SHAXS
![MAVZU: SHAXS
Reja:
1. Shaxs haqida tushuncha
2. "Endopsixika" va "ekzopsixika" haqida tushuncha
3. Jahon psixologiyasida shaxs nazariyalari
4. Sobiq sovet psixologiyasida shaxs ta'rifi
5. Shaxsning faolligi
6. Shaxsning malaka va odatlari
7. Shaxsning psixologik tuzilishi modellari tahlili](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_1.png)
![1. Shaxs haqida tushuncha
Shaxs tushunchasi keng va ko’p qirralidir. Mehnat qila olish ko’nikmasining
mavjudligi, insonlar bilan birgalikda faoliyat munosabatni amalga oshirayotgan
kishi asta - sekin shaxsga aylanib boradi. Bevosita moddiy dunyoni, jamiyatni va
xususan o’zini o’rganish va faol tarzda qayta o’zgartirish jarayonining sub'ektga
aylanmoqda. Shu o’rinda haqli bir savol tug’iladi, ya'ni shaxs, individ,
individuallik tushunchasining o’zaro bog’liqlik jihatlari mavjudmi? Buning uchun
mazkur tushunchalarning mazmunini tahlil qilish samarali hisoblanadi. Shuning
uchun ham dastlab individ tushunchasining mazmuniga to’xtalish lozim.
A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" darsligida "Individ"
tushunchasida kishining nasl-nasabi ham mujassamlashgandir. Yangi tug’ilgan
chaqaloqni, katta yoshdagi odamni ham, mutafakkirni ham, aqli zaif ovsarni ham,
yovvoiylik bosqichidagi qabilaning vakilini ham, madaniyatli mamlakatda
yashayotgan yuksak bilimli kishini ham individ deb hisoblash lozim. Individ
tushunchasi professor E.G’ozievning "Umumiy psixologiya" darsligida
tavsiflanishicha, individ lotincha ajralmas, alohida zot ma'nolarini anglatib, inson
zotiga xoslik masalasini belgilab beradi. Shuningdek, katta yoshdagi ruhiy sog’lom
odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo’q oddiy malakalarni o’zlashtira olmaydigan
aqli zaiflar ham individlar deb ataladi.
M.G.Davletshin tahriri ostida chiqqan "Psixologiyadan qisqacha izohli
lug’atda" individ bo’linmas, ayrim jins, shaxs ma'nolarini anglatib, biologik turga
kiruvchi alohida tirik mavjudot sifatida ko’rsatib o’tiladi.
Keltirilgan ta'riflardan shuni xulosa qilish mumkinki shaxs deb muayyan
jamiyatda yashovchi faoliyatning biror turi bilan shug’ullanuvchi, kishilar bilan
normal til orqali munosabatga kirishuvchi ongli individga aytiladi.
Individ sifatida dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta'sirida keyinchalik
shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga egadir.
Dunyoga kelayotgan chaqaloqning gavda tuzilishi unda tik yurish uchun
imkoniyatining mavjudligini taqozo etsa, miyasining tuzilishi aql-hushining
rivojlanishi uchun imkoniyat tug’diradi, qo’llarining shakli shamoyili mehnat](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_2.png)
![qurollaridan foydalanish istiqbollarining mavjud-ligini ko’rsatadi. Yuqorida
aytilganlarning barchasida chaqaloqning inson zotiga mansubligini ta'kidlanadi va
bu fakt individ tushunchasida qayd etiladi. Buni quyidagi sxema asosida
tushuntirish lozim.
Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri - bu uning
individualligidir. Individuallik deganda insonning shaxsiy psixologik
xususiyatlarining betakror birikmasi tushuniladi. Individuallik kishining o’ziga
xosligini, uning boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar
birikmasidir. Individuallik tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar,
holatlar, hodisalar, hukmron xususiyatlar yig’indisi, iroda, faoliyat motivlari, inson
maslagi, dunyqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu
kabilar kiradi. Individuallik individning boshqalardan farqlaydigan ijtimoiy
xususiyatlari va psixikasining o’ziga xosligi hamda uning qaytarilmasligidir. Zikr
etilgan psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini o’zida
mujassamlashtirgan odam yo’q, inson shaxsi o’z individualligi jihatidan
betakrordir. INDIVIDUALLIK INSON
INDIVID
SHAXS](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_3.png)
![2. "Endopsixika" va "ekzopsixika" haqida tushuncha
Hozirgi kunda asosiy muammolardan biri bir shaxsning boshqa odamlardan
ajratib turadigan individual tuzilishga ega ekanligidir. Ushbu psixologik
muammoni hal qilish shaxsning mazkur tuzilishining ichki sharoitlarida
ifodalanuvchi xulq-atvorni oldindan bashorat qilish imkonini yaratadi.
