Shaxs psixalogiyasi

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128.6083984375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu : Shaxs psixalogiyasi
Reja;
Kirish. “Shaxs” tushunchasi haqida tushuncha
Asosiy qism:
1. S h axs psixalogiysining tuzilishi .
2.Shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy nisbatlar majmui
3. Shaxs haqida psixologik o’rganish nazariyalar
4.O’zini anglash ,o’zini baholash va shaxsiy da’vogarlik
IV. Xulosa.Shaxsning psixalogik himoyasi va shaxs
psixologiyasi haqida xulosa.
V. Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish
SHaxs p sixologiy as i n i ng p r e d m etini tah l il q ili s hda qato r m a s alala r n i
h a l qi l i
s h za r u r. Za m onaviy p sixolo g iy a da s h ax s n i o’ r gani s hning eng
m uhim x u
s u s iyatlarini aj r a t ib ko‗ r s a ti l ga n :
˗
s h ax s f e no m e n o logi y asi n i n g boyli g i in s on individ u al
x u
s u s iy a tla r i n ing xi l m a x i l l ig ini i f od a lan is hi ( u s tano v ok, q i rr ala r i,
e h t i yo e la
r , e m ot s iyalar, qadr i y a tlar v a bosh q . ) va bil i sh soha s ini o’ r gani s h
b i lan b og ’ li q ;
˗
s h ax s f anla r a r o o ’ r gani l adigan m uam m o bo ‗li b , u s h bu
t u
s hunch a n i keng bili m la r s o ha si tav s i f laydi. U n i ng alohi d a
xu
s u s iy a tla r ini f a q at p s i x o l o g iya e mas, b al k i f a l sa f a, ta r i x ,
s
ot s i o l ogiya v a b o s h q a f anla r o’ r ganad i ;
˗ tad q iqot yo‗ n a l ishida s h axs b i
r xil n iz o m g a ega e ma s , u ha m
tad q iq
o t o b ‘ekti, ham t a d q i q o t sub ‘ ekti bo‗li s h i m u m kin.
˗
s h ax s p sixolo g iya s i p r e d m e ti i j ti m oiy al oq ala r v a
m u no
s abatla r da na m oyon b o ‗lishi va sh a k l l an i shi n i s h a r tlovch i , x at t i -
h a
r ak a t v a h a r akatla r ini bel g ilab b e r u v c h i, ichki ho latla r i va p s i xik
ja
r ayonla r ini ta r tibga s oluvchi va s h artlovchi s idi r .
P
s i x o logiya f a n i d a i n s on zotiga x o s lik m a s ala s i i n d iv i d ( lotincha i n d i v i d
a j r al m a s, a l oh ida z o t d egan m a
‘ n o anglatadi ) , s h a x s , i n divid u al l i k
(
y a k k ah o llik ) tushu n chala r i o r q a li a k s etti r ilad i. K a t t a yo s hd agi r u h iy
s
o g’l o m (e s i- hushi j o y i d a ) od a m la r h a m , chaqal o q h a m , nu t qi yo ‗ q, od d iy
malakal a r n i o ‗zlas h ti
r a ol m a y di g an aq l i z a i f la r h am i nd ivi d la r d eb atalad i .
Bir o q bular
d an bi r inchi s in i gi n a s ha x s d eb ata s h an ‘ a n a t u s i g a k i r ib q ol g a n ,
c h un ki o ’
s ha zotg i na i j t i m oiy m a vj u do d, i j t i m o iy m uno s abatla r m a h s u l i ,
i j t i m o iy taraq q iyotning
f a o l qa t na s h c h i s i bo’la o l a d i. I nd i vid s if ati d a yo r ug‗
d un y o ga k e l gan odam i j t i m oiy m u h it ta
‘s i r ida keyinchalik s h a x s g a aylanadi,
s
h un i ng u c h u n b u ja r ayon i j t i moi y - ta r ix iy x u s u s iy a t g a egadi r . I lk bolalik
ch o’ idanoq indiv i d m u a y y a n ijt i moiy m u no
s a b a t l a r t i zi m i d o i r a s iga
1

t o rti l adi, bund a y sh axslar a r o
m uno
s ab a tl a r ta r zi ta r i x iy s h a kllang a n b o‗l i b , u y o s h lig i danoq s hu tayy o r
(
aj dod la r y a r a t g an ) i j t i m oiy m u n o s abat, m uo m a la, m ul oqo t t i zi m i b i l an tanis ha
b o
r adi. I j ti m oiy qu rs h ov ( oila a ‘ z o la r i, m a hal l a a h l i , ja m oatchilik, i sh lab
chi q a
r is h ja m oa s i) , i j t i m oiy g u r uh ich i da ( k i s hilar n ing og’ u s hi d a,
u la
r ning q alb to ’g’ r is i da ) o da m ning b un d a n k e y i n gi r i voj l an i s hi un i s haxs
s i
f a t i d a s h aklla n ti r uvchi, uning o n g i v a i r od as i n in g x u s u s iyatla r iga m ut l a q o
bog’l i q bo’l ma gan h a
r x il xu s u s iyatli m u no s abatla r ma j m uasini v ujud g a
kelti
r a d i.
Bi
r x il t u r m u sh sha r oitla r i s h a x s f a o l l i g ining t u r li s hakll a r ini ya ratish
ha m da
h a r x il h ayotiy v a z iy a t n i vu j ud g a k e l t i r is h imkoniyati g a ega. H a y ot d a
biron bi
r tan b eh b e r is h ning o’zi k i m gadi r r u h iy h i s ni u yg‗ot s a, b os h qa
bi r ining si
r t i g a h am yuqma s ligi u ch r ay di. SH u nd ay q i l ib, od a m ga t a ‘ s i r
qiluvchi ba
r cha tas h qi q o’z g ’a t u v ch i la r ijti m o iy s h a r t-s ha r oitla r g a ,
faol i yatning ichki ta
r b iyaviy q i s m la r i ( t o m onla r i, jihat l a r i, jab h a l a r i,
tar k iblari
) t u zilishi yig ’ind i si b i l an bo y itili s hi e v a zi g a s h a x s d e g a n t u s hun c h a
h o
s il b o‗la d i.
SHaxs n ing en g m uhim xu
s u s iy a tli j ih at l a r i dan bi r i - b u u ning
i n di v i d u al l i g idi
r , y a ‘ n i y a kk a h olligi d i r . I n d i v i d uallik d egan d a, i n s o n ni n g
s
h ax s iy p s i xolog i k xususiy a tl a r ining betak r o r bi r ik m a s i
t u
s huni l a d i. I n di v i d u al l ik ta r k ib i g a x a r a k te r , te m p e r a m ent, p s i x ik
ja
r ay on la r , h o latla r , h o di s a la r , h u k m r o n x u susiyatla r yig’in d i s i, i r o d a, f a o l i yatl a r
m ot iv la
r i, i ns o n ma s lagi, d u nyo q a r as h i, iqtido r i, h a r x il s h akldagi r eak s iy a l a r ,
q obiliy a tla
r i v a s h u k abi l a r ki r adi. P s ixik x us u s iy a tla r ni n g b i r ik m a s i n i a y nan
o ’x
s h a s h ta r z d a a k s et t iru v chi inson m a vj u d e m a s . M a s a lan, yaqin od a m d a n
ay
r ilganl i gi qa y g‗ u - a la m , un i n g b i l an b i rg a e s a h a y ot d a t i klab bo‗ l m o v c h i v a
b o
s h q ala r da takror l anuvchi f azilat l a r m u r a kk ab v oqe l ikn i ng m a n gu l ik k a
yo’nali
s h i b i lan izo h la s h m u m kin. S H a x s o ‗zi n ing q ad r- qim m a ti v a nu q s on la r i
bi l an i j t i m o iy t u r m u
s h d a f aol ishti r ok qi l is h i, ta ‘ l i m v a ta r biya yo r da m id a
yuz a ga k e l g a n o’zi n i ng k u ch l i v a k uch s iz ji h at l a
r i b i l an y a q qo l, betak r o r o liy

2
z otd ir .
SHaxs n ing ta
r k i b t o p i s hi bi r qa t o r o m illa r g a bog’l i q
degan na za r i y a ni n g n a m oy a ndala
r i bo ‗l m i s h h ozi r gi
z a m on u zoq c h e t el
(A QSH, An g l i y a , Fr ansiy a , Ge r ma niya, SH vet s a r iya v a
bo
s h q ala r) p s i x o l ogla r i o q ibat nat i ja s i d a sh a xsn in g t u zi l ishi n i o‗ s h a i k k ita
a
s o s iy o m illa r ga, ya ‘ ni b iologik va i j t i m oiy ( so t sial ) vo q elikla r ning t a ‘s ir i g a
bog‗l i q bo‗ l gan t u zili
s hining mavjudligidan m a n f a a tdo r d i r la r .
1. S h axs psixalogiysining tuzilishi
Shaxs ps ix ologiyasi – sh a xs individu a ll i gini o ’ r g a na d ig a n psi x ol o giy a s i ni n g
soh a si hi s ob l a n a d i .
P s i x ol o giy a n in g u sh b u s o h a si psixolo gi k bili m la r ni a n a litik p r in s iplar
aso s i d a tushun t ir a di. Analit i k p rins i p l a r n i qo’llash a n iq ilmiy q i z i qi s h l a r n i n g u
yoki b u p s i xolo g ik o mill a r i ni t a hl il q ili s h ni bi ld irid a di. X uddi shu n d a y,
ps i xol o giya g a o i d mus t aq il f a nl a r sifatida h iss i yot p s i xo l o g iy a s i , motiv a t siya
ps i xol o giya s i, idrok p six o logi y a s i, t af akk ur v a boshqal a r, sh a xs p six o logi y a s iga
ajr a t i l a d i . O’rg a nish pr e dm e t i d a n b i r i s h a x s h isobl a n ad i.
S h a xs n i m a? Bu so'z insoniyat m a d a n i y a t i d a t a xmin a n 300 yil oldin pa y do
b o 'l ga n . J. Brune r ning f i k r i c ha, X V III asr g a bo r ib t a q a la di g a n " o ’ z - o' zi "
tu s hun c h a sid a n f oydal a ni s hni " s h a x s " t us hunch a s i ni n g k e l i b c hiqi s hi n i n g b e l g isi
d e b hisob l a s h m umkin. Ayni p a ytda, i sp a n f a yla s u f i B altazar, 17 a s r da "sh ax s "
tushun c h a sini bu t unl a y za m o na vi y ma ' noda ishl a t a d i.
P s i x ol o giy a da sh ax sning k o ' plab ta' r iflari mavjud. B u t a ' ri f la r ning k o' p ch il i g i
uyg’unlik , belgil a r t i zi m i, birlik, b a r qa r o r lik, ijti m oiylik, id e nt i kli k , individu al lik
(yaxlit l ik, o' z i g a xoslik), i ch ki Men ( a vt o nomiya, i j o dko r lik) kabi x u susiy a t l arni
o'z i ch iga o l a di. Ko'pin c ha sh a xs ong va o ' z ini a ngl a sh o r qa l i n a m o y on bo’l a d i .
Shveytsar i y a l i k o l i m R i shar M e yli: “Sh a xs d eg an d a , h ar b i r i nso n ni
ta s nifla y dig an p six o logik x ususiya t la r n i ng yi g ’ in d is i ni tushunamiz. K e n g r o q

