoga keladi, bu sinov dunyosidagi maqsad, vazifalarni o ‘ zlik yo ‘ lidagi izlanisharni teranroq his etamiz va anglay boshlaymiz. Yozuvchi talqinlarida xuddi shu tushunchalar mujassamlashgandek tassurotni uyg ‘ otadi: “Oradan yillar o ‘ tadi va 58 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019.141-bet. 59 Hamdamov Ulug’bek. Turfa ranglar uyg’unligi. O’zbekiston adabiyoti va san’ati gazetasi. 2000. 29- sentabr. 54 mana shu o ‘ zbekning soddasi, bir kunda qarib, beli bukchayib qolgan Keldiyor ota… chapon kiyib, bel bog ‘ lagan ota meni mahkam quchoqlab olgancha o ‘ kirib- o ‘ kirib yig ‘ laydi, “Ulimning jo ‘ rasi! Ulimning jo ‘ rasi! Ulimning isi kelayabti” deya aytib-aytib bo ‘ zlaydi”. 60 Farzand dog ‘ ida istirob chekayotgan otaning nolalari rovi ichki monologi ostida talqinga tortilgan. Otaning alamli dardiga sherik bo ‘ lish, uning qarashlariga bardosh berish juda og ‘ ir bir damda uning xayolidan “E, falak, ne savdolar solasan inson boshiga”, - deya nola chekishi, bu alamli hayqiriqlarning barchasi ko ‘ ngildan o ‘ tganligini his qilish, ong osti oqimining bir ko ‘ rinishi bo ‘ lgan monologda o ‘ z ifodasini topganligidan dalolat beradi. Inson tafakkuridagi evrilishlarning barchasida uning ruhiy istiroblari yetakchilik qiladi, shuning uchun inson ruhiyatidagi kechinmalar ong oqimini shakllanishiga asos bo ‘ ladi. Nozimning vafoti otaning qanchalik istrob chekishi, muallif tomonidan emas, do ‘ stining kechinmalri asosida talqinga tortiladi. Otaning bir lahzada qarib, keksarib qolishini ham, do ‘ stining xayolida kechadigan voqealar zamirida talqinlarga singdirib yuboradi. Otaning qalb istiroblari zamirida farzandiga achinich, uning yoshligi, o ‘ tgan davrlaridagi qarashlarining barchasi do ‘ sti xayolidagi kechinmalarga singdiriladi. ”Ong oqimi mavjud psixologik hodisa, u zarurat tug ‘ ilganda ikki asnoda og ‘ zaki va yozma nutq shaklida moddiylashadi va shu yozma shakli badiiy ong oqimini tashlkil etadi. Badiiylashgan ong oqimi ma’lum badiiy zamonda yuz berib turgan jarayon bo ‘ lishi ham, ya’ni qahramonning ma’lum sinxron kesimdagi ong oqimi, yoki xotiraviy bo ‘ lishi ham mumkin. Holbuki, ong oqimi ularning ayqash- uyqash bo ‘ lishini ham inkor etrmaydi”. 61 Shuning uchun ham, ong oqimi hozirda yuz berib turgan jarayon hamda xotiradan tashqari xayol, orzu, fantaziya, faraz singari ongga neki aloqador bo ‘ lsa, barchasini o ‘ z ichiga oladi. Ong oqimi sifatida ularning hammasi badiiy matnga 60 Yo‘ldoshev A. Shoirning muhabbati. Qarang: Ishq afsunlari. Qissalar.– Toshkent, Yangi asr avlodi, 2019. 151-betlar. 61 Jo‘rayev T. Ong oqimi modern. – Forg‘ona, Farg‘ona nashri, 2009. 68-bet. 55 singdiriladi, bu jarayonda esa, ular ichki nutq shakllari monolog va dialog shaklda namoyon bo ‘ lib boradi. Adabiyotshunos No’monjon Rahimjonov yozganidek: “San’atda aks ettirilgan barcha narsa va har qanday asar ham boqiylikka ega emas. Asl san’at oddiy va kundalik ashyolarga shunday ma’no yuklay oladiki, natijada o’sha tasvirlanayotgan hayotiy mazmun tarixiy mohiyat kasb etadi. San’atning betakror salohiyati ham shundaki, u ayni shu davrdagi odamlar ongi, shuurini, hayon nafasi va jamiyat ehtiyojlarini tasvirlayotgan mazmunga singdirib yuboradi” 62 . Haqiqatdan ham, san’at asari badiiy adabiyot insonni turfa xil qirralarini asrlar davomida kashf etib kelmoqda. Insonning o ‘ zi o ‘ tkinchi bo ‘ lsa-da, uning ma’naviy olami go ‘ zalliklar yaratishga intiladi, ba’zan esa, yovuzlik ustunlik qiladi, chunki inson hayoti davomida o ‘ zi bilan o ‘ zi kurashib yashaydi. Adabiyot –so ‘ z san’ati. U inson ruhining inkosi, insonni tasvirlash, insonligini ko ‘ rsatishga xizmat qiladi. Inson tafakkuridagi kechinmalarning zamirida uning hayoti, faoliyati, jamiyatdagi o ‘ rni o ‘ z ifodasini topib boradi, ammo uning qalb kechinmalarini badiiy talqin etish, tafakkurdagi evrilishlari tasvir jarayoniga olib chiqish, ijodkordan badiiy mahoratni talab etadi. Bu esa uning ruhiy-ma’naviy borlig ‘ ini talqin etish, istiroblar iskanjasidagi insonni anglanmagan qirralarini xotira, monologga singdirilishi bilan izohlanadi: “Odam bolasi shu qadar aziz va mukarram, ulug ‘ u muhtaram qilib yaratilgan-ki, o ‘ n sakkiz olamdagi hatsiz- hisobsiz farishtalar unga muttasil takbiru tahsin, olqishu ofarin aytadi. Tasavvur qilayapsizmi, Olloh taolo hazrati Odamni naqadar ulug ‘ vor o ‘ zligiga mos va muvofiq cheksiz qudratiga yarashadigan mo ‘ jizaviy xilqat qilib yaratgan”. 63 Darhaqiqat, bu tushunchalar zamirida hayot haqiqati yotadi, chunki Olloh insonni ongli mavjudot qilib yaratdi. Boshqa mahluqotlarga ravo ko`rilmagan cheksiz imkoniyat tafakkur baxti, fikrlash saodatini inom etgan. Shu bilan qatorda insonga xotira iroda, idrok va yuksak insoniy tuyg`ular hadya qilgan. Unga odam va olamni evish, do`stlik sadoqat, mehr, shavqat, insof, qadr-qimmat kabi his etish 62 Rahimjonov M. Istiqlol va bugungi adabiyot. – Toshkent, “O’qituvchi”, 2012. 