Shaxs tuzilishi bilan bog’liq bo’lgan ikkinchi masala esa bunday tuzilishning
bir necha tarkibiy qismlarga ajratishni taqozo etadi binobarin, ushbu bo’laklarning
yig’indisi yaxlit inson shaxsini vujudga keltiradi. Jahon psixologiya fanida
psixologlar shaxsning psixologik tuzilishining tarkibiy qismlarini turli jihatlariga
asoslanib, turkumlarga ajratishni tavsiya etmoqdalar.
Hozirgi zamon jahon psixologiyasida biologik (tabiiy) va ijtimoiy
omillarning voqelikka ta'siri ostida shakllangan inson shaxsida ikkita muhim qism
bo’lganligini tasdiqlovchi nazariya yuksak mavqeni egallab turibdi. Mazkur
nazariyaga binoan "ichki psixik" ("endopsixik" - yunoncha endo ichki degan
ma'noni bildiradi) degan g’oyani ilgari surdilar. Uning talqiniga ko’ra,
"endopsixika" shaxsning psixik tuzilishining ichki qismlari sifatida psixik
elementlar va funksiyalarning o’zaro bog’liqligini aks ettiradi. Uning negizida
insonning nerv-psixologik tuzilishi bilan "endopsixika" aynan bir narsa degan
tushuncha tasdiqlanadi, chunki u odam shaxsining ichki mexanizmini yuzaga
keltiradi. Psixik tuzilishning "endopsixik" qismi bo’lsa, shaxsning tashqi muhitga
nisbatan munosabatini, shaxsga qarama-qarshi bo’lgan barcha jihatlarni,
shaxslararo va ob'ektiv munosabatini belgilaydi. "Endopsixika" o’z navbatida
shaxsning ta'sirlanishi, xotira, tafakkur, xayol kabi bilish jarayonlarining
xususiyatlarini irodaviy zo’r berish xislatlarini ixtiyorsiz harakatlarni va shu kabi
fazilatlarni aks ettiradi. "Ekzopsixika" esa o’z tarkibida shaxs munosabatlarining
tizimini va uning qiziqishlari, mayllari, ideallari, maslagi ustunlik qiluvchi,
hukmron hissiyotlarini, egallagan bilimlarni, tajribalarni qamrab oladi. Tabiiy
asosga ega bo’lgan "endopsixika" biologik shart-sharoitlarga bog’liq bo’lsa,](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_4.png)
!["ekzopsixika" aksincha ijtimoiy voqeliklar ta'sir ostida yuzaga keladi, tarkib topadi
va takomillashib boradi.
Ta'kidlab o’tilgan, fikrlarni tasdiqlash maqsadida ular o’tkazgan tajribalariga
murojaat qilamiz. qo’sh omillik nazariyasi tadqiqotchilari tajribalarida 80-130 sm
balandlikdagi odamning shaxs xususiyatlarini tarkib toptirish uchun o’rganilgan.
Buning natijasida ular shaxsi tuzilishida ko’p xislatlari o’xshashligi topilgan.
Bunday odamlarning past (pakana) bo’lishlaridan tashqari, ularning tuzilishida
hech qanday nuqson va kamchilik yo’q ekanligi aniqlangan. Bunday toifaga
kiruvchi bolalarga xos kulguni hech bir tanqidsiz, o’ta soddalikni, muayyan
darajada emosional (hissiy) zo’riqishni namoyon qiladigan vaziyatga nisbatan
chidamlilikni, uyat hissining kamroq ekanligini uchratish mumkin. Shaxsning
xislatlariga na "endopsixika", na "ekzopsixika" qismlarini kiritish mumkin emas.