3
ma’noda, s h a xs ter m i ni xar ak ter, t e mper a me n t, q ob i l i y a tni o’z ich i ga o l adi”.
Lek i n sh a xs – bu faqatg i na xus u siy a t l arn i ng y ig ’ in d isi em a s. Gap quyidagi
xu s usiya t lar o ' za r o t a ' s ird a o 'z i ga x o s p s i xo logik ma r ka z n i, p s i xik a ning o' z iga x os
si f a t i , menlik, o'z i nd ividu a l x u susiyatla r ini a ng la s hni y o k i A .Maslou, E . E r ik s on
va boshqa p s i xolo g l a r tasdiql a g a n x u susiyat l ar ha q ida bormo q da. Bund a n k e l ib
chi q i b , S HAXS deb o’zin i ng m e n li g i g a e g a b o’lg a n, o ’ z i r o d a s i orqali o’z i ni
boshqara o l a dig a n v a ha tt i -har a ka ti ni na z o r at q ila o l a dig a n odamga a yti l a d i.
20 a s r n i n g b o s h la r ida r u s ps i xiat r i P.P.Viktor o v sh ax s tu s hunch a si n i o’ z -
o’zini a n glash va o n g (an g l a s h ) bi l an b og ’ l a di: “ S h a x s , i n divi d u a llik, M e n
psixol o gla r da t a n a ning i ch k i m u h i t g a munos a ba tn i h is q i l i s h ha m da tashqi
mu h it g a nis b at a n munos a b a tni h is q ili s h”. Psixol o g F.Ba r r on : “Inson s ha xs i n i n g
farqli j i h a ti f i krla s hga va m a sa l al a r n i hal qil i shga qodir ongn i ng ma v ju d ligi d ir”.
S o t s i o l o g Ya. S hep a n sk i y: Ijtimoiyl as h u v jaray o n i da ind i vid o’zining sh a xsiy
ongini va sh ax siy Menini y a ra t a d i. Har bi r ins o n oi l a da, kasbiy f a o l i y a tida,
d o ’s t l a r davr as ida v a h .k. da baj a r ila dig an ijti m oiy r olla r ni n g m iqdo r i n i h is q i la d i.
Har bir i n son o ’ z - o ’ zi n i tahlil qila d i, x uddi b o s hqal a rga m uroja a t q i l g a ni kabi
o ’ z iga muroja a t qil ad i.
Sha x s p s ix o logi y asi - bu s h a xs n i v a turli i n divi d ual j a ra yo nlar n i o 'rga n a d igan
ps i xol o giya s o h a si h i so b la n a d i . S h ax s ni n g bo rl i q , h a y ot, jamiyat v a at r o f d a g i lar
bil a n b o 'lg a n mun o s a batla r i ni n g y a xlit ta sv iri n i yarati s hga urini s hga asosiy e ' ti b or
qar a t i l a di. B un d an t a shqa r i, psixik tara qq iyotn i ng dina m ik to m o nla r i, indiv i dual
farqlar o'rga n ila d i.
Oda t da s haxs ij t i m o iy f a nla r n i n g o’rgan i s h pred m eti bo ’ lib, u l ar i n s o niyat
ta r ixida shaxs sh ak llan is h in ing umu m iy q o nuniya t la r i n i , jamiya tn ing r i v ojl an ish
jar a yoni d a i n son h a yoti n i n g i j t i m o iy sha r oitlar i ga bog`liq h o lda sha x sni n g
o’zga r i s hi b ila n a loq a dor masal a la r n ing m o hiyat in i och i b ber a di.
S h a xs muammosini t a d q iq q il i s hg a tibbiy, t a biiy, ijti m oiy f anl ar va falsa f a
fa n i o‘ziga xo s a h amiya t ga e ga.
“Sh a xs” k a t e g or i y a s i u m u m iy psixo lo giy a ni n g e ng m uhim, t a y a n ch

4
tushun c h a si b o’lsa, “sha x s p s i x ol o giy asi ” b o ’li m i uni n g a sosini t a sh k il
e t a d i.
P s i x ol o giy a n in g bu soha s ini b il is h h ar q a nday musutax a ss i sga sam a ra l i
i s hla s h imkoni n i be r a d i.
S h a xs ps i xo l ogiya s i XX as rn ing bi r i n c h i o ’n yi l li g ida e k sper i me n t a l fanga
ayla n di. B i roq na z a r iy tadqi q otlar ancha ol d i nroq am a lga o sh i ri la b oshla n g a n.
S h a x s n i o’ r g a ni s h ta r i x ida u ch ta a sosiy d a v r n i a jr a tish m u m kin:
• Falsaf i y - a d a b iy d av r;
• Klin i k d av r ;
• Sof e kspe r im en tal davr.
Fa l safiy- a d ab iy d a v r . Bu d a vr a nt i k d av r d a n boshl a nib, X IX a srning
bo s h l a r i ga c ha d a vom e t d i . B u dav r da sh a xs p s ixo l og i ya si ga t e gi shli ma ’ l u motlar
asos a n f a ylasuf va y o z u v c h i l a r asa r la r i da o ’z a k s ini t opgan v a ul a r da sh ax sning
axloq i y va i j ti m oiy t a b i at i m uhoka m a e t i lg an. Falsa f i y - a d a b iy davrd a gi sh a x s ning
ta’ r ifi j u da k e ng q amrovli bo‘li b , o‘z i c h i g a s h ax s n i n g b io lo giy a si n i ,
ps i xol o giya s ini, x ul q -atv o ri n i , m a d an iya t i ni v a h a tt o mo l - m ulk i ni h am q a mr a b
olg a n.
Frantsuz f a y l a s u f i E ten d e K o n d il y ak o’ zi ni n g “ Se z gilar ha q id a gi tra k t a t ” ida
shaxsni tu r li sezgi p a rch a la r i d an y ig ` i sh g a h ar a kat qilg a n. F.M. D o s to e vs k i y h ar
b i r k ishi u ch un x o s bo ’ lgan “ y a s hir i n odam” h aq i d a yoza d i. U ni n g fik r i c ha,
mazkur “ y a shi r in o dam” t a shqa ri ga chiq i shga u rinib ko ’ r a d i, shun i ngdek har b i r
kishin in g “ ni qo b i” h a m ma v jud b o ’l ib un in g ha q iq i y qi y o f a s in i yashi r ib t ur a di.
Kl i nik davr. X I X as r ni n g birin ch i o ’ n yil l i g ida sh a xs p s i xolo g iya s i
m u a m mosi b ilan k o ’ pr o q s hi f o ko r - psi x i a t r lar s h u g ` u ll a ni s hgan. U l ar
b i ri n c h i la r d a n bo ’ lib klinik s h a r o i t la r da b emor sh a x s i n i t i z i mli kuz a ti s h o l ib
b o rishga m u v aff a q b o ’l i shg a n, inson s haxs i ning t a b i a ti to’ g ` r isi d a u m umilm i y
xu l o s a lar c hi qa r is h g a n. Klin i k dav r da al o hida f e n o m e n s ifatida s h a xs haqid agi
ta s a vv urlar q isqar t i r ib yuborilg a n. Psixia t rla r n ing diqq a t markaz i da b e mor
kishila r da kuzat i l gan s ha x s x u s u s i ya t la r i tur g a n. K e yin c h a l i k a n iq la n ishi c ha,

5
sog`lom k ish i la r da kuchsiz ifod a l a ngan xususiy a tlar be m o r la r da j uda
ku c hli (gipe r t r o f iya) h o l a t ida n a m oyon bo ’ l a di.
S h if o k o r-p s ixi a trlar n ing sh ax sga b e r gan ta`rifi bil a n normal, p at o logiy a ga
ega va a k tse n tua t si y aga e ga kis h il a rni h a m t a vs i f l a s h mumkin. B u nday t a` r i f l a r
ps i xoter a p e vt i k va z i f ala r ni e ch i s h uchun to ’g` r i bo’l i shi m u m k in, b ir o q n o rm a l
shaxsning m ohiy a ti n i angl a sh u c hun to rl ik q i l a d i .
Ekspe r im e ntal davr. XX a srn i ng bi r in c h i o ’ n y i l l ig ida shaxsni o ’rga ni sh
bil a n prof e ss i onal psi x ologlar s h u g` u l l a na bos h la s hd i . U l ar avval l ari b il is h
jar a yonla r i v a sh a xs h ola t la r iga a l ohida e` t ibor b e r ishgan e di . B u s oh a d a gi
ta d qi q otl a rda sez i la rl i muvaffaqiya t la r ga erishila b oshlandi. Biroq du d a v r da
ps i xol o giya f a ni n ing i n q irozi yuz b e r di. B u ng a in s on ta biatin i o’rga n is h ga
atomis ti k qar a shla r ning kirib k e l i shi s abab bo ’l d i . M az k ur y onda sh uv ins o n
psixologiya s ini j a r a y on va holatla r ga bo ’ lish n i talab q ila r di. U nga ko’ r a i nson
al o hi d a psixik funktsiy a la r ni n g y ig ` i n di s i b o’lib, ula r d a n s haxsni y ig ` ish va
ijt i moiy x ul q - a tvo ri ning k o mpleks s h a kl la r ini t u s hunish qi y in bo’ l a d i .
S h a x s n i e k speri m e n tal o ’ r g a nish R o s s i y a da A .F . La z urskiy, angliyada
G.Ayz en k va R . K e t t e ll ar t o m onidan boshl a b b e rilgan.
XX a sr boshla r ida y oq O li m lar m a vj u d t a d qi q otla r ga eksp e rim e nt t usi n i
be r ib, ishonc h li ma`l u mot l ar o li s h , f a r azla r n i a niq t e ks h i r ish, ular a sosida
ta j r i b a da t e kshiri l g a n n aza r iy a la r n i y ar a t i sh uc h un natij a la r ni t a h lil qilis h ni n g
mat e ma ti k-st a t isti k usul l ar in i jo ri y e ti sh di . Ekspe r im e ntal d a v r ni n g e ng muhim
va z if a si n orm a l sh a x s n i b a hol a sh n i n g i s hon c hli v a v a l id likka e g a t e s t m et odla r i n i
ishlab c h iqishd a n ibor a t l igi t a n oli n di . XX a s rni n g 3 0 -yillari oxirida sh ax s
ps i xol o giya s ida ta d qi q ot yo ’ n a li s hl a r i ni n g f ao l dif f er e ntsia ts iya s i b oshlandi.
N a tij ada XX a srn in g ikkinchi yar m i d a shaxs psixo l og i yas i da o ’ r g a nil a dig a n
k o ’p l a b yondashuv va naza r i y a lar vuju d ga kel d i.
Ana shu naza ri y a la r ni u m u mla s hti r g a n holda q uyid a g i yo‘nali s h l ar n i ta h lil
qili s h m m kin.
S h a x s n i n g xulqiga t a’ s ir ko‘rsatuvc h i om i lla r ga qar a b u c hta yo nda s huvni

6
ajr a t is h mumkin: psixodina m i k , sot s io d in a m i k va i n ter ak si o nis ti k.
P s i x od i na m i k naza r iya sh a xs n ing xul qi ni u ning psix o log i k yoki ic hk i
xar a kter is tik a si bilan b o g ’ l a b tushunt i r a di . S ot siodinamik na z ar i ya g a
k o‘ra e s a shaxs xul q in i ng a sosiy dete r min a nti t as h qi m u hitdir. Ular
s haxs n ing ic h k i xu s usiya t la r iga kat t a aha mi yat be r m a ydil a r. I n t er a ksio n i s tik
nazariya tara f d orlari inson f a ol i ya ti ni v a x u l qini b oshqari s hda i chki va t as h q i
o m illa r n i n g roli o‘za r o bog‘liq e k a nlig i ni q a yd e t a dilar.
K e yi n gi y o n d os h uvlar n i sh a x s ni o ‘ r g a ni s h v a haqda ma ’ lu m otlar to ‘ p l a s h
usulla r iga nisbatan ikkiga a jr a t i sh m umk i n: e kspe r im en t a l v a noekspe r im e ntal
yondoshuv. E k spe ri me n t a l n aza r i ya t a r a f d o r la r i sh a xs ha qi da ma’lu m ot to ‘ pla s h
uchun a lba t ta ma ’lu m b ir y o ‘ l o r q a li t ad q i q ot o ‘ tk a z i s h , uni n g na t ij a la r i ni t a hlil
qili s h v a u mum l a sh tirnish sha r t d e b h i so bl a y d i . N e ok sper i me n t a l na z ar i ya
v a kil l ari e sa shaxsni hayotiy v a z iya tl ar j a r a y o nida kuz a t i b, u ha q dagi fik r la r i va
h a yotiy t a j r i bal a i g a tayangan h o l da xul o salar y a s as h m u m k inl i giga i s hon c h
bildir ad il a r va t a jr i b a l arga m urojaat et ish s h a r t em a s d e b hiso b l a ydilar.
S h a xs p s i x o l o gik t a dqiq o t l ar p r edm e ti s i f a t i d a . B.M.Ked r ov
kl as si fi kat s iyasida b a rcha f a n lar t i z i m i d a “ S H AXS” ma r ka z iy o ’rin g a e ga.
S h a x s g a p sixologik sohalar predm e t i sif a t i da tu r li ta` r i f l ar ber il g a n. Ula r n i ng
aksar i y a ti bila n “ U m u miy psi x o log i ya” ku rs i doira si da ta ni shg a nsiz. Xoll K .,
Lindse y lar “sh a x s” t ushunch a s uga o id t a`r i f la r n i m u ay y a n me z on a sosida
qu y idagi c ha t i z imla s ht i ra dila r :
B i o s o t sial t a` r if – s haxs i n di v idni n g “ sots ia l s ti m ul q a d ri ya t i” bo‘lib,
biologik omillar t a` si ri d a “a t rof – m u hitga ja vo b re a ks i yasi ” n i bi ldir a di.
Biofizik ta` r if – sh a x s ni s u b ye k t sifa t i d a o ` r g a nib, i n d iv i dning o ’ z iga x o s
xu s usiya t la r ini o ’z i da m u ja s sa m l a sht i ra d i.
O m n ibus t a` r if – shaxs indivi d ning muhim j i ha t la r i ko ’ c h i ri b o ’ tka z ilg a n
b i rl i k dir.
Integra t iv ta` r if – s h a xs individu a l xulq e g asi d ir.
Dodonov bo yi c ha f a n ni n g pr e d m e t i:

7
1. Inson m u a yyan sh a ro it da q a n d a y s h a kll ana di
2 . Q a nd a y qilib b o l a n i n g r uhiy olami katt a la r ni n g ru h i y ol a mi b ilan
uyg’u n l as h adi
3 . Ja m iyat tar a q q iyoti sh a xs tar a qq i yo t iga q a nday ta ’ si r qil a di
4 . S h a x s n i emper i k o‘rgani s h m e t od o log i y a si
S h a xs ps i xolo g iya s i n ing pr e dm e t i ga ni s batan yonda s hu v lar
1. I n di v i d va s h ax s tu sh u nch a lar i ni f ar q l as h ga qa r a t ilg a n y o nd a sh u v
2. Sh ax s rivo j la ni shi omi l la r i n i o ’ rga n uvchi yond as huv
3. Sh ax s tuzi l ishi n i o’rg a nuv c hi yond a sh uv .
S h a x s n i o` r g a ni s hn in g m e t o dlari:
• O by ek tiv ma ` lumo t l a r
• Psixodi a gn o stik metodik a la r ni qo’ l l a sh
· S h a xsning kunda l ik xu l q-atvorini q a yd e t is h
S h a xs tu s hun c h a si « yuz», «soxta qiyof a » so‘ z la r idan ke li b ch iq adi. Q a dimgi
r u s ti l i d a «soxta qi y ofa» so‘ z i «rol», y a ’ni, odam boshqal a r b il a n mul o qo t da
b o ‘l g a nida k i yi b oladigan b i r o r -bir ij ti m o i y n iqob ma ’ nos i ni anglatu v chi « rol» n i
bildir a r e di. L o ti n c h a p e r son e so‘ z i ham s hu ma’n o ni a n gla t adi. Per sona r e –
niqob o r t i d a n so‘ zl ash i sh. Qadimgi yunon, k e y in c h a lik e s a q a d i m gi rim
te a tr l arida ak ter s ah n aga u yoki bu – yovuz, lag an ba r dor, payg‘am b a r, qahr a mon
xar a kter l ari c h i z i l g an n iqobda chiqa r di. N i q ob n i n g bo ‘yo q l a r i ijti m oiy v a z if a n i
ba j aruv ch i, u y o k i bu rolni ij r o eta y otg an insonni n g a xl o qiy belgilar i ga i s h orat
ed i .
K.Yun g ning psixo an aliz naza r iya s iga as os an « sh a xs» tushun ch asi oda m ni n g
ja m iyatd a gi i j t i mo i y r o li b i l a n b o g‘liq. Ha y oti j a ray o nida u i j t i m oiy tal a bla r ga
mos r a vi s hda o ‘zini tutis h ni o‘rg a n ad i. H ar b i r k a sb u c h un, masal a n, ja m iyat
a’z o si t a qib yu r a dig an ma ’l um n i qob xosdir. S h axs xara kte rni t a sh k il et uv ch i
b o ‘lib h is o bla n m a ydi, l e ki n u b il a n u z v i y bog‘liq bo‘l i b , i c hk i « Men»n in g
h i m oy a si sifa t i d a f ao li y a t yurit a di. S h a r q ti l la r i d a (x i t o y , y ap o n ) s ha x s
tushun c h a si o damn i ng yuzi bi l a n e m as, balki b u t u n t a n as i bil a n bog‘l a n ad i.

8
Y e vropa a n’ a n a la r i d a yuz tana bil a n birgali k da o‘rga n ila d i, c h unki in s on chehr a s i
r u h i ni n g ti m sol id ir, x it oy l ik lar taf a kku r i da e sa «h ay otch a n lik» tu s hunch a siga
individ n ing h am ma ’ n a viy, h a m v uj u diy si fa t lari k ir a d i .
S h u as osda, a vval b oshidan « sh a x s » tushunchas i ga ma ’ lum hayotiy r o llar n i
i j r o e tga n da o ‘ z i g a x oslik k a e g a bo ‘ l a d i g a n t as h qi, y u z aki ij t i m o iy obraz –
q a nda y dir « shaxs», a trofda g ilarga qarati lg an ijti m o iy yu z ifo d asi ki ri ti lg a n e d i .
Ped ag ogika, p si x o l og i y a va f alsafa da s h a xsga o ‘ xsh as h ko ‘ pl a b qara m a -qarshi
ta’ r iflari k e l t i r ilg a n i l miy tus h unch an i uc h ra t ish am r i m ah ol. M ashhur ruh s hun o s
V.P.Zinc h e nk o fikriga ko‘ r a: «« Inso n » tushu n ch as i bi l a n fa q at « sh a x s »
tushun c h a si r aq ob a tl as h i s h i m umki n ». Olim D.B . E l konin a d a bi y otla r da
shaxsning yigirm a ga yaqin ta’rif i ni ko‘ r ib chiq q a n d a n so ‘n g u ning o ‘ z i sh ax s
ema s li g i n i x u losa qi l d i .
Na r x t u sh u nchas i ni tilla t an ga yoki q i m ma t li qo g ‘ o zn ing fi z i k -k i m yoviy
ta r kib in i t a d qiq q i l is h bilan t u s hu n ti r ish q iyin c h ilik tu g ‘d irg a ni k a b i , f a ylasuf
E.V.Il e nkovn i ng y o z is hi b o ‘yi c ha, shaxs s i r - ci noa t ini inson m iya s i
xu s usiya t la r iga t e ng l as h tirib bo ‘ lm a ydi. S h axs miya tu z i li shi bil a n ema s , ba lk i,
insonni n g i n s onga bo ‘lgan ijt i m o iy m un osab a tl a r t iz i mi bil a n b el gi l a na d i .
Voqe i y s h a xs o ‘ z i ni « umu m iy na t i j al a r» n omini olgan ij t i m o iy a ha m iya tg a
ega bo‘lg a n n a t i j a la r ni y a r a t i s hda an gla y di. A f lo t un va Spinoza, B e t xov e n va
Napol e on, Tolstoy va M ikel a n djelo – b u n d a y, o d a ti y hol a tl arni sin d ir a dig a n
ijt i moiy ahamiy a t g a m o l i k i shlar m uja s s a m b o‘lg a n sh a xsla r n i b o s h qa l ar bil a n
ad a sh t ir i b y ubori s h m u mkin e mas. S h a x sl a r ko ‘ la m i , E .A. I le n ko v ning o d i l ona
f i k riga k o ‘ra, f a qat u l a r nigina em a s, bos h qalarni ham qiz i qtir a dig a n o‘ z la r in in g
fa o liy a tl a ri k o ‘ l a mi b i l a n o‘ l c h a n a d i .
Y a na bir mashhur f a ylasuf M.K . M ama r d a sh v ili tasd iq lashi cha : « S h ax s – bu
t u r mu s h tarzi, uni n g shakli, hayotni n g a loh i da holati, e vo l yusiyasini n g n o y o b
topil m a s i. Shaxs – bu « t a b i at ni n g y i r ik mushohada si ». S h u n day ta’ r if b e r g a n
b o ‘la r dim. U ning i f odal a n ishlarga m o y i l l igi b ar c ha na r sala r ni b i l i s hga y oki
bosh q a yuks a k b e l g ila r ga b og ‘ liq e mas. T ushu n san g iz c hi, ax i r inson n i n g e n g

9
mu hi m e h ti ro si – bu r o‘ y obga c hi q m oq , a ma l ga oshmoq, so dir b o ‘ l m o q» .
Ruhshunoslar indi vi dn i ng jamiy a t h ayo tid a gi f a ol i s hti r ok i ni s h ax s n i n g
aso s i y b el gila r i, deb hisobl a ydi l ar. B . G . An an y ev «shaxs » ga « ja m iyatni n g
insonga u n i n g ma ’ l u m tar ix iy ri v ojl a ni s hi d av r ida ko‘ r sat a dig an ko‘plab
iqti s o d i y, si y o s i y, huqu q iy, a xl o q iy va boshqa ta’ s i r la r i o b y e kti» sif a t i da ta’ r if
ber a di. A.N.Leonty e v f i k ri ga ko‘ra, « shaxs i nso n ni n g ijt i moi y - t a r i xiy va
on t o g e n e zd a g i tar aq qi y otin i ng nisb a t a n kechki m ah s ulot i d i r. S h a xs o ‘ zl as h ti r ib
oling a n ro l l a r ti z imid i r ( « ro l» – bu b i r or- b ir ijti m oiy guruh tuzili s hida ma ’ lum
o‘ri n ni e g a lla gan i n son n i n g k u til g an h ul q - a t v o r i g a javob be r adig a n d a s tur; b u
insonni n g ja mi y at ha y o ti d a g i ish t iro k in i ng t u zi l i shga e ga bo‘lg a n usuli d ir ) ».
S h a xs tar aq qi y oti individni n g i j ti m oiyl as hu v i v a tar b iy a t op ishi sha r oi t lar i da
ama l ga oshiril a di. U m u miy p sixol o giyada ko ‘ p c hi l ik h oll a rda sh ax s sif a t i da
q a nda y dir y a dro, m a g‘iz, i ndiv id ni n g t u r l i ruhiy ja r a yo nlar i ni birl a sh t iruv ch i va
uning f a ol i yat i ga za r uriy ket m a -ketlik va b ar q a ro rl ik ba g ‘is h lovc h i yi g ‘i ndi va
amod a l bos h la n g ‘ i c h modda t u s h u n i l a d i.
L.S.Vig o tskiy i j ti m o i y t a jr i b a siz, u ning i c hki is h l a nm a siz, s o‘ngra u n i y a na
q a yta ishlang a n s ha k lda ic h ka r i d an i s h lab chiqa r m a s d a n tu ri b, sh a x s n i n g ta r a q qiy
et is hi m u m kin em a s l i gi (interio r iz a t si ya v a e kste r i oriza t siya qonunla r i) h a qida
yozgan edi. B u x u s u sda p s i xo l og l a r g a t a r i x fan i ning ba’ zi bi r n a moy o ndalari h a m
q o ‘shil a dilar. G .S . Kn a bening ta ’ k i d la shiga ko‘ r a, ««sh a xs» i n s on n i n g j a m i y at
h a yotid a gi i s hti r oki va h ayotda tutg a n o ‘rni n uqtai naza r id a n i n s o n ga x os
xu s usiya t dir » . V . A . S h kur atov q uyi d a gi def i nit si ya n i kelti r a d i: «S h axs ja m iyat
a’z o si va f a ol i y a td a gi m a vj u dotning i fo da l a ni shini i jt i m oiy t urla r ga aj r a t is h …
S h a xsni u n i ng ijti m oiy va m a d an iy d o i ra s i, kelib chi q is h i , k asbi, o ‘z t i pi v a
h.k.la r ning x u s u s i y a t l ar i dan y i g ‘i b oli s h m u m k i n » .
Hozi rg i kun d a psixo l og i y a sh a xs n i in s onning ja m iyatd a gi h a yo t i d a
sh ak llan a d i g an ijti m oi y -ps i xolo g ik h osila s i fatida tu s hun t ir ad i. O dam ijti m oiy
mavju d ot sif a t i da boshqa odamlar b il a n mun o s a ba t la r ga kiri s h g a n ida v a bu
mu n os a ba t lar u n ing s haxsini shaklla nt ir u vchi hal qilu v c h i o m i l ga ay la n ganida, u

