NORMUROD NORQOBILOV QISSALARIDA NABODAT OLAMI TALQINI MUNDARIJA Kirish................................................................................................... ...............3 I BOB. ADIB HIKOYALARIDA XARAKTER VA MILLIY RUH............7 1.1.Obrazlar olami va milliy xarakter talqini.................................................7 1.2. Adib asarlarida qahramon tabiati tasviri………………………..…......19 II BOB. YOZUVCHI QISSALARIDA NABODAT OLAMI TALQINI.....33 2.1. Inson va nobo da t olamining birligi va ifoda shakli………….. ………..33 2.1. Yozuvchi qissalarida ruhiy iztiroblar tasviri..........................................46 III BOB. BADIIYLIK VA IJODKOR MAHORATI....................................56 3.1 Obraz yaratish va badiiylik… ………. ......................................................56 3.2 Ramz va majozda hayot talqini................................................................66 XULOSA...........................................................................................................78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR....................................................... ..80 1

KIRISH Magistrlik d issertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahon adabiyotshunosligida badiiylik mezonlarining taraqqiyoti va izchil takomillashuvi badiiy tafakkurning tadrijiy rivoji bilan uzviy bog ‘ liq bo ‘ lib, yangi adabiy-ilmiy konsepsiyalarning yuzaga kelishiga asos bo ‘ ladi. Shu bois badiiy asar olamining o ‘ ziga xos poetik xususiyatlarini tadqiq etish, unga tahliliy yondoshish har bir xalq adabiyoti, uning taraqqiyoti bilan uzviy bog ‘ liqdir. Badiiy asarlar poetikasini tahlil etish, yillar davomida shakllangan an’analarning ma’lum bir ijodkor asarlarida mujassamlashishi, badiiy-estetik talqin xususiyatlaridagi poetik o ‘ zgarishlarni ko ‘ rsatib berish, asosida ijodkorning badiiy mahoratini nazariy asoslash muhim ahamiyatga ega . Jumladan, o ‘ zbek nasri badiiy tafakkuridagi yangilanishlarni, voqelikni badiiy-estetik ifodalash yo ‘ sinlarini dunyo adabiyotshunosligi dagi etakchi tamoyillar asosida bugungi kun talablaridan kelib chiqib, ilmiy va nazariy jihatdan tadqiq etish, to ‘ g ‘ ri baholash muhim vazifa lardan biri bo ‘ lib sanaladi. SHu kabi jihatlar ushbu dissertatsiya mavzu- sining dolzarbligini belgilaydi. Dunyo adabiyotshunosligida badiiylikning turfa xil ko ‘ rinishlari mavjud bo ‘ lib, asar matnidagi ifodasi, muallifning badiiy munosabati, obrazlar olamining tanlanishi va qo ‘ yilgan muammoni ular vositasida poetik idrok etishi-yu, estetik ideali, dunyoqarashi, badiiy talqin muammolari, umuman olganda, yozuvchining poetik mahoratining o ‘ ziga xos qirralari yaratilgan asarlari misolida izchil o ‘ rganilgan . Muayyan yozuvchining turli yillarda yozgan asarlaridagi ruhiy talqin, xarakter yaratish an’anasining takomillashuvi, milliy xarakterining talqini, milliy ruh va milliy xarakterlarning yuzaga kelish, ruhiy iztiroblar talqini bo ‘ yicha tadqiqotlar yaratilgan. So ‘ nggi yillarida milliy asarlarimizni xolis o ‘ rganishga, 2