Chunki shaxsning sifatlari mitti odamlarning mahsuli bo’lib ular bo’yicha nisbatan
o’z tengqurlari o’rtasidagi farq aniqlangan davrdan e'tiboran shunday bir ijtimoiy
vaziyatda paydo bo’lishi, tarkib topishining takomillashishi tabiiydir. Shuni
alohida ta'kidlab o’tish joizki, mitti odamlarga bo’ydor kishilarga qaraganda
boshqacha munosabat - ularni pisand qilmaslik, kamsitilish, ular ham barcha kabi
narsalarni his qilishi, orzu qilishi, ajablanishi, jayron qolishi sababli ularda
shaxsning o’ziga xos tuzilishi vujudga keladi. Bunday yaqqol voqelik ularning
ruhiy ezilishini, ba'zan boshqalarga, xatto o’zlariga nisbatan tajovuzkorona yo’l
tutish-larini niqoblaydi, xolos. Mabodo biz mitti o’zlari bilan bap-baravar bo’yli
kishilar muhitida yashaydi deb tasavvur qilsak, u holda ularda ham tevarak-
atrofdagi boshqa odamlardagi kabi mutlaqo boshqacha shaxsiy fazilatlar,
xususiyatlar, xislatlar sifatlar mujasassamlashishi mumkin bo’lar edi.
3. Jahon psixologiyasida shaxs nazariyalari
Jahon psixologiya fanida shaxsning kamoloti uning rivojlanishi to’g’risida
xilma-xil nazariyalar yaratilgan bo’lib, tadqiqotchilar inson shaxsini o’rganishda
turlicha pozisiyada turadilar va muammo mohiyatini yoritishda o’ziga xos
yondashuvga egadirlar. Mazkur nazariyalar qatoriga biogenetik, sosiogenetik,](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_5.png)
![psixogenetik, kognitiv, psixoanalitik, bixevioristik kabilarni kiritish
mumkin.Ularni quyidagi tizimda yaqqol ko’rish imkoniyatini beradi.
Biogenetik nazariyaning negizida yetilish bosh omil sifatida qabul qilingan
bo’lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyotini ixtiyoriy xususiyat kasb etib, ular bilan
o’zaro aloqa tan olinadi, xolos. Mazkur nazariyaga binoan, taraqqiyotning bosh
omili biologik determinantlarga (aniqlov-chilarga) qaratiladi va ularning
mohiyatida ijtimoiy-psixologik xususiyatlar keltirib chiqariladi.
Taraqqiyot jarayonining o’zi biologik etilishning universal bosqichi sifatida
sharhlanadi va talqin qilinadi. Biogenetik qonunni F.Myuller va Gekkellar kashf
qilishgan, biogenetik qonuniyat fanning taraqqiyoti nazariyani tashkil qilganda
hamda antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol o’ynagan.
Biroq fanning individual va tarixiy taraqqiyoti munosabatlarini tushuntirishda
qo’pol xatoliklarga yo’l qo’yilgan. Jumladan, biologik qonunga ko’ra shaxs
psixologiyasining individual taraqqiyoti (ontogenez) butun insoniyatni tarixiy
taraqqiyotining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan g’oya
edi. SHAXSNI O'RGANISH
BORASIDAGI NAZARIYA LAR
Biogenetik
(S.Xoll, E.Krechmer, Z.Freyd va boshqalar)
Sotsiogenetik PsixogenetikIjtimoiylashuv nazariyasi
O'rganish nazariyasi
Rollar nazariyasi
Psixodinamik
Koginitiv
Personal](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_6.png)
![Biogenetik nazariyaning yirik namoyondalaridan bo’lmish amerikalik
psixolog S.Xoll psixologik taraqqiyotning bosh qonuni deb "rekapitulasiya
qonuni"ni (filogenezni qisqacha takrorlanishini) hisoblaydi. Uning fikricha,
ontogenezdagi individual taraqqiyot filogenezning muhim bosqichlarini
takrorlaydi. Biogenetik konsepsiyaning boshqa bir turi nemis "konstitusion
psixologiyasi" (inson tana tuzilishiga asoslangan nazariya) namoyondalari
tomonidan ishlab chiqilgan. E.Krechmer shaxs tipologiyasi negizida bir qancha
biologik omillarni (masalan tana tuzilishining tipi va boshqalarni) kiritib,
insonning jismoniy tipi bilan psixologik xususiyati o’rtasida uzviy bog’liqlik
mavjud deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlarni ikkita katta guruhga ajratadi va
uning bir boshida sikloid toifasiga xos (tez qo’zg’aluvchi, his-tuyg’usi o’ta
barqaror), ikkinchi uchida shizoid toifasiga (odamovi, munosabatga qiyin
kirishuvchi, his-tuyg’usi cheklangan) xos odamlar turishini aytadi. Bu taxminni u
shaxs rivojlanishi davriga ko’chirishga harakat qiladi, natijada o’smirlarda sikloid
xususiyatlari (o’ta qo’zg’aluvchanlik, tajovuzkorlik, affektiv tabiatlilik, ilk
o’spirinlarda esa shizoidlik xususiyatlari) bo’ladi degan xulosa chiqaradi.