10
y a ngi s if a t l arga ega b o‘la d i.
C h e t el psixolo g iyasida i nson sh a x s i si f a t ida bar q ar o r be lg ilar ma j m u as ini
ta s hkil e tuv c hi te m perame n t, sez g i r l i k, m otivlar, l a y o q a t lar, may l lar, tu r li hay o tiy
va z iya t la r ga m osl a sha y otg a nida ay nan s h u inson g a xos bo‘lgan fik r lar oqi m i va
hulq- a tvo r ini be l gil ab b e radigan ma ’ n a viyat t ushu n ila d i . J .Godf r ua ni ng f ikrich a ,
shaxs u mumiy holda h am i r siy, h am ijti m oi y -mad an iy t a ’ s irlar b ila n belg i la nad i.
«Shaxs» t u sh u nchasi o‘z ichiga t a bi i y xossalar (jins, te m per a m e nt va h . k.) a so s ida
ijt i moiy m u h i t ( o ila, makt a b, « boshqa ahamiyatl i la r ») va f a o li yat (o‘y i n, bili s h ,
mehn a t) bil a n faol o‘zaro ta’ sirlar jar ay onida hosil b o‘lgan i n divi d ga x os bo‘lg a n
ijt i moiy sifa t lar yig ‘ in d is i ni birl as htir a di.
I n s o n shaxsi, k e ng tar q al ga n t a sav v u r la r g a q arshi o‘la r o q , 3 0 yoshga
et g unicha o ‘ z g a rm a s d a n qo l m a yd i. Misol keltir a dig a n bo ‘ls a k, Kali f o r ni y a
Unive r s i t e t i ni n g bi r gu ruh ol i m l a ri 1 3 0 mingd a n o rt i q o d a m l a r ni n g « Ka t ta
Beshli k » (vijdon i ylik, m u rosa g a ke l i s h l ay o q a t i, ne v r o tizm va ek s tr a ve r tl i k) n o m i
bil a n ma’lum sh ax siy s i f a t la r ini tahlil q i l g an lar. Bu sif a t l ar kayfiy a t g a b og ‘ l i q
emas, s huni n g u ch un eta r li c ha i s honc h li tarzda n a mo y on bo‘l a d i . Odamlar y o s h
o‘t i shi b ila n ha yo tiy i x t i lo f la r n i te z da barta r af e t is h ga o‘ r gan a dilar, xus u s a n,
shafq at li r oq va m e h ribon r oq bo‘l i shga in ti l adilar.
An i q l a n i sh i c h a, ay ol la r da, e r k a kl a rda n f arqli o ‘ la r o q , y osh o ‘t i shi bil a n
n e vroz hola t la r i k a may a d i. Ikki j i ns vakillar i da s a m i m iylik b ir oz kam a y a di.
Oli m la r ni n g f ikriga k o ‘ra, 2 0 –30 y oshli l a r da m u r ak k a b va z if a l ar n i b ajar is hda v a
ta s hki l o t lar tuzishda ko‘m a k be r ad i gan vijdoni y li k ning k uchayi s hi kuz a til a di.
M u rosaga k e l i shga moyillik, aksin c ha, ko‘ p c hi lik h olatla r da 30 y osh d a n so ‘ ng
y o rqin na mo y on b o ‘ lad i .
Shunda y q il i b, faylasuflar, t a r i x c h il a r, p eda g oglar va psix o lo g l a rda « sh a xs»
tu s hun c h a sini n g tu rlicha ta lq i n l a r i ma v j u d. Bizlar esa, yuqo r i d a
k o ‘rs a t g a ni m i z d e k, R.S.Ne m o v to mo nidan be r ilg a n s haxsning, fikri m iz c ha,
y a na d a a n i q va to‘ l iq psixolo g ik ta’ r i f i d a n foyd a l a na m iz.
P s i x ol o giya t a r ix i da s haxsning p si x ologik m o hiya t i h a qid a gi tas a v v urla r ga

11
k o ‘p ma r ta o ‘zgarti r ish l ar k i r iti l g a n. Avvala m bor, sh ax sni, aynan,
p s i xo l o gik
tushun c ha s if at ida a ngl a sh n ing za r u r iya t i b il a n b og‘liq na z ar i y
qi y in c hil ik la r ni ba r taraf e t is hning e n g is h onc h l i v osit a si sh a xsni p six o lo g i k
v oqel i k k a bi ta s hkil et u vchi t ar ki biy q i s m l a r ni s a n a b o ‘t i sh hi s obl a n a d i . B u
h ola t da sh a xs i n s o n ps i xik a sini n g sif a t l a r i, xo s s a la r i, qirr a la r i, o ‘ziga xos
x u s usi y a tl a r i ni n g to ‘ p l a mi si f a t ida maydonga k e l a d i. M u a m m og a b un d ay
yon d oshish A . V . Pe t ro vskiy tomonid a n « k o l le ks i y a to ‘ p l a sh » d e b
no m lang a n, b u n d a sh a xs o‘zida te m perament, xar ak ter,
q i z i qishlar, l a yoq a tlar va h.k.l a rning q i r r al a r i ni
m u ja s sa m l a sh t ir g an q a n d a y dir k a t ta li k, hajmga a yla n a d i.
XX a sr 6 0 - yi l la r in i n g o ‘rt a la r ida sha x s um u m i y tuz i li s hini o ‘ r g a nish bil a n
bog ‘ liq ta d qi q o t lar o ‘tka z i shga qara til g a n h a r a k a t lar b osh l ab y u bo ri l d i . Bu
y o ‘ n al i s h da sh a x s ni bioijti mo iy, ta r ti bl i tu z ilish si f a t i d a t a’ r iflag a n K.K.
P l a t o n o v n i n g y o n d osh u v i e’tibo r ga loyiq. U sh a xs tu z i l is h ini quyida g ilarga
ajr a t a di:
1. Y o‘n a l g a n lik (f ik r lar, dunyoqara s h, ma y llar, i s ta k lar, q iziq is h l ar,
moyillikl a r, ide a llar kabi sh a klla r n i o ‘z i c higa ol a d i). Bu tuzili s h o sti t a r biya yo‘li
bil a n s h a kll a n a di.
2. Taj r i ba ( ta ’ lim o lishda sh a xsiy t a j r i ba v osit a s i da o rt ti ri b b o‘ l in g a n, l e k in
shaxsning biologik v a h a t t o, i r siy b e lg il an g a n x o s salar i n i ng se z ilar li t a ’ s i r i
ost i d ag i bi l im l ar, m a la kal a r, ko‘n i km a lar va o d a t l arni bi r l a shti r adi).
3. Aks e t t i r i sh turli sh a klla r ining i n d iv id ual xus u siyatl a ri (h is eti s h, idrok,
xotira, ta f a kk ur, h issiyotlar, t uyg ‘ ular, i rod a).
4. Biopsi x ik x o s sa l ar o ‘zida t e m pera m e n t xu s usiyatlari, sh a xsni n g jins va
yosh x u s usiy a t l a ri, p a t o l o gik, o r ga n ik o‘z g ar i s h l a r ni birl as htir ad i .
Bu t o ‘rt tar k ib i y q is m g a y a na i kk i ta r kib i y qism ja m lan a d i : m ustaqil t a r k ib i y
qism b o ‘lib hi s oblanm a ydig a n sh a xsni n g u m u m iy sif a tl a r id an ib or a t , a s o s i y
ta r kib i y q i sm l arn i ng har biri n ing x u s u siya t la r i d a n t a shkil t o p gan xarakter va

12
la y oq a tl a r.
Bunday y ondosh u vning a s o s iy k am ch il i gi s hundan iborat ediki, s h a xs
u m u miy tu z i li shi u n ing b i o logik va ij t i m o iy belgi, xusu s i y a tl ar i ni n g
y ig ‘i ndisi si f a t ida i z o h l a nar e d i . N a t i j ada s ha x s p s i xolo g iya s i d a s haxsd ag i
ijti m oiy va biologik x u susiyatlar nisbati m u ammo s i asosiy m u am m ola r dan bi r i
bo‘l i b qoldi. Lekin, a slini olganda, b i o lo g ik xus u siy a t l a r ins o n sh ax si
t a r kibida ij t i m o i y ga ayla n a d i.
XX a sr 7 0 - y il l arn i ng o xi r i d a sh ax s m u am m osiga tu z i l i s hli y ondoshuv
y o ‘ n al i s h i ti z im l i yondoshuvni q o‘lla s h tende n siy a si bilan alm as hi n di. S H u
mu n os a bat b i lan A .N. L e on t y e v g‘ o yala r i a l oh i d a e ’ ti b o r ga l oyiq. U ning fikric h a,
shaxs, - bu ins o nning ja m iya t d a gi ha yo ti n a t i j a sida y u zaga kel a d i g a n alo h ida
t u rd a g i psixo l ogik hosila. T u rli f a oli y a t la r ni n g b i r g a l i k d a b o ‘ ys u n i s hi
on t o g e n e zda s hakllan a dig a n s h a x s ning aso s i n i y ar a ta d i. S H u o‘rinda,
A.N.L e on t yev ko‘rs a t i b o‘tganid e k, sh ax s g a tegishli bo ‘ l m a g a n, a v v a la m bor,
irs i yat to m onidan b el gil a nga n : t a na tu z i l ishi, a s ab ti z i m i n ing tur i , t em p eram en t,
biologik e ht i yojla r n ing o ‘sish k uc h i, affek t i v lik, tug‘ma l ayoq a tlar k ab i,
shuningd e k, o r tti r ilg a n ko‘nikma, bilim va mal a k a lar, h a m d a, – k a s b iy be lg ila r n i
ta ’ kid l ab o‘ti s h jo i z . U n ing f i k richa, s a n a b o ‘t i lg an lar, insonning i n divi d u a l
xo s salar i ni t a shkil e t a di.
S h a xs a v v a l g i taj r i b alar b il a n b oyit il gan ind i vid em a s. I n d i vid x ususi y a t la r i
shaxs x us u siy a tlar i ga aylan m a yd i.
A.N. Leon t y e v to m onid a n be l g ilab be r il g an shaxs muam mo si n i o ‘ r g an is h ga
u m u miy yondos hu v A.V.Pet r ov s kiy va V . A . Petr ov skiyla r ni n g ishlarida
rivojlanti ri ldi. Ularning fik ri ga ko‘ra, sh a xs hamkorl ik d a gi f a oliya t n ing h ar bir
ishti r o kc h isi o ‘ rt a s ida o ‘rna t i l g a n maz m u n -mo h i y a t i, qadriy a tl a ri v o sit a sid ag i
ba r qa r or s h a xsla r aro aloq a l ar t i z i m ida o‘r g an il ishi m u m kin.
Bayon e tilga n lar sh a xs n i faol i y a t v a muloqotda yuz a ga kel a dig an in d i vi dual
mu n os a ba t la r ni n g (s u by e kt – o byekt – s ubyek t iv va su byekt – s u b y e k t –
o by e kt i v) barqar o r t i zi m iga n i sb a t a n s u byekt s i f a t i da o ‘rga ni sh i mk o n i n i b e r a d i.

13
A.V.P e t ro vskiy va V.A.Pet ro vs k iylar sh a x s tu z i li sh i ni in d ivid n ing «o ‘ ta
se z gir» t i z i m l i x ususi y ati s i fa t ida k o‘rib ch i q ad il a r. S h a xs n i su by ek tiv
mu n o sab at lar
t i z i m i d a ko‘ r ib c h iqi b , indiv i d s h a xsiy t urmu s h t a rz i ni ng uch
x ild ag i at r ibu ts i y as ini ( qo‘ s hib yo z ish, be lg ilash) yoki shaxs tus h un c ha si ni n g
uch xil nuqtai na z ar i ni ajr a t a dilar.
Ko‘rib ch iq i shn in g b iri n c h i nuqt a i naza r i – intrain d iv i d sh ax siy a t r ibut s iya:
shaxs s u by e kt n ing o ‘ zi g a xos bo ‘ lgan xossasi s i fatida tu s hu n ti r iladi; sh a xs i n di v id
t u r mu s h ta r z i ni n g i ch ki m uhitiga kirit i l g an hol a t d a b o‘la d i.
I k k i n c hi n u q tai na za r – sh a xslar a ro al o qa l ar m u hiti sh ax sni a n i q la s h v a
mavju d lik s o h a si b o ‘ l i b xizm a t qilg a ni d a s ha xs n i t u shu n ish v o s i t a si sif a tid a gi
inte r in d iv i d s haxs i y a tri b uts i ya. Ko‘rib c hiqi s h n i ng uchin ch i nuqt a i na z ari –
met ai nd i vid sh a xs i y at ri buts i ya. Ushbu hol a tda individn i ng o‘z f a oli y a t i orqa l i
boshqala r ga ko‘rsa t a d igan ixti y o ri y yoki i x ti y orsiz t a ’ si r i k o ‘ z d a t u t i l a d i .
S h axsga yangicha naz a r bil a n q a r al a d i: uning indi v id sif a t l a r i qator i d ag i
muhim x u sus i y a tla r i ni f a q at o‘z i da emas, b a lk i bosh q a odamla r dan h am
i z l a sh t a kl if e til a di. B unda sh a xs b o s h q a la r da i d e al tar z da t as av v u r e t i li shi,
ula r ni n g o ‘ z ga t urmush tar z i, uning s ha x s sif a ti da al o hi d al an ishida yuzaga
k el ad i.
Bunday i d e al ta s a v vur e ti shni n g m ohiyati – suby ek t f a oli yat i yoki uni n g
ha m k or l ikd ag i faoliya ti ni y uzaga c hiq a ra d ig a n boshqa od a m n i n g aql i y va
affek t i v - e h t iy oj i y s ohasidagi re a l f a ol o‘ zg ar i shla r d a n ibor a t. B und a y h ol a tda gap
shaxsning boshq a l a rd a o ‘z ha y ot i ni d avo m et t iri s h i m u m k in bo ‘ lgan f a ol j ar ay on
h a qida, bo shq a la r da o ‘z i ni n g da v omiyligi n i ko‘ra b ili sh i ha q ida ke t a d i .
2 . Shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy nisbatlar majmui
Shaxs xislatlarining bir butunligi va o‘zaro bog‘liqligi uning psixologik