ularni yuksak badiiyat mezonlari asosida tadqiq qilishga nazariy jihatdan asosli yondashish holati kuzatilmoqda. O ‘ zbek nasri badiiy tafakkuridagi yangilanishlarni, voqelikni badiiy ifodalash yo ‘ sinlarini dunyo adabiyotshunosligidagi mavjud etakchi tamoyillar asosida bugungi kun talabidan kelib chiqib ilmiy-nazariy jihatdan to ‘ g ‘ ri baholash muhim vazifalardan biri bo ‘ lib kelmoqda. “ ... Adabiyot va san’atga, madaniyatga e’tibor – bu, avvalo, xalqimizga e’tibor, kelajagimizga e’tibor ekanini, buyuk shoirimiz Cho ‘ lpon aytganidek, adabiyot, madaniyat yashasa, millat yashashi mumkinligini unutishga bizning aslo haqqimiz yo ‘ q” 1 . Demak, badiiy asarlar poetik tabiatining o ‘ rganilishi, ulardagi inson obrazi individual va ijtimoiy borlig ‘ ining yoritilishini kuzatish yosh avlodning ma’naviy kamolotini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega . Muammoning o ‘ rganilganlik darajasi. Jahon adabiyotshunosligida badiiy asarga yondashuv va voqelikni anglashga yordam beruvchi badiiy matn poetikasi haqida bir qator tadqiqotlar yaratilgan. Jumladan, bu ilmiy manbalar Normurod Norqobilov asarlarining poetik xususiyatlarini yaxlit adabiy jarayon kontekstida monografik yo ‘ sinda tadqiq etishga yordam beradi. Shu bilan birga nasriy asarlar poetikasi haqida nazariy qarashlarni ilgari surgan, I.Sultonov, M.Qo ‘ shjonov, T.Boboev, I.G ‘ afurov, N.Xudoyberganov, O.Sharafiddinov, B.Sarimsoqov, B.Nazarov, Y.Solijonov, A.Rahimov, H.Umurov, N.Rahimjonov, H.Karimov, D.Quronov, U.Qosimov, B.Karimov, Z.Pardaeva, A.Nasirov 2 singari adabiyotshunoslarning qarashlari ham muhim sanaladi. Keltirilgan manbalarda badiiy asar poetikasini tahlil qilish asnosida G ‘ arb va Sharq estetikasi hamda adabiyotshunosligi ilg ‘ or nazariy 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш . Мирзиёевнинг Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувдаги маърузаси Халқ сўзи. 2017 йил, 4 август. 2 Султонов И. Адабиёт назарияси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1986; Қўшжонов М. Моҳият ва бадиият. – Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1977; Ғафуров И. Танланган асарлар. – Тошкент: Шарқ, 2017; Худойберганов Н. Эҳтирос тўлқинлари. – Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1970; Шарафиддинов О. Ижодни англаш бахти. – Тошкент: Шарқ , 2004 ; Саримсоқов Б. Бадиийлик асослари ва мезонлари. – Тошкент: Шарқ , 200t Каримов Б. Абдулла Қодирий: танқид, таҳлил ва талқин. –Тошкент: Фан, 2016; Пардаева З. Бадиий-эстетик тафакур ривожи ва ўзбек романчилиги. – Тошкент: 2002; А.Насиров. Одил Ёқувов романлари поэтикаси. – Тошкент: Фан, 2012. 3

qarashlari asosida obrazlar olami, iste’dod, ijodkor mahorati aks etganligi qisman bo ‘ lsa-da, tadqiq etilgan. Tadqiqotning maqsadi iste’dodli adib Normurod Norqobilov asarlari poetikasi, xususan, badiiy obrazlar olami, ularning tabiati, xarakter va ruhiyat birligi, adabiy makon va zamon, badiiy uslub kabi masalalarni tadqiq etish orqali yozuvchining poetik mahoratini ko ‘ rsatishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Normurod Norqobilov yozgan badiiy asarlar misolida o ‘ zbek nasri badiiy tafakkuridagi yangilanishlar, badiiy asar poetikasidagi o ‘ ziga xos jihatlarni tahlil qilish; yozuvchining nasriy asarlarining badiiy xususiyatlarini boshqa ijodkorlarning asarlari bilan qiyosiy o ‘ rganish va asosli xulosalar chiqarish; adib