Biogenetik nazariyaning namoyondalari amerikalik psixologlar A.Gezell,
S.Xoll taraqqiyotning biologik modeliga asoslanib ish ko’radilar va bu jarayonda
muvozanat, integrasiya va yangilanish sikllari o’zaro o’rin almashinib turadi,
degan xulosaga keladilar.
Psixologiya tarixida biologizmning eng yaqqol ko’rinishi Zigmund Freydni
shaxsning barcha xatti-harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar
bilan shartlangan, ayniqsa, birinchi navbatda u jinsiy maylga (libidoga) bog’liqdir.
Biologik nazariyaga qarama-qarshi bo’lgan nazariya sosiogenetik nazariya
hisoblanadi. Sosiogenetik yondashuvga binoan shaxsda ro’y beradigan o’zgarishlar
jamiyatning tuzilishi ijtimoiylashish usullari va uni qurshab turgan odamlar bilan
o’zaro munosabati vositalaridan kelib chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv
nazariyasiga ko’ra inson biologik tur sifatida tug’ilib, hayotning ijtimoiy shart-
sharoitlarining bevosita ta'siri ostida shaxsga aylanadi.](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_7.png)
![G’arbiy Evropaning eng muhim nufuzli nazariyalaridan biri bu rollar
nazariyasidir. Ushbu nazariyaning mohiyatiga binoan jamiyat o’zining har bir
a'zosiga status (haq-huquq) deb nomlangan xatti-harakat (xulq)ning barqaror
usullari majmuasini taklif qiladi. Inson ijtimoiy muhitda bajarishi shart bo’lgan
maxsus rollari shaxsning xulq-atvor xususiyatlarida o’zgalar bilan munosabat
muloqot o’rnatishda sezilarli iz qoldiradi.
AQShda keng tarqalgan nazariyalardan yana biri bu individual tajriba va
bilimlarni egallash (mustaqil o’zlashtirish) nazariyasidir . Mazkur nazariyaga
binoan shaxsning hayoti va uning voqelikka nisbatan munosabati ko’pincha
ko’nikmalarni egallash, bilimlarni o’zlashtirishdan iborat bo’lib, uning samarasi
qo’zg’atuvchini uzluksiz ravishda mustahkamlab borilishining mahsulidir. Bu
nazariyaning tarafdorlari E.Torndayk va B.Skinnerlar hisoblanadi.
K.Levin tomonidan tavsiya qilingan "fazoviy zarurat maydoni"
nazariyasi psixologiya fani uchun (o’z davrida) muhim ahamiyatni kasb etadi.
K.Levinning nazariyasiga ko’ra, individning xulqi (xatti-harakati) psixologik kuch
vazifasini o’tovchi ishtiyoq (intilish) maqsadlar bilan boshqarilib turiladi, va ular
fazoviy zarurat maydonining ko’lami va tayanch nuqtasiga yo’naltirilgan bo’ladi.
Psixologiyada psixogenetik yondashish ham mavjud bo’lib, u biogenetik,
sosiogenetik omillarning qiymatini kamsitmaydi, balki psixik jarayonlar
taraqqiyotini birinchi darajali ahamiyatga ega, deb hisoblaydi. Ushbu yondashuvni
uchta mustaqil yo’nalishga ajratib tahlil qilish mumkin, chunki ularning har biri
o’z mohiyati, mahsuli va jarayon sifatida kechishi bilan o’zaro tafovutlanadi.