14
tuzilishini, dinamik strukturasini hosil qiladi. Shaxsni, uning tuzilishini
o‘rganishdan maqsad nima? Shaxsni, uning tuzilishini o‘rganishdan
maqsad uni boshqa odamlardan ajratib turuvchi individual xususiyatlarni
aniqlashdir. Bu boradagi psixologik tadqiqotlar va nazariy ishlar asosida
turli «shaxs tillari»ning ajratishga, ularni o‘rganishga olib keladi.
Shaxslarning tipologiyasini yaratish turli odamlardagi individual psix-
ologik xususiyatlarni topish va ulardagi umumiy belgilar, xususiyatlar aso-
sida ularni ma’lum toifalarga birlashtirishga to‘g‘ri keladi.
Nazariyalar orasida shaxsda ikkita qism, ikkita omilni ajratuvchi
yo‘nalishlar ko‘rinarli o‘rin egallagan. Ular shaxs tuzilida ikkita omil, bi-
ologik va ijtimoiy omillarni ajratib ko‘rsatadilar.
Ma’lumki, shaxs ijtimoiy mavjudod bo‘lishi bilan birga, o‘zida ta-
biiy, biologik tuzilish belgilarini saqlab qoladi. Ammo ikki faktorni bir-
biriga qarama-qarshi qo‘yib bo‘lmaydi, ular birlikni tashkil qiladi, bir-
galikda yuzaga chiqadi.
Shaxs tashqi turmush sharoitlari ta’sirida shakllanadi, ammo lekin bir
sharoitda tarbiyalangan ikki bola ikkki xil bo‘ladi. Chunki ularning tabiiy
qobiliyatlari turlicha bo‘ladi. Demak shaxsning shakllanishiga sotsial omil-

15
lardan tashqari biologik faktorlar ham ta’sir qiladi. Bu ikki narsa bir-biri
bilan chambarchas bog‘liq.
Psixologiya tarixida shaxs rivojlanishi va takomillashuvini hara-
katlantiradigan kuchlar va manbai masalasini hal etishning ikkita
yo‘nalishi mavjud bo‘lgan. Bu yo‘nalishlar rivojlanishning biogenetik va
sotsiogenetik kontseptsialarini nomini olgandir. Biogenetik kontseptsiya
inson shaxsning rivojlanishi biologik, asosan rasmiy omillar bilan belgilan-
ishga asoslanadi. Shuning uchun ham shaxsning rivojalanishi ichki sabab
natijasida (o‘z-o‘zidan) sodir bo‘lish xususiyatiga egadir. Shu nuqtai naz-
arga binoan kishi tabiatan hissiy taasurotlarning ro‘y berishdagi ba’zi bir
xususiyatlarga harakat sur‘atining xususiyatlarigagina emas, balki saba-
biyatlarining muayyan kompleksiga ham moyil (birovlardan jinoyat qilish-
ga boshqalarga ma’muriyatlik faoliyatida yutuqlar qozonishga moyillik va
hokazi) bo‘ladi. Kishida guyo uning psixik holati shakllargagina emas,
balki uning mazmuni ham tabiat tomonidan programmalashtirilgan psixik
rivojalanish bosqichlari va ularning ro‘y berish tartibi oldindan belgilab
qo‘yilgan emish.
Sotsiogenetik kontseptsiya shaxsni tevarak- atrofdagi ijtimoiy

16
mohiyatning bevosita ta’sir natijasi deb, muhitdan olingan nusxa deb
hisoblanadi. Bunda ham xuddi biogenetik kontseptsiya kabi rivojlanib
borayotgan kishining xususiy faolligini hisobga olinmaydi, uning tevarak
atrofdagi vaziyatga moslashayotgan mavjudodga xos sust rol uynashigina
mumkin deb hisoblanadi. Agar sotsiogenetik kontseptsiyaga amal qilinadi-
gan bo‘lsa, nima uchun ba’zi vaqtlarga bir xildagi ijtimoiy muhitlarda har
xil odamlar yetishib chiqishini tushuntirib bo‘lmaydi. Shaxsning rivojlan-
ishining harakatlanuvchi kuchlari kishining faoliyatiga o‘zgarib turuvchi
ehtiyojlari bilan ularni qondirishning real imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddi-
yatlarga aniqlanadi.
Ehtiyojlarni rivojlantirish, tanlash va tarbiyalash ularni hozirgi ja-
miyat kishisiga xos bo‘lgan ma’naviy yuksaklik darajasiga olib chiqish ki-
shi shaxsini shakllantirishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Shaxsning shakllanishi jamiyatda ro‘y beradi. Individning shaxs bo‘lishi
yangi jamiyatni qurishning faol ishtirokchisi bo‘lish kabi ehtiyoji aynan
jamoda to‘laqonli qondiriladi.
Shaxsning shakllanishida unga maqsadga yo‘naltirilgan tarzda ta’sir
o‘tkazish tarbiya yetakchi rol o‘ynaydi. Tarbiya shaxsni rivojlantirishning

17
jamiyat tomonidan qo‘yilan maqsadlarda muvofiq tarzda yo‘naltirib boradi
va uyushtiradi.
3. Shaxs haqida psixologik o’rganish nazariyalar
Bixeviorizmning asosiy g‘oyasi. 20-asrda amerika psixologiya
maktabining haqiqiy qiyofasi sifatida maydonga chiqdi. Uning asoschisi
Djon Uotson (1878- 1958) bu yo‘nalishning haqiqiy yo‘lboshchisi
sifatida shakllanishiga sabab bo‘ldi. Bixevior tushunchasi (behavior)
inglizchadan tarjima qilganda xulq-atvor degan ma’noni anglatadi.
Bixeviorizm tushunchasi tarjima qilganda – xulq-atvor psixologiyasi
ma’nosini anglatadi.
Xulq-atvorni tahlil qilish to‘liq obyektiv xarakterga ega bo‘lib,
tashqi kuzatiladigan reaksiyalar bilan cheklanadi. Insonning fikri, ongini
ko‘rib bo‘lmaydi, ularni o‘lchash mumkin emas, bundan ko‘rinadiki,
barchasini obyektiv qayd etish imkoniyati bo‘lmaydi. Insonning ichki
olamida kechayotganlarni o‘rganish imkoni yo‘q. Demak, shaxs “qora
tuynuk” sifatida ishtirok etadi. Inson harakatining tashqi ifodalanishining
obyektivligini stimullar va vaziyatlar shartlaydi. Shunday ekan,
psixologiyaning vazifasi stimullar bo‘yicha namoyon bo‘ladigan ma’lum
reaksiyalar belgilaydi.
Bixevioristlar nuqtai nazaricha shaxs mazkur insonga xos xulqiy
reaksiyalarning majmuidan iborat. Stimul-reaksiya (SR) formulasi
bixeviorizmda yetakchi hisoblanadi. Torndayk effekti qonuni S va R
o‘rtasidagi aloqalarni aniqlashtiradi, agar mustahkamlanish bo‘lganda, U
ijobiy bo‘ladi, qachonki rag‘batlantirish, kutilgan natija olinganda,
moddiy rag‘batlantirish yoki salbiy bo‘ladi, qachonki, og‘riq, jazolash,
omadsizlik, tanqidiy ogohlantirish yuz berganda. Insoning xulq-atvori
ko‘pincha ijobiy qo‘llab-quvvatlashni kutgandan, ba’zan salbiy kuchlar

18
qochishga sabab bo‘ladi.
Shunday qilib, bixeviorizm yo‘nalishiga ko‘ra shaxs individga
nisbatan ongli tartibga solingan instinktlar, ijtimoiylashgan emotsiyalar,
yangi ko‘nikmalarni shakllanishiga ko‘maklashuvchi plastiklik, muhitga
molashuviga ko‘maklashuvchi va ularni saqlashga xizmat qiluvchi
qobiliyatlarni o‘zlashtirishida namoyon bo‘ladi.
Bu shaxsning uyushgan va nisbatan barqaror ko‘nikmalar tizimidan
iborat ekanligini anglatadi. Oxirgi barqaror xulq-atvor asosini ularning
yangi hayotiy vaziyatlarga moslashuvi, o‘zgarishi yangi ko‘nikmalarni
shakllanishiga olib keluvchilar tashkil etadi.
Bixevioristlar odamni u yoki bu harakatlar, reaksiyalar, xulq-atvorni
programmalashgan, aniqlovhi, o‘rganuvchi mavjudotdir. O‘zgarishlar va
mustahkamlash o‘zgarganda uni talab etiladigan xulq-atvorga
programmalash mumkin.
A. Bixeviorizm mazmuniga psixolog Tolmen S-R reaksiyaga
shubha bilan qarash orqali, unga o‘zgartirish kiritishga erishdi. U
ushbu sxemaga o‘zgarish kiritdi va uni S-I-R tarzda ifodalashga olib
keldi. Bu yerda I-individning irsiyatiga, fiziologik holatlari, oldingi
tajribasiga bog‘liq bo‘lgan psixik jarayonlardir Skinnerning operant
bixeviorizmi. Berris Friderik Skinner 1904 yil Pensilvaniya shtatida
tug‘ilgan. Uning oilaviy muhiti samimiy va erkin, intizom qattiq bo‘lgan
hamda munosib xizmat ko‘rsatganda rag‘batlantirilgan. Skinner butun
yoshligi davrida roliklik samakatlarni, korusellarni, aravalarni
konstruksiya qilish bilan ko‘p shug‘llangan. Bu yoshlikdagi ixtirolar
kelajakda uni harakatlarini kuzatish modifikatsiyasiga qiziqishidan darak
berardi. Uni, shuningdek, maktabda o‘qishga qiziqishi katta bo‘lgan
hamda unga bilim bergan o‘qituvchilarini iliqlik bilan xotirlaydi.
Skinner 1926-yilda Gamilton kolledjida o‘qib, gumanitar fanlar,
ya’ni ingliz adabiyoti bo‘yicha bakalavr darajasini olgan. Skinner o‘z

19
xotiralarida talabalik hayotiga haqiqiy moslasha olmaganligini
aytadi. Kolledjni bitirgach u ota- onasining uyiga qaytib kelgan va
yozuvchilik bilan shug‘ullanishga harakat qilgan, lekin bu orzusi
ro‘yobga chiqmagan. Skinner xotirasida maqsadsiz o‘qiganligini,
kemalar modelini yasaganligini, royalda chalganligini, o‘zi ixtiro qilgan
radiosini eshitganligini, mahalliy gazetalarda yumor maqolalar chop
etganligini, ammo boshqa hech narsa yozmaganligini va psixiatrga
ko‘rinishni o‘ylab ko‘rganligini aytgan.
Skinner yozuvchi bo‘lishdan voz kechib, Garvard Universitetiga
psixologiyani o‘rganish uchun o‘qishga kiradi. U bu sohada hammadan
orqada ekanligini tushunib, o‘ziga qat’iy o‘quv jadvali o‘rnatadi va bunga
ikki yil davomida qat’iy amal qilib keladi.
1931-yilda doktor darajasiga loyiq topiladi. 1931-1936 yillarda Skinner
Garvardda ilmiy ish bilan shug‘ullanadi, u o‘zini ilmiy qarashlarini
hayvonlarning asab sistemasini o‘rganishga qaratgan. 1936-45 yillarda
u Minisot Universiteti o‘qtuvchisi bo‘lib ishladi. Bu davrda Skinner
juda ko‘p ijodiy ishlar bilan shug‘ullangan va AQSh da yetakchi
bixeviorist sifatida tanilgan. 1945-47 yillarda u Indiana shtati
universiteti psixologiya kafedrasi mudiri lavozimida ishlagan, 1947-74
yilga qadar Garvardda notiq bo‘lib ishlagan va nafaqaga chiqqan.
Skinnerning ilmiy faoliyati juda ko‘p taqdirlangan. Jumladan, ilmiy
faoliyatlari uchun prezident medalini olgan. 1971 yilda Amerika
psixologlari assotsatsiyasining quyidagi yozuvlari bitilgan “Xulq-
atvorni o‘rganish revolyusiyasini amalga oshirishda psixologik
tekshiruvchilar pioneri, nazariya lideri, texnologiya ustasi” oltin
medaliga sazovor bo‘lgan. 1990-yilda Amerika psixologlari
assotsatsiyasi prezidenti Skinnerga tashakkur bildirgan. Skinner
ko‘pgina kitoblar muallifi bo‘lgan. U “Organizmning harakati” (1938-
yil), “Uoldin-2” (1948-yil), “Insonning xulq-atvori va fan” (1953-yil),