27-bet. 63 Otauli. Ruhiy qadriyat. Mustaq illik davri adabiyoti. –Toshkent, 2006. 172-bet. 56 tuyg`ularini hadya etganki, buning o`ziyoq insonni oliy hilqat ekanligidan dalolat beradi. Keyingi davr adabiyotiga xos bo`lgan bunday tushuncha ramziylik zamirida turfa xil ma’nolarni anglatmoqda. “Bu davr adabiyotining qahramonlari o`ta ma’naviyatli va o`ta mulohazakor shaxslar. Olam va odam haqida keng fikr yuritadi, hayot, jamiyat illatlaridan, yangi tom ma’nodagi marifatsizlikdan, adolatsizlikdan, nohaqlikdan, yolg`onchilikdan eng muhimi iymon va e`tiqodsizlikdan qayg`urishadi, iztirobga tushushadi”. 64 Bugungi davr adabiyotidagi har qanday qahramon iymon va e’tiqod haqida so`z yuritadi. Barcha illatlarning sababi ham e’tiqodsizlik natijasi deb qaraladi. Hayot va jamiyatning tanazzuli odamlarning unga munosabatida namoyon bo`lmoqda. Adabiyotshnos O. Sharafiddinov ta’kidlaganidek: “Insonning ruhiy olami, inson hayotining mohiyati, uning izlanishlari, birinchi navbatda o`zi bilan, nafsi bilan olib borayotgan kurashi, shu kurashdagi qiyin g`alabalari, shu jumladan, o`zi ustidan qozongan g`alabalari yashash san’atining sirlari ifodalanishi, tahlil qilinishi kerak va shu asnoda chiqarilgan va kitobxon o`zi chiqarib oladigan xulosalar uchun buyuk saboq, ibrat manbai bo`lib xizmat etmog`i kerak”. 65 Qayd qilinganidek, bugungi asar qahramonlari o`z olami bilan qattiq kurashadi. Bu kurashlar zamirida o`zligini anglashga intilish seziladi. Keyingi davr adabiyotida insonni falsafiy mushohada yuritish an’anasi keng shakllandi. “Adabiyotimiz sur’atdan siyratga, jamiyatdan insonga, tashqaridan ichkariga qaytayotgandek, irmoqdan dengizga ulanayotgandek… o’z asarlarini davrning ijtimoiy – siyosiy muammolari bilan bezashni o’zlariga yeb ko’rmagan, badiiy adabiyotni ramzlar tili, ezgulik va qaboxatning mangu jangohi, inson qalbidagi cheksiz istiroblar chizgisi ekanligini his etayotgan ysh iqtidor egalari, imkoni boricha, insonlarning botiniga, his tuyg’ulari to’lqiniga, orzu – armonlariga diqqatni qaratayotgandek taasurot beradi”. 66 Istiqlol yillarida yaratilgan turfa xil janrlardagi asarlarda badiiy estetik tushuncha yetakchilik qila boshladi. Bu esa badiiy adabiyotni shakli va mazmun 64 Karimov H. Istiqlol davri adabiyoti. –Toshkent, “Yangi nashr” nashriyoti, 2010. 276-bet. 65 Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. –Toshkent. “Sharq” 2004. 195-bet. 66 Karim Bahodir. Mohiyatning namoyon bo’lishi. Mustaqillik davr adabiyoti. –Toshkent, 2006. 262-bet. 57 jihatdan o’zgarishini yuzaga chiqardi. Badiiy tasvirlash jarayonida rang – barang ramzlar, majoziy obrazlar, biri ikkinchisini takrorlamaydigan falsafiy qarashlar mohiyat kasb etmoqda. 3.2. Konflikt ifodasi va ijodkor mahorati. Badiiy asar tili umumxalq tili taraqqiyoti qonuniyatlariga bo‘ysunishi barobarida jonli tilga ham, kitob va matbuot tiliga ham asoslanadi. Adabiy asarlarning mazmunini ro‘yobga chiqaruvchi vosita bu badiiy asar tilidir. M.Gorkiy ta’kidlaganidek: “So‘z barcha faktlar, barcha fikrlar libosidir. Ammo har bir fakt zamirida ijtimoiy ma’no bor, har bir ma’no zamirida esa bir yoki ikkinchi fikr nega bunday-u, nega unday emas, degan sabab bor… Klassiklar yuz yillar davomida asta-sekin ishlangan ana shunday tilda yozganlar. Haqiqiy adabiy til shu!” 67 Darhaqiqat, hayot ziddiyatlaridan iborat ekan. U insonga, o’sha ruhiy olamiga o’z ta’sirini o’tkazadi. Adabiyotshunos Tilavoldi Jo’rayev o’zining “Ong oqimi modern” nomli monografiyasida shunday yozadi: “jamiyat hamisha kurashib keladigan barcha insoniy illatlar inson ruhiy dunyosining o’ta murakkab va serqirraligini ko’rsatadi. Insonning tutuni kechmishlari barchasi oxir oqibatda uning ruhiy dunyosiga hayotiy pozitsiyasiga bog’liqdir”. Inson ruhiy olamidagi konflikt romanda mahorat bilan talqin etilgan. Shuning uchun ham konflikt asar pesonajlarining syujetda badiiy ifodasini topadigan o’zaro to’qnashuv va kurashlari qahramon bilan muhit orasida yoki uning ruhiyatida kechuvchi ziddiyatlar qarama- qarshiliklar tarzida o’z ifodasini topgan. Asarda tasvirlangan har bir konfliktli holat turlicha hal etilishi bilan bir qatorda voqealar rivojini yuzaga chiqarishga imkon beradi. Shuningdek, badiiy asarning tasviriyligi va ta’sirdorligini ta’minlashda muallif shaxsining so‘z boyligi muhim ahamiyatga ega. Agar asarda avtor tili jozibali bo‘lsa, shubhasiz u asarda personajlarning nutqi ham pala-partish va bachkana bo‘lmaydi. Boshqacha aytganda, muayyan asarda personajlar nutqi yaxshi