Psixologiyaning irrasional (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari) tarkibiy
qismlari bo’lishi emosiya, mayl va shu kabilar yordamida shaxs xulqini tahlil
qiluvchi nazariya psixodinamika deyiladi. Mazkur nazariyaning yirik
namoyondalaridan biri amerikalik psixolog E.Eriksondir . U shaxs rivojini 8 ta
davrga ajratadi va ularning har qaysisi o’ziga xos betakror xususiyatga egaligini
ta'kidlaydi.
Kognitiv yo’nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, J.Kelli va boshqalarni
kiritish mumkin.](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_8.png)
![J.Piajening intellekt nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo’lib, u
intellekt funksiyalari va intellekt davrlari ta'limotini o’z ichiga qamrab oladi.
Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptasiya
(moslashish, ko’nikish) dan iborat bo’lib, intellektning funksional invariantligi deb
yuritiladi.
Sobiq sovet psixologiyasida shaxsning rivojlanishi muammosi
L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.G.Ananev,
L.I.Bojovich singari yirik psixologlarning asarlarida o’z aksini topa boshlagan.
Keyinchalik bu masala bilan shu?ullanuvchilar safi kengayib bordi. Xuddi shu
boisdan shaxsning tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o’ziga xosligi bo’yicha
yondashuvda muayyan darajada tafovutga ega. Hozirgi davrda shaxsning
rivojlanishi yuzasidan mulohaza yuritilganda olimlarning ilmiy qarashlarini
muayyan guruhlarga ajratish va undan so’ng ularning mohiyatini ochish maqsadga
muvofiq. Ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha bosqichlarga ajratish va
ularning har biriga alohida ilmiy psixologik ta'rif berish nuqtai-nazaridan
yondashishni quyidagi nazariya va yo’nalishlarini ko’rsatib berish mumkin.
Jumladan, rivojlanishdagi inqirozga binoan (L.S.Vigotskiy); motivasion
yondashish (L.I.Bojovich); faoliyatga ko’ra munosabat (D.B.Elkonin);
shaxsning
ijtimoiylashuv xususiyatiga e'tiboran (A.V.Petrovskiy); shaxsning tutgan
pozisiyasini hisobga olib (D.I.Feldshteyn) va hokazo.
Shunday qilib, jahon va hamdo’stlik mamlakatlari psixologlari tomonidan
bir qator puxta ilmiy-metodologik asosga ega bo’lgan shaxsning rivojlanishi
nazariyalari ishlab chiqilgan. Ularning aksariyati ontogenezda shaxsning
shakllanishi qonuniyatlarini ochishga muayyan hissa bo’lib, xizmat qiladi, amaliy
va nazariy muammolarni echishda keng ko’lamda qo’llaniladi.
4. Sobiq sovet psixologiyasida shaxs ta'rifi
Umumiy psixologiya fanida shaxsning shakllanishi va rivojlanishi
qonuniyatlari hamda ularning mexanizmlari tadqiq etiladi. Bu borada psixologlar](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_9.png)
![tomonidan shaxsga nisbatan turlicha ta'rif berilgan va uning tuzilishini o’ziga xos
tarzda tasavvur qilishgan. quyida mualliflar tomonidan keltirilgan ta'riflar
tahlillarining keltirib o’tamiz.
A.G.Kovalyovning fikricha, shaxs - bu ijtimoiy munosabatlarning ham
ob'ekti ham sub'ektidir. A.N.Leont'ev ushbu masalaga boshqacharoq yondashadi va
unga shunday ta'rif beradi: shaxs faoliyat sub'ektidir. K.K.Platonovning talqiniga
binoan jamiyatda o’z rolini anglovchi, jamiyatning qishga layoqatli, yaroqli a'zosi
shaxs deyiladi. Bu muammo mohiyatini chuqurro ochishga harakat qilgan
S.L.Rubinshteyn ta'rificha , shaxs - bu tashqi ta'sirlar yo’nalishini o’zgartiruvchi,
ichki shart-sharoitlar majmuasidir.