2 0
“Verbal Xulq- atvor” (1957-yil) va boshqa bir qator asarlarni yozgan.
Uning yozgan asarlaridan “Uoldin-2” romani kolledj talabalari orasida
keng tarqalgan.
Psixologiyada ekzistensial yo‘nalish XX asrning birinchi yarmida
Yevropada ikkita g‘oyaning chegarasida vujudga keldi: bir tomondan bu
o‘sha paytda odamning holis va ilmiy tahlilining ko‘rsatmasi va
deterministik qarashlari bilan hukmronlik qilgan ko‘plab psixolog va
terapevtlarning qanoatlanmasligi bo‘lsa, ikkinchi tomondan bu
psixologiya va psixiatriyaga katta qiziqish uyg‘otgan ekzistensial
falsafaning shiddatli rivojidir. Natijada psixologiyada Karl Yaspers,
Lyudvig Binsvanger, Medard Boss, Viktor Frankl kabilar tomonidan
taqdim etilgan yangi – ekzistensial oqim vujudga keldi.
Ekzistensializmning psixologiyaga ta’siri asl ekzistensializm
yo‘nalishining shakllanishi bilan chegaralanib qolmadi. Juda ko‘plab
psixologik maktablar u yoki bu miqyosda mana shu g‘oyalarni o‘ziga
singdirdilar Ayniqsa, E. Fromm, F. Perls, K. Xorni, S. L.
Rubinshteynlarning ekzistensial motivlari juda kuchli. Shunday qilib
ekzistensial psixologiya quyidagilarni o‘rganadi:
1) o‘lim, hayot va vaqt muammolarini;
2) tanlash va javobgarlik erkinligi muammolarini;
3) yolg‘izlik, sevgi va muloqot muammolarini;
4) mavjudlikning mazmunini qidirish muammolarini.
Ekzistensial psixologiyaning asosiy predmeti – odamzod hayotining
mazmuni, uni yo‘qotish, o‘zgartirish va erishishning shart-sharoitlari.
Viktor Frankl, Rollo Mey, Djeyms Byudjental kabi mualliflar tomonidan
ekzistensial falsafa asosida ishlab chiqilgan umumpsixologik nazariyalar
va psixologik praktikaning metodologik asoslari bugungi kunda
ekzistensial psixologiyaning cho‘qqilari hisoblanadi.
V.Frankl: ekzistensial tahlil va logoterapiya nazariyasi.

21
Psixologiyada V.Frankl yaratgan ekzistensial tahlil va logoterapiya
nazariyasi odam tabiatiga, shaxsning normal rivojining mexanizmlari va
patologiya (g‘ayritabiiylik)ga, shaxs rivojidagi anomallarni yaxshilash
yo‘li va uslubiga bo‘lgan tibbiy, falsafiy va psixologik qarashlarning
murakkab tizimini o‘z ichigi oladi.
Psixolog Franklning nazariyasi uch asosiy qismga bo‘linadi:
mazmunga intilish haqidagi ta’limot, hayot mazmuni haqidagi ta’limot
va erkinlik irodasi haqidagi ta’limot. Mazmunga intilishni va odam o‘z
hayotining mazmunini anglashini V.Frankl barcha insonlarda mavjud
bo‘lgan va shaxs rivoji va fe’l- atvorini harakatga keltiruvchi asosiy kuch
bo‘lgan tug‘ma motivatsion g‘oya sifatida ko‘rib chiqadi. V.Franklning
fikricha, hayotiy kuzatuvlar, klinik amaliyotlar va empirik ma’lumotlar
shuni o‘z ichiga oladiki, odam yashashi va faol harakat qilishi uchun
o‘zining qilmishlari ega bo‘lgan mazmunga ishonishi kerak.
Biroq sevgi ham hayotni anglashning zarur sharti yoki eng yaxshi
variant hisoblanmaydi. Hech qachon sevmagan va sevilmagan individ
ham o‘z hayotini ancha ma’no-mazmunli etib tashkil qilishi mumkin.
3) Inson o‘zgartirishga qodir bo‘lmagan sharoitlar iskanjasida
qolganda munosabatlar qadriyatiga murojaat qiladi. Ammo har qanday
shart-sharoitda insonda ularga nisbatan ongli pozitsiyaga ega bo‘lish va
o‘z uqubatlariga chuqur hayotiy ma’no berish erki mavjud.
O‘z asarlarida Frankl butun hayotning ma’nosi emas, balki muayyan
insonning muayyan momentdagi hayotining ma’nosi masalasi muhim
ekanligini ta’kidlaydi. Insonning qanday qilib o‘z mohiyatini anglashini
logoterapiya amaliyotida hal qiluvchi masaladir. Ma’nolar bizga
berilmagan, biz o‘zimizga ma’nolarni tanlab ololmaymiz, biz faqatgina
ma’noni anglab yetishga zamin yaratuvchi chorlovni tanlashimiz
mumkin. Biroq, ma’noni topish bu yarim ish; uni amalga ohirish ham
kerak. Inson o‘z hayotining unikal ma’nosini amalga oshirishga mas’ul.

22
Shunday qilib, Frankl ta’limotining bosh tezisi: inson hayoti hech
qanday shart-sharoitda ma’nosini yo‘qotmaydi; hayot mohiyati har doim
topilishi mumkin.
Frankl uchinchi ta’limoti - iroda erkinligi haqidagi ta’limotning
asosiy tezisiga ko‘ra inson hattoki erki obektiv sharoitlar bilan
chegaralangan holatda ham o‘z hayot m’anosini topishi va amalga
oshirishga erkindir. Frankl insonning o‘z qiziqishlari, irsiyati va tashqi
muhit sharoitlariga nisbatan erki haqida so‘z yuritadi.
Qiziqishlarga nisbatan erkinlik ularga “yo‘q” deyish, ularni qabul
qilish yoki rad etish imkoniyatida namoyon bo‘ladi. Iroda erkinligi
ta’limotining muhim masalasi bu inson nimaga erkinlikka egaligidir. Bu
o‘z taqdiri uchun ma’suliyatni o‘z bo‘yniga olish, vijdoniga quloq tutish
va taqdiri bo‘yicha qaror qabul qilish erkinligidir.
Ko‘pgina mualliflar asarlarida Viktor Frankl ma’no va be’manolik
masalasiga eng katta hissa qo‘shganligi ta’kidlanadi. U klinik amaliyotda
uchraydigan nevrozlarning 20% noogen xususiyatga ega ekanligi,
ya’ni hayot
ma’nosining yo‘qligi orqali vujudga kelganligiga alohida urg’u
beradi. Shu bois ham aynan ekzistensial terapiya nazariya va amaliyoti
boshqa tadqiqotchilar izlanishlarida o‘z rivojini topgan L.Binsvanger va
M.Boss: shaxsning ekzistensial nazariyasi. Psixologiya va
psixoterapiyada ekzistensial yo‘nalishning yorqin vakillari
shvetsariyalik psixiatrlar Lyudvig Binsvanger va Medard
Boss. Ular o‘z konsepsiyasini nemis faylasufi Martin Xaydeggerning
ekzistensial nazariyasi asosida ishlab chiqishgan. Binsvanger va Boss
talqinidagi ekzistensial psixologiya bir qator o‘ziga xosliklar bilan
ajralib turadi. Avvalo, ular psixologiyaga tabiiy
fanlardan sababiylik tamoyilining olib kirilishiga qarshi
chiqdilar. Ular fikricha, inson hayotida hech qanday sabab-oqibatga

23
4.O’zini anglash ,o’zini baholash va shaxsiy da’vogarlik.
O‘z-o‘zini anglash jarayon va natija sifatida ko‘riladi. Odatda, o‘z-
o‘zini anglash obyektiv dunyoga qarama-qarshi qo‘yiladi. Bunda alohida
e’tibor ong va o‘z-o‘zini anglash nisbatiga, ong birinchiligi masalasiga
beriladi. S.L.Rubinshteyn ongga bo‘lgan ideolistik qarashni tanqid qiladi,
unga ko‘ra “psixik mavjudlik uning anglashi bilan; psixikani mohiyati
shundaki, u to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zini-o‘zi bilishda; ruhiyat ong bilan, ong-
ruhiyat bilan bir deb hisoblanadi. Natijada ruhiyat anglash doirasida
cheklanib qoladi, uning ongi va bilishi - to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’lumot
borligi”. O‘z qarashini ong va o‘z-o‘zini anglash muammosida himoya
qilib Rubinshteyn, o‘z-o‘zini anglash o‘z ichiga, o‘z-o‘ziga munosabatni
kiritadi, lekin to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki shaxsning butun hayoti va
subyektning hayotiy ko‘rinishlari vositachiligida, deb ta’kidlaydi. Ong
o‘z-o‘zini anglashdan emas, balki o‘z-o‘zini anglash subyektning
aktivligidan shakllanadi. “O‘z-o‘zini anglash va o‘z-o‘zini bilishning
obyekti “toza” ong emas, balki ong insonning real material mavjudligida
alohida, insonning o‘zi esa o‘z borlig‘ining uzluksiz butunligida”.
O‘z-o‘zini anglashni jarayon va mahsulot sifatida ajralishi U.Djems tomonidan
kiritilgan. U Men-anglovchi(I) va Men-obyekt kabi (Me) ajratgan. Men-
anglovchi toza tajriba, o‘z-o‘zini anglashning protsessual xarakteristikasi. O‘z-
o‘zini anglashning bu ikki aspektni biz faqat nazariyasiga nisbatan avtonom
sifatida tasavvur qilishimiz mumkin, chunki ular real holatda bir-birisiz
mavjud emas.
O‘z-o‘zini anglash jarayon sifatida. Bilish jarayoni bir necha
parametrlar ko‘rinishida ko‘rsatilishi mumkin. K.Yasperga ko‘ra, bunday
parametrlar 4 ta: 1) o‘zini aktiv shaxsiyat sifatida anglash, 2) o‘zining
birligini anglash, 3) o‘zining o‘xshashligini anglash, 4) o‘zinig boshqa
dunyodan farqliligini anglash (obyektlar dunyosi va boshqa odamlar).

24
O‘z-o‘zini o‘xshashligini anglash, vaqtda o‘zi haqida barqaror
qarashlar nuqtai nazaridan bu jarayonni ifodalaydi. Boshqa so‘zlar bilan,
inson hayoti davomida bo‘lib o‘tadigan o‘zgarishlar suratida, u o‘z-o‘ziga
sodiq bo‘lib qoladi. Har doim kim bo‘lsa o‘sha ekanligini his etgan
holda. O‘xshashlik hisini buzilishi, o‘zini o‘tmishda rad qilishi, o‘tmish
va hozir o‘rtasidagi Men suratlarini uzilishi bilan bog‘liq. O‘zini
atrofidagi dunyodan alohida ekanligini anglash, Men va Men-emas
tushunchasini aniq tushunilishida namoyon bo’ladi, o‘zining shaxsiyati
o‘rtasida ko‘rinmas chegara borligini va atrofdagi obyektlarni farqini
borligini his qiladi. Chegaralarni buzilishi, o‘zini boshqa odamlar bilan,
yoki hatto jonsiz obyektlar bilan taqqoslashida, hamda yaqinlashish va
uzoqlashish konfliktida namoyon bo‘ladi.
O‘z-o‘zini anglash natija sifatida. O‘z-o‘zini anglash jarayon
sifatida o‘zining tugallanishini bilish va o‘zini anglash natijasida
namoyon bo‘ladi. Albatta biz qandaydir tugallanish shartligi haqida
gapiryapmiz, chunki o‘z-o‘zini anglashni to‘xtatish va bekor qilish kam
uchraydigan hodisa va u insonning hayotidagi ekstremal hodisalar bilan
bog‘liq. O‘z-o‘zini anglash natija sifatida Men-konsepsiyasi terminlarida
ifodalanadi.
Karl Rodjers fikriga ko‘ra, Men-konsepsiyasi o‘zining
xarakteristikalari tasavvuridan va individ qobiliyatlaridan, boshqa
odamlar bilan aloqa mavjudligi tasavvuridan, obyektlar va harakatlar
bilan bog‘liq bo‘lgan qimmatli tasavvurlardan iborat 10
.
Men-konsepsiyasi – bu inson ongidagi o‘ziga bo‘lgan tasavvurlari,
suratlari, baholari sistemasidir. U o‘z ichiga boshqalar ko‘zida o‘zining
qanday ko‘rinishi, qanday bo‘lishi va qanday o‘zini tutishini kiritadi. Bu
aniqlashga ko‘ra Men- konsepsiyasi, bu real va ideal Men obrazlari o‘z-
o‘ziga bo‘lgan munosabatni aks natijasi (Men boshqa odamlar
tasavvurida, yoki Men aksi). Men-konsepsiyasini barcha uchta