bo‘lib, muallif nutqi g‘arib bo‘lmaydi. Chunki , badiiy asardagi barcha nutq qatlamlari yozuvchi nazoratida bo‘ladi. Yozuvchi til orqali doimo odamlarning 67 Горький М. Адабиёт ҳақида. – Т.: Ўздаврнашр, 1962. – Б. 240 58 dilidagi istak va intilishni, fikr va tuyg‘uni, amalga oshgan yo oshmagan niyatni, harakatni ko‘rsatishga intiladi. Badiiy til asardagi obrazlar, xarakterlar, mavzu, g‘oya, syujet, kompozitsiya va boshqa komponentlar tarkibiga singib, ajralmas birbutunlikka jipslashadi. Jumladan , makon va zamon kategoriyasini aniqlashtirishda ham badiiy til muhim vosita hisoblanadi. Chunki , muayyan bir makonning o‘ziga xos tili, shevasi, lahjasi va hokazolari mavjud. Shuningdek, zamon nuqtai nazaridan X I X asr bilan XX asrni qiyoslaganda ham umumxalq tilida, ham badiiy asar tilida juda katta tafovut mavjud. Romantizm, realizm, modernizm, postmodernizm, globallashuv davri tafakkur tarzidagi o‘zgarishlar tabiiyki, badiiy asar tilini o‘rganishda makon va zamon kategoriyasiga ham alohida e’tibor qaratish lozimligini ko‘rsatdi. Yozuvchi o’ziga xos uslubi orqali ramziy vositalar asosida turfa xil ohanglarni badiiy asar syujetiga singdiradi. “Endi o’zbekning adabiyoti faqat o’zbekninggina tuyg’ularini emas, ayni vaqtda, jahondagi o’zga kishilarning sezimlarini ham ifodalashi va milliy adabiyotimiz, tabiiy ravishda, dunyo adabiyotiga ham aylanish kerak. Bu hol dunyo adabiyotidagi eng yaxshi jihatlar o’zbek adabiyotida namoyon bo’lgani kabi jahon estetik tafakkuri rivojiga o’zbekcha oqimlar ham kirib borishi zarurligini taqozo etadi”. 68 Keyingi yillarda yaratilayotgan har bir nasriy asar g’arb va sharq adabiyotidagi ko’plab an’analarni o’zida mujassamlashtirganligi bilan zamonaviy o’zbek romanchiligini yuksak darajaga ko’tarmoqda. Personajlarning nutqi qissada shakl vazifasini bajargan, asosiy mazmun mohiyat esa xarakterlarning botiniy olamida kechadi. Syujetning bu tarzda tartib berilishi uslub va kompozitsiya qismining o‘ziga xos qurilishini taqozo etgan. Chunonchi, muallif asardagi yagona hikoyachi emas. Ma’lumki, nutqni ong boshqaradi. Ongosti jarayonlarida kechayotgan tug‘yonlar hamisha nutqda ifodasini topavermaydi. Kamdan kam hollar bundan mustasno. Agar asarda avtor tili jozibali bo‘lsa, shubhasiz u asarda personajlarning nutqi ham pala-partish va bachkana bo‘lmaydi. Boshqacha aytganda, muayyan 68 Yo’ldoshev Q. Yoniq so’z. –Toshkent, 2006. 109 – bet. 59 asarda personajlar nutqi yaxshi bo‘lib, muallif nutqi g‘arib bo‘lmaydi. Chunki badiiy asardagi barcha nutq qatlamlari yozuvchi nazoratida bo‘ladi. Monologik nutq ko‘p hollarda hayotning juda muhim masalalarini, qahramonlarning e’tiqodini, ko‘ngil asrorlarini hamda kuchli kechinmalarini hayajonli ifodalash uchun ishlatiladi. Shu sababli dialogik nutq ko‘pincha monologik nutqqa aylanib ketadi. Abduqayum Yo‘ldoshevning “Begona shaharning namozshomlari” qissasida ham inson qismati, uning dardu istiroblari go‘zal satrlarda talqin etilishi bilan bir qatorda, insonni o‘zligini anglashga intilayotganligini kuzatamiz. Adib qissalarida xarakterli xususiyatlardan biri ham hayotga teran nazar solishga intilayotgan badiiy xarakterlar talqinini “Sunbulaning ilk shanbasi”da kuzatamiz. Asardagi voqealar rivoji shundan dalolat beradiki, hayotning murakkablaklari biri bilan birgalikda, insonni tushunish, uni anglash, his etish naqadar murakkab ekanligini asardagi obrazlar olami bilan asoslash mumkin. Qissadagi voqealar ikki talaba yigitning bir xonada hayot kechirishi, ularning turfa olam xarakterlarining mavjudligi, ammo ular ma’lum bir nuqtadagina o‘zaro birikishi, ya’ni fikrlari, tushunchalarining ba’zan-ba’zan hamohang kelishi kabi talqinlar bilan boshlanadi. Shunday bo‘lsa-da, inson xarakter xususiyatlari ham, qalb kechinmalari ham turfa xilligiga alohida urg‘u beradi. Hikoyachi nutqi orqali voqealar rivojlanib borar ekan, uning zamirida har ikki qahramonning xarakter qirralari ochib beriladi. Buning zamirida ularning butunlay o‘zga-o‘zga olam ekanligini his eta boshlaymiz. Ijodkor insonning borlig‘ini anglashga harakat etar ekan, uning turfa xil xarakterlar yaratishiga ham o‘ziga xos badiiy mahorati sabab bo‘ladi. Yuqorida qayd qilingan tasvirlarga nazar tashlar ekanmiz, albatta, bu tushunchaning zamirida ham haqiqat mujassamlashganligini ko‘ramiz. Axir, “bir kam dunyo” bo‘lgani kabi, insonning ham turfa xil kechinmalari mavjud, ba’zan uning ma’lum qirrasini anglaymiz, ba’zan esa, umuman, anglay olmaymiz. Shuning uchun ham insonni murakkab xilqat ekanligi qayta-qayta ta’kidlanishi ham bejiz emasligini his eta boshlaymiz. Asar qahramoning o‘z qarashlari, tushunchalari mavjud bo‘lib, 60 hamxonasining yoki kelgan qiziquvchan ijodkorning qarashlari, uning ruhiyatiga