Psixologiya fanida bir-biriga yaqin, lekin o’zaro farqlanib turuvchi
tushunchalar qo’llanib kelinadi, chunonchi odam, shaxs, individuallik. Ularning
mohiyatini aniqroq izohlab berish, har birining psixologik tabiatini tahlil qilish
maqsadga muvofiq.
1. Odam sut emizuvchilar sinfiga dahldorligi biologik jonzot ekanligi odamning
o’ziga xos xususiyatidir. Tik yurishlik qo’llarning mehnat faoliyatiga
moslashganligi, yuksak taraqqiy etgan miyaga egaligi, sut emizuvchilar tasnifiga
kirishi, uning o’ziga xos tomonlarini aks ettiradi. Ijtimoiy jonzot sifatida odam ong
bilan qurollanganligi tufayli borliqni ongli aks ettirish qobiliyatidan tashqari o’z
qiziqishlari va ehtiyojlariga mutanosib tarzda uni o’zgartirish imkoniga ham
egadir.
2. Shaxs mehnat tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan. Jamiyatda
rivojlanuvchi til yordami bilan boshqa kishilar bilan (muloqot) muomalaga
kirishuvchi odam shaxsga aylanadi. Ijtimoiy mohiyati shaxsning asosiy tavsifi
hisoblanadi.
3. Individuallik - har qanday insonning betakror, o’ziga xos xususiyatlarga egadir.
Shaxsning o’ziga xos qirralarining mujassam-lashuvi individuallikni vujudga
keltiradi. Individuallik shaxsning intellektual, emosional va irodaviy sohalarida
namoyon bo’ladi.](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_10.png)
![Sobiq sovet psixologiyasida shaxs tuzilishiga doir qator manbalar
keltirilgan .
Jumladan, S.L.Rubinshteyn bo’yicha shaxs tuzilishi quyidagi ko’rinishga
ega:
1.Yo’nalganlik - ehtiyojlar, qiziqishlar, ideallar, e'tiqodlar faoliyat va xulqning
ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarda ifodalanadi.
2.Bilimlar, ko’nikmalar, malakalar - hayot va faoliyat jarayonida egallanadi.
3.Individual tipologik xususiyatlar - temperament, xarakter, qobiliyatlarda aks
etadi.
K.K.Platonov ta'limotiga ko’ra shaxs tuzilishi quyidagicha shaklga ega:
1.Yo’nalganlik osttuzilishi - shaxsning ahloqiy qiyofasi va munosabatlarini
birlashtiradi. Unda harakatchanlik, barqarorlik jadallik ko’lami (hajmi) darajalarini
farqlash lozim.
2.Ijtimoiy tajriba osttuzilishi - ta'lim natijasida shaxsiy tajribada egallangan
bilimlar, ko’nikmalar, malakalar va odatlarni qamrab oladi. Yu nalganlik
Bilim, ko'nikma, malaka
Individual psixologik
xususiyatlar Ehtiyoj, qiziqish, ideal faoliyatdagi yetakchi
motiv, xulq-atvor va dunyoqarash ishonchni
yuzaga kelishi
Bilish faoliyati va hayot jarayonida egallanadi
Qobiliyat,
xarakter,
temperament](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_11.png)
![3.Psixologik aks ettirish shakllari osttuzilishi - ijtimoiy turmush jarayonida
shakllanuvchi bilish jarayonlarining individual xususiyatlari.
4.Biologik shartlanganlik osttuzilishi - miya morfologik va fiziologik
xususiyatlariga muayyan darajada bog’liq bo’lgan patologik o’zgarishlarni,
shaxsning yosh, jins xususiyatlarini va uning tipologik holatlarini birlashtiradi.
A.G.Kovalyov talqiniga binoan shaxs quyidagi tuzilishga ega:
1.Yo’nalganlik - voqelikka nisbatan inson munosabatini aniqlaydi, unga o’zaro
ta'sir etuvchi har xil xususiyatli g’oyaviy va amaliy ustanovkalar, qiziqishlar,
ehtiyojlar kiradi. Ustuvor yo’nalganlik shaxsning barcha psixik faoliyatini
belgilaydi.
2.Imkoniyatlar - faoliyatning muvafaqqiyatli amalga oshirishini ta'minlovchi
tizim, o’zaro ta'sir etuvchi va o’zaro bog’liq bo’lgan turlicha qobiliyatlar.