25
qisimlariuning usullari hisoblanadi.
Usullaridan tashqari men konsepsiyasi kognitiv(Men-obrazi),
emotsional (o‘z-o‘zini baholash) va o‘zini tutish (shaxsning o‘z-o‘zini
aniqlash strategiyasi) komponentlari bilan namoyon etiladi.
Men-konsepsiyasi va jinsiy o‘xshashlikning shakllanishi. Men-
konsepsiyasi
aniq funksiyalarni bajaradi:
1. Shaxsning ichki kelishuvini (Rodjer bo’yicha muvofiqlik)
ta’minlaydi. Mustahkamlikning muhim nuqtasi, o‘zi haqidagi
informasiyani tashqi informatsiya bilan to‘g‘ri kelishi hisoblanadi. Men-
konsepsiyasi qila oladi: 1) Men suratiga tegishli tajribaga yo‘l qo‘ymoq,
2) oddiy himoya usullarini qo‘llab uni rad etmoq, 3) yanada yetuk
himoya mexanizmlari orqali uni o‘zgartirmoq, 4) o‘zining o‘zgarishi.
2. Atribut proyeksiyasiga o‘xshatib tajribasini interpretatsiya
qiladi, jamiyatni o‘zining ichki dunyosiga taqqoslab, agar yosh yigit
ayolga joy bersa, unda ayol uning harakatini yaxshilik namoyondasi deb
hisoblashi mumkin, yoki yoshiga ishora, yoki tanishishga harakat;
3. Izlanish va yutuqlarni yo‘nalishini aniqlab, kelajakdagi yutuq va
mag‘lubiyatlarni ogohlantiradi, yutuqning kutilishi ijoby emotsiyalar
bilan kuzatiladi. Pozitiv shakllangan maqsadlar bilan, instrumental
mablag‘lar shakllanishi, yutuqqa yetishishga yo‘naltirilgan,
mag‘lubiyatni kutish esa boshqa strategiya va hissiyotlar - negativ
emotsiyalar bilan, uning maqsadida avvaldan mag‘lubiyat haqida
tasavvur mavjud bo‘ladi.
4 .O‘zi haqida tasavvurlarning sistematizatsiyasida jinsiy o‘xshashlik
ahamiyati ilmiy adabiyotlarda aktiv muhokama qilinadi. Shunday qilib ,
R . Berns o ‘ zining aniq bir jinsga tegishli deb bilishi o ‘ sib kelayotgan
insonning Men - konsepsiyasida katta ahamiyatga ega emas . Boshqa tarafdan
olimlar bu

26
faktorga qattiq ahamiyat berishgan va turli yosh jarayonlarida, Men surati
aspektlarini susayishi va kuchayishi, shaxsning Men-konsepsiyasida
namoyon bo‘ladi.
Jinsiy o‘xshashligi biologik tomondan namoyon bo‘lgan. “Aytish
joizki biologik protsesslarni o‘rni o‘zaro xromosom, gormonal,
morfologik va ijtimoiy faktorlarning kelishishidan iborat va ularning
hammasi jinsiy o‘xshashlik hissining normal rivojlanishini aniqlaydi 11
.”
Gender o‘xshashligi. Har vaqt va madaniyatlarda insonlarning
tarqalgan klassifikasiyasi odamlarning erkak va ayollarga bo‘lininshi
V.A.Geodakyan nazariyasiga ko‘ra evolyusion nuqtai nazardan,
jinslarning defferensiatsiyasi ularning mutaxassisligi bilan bog‘liq va
ularning maqsadi, yashash joyiga moslashish va tirik qolish hisoblanadi.
Jinsiy demorfizm ayollar va erkaklar orasidagi psixologik farqlarda
aniqlanadi. Shunday qilib, erkaklarda analitik ong yaxshi rivojlangan,
ayollarda esa-intuitiv, shakliy va hissiy. Ayol stress holatida uning
sabablariga bog‘lanadi, erkak esa ulardan uzoqlashadi, boshqa
muammolarga bog‘lanadi.
Ayol va erkaklar o‘zining himoya mexanizmlari bilan farqlanadi,
erkaklar
ko‘rinishga moyil, ayollar-inkorga. Oxirgi kunlarda ilmiy adabiyotlarda
bir necha marta jinsiy va gender xususiyatlarni, jinsiy va gender
o‘xshashlikni farqlashlik, zarurlik masalalari qo‘yilgan. “Psixologlar
gender terminini ishlatishni lozim topishadi. Va shu bilan ayollar va
erkaklar o‘rtasidagi farqni, madaniyat orqali ifodalashadi. “Jins” so‘zi
aniq biologik so‘zi bilan bog‘liq”. Gender o‘z nuqtai nazaridan insonning
sotsial, psixologik o‘rnini ko‘rsatadi, maskulinlik va feminlik nuqtai
nazaridan.
27

Ikki ko‘rsatkich - maskulinlik va feminlik 4 ta gender o‘xshashligini
tashkil etadi:
1) Maskulinlik
2) Feminlik
3) Androgen
4) Nodifferensial
Adabiyotlarda ular, maskulinnost va femininnost komplekslari
odamning adaptatsiyasi bilan bog‘liq, qarama-qarshi ma’lumotlar bor.
Psixologik sog‘lom shaxs, erkaklarni fikriga ko‘ra, aniq ifodalangan
maskulin xarakteristikalariga ega bo‘lishi shart. Ayollarga esa psixologik
adaptasion shaxs femininnost deb hisoblanadi.
Bir qator tadqiqotlar natijasi androgony ruhiy salomatligiga
ekvivalent emas, lekin salbiy mardlik erkaklarda va ayollarda ham g‘am
belgilari bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatdi. Psixopatoloya erkaklar va
ayollarda erkaklik ko’rsatkichi kamligi bilan bog‘liq va nazokat faqat
erkaklar o‘rtasida qayg‘uning bir sifatidir.
Bilish mumkinki, erkaklik va ayollikning barcha kombinasiyaları
uchun, erkaklar va ayollarning ruhi bir ongli sifatida integratsiya qilinib,
bu xususiyatlar birikmasi o‘zgartirilishi mumkin, biologik jins
xususiyatlariga tegishli va, behush belgilari, va inson hayotining turli
davrlarida birlashtirish turiga va individual moslashish bilan
munosabatlar sifatida o’zgarishi mumkin.
Taxminlarga ko‘ra, o‘sayotgan yoshda, kuchli farq tendensiyasi
kuzatiladi, ya’ni erkaklik va nazokatlilik xususiyatlari o‘smirlar idrokida
o‘zlari va qarama- qarshi jinsdagi shaxs haqida buyuk farq, bir xil
jinsdagi shaxs rasmida va ta’rifida kuzatilgan bo‘lishi kerak.
28

IV. Xulosa.Shaxsning psixalogik himoyasi va shaxs
psixologiyasi haqida xulosa.
Shaxs psixologiyasi muammosi qadimdan mavjud. Bu muammo
Suqrot davrida ham hozirgidek dolzarb bo’lgan. Shaxs psixologiyasi
barcha gumanitar sohalarning predmeti hisoblanadi.
Bu muammolarga psixologiya sohasi o’zining bir qator yechimlarini
taqdim etadi. Psixologiyaning har bir sohasi shaxsni o’rganishda o’z
hissasini qo’shadi. Amalga oshirilgan ko’p sonli tadqiqotlar natijasida
shaxs psixologiyasi rivojlanib bormoqda. Psixologiyada shaxsning
ko'plab ta'riflari mavjud. Bu ta'riflarning ko'pchiligi uyg’unlik, belgilar
tizimi, birlik, barqarorlik, ijtimoiylik, identiklik, individuallik (yaxlitlik,
o'ziga xoslik), ichki Men (avtonomiya, ijodkorlik) kabi xususiyatlarni o'z
ichiga oladi. Ko'pincha shaxs ong va o'zini anglash orqali namoyon
bo’ladi.
Shveytsariyalik olim Rishar Meyli: “Shaxs deganda, har bir insonni
tasniflaydigan psixologik xususiyatlarning yig’indisini tushunamiz.
Kengroq ma’noda, shaxs termini xarakter, temperament, qobiliyatni o’z
ichiga oladi”.
Lekin shaxs – bu faqatgina xususiyatlarning yig’indisi emas. Gap
quyidagi xususiyatlar o'zaro ta'sirda o'ziga xos psixologik markazni,
psixikaning o'ziga xos sifati, menlik, o'z individual xususiyatlarini
anglashni yoki A.Maslou, E.Erikson va boshqa psixologlar tasdiqlagan
xususiyatlar haqida bormoqda. Bundan kelib chiqib, SHAXS deb
o’zining menligiga ega bo’lgan, o’z irodasi orqali o’zini boshqara
oladigan va hatti-harakatini nazorat qila oladigan odamga aytiladi.
20 asrning boshlarida rus psixiatri P.P.Viktorov shaxs tushunchasini
o’z- o’zini anglash va ong (anglash) bilan bog’ladi: “Shaxs, individuallik,
Men psixologlarda tananing ichki muhitga munosabatni his qilish hamda
29

tashqi muhitga nisbatan munosabatni his qilish”. Psixolog F.Barron:
“Inson shaxsining farqli jihati fikrlashga va masalalarni hal qilishga qodir
ongning mavjudligidir”.
Sotsiolog Ya.Shepanskiy: Ijtimoiylashuv jarayonida individ o’zining shaxsiy ongini
va shaxsiy Menini yaratadi. Har bir inson oilada, kasbiy faoliyatida, do’stlar
davrasida va h.k. da bajariladigan ijtimoiy rollarning miqdorini his qiladi. Har bir
inson o’z-o’zini tahlil qiladi, xuddi boshqalarga murojaat qilgani kabi o’ziga
murojaat qiladi

30
Foydalanilgan adabiyotlar
1. G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.
2. Югай A.Х., Мираширова Н.А. “Общая психология” – Tашкент
2014.
3. Дружинина В.. “Психология “. Учебник. “Питер”, 2003.
4. Болотова А.К., Макарова И.В. Прикладная психология: учебник для
вузов. –М., Аспект Пресс,
5.Atayeva N. Salayeva M, Hasanov S.Umumiy pedogogika T.. 2013 y.
6. Avliyaqulov N, Musyeva N. Pedagogik texnalogiyalar T..2008 y
7.Zununnov A. Maxkamov U, Didaktika (Ta’lim nazriyasi) O’Yu uchun qo’llanma
Sharq 2006y
8.Mavlonova R, Vohidiva N, Rahmonqulova N, Pedogogika nazariasi va fan tarixi.
“Fan-texnalogiya”T , 2010 y
9.Mahmudov A.X Uzluksiz ta’lim jaroyoniga kompetentik yondashuvini joriy
qilishning didaktik asoslari //Uzluksiz ta’lim. 2012 y 8-12 betlar
10.Tolipov O’, No’monova N. Ta’lim-tarbiya jaroyonida zamonaviy pedogogik
texnalogiyalar G’G’ Xalq ta’limi – Toshkent 2002 N3.
11. Choriyev R. Yangi pedogogik texnalogiyalar – ta’lim-tarbiya sifat va
samaradorlik omili Toshkent-2010y
12.ziyo. net

Mavzu : Shaxs psixalogiyasi Reja; Kirish. “Shaxs” tushunchasi haqida tushuncha Asosiy qism: 1. S h axs psixalogiysining tuzilishi . 2.Shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy nisbatlar majmui 3. Shaxs haqida psixologik o’rganish nazariyalar 4.O’zini anglash ,o’zini baholash va shaxsiy da’vogarlik IV. Xulosa.Shaxsning psixalogik himoyasi va shaxs psixologiyasi haqida xulosa. V. Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish SHaxs p sixologiy as i n i ng p r e d m etini tah l il q ili s hda qato r m a s alala r n i h a l qi l i s h za r u r. Za m onaviy p sixolo g iy a da s h ax s n i o’ r gani s hning eng m uhim x u s u s iyatlarini aj r a t ib ko‗ r s a ti l ga n : ˗ s h ax s f e no m e n o logi y asi n i n g boyli g i in s on individ u al x u s u s iy a tla r i n ing xi l m a x i l l ig ini i f od a lan is hi ( u s tano v ok, q i rr ala r i, e h t i yo e la r , e m ot s iyalar, qadr i y a tlar v a bosh q . ) va bil i sh soha s ini o’ r gani s h b i lan b og ’ li q ; ˗ s h ax s f anla r a r o o ’ r gani l adigan m uam m o bo ‗li b , u s h bu t u s hunch a n i keng bili m la r s o ha si tav s i f laydi. U n i ng alohi d a xu s u s iy a tla r ini f a q at p s i x o l o g iya e mas, b al k i f a l sa f a, ta r i x , s ot s i o l ogiya v a b o s h q a f anla r o’ r ganad i ; ˗ tad q iqot yo‗ n a l ishida s h axs b i r xil n iz o m g a ega e ma s , u ha m tad q iq o t o b ‘ekti, ham t a d q i q o t sub ‘ ekti bo‗li s h i m u m kin. ˗ s h ax s p sixolo g iya s i p r e d m e ti i j ti m oiy al oq ala r v a m u no s abatla r da na m oyon b o ‗lishi va sh a k l l an i shi n i s h a r tlovch i , x at t i - h a r ak a t v a h a r akatla r ini bel g ilab b e r u v c h i, ichki ho latla r i va p s i xik ja r ayonla r ini ta r tibga s oluvchi va s h artlovchi s idi r . P s i x o logiya f a n i d a i n s on zotiga x o s lik m a s ala s i i n d iv i d ( lotincha i n d i v i d a j r al m a s, a l oh ida z o t d egan m a ‘ n o anglatadi ) , s h a x s , i n divid u al l i k ( y a k k ah o llik ) tushu n chala r i o r q a li a k s etti r ilad i. K a t t a yo s hd agi r u h iy s o g’l o m (e s i- hushi j o y i d a ) od a m la r h a m , chaqal o q h a m , nu t qi yo ‗ q, od d iy malakal a r n i o ‗zlas h ti r a ol m a y di g an aq l i z a i f la r h am i nd ivi d la r d eb atalad i . Bir o q bular d an bi r inchi s in i gi n a s ha x s d eb ata s h an ‘ a n a t u s i g a k i r ib q ol g a n , c h un ki o ’ s ha zotg i na i j t i m oiy m a vj u do d, i j t i m o iy m uno s abatla r m a h s u l i , i j t i m o iy taraq q iyotning f a o l qa t na s h c h i s i bo’la o l a d i. I nd i vid s if ati d a yo r ug‗ d un y o ga k e l gan odam i j t i m oiy m u h it ta ‘s i r ida keyinchalik s h a x s g a aylanadi, s h un i ng u c h u n b u ja r ayon i j t i moi y - ta r ix iy x u s u s iy a t g a egadi r . I lk bolalik ch o’ idanoq indiv i d m u a y y a n ijt i moiy m u no s a b a t l a r t i zi m i d o i r a s iga 1