sezilarli ta’sir qiladi. Shuning uchun ham, uning qalb istiroblarini faqat hamxonasi ilg‘ay olishi mumkin. Insonning botinidagi ziddiyatlar, uning qalbiga ozor bera boshlaydi, shunday holda o‘z jahlini bosish uchun, nafratni ham botiniga singdirishga harakat qiladi: “Alhol kutilgan shanba yaqinlashib qolar, men buni hamxonamning hamma narsani butkul unutib, o‘zini tamoman jununlik ixtiyoriga tashlaganidan taxminlardim. Hamxonam orziqib kutulgan kun arafasida mening gaplarimni eshitmay qolar, eshitsa-da, anglamas, biron ishga qo‘l urolmas, qo‘l urgan taqdirda ham boshlashga boshlar-u, shu zahoti tashlab qo‘yar, besaranjom ahvolda xonaga kirib chiqaverar, go‘yoki bosib kelayotgan tutqonoqning belgilarini oldindan sezayotgan bemor yanglig‘, juda bezovta, shu bilan birga nedandir hayiqqan, cho‘chigan, bir nimaga hoh ishonib, goh ishonmay qolayotgan odam singari garangsib yurardi”. Talqinlarga nazar tashlar ekanmiz, insoniy qiyofalar, ammo uning ruhiyatidagi o‘zgarishning o‘ziga xos sabablari mavjudligini kitobxon voqealar rivojidangina anglab oladi. Ko‘rinayabdiki, janr tarkibidagi takomillashuv, inson kechinmalari va o‘y- fikrlarini mahorat bilan yuzaga chiqarish an/anasi namoyon bovlmoqda. Shu jihatdan, adib qissalarida hayotiy hodisalar talqini kengayishi bilan bir qatorda, badiiy konfliktning chuqurlashuvi, shaxs botinidagi ziddiyatlarga e’tibor qaratilishi, qahramonning jamiyat bilan o‘zaro munosabatiga qiziqishning ortishi, ma’naviy-ruhiy tahlilga bo‘lgan moyillikning sezilari darajada etakchilik qilayotganligini ham alohida ta’kidlash lozim. Muallif o‘z qahramonining oddiy inson ekanligini, qalbida qandaydir dardning borligini bo‘rttirib ko‘rsatar ekan, voqealar rivojigina uning, ruhiyati haqida tushuncha beradi. Tahlillar natijasi shuni ko‘rsatadiki, ijodkor badiiy obraz yaratar ekan, o‘ziga xos uslubda uning turfa olam qirralarini badiiy talqin etadi. Bunday qarashlarning ilgari surilishiga asosiy sabab ham, roviy nutqining o‘ziga xosligi bilan izohlanadi. Agar asar qahramonlariga nazar tashlasak, alohida ajralib turuvchi xarakter egasi emas, faqat o‘ziga xos xislatlar egasi ekanligini, uning ruhiy istiroblari sabab ham, shu holatga tushushini anglay boshlaymiz. 61 Badiiy adabiyotning xarakterli jihati insonni anglash, anglatishdan iboratdir. “San’atda ham tajriba – xuddi ilm fandagidek juda zarur narsa u oldinga harakat qilishga yordam beradi va ba’zan yaxshi samaralar keltiradi. Ammo ayon ko’rinib turgan bitta narsani esdan chiqarish yaramaydi: yozuvchidan mavzuning o’zi tajriba qilishni qat’iy talab etgan taqdirdagina umurboqiy asar yaratishi mumkin. Adabiyot – qimmatbaho toshlardan tarkib topgan marjon shodasiga o’xshagan narsa, bu toshlarning hech qaysisi bir – biriga o’xshamaydi”. 69 Biz shunday shiddatli asrda yashayapmizki, barcha sohada bo’lgani kabi adabiyot maydonida ham o’ziga xos tajribalar kuzatilmoqda. Ularning qay biri shiddatli davr to’fonlariga bardosh bera oladi, qay biri yashovchanligini ko’rsata oladi buni oliy vaqt hakami hal qiladi. Bob bo ‘ yicha xulosalar: Adib qissalarida ong osti sizimlarining badiiy talqini orqali, inson tafakkuridagi evrilishlarni, uning o ‘ ziga xos jihatlarini badiiy talqin etish asosida uning ruhiy dunyosini yoritishga, davr va inson konsepsiyasining turfa xil xususiyatlari, sharoit mantig ‘ i zamirida badiiy talqin etgan. Ong osti sizimlari va uning turli shakllarini ruhiy kechinmalar, tafakkurdagi evrilishlarga bog ‘ laydiki, busa adib mahoratining yoritishga imkon berganligi yoritildi. Talqinlar asosida badiiy konfliktning ifasini juda orinli ko ‘ rsatganligi, bu esa sizu bizga zamondosh bo ‘ lgan inson taqdiri, qismatini yorishga zamin bo ‘ lganligi nazariy qarashlar bilan asoslandi. Adib qissalarida badiiy qahramonlarning muhit va sharoit, inson va muhit tushunchalari asnosida badiiy talqin etish sabablari tahlilga tortildi va umumnazariy tushunchalarni yuzaga chiqarish imkonini berganligi ko ‘ rsatib berildi. Adib qissalarining badiiy funksiyasi zamirida insonni anglash, uning turfa xil xarakter qirralarini yoritishga asos bo ‘ lganligi isbotlandi. Badiiy konfliktning turli ko ‘ rinishlari asar voqealarining rivojiga, inson konsepsiyasining asosli ifodalanishga zamin bo ‘ lganligi isbotlandi. 69 Голсуорси Ж . Адабиёт ва ҳаёт // Жаҳон адиблари адабиёти ҳақида .- Тошкент : Маънавият , 2010. 72-73- бетлар . 