asarlaridagi davr muammolarining badiiy ifodasida, milliy xarakterlarni yaratishda ijodkor mahoratini ochib berish; yozuvchi nasrida yoritilgan inson ichki olami, komil insonga xos intilishlar, shuningdek, adolat, ezgulik, haqiqat singari umuminsoniy g ‘ oyalarning badiiy ifodasini tahlil etish; milliy nasr taraqqiyotida adib ijodining o ‘ rnini yoritish va jahon adabiyotidagi etakchi tamoyillarning ta’sirini asoslashdan iborat. Tadqiqotning ob’ekti sifatida Normurod Norqobilovning nasriy asarlari hikoya, asosan qissalari asos qilib olindi. Tadqiqotning predmeti ni adibning bugungacha yaratgan hikoya, qissalari bilan bir qatorda, milliy nasr poetikasida namoyon bo ‘ layotgan yangicha tafakkur tarzi, ijodiy konsepsiyalar, obrazlar olami, xarakter, ruhiyat, konflikt, ijodkor uslubidagi o ‘ ziga xosliklarni aniqlashdan iborat. Tadqiqotning usullari. Tadqiqot mavzusini yoritishda qiyosiy-tipologik, psixologik metod va usullaridan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Normurod Norqobilov asarlarining mustaqillik davri o ‘ zbek nasrida tutgan o ‘ rniga baho berilib, adibning obraz yaratish mahorati yangicha tamoyillar, milliy an’analar va jahon nasri tajribalari asosida o ‘ rganilib umumlashtirildi; 4

badiiy asarning poetik tasvir yo ‘ sinlari jihatidan o ‘ zaro qiyoslanib, zamon va makon konsepsiyasidagi yangilanishlar aniqlanib, adibning badiiy asarlaridagi obraz va ruhiyatning badiiy talqinidagi o ‘ ziga xos jihatlari o ‘ rganildi; yozuvchining badiiy asarlaridagi zamondosh qiyofasi, erkin tafakkurli kishilar obrazini yaratish, ijtimoiy muhit va qahramon ruhiyati, makon va zamon ifodasidagi obrazlar olami tahlil qilindi. Tadqiqotning amaliy natijasi quyidagilardan iborat: Normurod Norqobilov nasri poetikasini tashkil etuvchi kompozitson va badiiy-ifodaviy unsurlar tizimi belgilanib, talqindagi etakchi tamoyillari aniqlangan; tarixiy globallashayotgan dunyo kishisi botiniy olamidagi murakkab ruhiy tasvirlari bo ‘ yicha adabiy-nazariy umumlashma xulosalar chiqarilgan; o ‘ zbek va jahon adabiyotidagi etakchi tamoyillarning Normurod Norqobilov ijodiga ta’siri qiyosiy-tipologik tadqiq orqali milliy obrazlar talqini misolida yoritib berilgan; tadqiqot natijalaridan adabiyotshunoslik nazariyasi, yangi o ‘ zbek adabiyoti, hozirgi adabiy jarayon fanlaridan ilmiy tadqiqotlar, darslik va o ‘ quv-qo ‘ llanmalar yaratish uchun foydalanish mumkin. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi. Ob’ektga yondashuv va qo ‘ llanilgan usullarning tadqiqot maqsadiga mosligi, nazariy ma’lumotlarning ilmiy manbalarga asoslangani, tanlab olingan muallif asarlari tadqiqot predmetiga muvofiqligi, nazariy fikr va xulosalar bilan asoslanganligida ko ‘ rinadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati shundaki, chiqarilgan nazariy xulosalar, avvalo, adabiyotshunoslik nazariyasini, istiqlol davri o ‘ zbek adabiyoti tarixini yozishda, obrazlar rang- barangligi va ruhiyat talqini masalalarini o ‘ rganishda foydalanish mumkin. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Badiiy obraz yaratish, xarakter va ruhiyat birligi, poetik mahorat masalasini o ‘ rganish jarayonida erishilgan ilmiy natijalar 5 ta mqolada o‘z ifodasini topgan. 5