t o rti l adi, bund a y sh axslar a r o m uno s ab a tl a r ta r zi ta r i x iy s h a kllang a n b o‗l i b , u y o s h lig i danoq s hu tayy o r ( aj dod la r y a r a t g an ) i j t i m oiy m u n o s abat, m uo m a la, m ul oqo t t i zi m i b i l an tanis ha b o r adi. I j ti m oiy qu rs h ov ( oila a ‘ z o la r i, m a hal l a a h l i , ja m oatchilik, i sh lab chi q a r is h ja m oa s i) , i j t i m oiy g u r uh ich i da ( k i s hilar n ing og’ u s hi d a, u la r ning q alb to ’g’ r is i da ) o da m ning b un d a n k e y i n gi r i voj l an i s hi un i s haxs s i f a t i d a s h aklla n ti r uvchi, uning o n g i v a i r od as i n in g x u s u s iyatla r iga m ut l a q o bog’l i q bo’l ma gan h a r x il xu s u s iyatli m u no s abatla r ma j m uasini v ujud g a kelti r a d i. Bi r x il t u r m u sh sha r oitla r i s h a x s f a o l l i g ining t u r li s hakll a r ini ya ratish ha m da h a r x il h ayotiy v a z iy a t n i vu j ud g a k e l t i r is h imkoniyati g a ega. H a y ot d a biron bi r tan b eh b e r is h ning o’zi k i m gadi r r u h iy h i s ni u yg‗ot s a, b os h qa bi r ining si r t i g a h am yuqma s ligi u ch r ay di. SH u nd ay q i l ib, od a m ga t a ‘ s i r qiluvchi ba r cha tas h qi q o’z g ’a t u v ch i la r ijti m o iy s h a r t-s ha r oitla r g a , faol i yatning ichki ta r b iyaviy q i s m la r i ( t o m onla r i, jihat l a r i, jab h a l a r i, tar k iblari ) t u zilishi yig ’ind i si b i l an bo y itili s hi e v a zi g a s h a x s d e g a n t u s hun c h a h o s il b o‗la d i. SHaxs n ing en g m uhim xu s u s iy a tli j ih at l a r i dan bi r i - b u u ning i n di v i d u al l i g idi r , y a ‘ n i y a kk a h olligi d i r . I n d i v i d uallik d egan d a, i n s o n ni n g s h ax s iy p s i xolog i k xususiy a tl a r ining betak r o r bi r ik m a s i t u s huni l a d i. I n di v i d u al l ik ta r k ib i g a x a r a k te r , te m p e r a m ent, p s i x ik ja r ay on la r , h o latla r , h o di s a la r , h u k m r o n x u susiyatla r yig’in d i s i, i r o d a, f a o l i yatl a r m ot iv la r i, i ns o n ma s lagi, d u nyo q a r as h i, iqtido r i, h a r x il s h akldagi r eak s iy a l a r , q obiliy a tla r i v a s h u k abi l a r ki r adi. P s ixik x us u s iy a tla r ni n g b i r ik m a s i n i a y nan o ’x s h a s h ta r z d a a k s et t iru v chi inson m a vj u d e m a s . M a s a lan, yaqin od a m d a n ay r ilganl i gi qa y g‗ u - a la m , un i n g b i l an b i rg a e s a h a y ot d a t i klab bo‗ l m o v c h i v a b o s h q ala r da takror l anuvchi f azilat l a r m u r a kk ab v oqe l ikn i ng m a n gu l ik k a yo’nali s h i b i lan izo h la s h m u m kin. S H a x s o ‗zi n ing q ad r- qim m a ti v a nu q s on la r i bi l an i j t i m o iy t u r m u s h d a f aol ishti r ok qi l is h i, ta ‘ l i m v a ta r biya yo r da m id a yuz a ga k e l g a n o’zi n i ng k u ch l i v a k uch s iz ji h at l a r i b i l an y a q qo l, betak r o r o liy

2 z otd ir . SHaxs n ing ta r k i b t o p i s hi bi r qa t o r o m illa r g a bog’l i q degan na za r i y a ni n g n a m oy a ndala r i bo ‗l m i s h h ozi r gi z a m on u zoq c h e t el (A QSH, An g l i y a , Fr ansiy a , Ge r ma niya, SH vet s a r iya v a bo s h q ala r) p s i x o l ogla r i o q ibat nat i ja s i d a sh a xsn in g t u zi l ishi n i o‗ s h a i k k ita a s o s iy o m illa r ga, ya ‘ ni b iologik va i j t i m oiy ( so t sial ) vo q elikla r ning t a ‘s ir i g a bog‗l i q bo‗ l gan t u zili s hining mavjudligidan m a n f a a tdo r d i r la r . 1. S h axs psixalogiysining tuzilishi Shaxs ps ix ologiyasi – sh a xs individu a ll i gini o ’ r g a na d ig a n psi x ol o giy a s i ni n g soh a si hi s ob l a n a d i . P s i x ol o giy a n in g u sh b u s o h a si psixolo gi k bili m la r ni a n a litik p r in s iplar aso s i d a tushun t ir a di. Analit i k p rins i p l a r n i qo’llash a n iq ilmiy q i z i qi s h l a r n i n g u yoki b u p s i xolo g ik o mill a r i ni t a hl il q ili s h ni bi ld irid a di. X uddi shu n d a y, ps i xol o giya g a o i d mus t aq il f a nl a r sifatida h iss i yot p s i xo l o g iy a s i , motiv a t siya ps i xol o giya s i, idrok p six o logi y a s i, t af akk ur v a boshqal a r, sh a xs p six o logi y a s iga ajr a t i l a d i . O’rg a nish pr e dm e t i d a n b i r i s h a x s h isobl a n ad i. S h a xs n i m a? Bu so'z insoniyat m a d a n i y a t i d a t a xmin a n 300 yil oldin pa y do b o 'l ga n . J. Brune r ning f i k r i c ha, X V III asr g a bo r ib t a q a la di g a n " o ’ z - o' zi " tu s hun c h a sid a n f oydal a ni s hni " s h a x s " t us hunch a s i ni n g k e l i b c hiqi s hi n i n g b e l g isi d e b hisob l a s h m umkin. Ayni p a ytda, i sp a n f a yla s u f i B altazar, 17 a s r da "sh ax s " tushun c h a sini bu t unl a y za m o na vi y ma ' noda ishl a t a d i. P s i x ol o giy a da sh ax sning k o ' plab ta' r iflari mavjud. B u t a ' ri f la r ning k o' p ch il i g i uyg’unlik , belgil a r t i zi m i, birlik, b a r qa r o r lik, ijti m oiylik, id e nt i kli k , individu al lik (yaxlit l ik, o' z i g a xoslik), i ch ki Men ( a vt o nomiya, i j o dko r lik) kabi x u susiy a t l arni o'z i ch iga o l a di. Ko'pin c ha sh a xs ong va o ' z ini a ngl a sh o r qa l i n a m o y on bo’l a d i . Shveytsar i y a l i k o l i m R i shar M e yli: “Sh a xs d eg an d a , h ar b i r i nso n ni ta s nifla y dig an p six o logik x ususiya t la r n i ng yi g ’ in d is i ni tushunamiz. K e n g r o q

3 ma’noda, s h a xs ter m i ni xar ak ter, t e mper a me n t, q ob i l i y a tni o’z ich i ga o l adi”. Lek i n sh a xs – bu faqatg i na xus u siy a t l arn i ng y ig ’ in d isi em a s. Gap quyidagi xu s usiya t lar o ' za r o t a ' s ird a o 'z i ga x o s p s i xo logik ma r ka z n i, p s i xik a ning o' z iga x os si f a t i , menlik, o'z i nd ividu a l x u susiyatla r ini a ng la s hni y o k i A .Maslou, E . E r ik s on va boshqa p s i xolo g l a r tasdiql a g a n x u susiyat l ar ha q ida bormo q da. Bund a n k e l ib chi q i b , S HAXS deb o’zin i ng m e n li g i g a e g a b o’lg a n, o ’ z i r o d a s i orqali o’z i ni boshqara o l a dig a n v a ha tt i -har a ka ti ni na z o r at q ila o l a dig a n odamga a yti l a d i. 20 a s r n i n g b o s h la r ida r u s ps i xiat r i P.P.Viktor o v sh ax s tu s hunch a si n i o’ z - o’zini a n glash va o n g (an g l a s h ) bi l an b og ’ l a di: “ S h a x s , i n divi d u a llik, M e n psixol o gla r da t a n a ning i ch k i m u h i t g a munos a ba tn i h is q i l i s h ha m da tashqi mu h it g a nis b at a n munos a b a tni h is q ili s h”. Psixol o g F.Ba r r on : “Inson s ha xs i n i n g farqli j i h a ti f i krla s hga va m a sa l al a r n i hal qil i shga qodir ongn i ng ma v ju d ligi d ir”. S o t s i o l o g Ya. S hep a n sk i y: Ijtimoiyl as h u v jaray o n i da ind i vid o’zining sh a xsiy ongini va sh ax siy Menini y a ra t a d i. Har bi r ins o n oi l a da, kasbiy f a o l i y a tida, d o ’s t l a r davr as ida v a h .k. da baj a r ila dig an ijti m oiy r olla r ni n g m iqdo r i n i h is q i la d i. Har bir i n son o ’ z - o ’ zi n i tahlil qila d i, x uddi b o s hqal a rga m uroja a t q i l g a ni kabi o ’ z iga muroja a t qil ad i. Sha x s p s ix o logi y asi - bu s h a xs n i v a turli i n divi d ual j a ra yo nlar n i o 'rga n a d igan ps i xol o giya s o h a si h i so b la n a d i . S h ax s ni n g bo rl i q , h a y ot, jamiyat v a at r o f d a g i lar bil a n b o 'lg a n mun o s a batla r i ni n g y a xlit ta sv iri n i yarati s hga urini s hga asosiy e ' ti b or qar a t i l a di. B un d an t a shqa r i, psixik tara qq iyotn i ng dina m ik to m o nla r i, indiv i dual farqlar o'rga n ila d i. Oda t da s haxs ij t i m o iy f a nla r n i n g o’rgan i s h pred m eti bo ’ lib, u l ar i n s o niyat ta r ixida shaxs sh ak llan is h in ing umu m iy q o nuniya t la r i n i , jamiya tn ing r i v ojl an ish jar a yoni d a i n son h a yoti n i n g i j t i m o iy sha r oitlar i ga bog`liq h o lda sha x sni n g o’zga r i s hi b ila n a loq a dor masal a la r n ing m o hiyat in i och i b ber a di. S h a xs muammosini t a d q iq q il i s hg a tibbiy, t a biiy, ijti m oiy f anl ar va falsa f a fa n i o‘ziga xo s a h amiya t ga e ga. “Sh a xs” k a t e g or i y a s i u m u m iy psixo lo giy a ni n g e ng m uhim, t a y a n ch

O'xshashlar

SHAXS REFLEKSIV XUSUSIYATLARINING AGRESSIYAGA

Inson xarakteri va shaxs kamoloti.

ABDUQAYUM YO‘LDOSHEV QISSALARIDA SHAXS KONSEPSIYASI

ZAMONAVIZ SHAXS IMIDJINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

SOBIR O‘NAR ASARLARIDA ZAMON VA SHAXS