62 XULOSA Iste’dodli adib Abduqayum Yo ‘ldoshevning badiiy barkamol qissalarida davr va inson, inson va shxsiyat tushunchalarining omuxta tarzda badiiy talqin etilish janr taraqqiyotining bugungi kundagi rivojidan dala l olat beradi. Adib izlanishlarida asosan muhabbat mavzusi tanlangan bo‘lsa-da, bu jarayonda inson qismatining turli rakurslardagi badiiy talqini inson konsepsiyasi uchun asos bo‘lganligi tahlil qilindi. Tadqiqotimiz ob’ekti bo‘lgan nasrida davr va inson konsepsiyasi masalalarini aniqlashtirish maqsadida olib borgan kuzatishlarimiz va tadqiqotimiz natijalarini quyidagicha umumlashtirishni, nazriy qarashlarning ifodasi asosida tahliliy yondoshuvni yuzga chiqarish imkonini berdi. 1. Abduqayum Yo‘ldoshev yaratgan xarakterlarni tushinish uchun uning birgina asarini o‘qib chiqish kifoya qilmaydi, chunki, bir asarida yaratgan xarakter boshqa bir asarida yaratilgan xarakterning mantiqiy izchilligini kuzatish imkonini berdi. 2. Davr va inson konsepsiyasini belgilashda adib qissalarining mavzu rang- barangligi, uning zamiridagi inson ruhiy-ma’naviy olamining badiiy talqinlariga ijodiy yondoshish imkonini berganligi isbotlandi. 63 3. Obraz insonning muayyan darajadagi tasviri bo‘lib, u hayotdagi odamning shunchaki nusxasi emas, balki yozuvchining ma’lum davr va sharoitda inson haqidagi tasavvurining badiiy aksi ekanligi ko ‘ rsatib berildi . Unda ma’lum davr va muhit kishisining eng muhim va xarakterli xususiyatlari jamlanganligi isbotlandi.. 4. Abduqayum Yo‘ldoshev qissalarida inson konsepsiyasining tag zaminida shaxs, jamiyat va ma’naviyat tushunchalari yetakchilik qilishi qator qissalari misolida tahlil etildi. 5.Yozuvchining aksariyat badiiy asarlarida insonni anglash, uning turfa xil badiiy olamini talqin etish jarayoni etakchilik qiladi. Inson ruhiyatidagi o‘zgarishlar, evrilishlar tarixiy taraqqiyotning keskin burulish, bir tizimdan boshqa tizimga o‘tish jarayonidagi kechinmalarini yuzaga chiqarish imkonini berganligi isbotlandi. Bayon etilgan voqea, hodisa, fakt, nuqtai nazar kabilar saralanib, sayqallanib, turlicha ijodiy kombinatsiyalarga uchrab badiiy shaklga kiradiki, bu yuqorida eslaganimizdek yozuvchining badiiy mahorati bilan bog‘iq ijodiy jarayon mahsulidir. 6. Ma’lumki, nutqni ong boshqaradi. Ongosti jarayonlarida kechayotgan tug‘yonlar hamisha nutqda ifodasini topavermaydi. Kamdan kam hollar bundan mustasno. Adib nasri xususida turli bahs-munozaralar bo‘layotganligining sababi shundaki, yozuvchi yaratayotgan qahramonlarning nutqida ongosti qatlamlarida kechayotgan o‘y-mulohazalar tez-tez namoyon bo‘lib turishi, odam va olamni anglashdagi izchilliklari mahorat bilan yoritilganligini sababi ekanligi asoslandi. 7. Adib qahramonlari o‘ylab topilgan yoki muallifning imlosiga mahtal qo‘lbola robotlar emas, balki kechagi, bugungi kunimizning odamlari. Ular jonli, tirik organizmlar bo‘lish barobarida ba’zan ongning, ba’zan savqi tabiiyning doiralari bo‘ylab harakat qilayotgan, o‘y-orzulari, hayotiy maqsadlari yo‘lida o‘zligini topib, ba’zan yo‘qotayotgan, gohida o‘zligidan ham, dunyodan ham voz kechish arafasida yashayotgan kishilar, taqdir egalari ekanligi ko‘rsatib berildi. 8. Zamon o‘zgarishlarini kuzatish, undagi jarayonlar qonuniyatiga nazar solish yozuvchi uchun qahramonlar xarakterini mukammalroq ochishga 64 yo‘naltirilgan vositadir. Zamon o‘zgaradi, qahramonlarning nutqi, yurish-turishi ham shunga muvofiqlashadi, ammo bu qahramonlarning asl qiyofasi, ruhiy-botiniy olami, xarakterining tub mohiyati o‘zgarishsiz qolaveradi. 9. Adib qissalaridagi yangi inson konsepsiyasi 80-yillarning oxiri, 90-yillar boshida jamiyatdagi turli ijtimoiy muammolarning yuzaga qalqib chiqishi, badiiyatda esa turfa xil xarakterlarning namoyon bo ‘ lishiga asos bo’llganligi ko ‘ rsatildi, shu jarayonda inson tafakkuridagi ziddiyatlarning yuzaga chiqarish imkonini berganligi ham tahlilga tortildi. Davrlar o ‘ zgaradi, inson tafakkuridagi evrilishlar asta-sekin bo ‘ lsa-da bo ‘ y ko ‘ rsatadi, ammo uning qalb kechinmalari, ularning insoniy fazilatlari, barcha davrlar uchun hamohang tarzda yashishiga jiddiy e’tibor qaratildi. Yozuvchi qissalarida umuminsoniy qadriyatlar, o ‘ z-o ‘ zini tahlil qilishi, hayotiy amollar uchun kurashishish tamoyillari kuchayib borganligi, bu esa o ‘ zlikni anglashga bo ‘ lgan intilishlar samarasi ekanligi yoqrin misollarda tahlil qilindi. Hayotning o ‘ tkichi, inson umrining lahzalik ekanligini his eta boshlagan inson, ruhiy-ma’naviy olamidagi o ‘ zgarishlarni, o ‘ z hayotini bir lahza bo ‘ lsa-da, tahlil qilish imkonini berganligini ham yuzaga chiqara olganligi asoslandi. Bu tuahunchalarning barchasi ijodkorning badiiy mahoratidan dalolat ekanligi isbotlandi. 65 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш авкат Мирзиёевнинг « Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш – халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир » мавзусида Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувдаги маърузаси // Халқ сўзи. 2017 йил, 4 август. 2. Ilmiy-nazariy adabiyotlar: 2. Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. –Тошкент, Ўзбекистон, 2002. 560 б. 3. Жўраев Т. Онг оқими модерн. – Фарғона : Фарғона нашриёти, 2009. – 204 . 4. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. Адабий йўллар. – Тошкент, Янги аср авлоди, 2006. – 548 б. 5. Карвонли Ҳ. Илғаб бораётир мени фасллар. – Тошкент, Янги нашр, 2010. 112 бет. 6. Каримов Ҳ. Истиқлол даври адабиёти. –Т.: Yangi nashr , 20 10 . – 3 64 б. 66 7. Қурбон Ш. Тоҳир Малик сабоқлари: Адиб шахсияти ҳақида ўйлар. – Тошкент: DAVR PRESS, 2008. – 17 2 б. 8. Қуронов Д. Адабий жараёнда «Мом синдроми». –Т.: Akademnashr , 2010. – 75 б. 9. Назаров Б. Бу сеҳрли дунё. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат, 1980. 10. Норматов У. Умидбахш тамойиллар. –Т.: Маънавият, 2000. – 112 б. 11. Норматов У. Ижод сеҳри . –Т.: Шарқ , 200 7 . – 352 б. 12. Расулов А. Бадиийлик – безавол янгилик. –Т.: Шарқ, 2007. – 336 б. 13. Саримсоқов Б. Бадиийлик асослари ва мезонлари. –Т.: 2004. – 128 б. 14. Содиқ С. Ижоднинг ўттиз лаҳзаси. –Т.: Шарқ, 2005. – 320 б. 15. Султон И. Адабиёт назарияси. – Т.: Ўқитувчи, 1986. – 408 б. 16. Умуров Ҳ. Адабиёт назарияси. –Т.: Шарқ, 2002. – 25 6 б. 17. Умуров Ҳ. Адабиётшунослик назарияси. –Т.: А.Қодирий номидаги халқ нашриёти , 2004.– 256 б. 18. Худойбердиев Э. Адабиётшуносликка кириш: Олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик.- Т.: Шарқ, 2008. - 368 б . 19. Шарафиддинов О. Ижодни англаш бахти. –Т.: Шарқ, 2004.640 б. 20. Шарафиддинов О. Ҳаёт билан ҳамнафас. – Т.: Ёш гвардия, 1983. 21. Mo‘minov B. Bir qissa tahlili xususida // S h arq yulduzi. – 2005. - № 2-3. – B.187-190. 22. Mahmudov N. Ziddiyat va juft so‘zlar (Erkin A’zam va boshqa yozuvchilar asarlari misolida) // O‘zbek tili va adabiyoti. – 2014. - №5. – B. 3-8. 23. Normatov U. Kichik mo‘‘jizalar // O‘zAS. – 1982 yil 14 may. 24. Normatov U. Harakatdagi realizm // O‘zAS. – 1983 yil 22 iyul. 25. Nazarov B. Adabiy ta’sir va tipologik yaqinlikni o‘rganishning ayrim metodologik masalalari doir / O‘zbek adabiyoti. Ta’sir va tipologiya (Respublika ilmiy-nazariy konferensiyasi materiallari). – T.: Muharrir, 2013. – B. 6-16 . 26. Otaev R. Dilrabo qo‘shiqlar aytilaversin // S h arq yulduzi. – 1984. №2. – B. 162-163. 67 27. Otaev R. Qissada inson qismati / Katta yo‘l boshida (adabiy-tanqidiy maqolalar). – T.: Yosh gvardiya, 1987. – B. 57-68. 28. Rasulov A. Tug‘donavor matn // O‘zAS. – 2010 yil 6 avgust. 29. Rasulov A. S h ovqinot bandalari // O‘zAS. – 2012 yil 6 yanvar. 30. Rajabova F. Adabiy qahramon yangicha talqinda // Ilm sarchashmalari. Urganch. – 2010. - №4. – B. 92-94. 31. Rajabova F. Achchiq qismatli shaxs fojeasi // Sharq yulduzi. – 2016. - №2. – B. 130-133. 32. Solijonov Y. Tushunishning o‘zi baxt // O‘zAS. – 2004 yil 26 yanvar . 33. Sattorova G. Ruhiyat suvratlari talqini // Ishonch. 2009 yil 28 may. 34. To‘laganova S. Yаngilanayotgan qahramon talqini // O‘zbek tili va adabiyoti. – 2012. - №4. – B. 95-99. 35. To‘laganova S. “Quroq”ning ko‘zi // Y o shlik. – 2014. №12. – B. 34-37. 36. Ulug‘ov A. Qissachiligimiz qirralari. Monografiya. – T.: O‘qituvchi, 1991. – 136 b. 37. Xudoyberganov N. Zamonaviylik va mahorat (davra gurungi) // Sharq yulduzi. – 1985. - №6. – B. 161-163. 38. Xolmurodov A. Yangi qahramonlar talqini // O‘zbek tili va adabiyoti – 2001. - №1. – B. 55-57. 39. Qo‘chqorova M. Badiiy so‘z va ruhiyat manzaralari. – T.: Muharrir, 2011. – 232 b. 40. Qarshiboy M. Inson mo‘jiza izlab yashaydi. – T.: O’zbekiston, 2014. – 352 b. 41. Баҳодир Карим. Руҳият алифбоси. Адабий-илмий мақолалар. – Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2016. – 364 б. 42. Расулова У. ХХ аср ўзбек қиссачилиги. Поэтик изланишлар ва тараққиёт тамойиллари. Монография. – Тошкент, “Қамар медиа” нашриёти, 2020. – 320 б. 43. Жўраев Т. Онг оқими модерн. Монография. – Фарғона, “Фарғона” нашриёти, 2009. – 204 б. 68 44. Йўлдошев А. Ишқ афсунлари. Қиссалар. – Тошкент, “Янги аср авлоди” нашриёти, 2019. – 320 б. 45. Йўлдошев А. Қайдасан мўъжиза. Қисса ва ҳикоялар. – Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – 352 б. 69

ABDUQAYUM YO‘LDOSHEV QISSALARIDA SHAXS KONSEPSIYASI MUNDARIJA: KIRISH...................................................................................................................3 I BOB . BADIIY ADABIYOTDA SHAXS KONSEPSIYASI TALQINI………..12 1.1.Abduqayum Yo‘ldoshev qissalarida davr ruhi va xarakter talqini....................12 1.2. Y o zuvchi nuqtai nazari va qahramon tabiati.............................. .... .. . .............. .. 30 II. BOB. XARAKTERLAR IFODASI VA RUHIYAT TASVIRI… …. …………47 2.1. Adib qissalarida badiiy xarakterlar talqini.................................... ........ ..........47 2.2. Xarakter va ijtimoiy muhit talqini.............................................. ... ...................59 III. BOB. ADIB QISSALARIDA BADIIY KONFLIKT.………… . …………….74 3.1. Yozuvchi qissalarida ong va ongosti munosabati…..……… … ……………..74 3.2. Konflikt ifodasi va ijodkor mahorati.......................... ……… .. ………………87 XULOSA................................................................................ . ..............................115 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI..........................................119 1

KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Istiqlol yillarida mamlakatimizda badiiy adabiyotni ijodiy individual uslub nuqtai nazaridan tadqiq etish borasida jiddiy yutuqlarga erishildi. Davr va inson konseptini badiiy obraz yaratish mahorati bilan uzviy aloqada tadqiq etish adabiyotshunoslik oldida turgan dolzarb vazifalardan sanaladi. Hozirgi o‘zbek adabiyotshunosligida badiiy asarni tahlil qilish, ijokorning poetik mahoratini yoritishda jahon adabiyotshunosligining turli tadqiqot metodlari asosida yondashuv sezilmoqda. Zero, «... adabiyot va san’atga, madaniyatga e’tibor – bu avvalo xalqimizga e’tibor, kelajagimizga e’tibor ekanini, buyuk shoirimiz Cho‘lpon aytganidek, adabiyot, madaniyat yashasa, millat yashashi mumkinligini unutishga bizning aslo haqqimiz yo‘q» 1 . Shubhasiz, milliy adabiyotimizning jahonga yuz tutishi badiiy tafakkur rivojida, yosh avlod kamolotida, badiiy barkamollik va etukligini ta’minlashda badiiy asar tahlili muhim ahamiyatga ega. Shu ma’noda, qissalar poetikasi muammolari negizida o‘zbek qissachiligi rivoji va poetik talqin ifodasining boyishiga sezilarli ulush qo‘shgan ijodkor – Shoyim Bo‘taevning badiiy asar poetik strukturasi va individualligini tizimli asosda tadqiq etish, davr va shaxs konsepsiyasining ifodasi bo‘yicha muayyan nazariy umumlashmalar chiqarish dissertatsion tadqiqot mavzusining zaruratini belgilaydi. Jahon adabiyotshunosligi ilmida badiiy nasr, ayniqsa zamonaviy milliy roman yaratish nazariyasi, badiy xronotop ifodasidagi kompozitsion yaxlitlik, janr kompozitsiyasi va syujet mutanosibligi, obrazlar mohiyatini belgilash, ularni tasniflash va tizimlashtirish, yozuvchi poetik individualligi, badiiy mahoratini aniqlash, ijodkor estetik ideali va real voqelikni kompozitsiyaga aylantirish jarayonlarini baholash muhim masalalar sirasiga kiradi. Har qanday milliy 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш авкат Мирзиёевнинг « Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш – халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир » мавзусида Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувдаги маърузаси // Халқ сўзи. 2017 йил, 4 август. 2

adabiyot jahon xalqlari badiiy tafakkuri bilan o‘zaro ta’sir, adabiy aloqalar yordamida rivojlanishi, dunyo yagona adabiy-madaniy, ijtimoiy-siyosiy maydonga aylangan globallashuv sharoitida bu jarayonlar o‘zbek adabiyotshunosligi uchun ham bevosita dahldor ekani oydinlashadi. Mustaqillik yillarida o‘zbek adabiyotshunosligida azaldan mavjud ilmiy an’analar bilan bir qatorda, dunyo adabiyotshunosligidagi yangicha uslub yondashuvlarni ijodiy o‘zlashtirish va tadqiqotlarda faol qo‘llash tamoyili shakllandi. Chunki, badiiy adabiyot, xususan, milliy qissalarda ikki qutbli dunyo haqidagi qarashlar yangilandi. Zamonaviy qissalarda kompozitsiyaning vazifasi va prinsiplari, poetik uslub, ijod psixologiyasi, adibning individual ijodiy dunyoqarashi va ijodiy jarayon, janriy kompozitsion yaxlitlik sintezlashuvi, an’ana, adabiy aloqalar, ijodiy individuallik, badiiy asar hayoti va ijtimoiy mavjudligini belgilash yo‘sinlari kabi muammolarning xolis yechimiga daxldor nazariy umumlashmalar chiqarish ustuvorlik qilmoqda. Zamonaviy o‘zbek qissachiligida ro‘y berayotgan sifat o‘zgarishlari, roman janrida badiiy uslub, syujet va kompozitsion yaxlitlikning sintezlashuv jarayonini xalqimizga ajoyib romanlar taqdim etayotgan yozuvchilar ijodi misolida tadqiq etish adabiy jarayonda kechayotgan uslubiy, janriy va kompozitsion yangilanishlar, badiiy ijod jarayoni, konkret ijodkor va adabiy jarayon bilan bog‘liq kategoriya ekanini tasdiqlashga xizmat qiladi. Shuningdek, kompozitsiyaning shakl komponentlari badiiy mazmunni shakllantirish va ifodalash uchun eng qulay tarzda uyushtirishga qaratilgan amal, shu vazifani amalga oshirish prinsiplari ekanini ko‘rsatishga xizmat qiladi. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Abduqayum Yo‘ldoshev ijodi keyingi yillarda adabiyotshunoslar, tanqidchilar va tilshunoslar tomonidan keng o‘rganilayotgani adib ijodining o‘zbek adabiyotida alohida mavqega ega ekanligidan darak beradi. Adib ilk ijod namunalari bilanoq ilmiy va adabiy jamoatchilik e’tiboriga tushdi. Uning ilk ijodiga U.Normatov, Q.Yo‘ldoshev, H.Karimov, B.Karim, R.Otaevlar 2 munosabat bildirganlar. Adib ijodiga e’tibor va 2 Норматов У. Кичик мўъжизалар // ЎзАС, 1982 йил, 14 май; Q.Yo’ldoshev. Yonoq so’z. – Toshkent, 2006.. 196- 202-betlar; Karimov H. Kechagi o‘zbek nasrida hayot haqiqati va inson konsepsiyasi. Monografiya. –Toshkent, 3

qiziqish, ayniqsa, mustaqillik yillarida tobora ortib bordi. Xususan, adib ijodi haqidagi A.Rasulov, S.To‘laganova, M.Qo‘chqorova U.Rasulovalarning tadqiqotlarini alohida tilga olib o‘tish lozim 3 . Abduqayum Yo‘ldoshev nasrining rang-barangligi, qahramon xarakteri, badiiy-estetik tabiati, obrazlar tili va maishiy hayot tasviri, qahramon va davr konsepsiyasi masalalari, biografik metod tamoyillari, jahon adabiyoti namunalari bilan qiyosiy-tipologik, umumiylik va o‘ziga xoslik kabilar bilan bog‘liq bir qator masalalarning umumlashtirilgan holda maxsus tadqiq etilmaganligi ushbu mavzuni monografik planda o‘rganishni taqozo etadi. Tadqiqotning dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiy- tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Kafedraning “Adabiy tur va janrlar poetikasi” mavzusi doirasida bajarilganligi asoslanadi. Tadqiqotning maqsadi. Abduqayum Yo‘ldoshev badiiy olami, asarlarining badiiy-estetik tabiati, qahramon va davr konsepsiyasi masalalari, xususan, qahramonlar vositasida adib ko‘tarib chiqqan muhit va xarakter, sharoit va shaxs, davr va inson konsepsiyasini o‘rganish, unga ilmiy-nazariy baho berish va badiiy o‘ziga xosligini asoslashdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: - xarakter qiyofasida yozuvchi nuqtai nazari va dunyoqarashining ta’sirini tayin etish; - qahramonlar ruhiyatini tasvirlashda yozuvchining badiiy, tafakkur imkoniyatlaridan foydalanish mahoratini ochib berish; - nasr taraqqiyotida adib ijodining o‘rni; - shaxs konsepsiyasining qo‘yilish sabablari asoslanadi; - nasriy asarlarda ijtimoiy muhitning badiiy xarakterga ta’siri; - badiiy konflikt va ruhiyat talqini; 2018. 272-305-betlar; Отаев Р. Дилрабо қўшиқлар айтилаверсин // Шарқ юлдузи, 1984 йил № 2. – Б.162-163; Болтабоев Ҳ. Ўз сўзини излаб // ЎзАС, 1982 йил, 20 август; Karim Bahodir. Badiiy talqin jozibasi. Qarang: Ruhiyat alifbosi. Adabiy-ilmiy maqolalar. – Toshkent, 2016. 6-30-betlar. 3 Расулов А. Жасур қалам соҳиби // Шарқ юлдузи. – 2010. - №5. – Б. 68-75; Тўлаганова С. Янгиланаётган қаҳрамон талқини // Ўзбек тили ва адабиёти, 2012 йил, 4-сон. – Б. 95-99; Қўчқорова М. Янгиланган реализм: киноя, байтбарак, прототип масаласига доир / Ўзбек адабиётшунослигининг долзарб муаммолари. – Тошкент: Фан, 2018. – Б. 174-183; U.Rasulova XX asr o‘zbek qissachiligi. – Toshkent, 2020.320 bet. 4

- asardagi obrazlar olamining badiiy talqini, uning yaratish yo‘llari, badiiy mahoratning bu jarayondagi o‘rni kabi masalalarga e’tibor qaratiladi. Tadqiqot ob ‘ ekti: Abduqayum Yo‘ldoshevning “Sunbulaning ilk shanbasi”, “Yulduzning shafqatsiz to‘lovi”, “Shoirning muhabbati”, “Ishq sadolari va gadolari”, “Begona shaharning namozshomlari” kabi qissalari ob‘ekt sifatida tanlangan. Tadqiqotning usullari. Tadqiqot mavzusini yoritishda qiyosiy-tarixiy, madaniy-tarixiy, qiyosiy-tipologik, biografik, psixologik, psixoanalitik, struktural tahlil usullaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: - badiiy adabiyotda shaxs konsepsiyasining ifodasi; - badiiy qahramon yaratish jarayonida yozuvchi mahorati; - muhit va xarakter talqini va uzviy birligi; - xarakterlararo ziddiyat va badiiy konflikt masalasi tahlil qilinadi; - badiiy asar matnida ruhiyat talqini masalasi, psixologik vositalar haqida so‘z yuritiladi va nazariy xulosalar chiqariladi. Disssertatsiyaning amaliy natijalari quyidagilardan iborat : - mavzuning yoritilishi va undan kelib chiqadigan vazifalar tahlilga tortiladi, amaliy ahamiyati ko‘rsatiladi. Tadqiqot natijalarining ishonchligi. Tadqiqot davomida jahon va o‘zbek adabiyotshunosligidagi adabiy-tanqidiy qarashlarga tayaniladi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. D issertatsiyasining ilmiy-amaliy ahamiyati asosli ko‘rsatiladi. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Mavzu yuzasidan natijalarning ahamiyati asoslanadi. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Mavzuning yoritilishi davomida bir qator konferensyalarda, ilmiy s e m i narlarda mavzu tahlil qilib boriladi. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Mavzu yuzasidan respublika va xorijiy vaqtli matbuotida maqolalar chop etiladi. 5

O'xshashlar

Maktabgacha ta'lim konsepsiyasi
QO‘CHQOR NORQOBIL QISSALARIDA RUHIYAT TALQINI
NORMUROD NORQOBILOV QISSALARIDA NABODAT OLAMI TALQINI
Shaxs psixalogiyasi
Shaxs yo’nalganligini o’rganish