3.Xarakter - ijtimoiy muhitda shaxsning xulq-atvor uslubini aniqlaydi. Odamning
ruhiy hayoti shakli va mazmuni unda namoyon bo’ladi. Xarakter tizimi irodaviy va
ma'naviy sharoitlarga ajraladi.
4.Mashqlar to’plami - hayot va faoliyat, harakat va xulq-atvorni tuzatish
(korreksiyalash), o’zini-o’zi nazorat qilish, o’zini-o’zi boshqarishni ta'minlaydi.
5. Shaxsning faolligi
Shaxs o’zining faoliyati tufayli tevarak-atrofdagi olam bilan faol
munosabatda bo’ladi. Shaxsning faolligi deganda odamning atrofdagi tashqi
muhitga ko’rsatadigan ta'siri tushuniladi. Tashqi muhit bilan faqat odamlar emas,
hayvonlar ham o’zaro munosabatda bo’ladilar. Lekin hayvonlar tashqi muhitga
moslashib yashaydilar, odamlar esa tashqi muhitga moslashibgina qolmasdan, uni
o’zgartirishga ham qodirlar. Shaxsning faolligi uning turli qiziqishlarida,
ehtiyojlarida namoyon bo’ladi. XX asr boshlarida avstriyalik psixolog Z.Freyd
shaxs faolligini quyidagicha tushuntiradi. Odam o’zining avlodlaridan nasliy yo’l
bilan o’tgan instinktiv mayllarining namoyon bo’lishi tufayli faoldir, instinktiv
mayllar asosan jinsiy instinktlar shaklida namoyon bo’ladi Z.Freyd shaxsning
faolligini jinsiy mayllar bilan bog’laydi. Shaxsning faolligini hozirgi zamon ilmiy](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_12.png)
![psixologiyasi to’g’ri hal qilib beradi. Inson shaxsiy faolligining asosiy manbai
uning ehtiyojlar, deb tushuntiradi.
Psixologik nuqtai nazardan borliq to’g’risida mulohaza yuritilganda, tirik
mavjudotlarning (oddiy tuzilishga ega bo’lganidan tortib, to murakkabigacha)
tevarak-atrof bilan hayotiy ahamiyatga ega bo’lgan turli xususiyatli bog’lanishlarni
ta'minlab turuvchi faoliyati (qaysi darajasi, shakli ekanligidan qat'iy nazar)
ularning barchasi uchun umumiy bo’lgan xususiyat hisoblanadi. Ularning faolligi
tufayli murakkab tuzilishli faoliyat yuzaga kelib, (ongning mahsuli sifatida) turli-
tuman mohiyatli har xil ko’rinishdagi ehtiyojlar (ularning toifalarga aloqadorligi
kelib chiqishi jihatidan biologik, moddiy, ma'naviy va boshqalar)ni qondirish
uchun xizmat qiladi. Xuddi shu boisdan faollik faoliyatning asosiy
mexanizmlaridan biri bo’lib, tirik mavjudotlarning o’z imkoniyati darajasida tashqi
olam ta'sirlariga javob qilish uquvchanligining tarkibi sanaladi. Shu o’rinda
A.Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasini keltirib o’tish zarur. O'ZINI-
O'ZI QAROR
TOPTIRISH
ESTETIK EHTIYOJ:
go'zallik garmoniya
BILISh EHTIYOJI:
bilish tushunish
HURMATGA BO'LGAN EHTIYOJ:
hurmat qozonish, ma'qullash
YAQINLIK TUYG'USIGA EHTIYOJ:
odamlar qabul qilishi va hurmat qozonish
XAV FSIZLIKKA NISBATAN EHTIYOJLAR:
o'zini himoya qilish hissi
FIZIOLOGIK EHTIYOJLAR:
ovqat, chanqoq](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_13.png)
![Psixologik manbalarga asoslanib, fikr yuritishimizda ehtiyoj - jonli mavjudotning
tobe ekanligini ifoda etuvchi va mazkur shart-sharoitlarga nisbatan faolligini
namoyon qiluvchi holat tariqasida ifodalaniladi.
Insonning faolligi boshqa mavjudotlardan ham mohiyat, ham shakl jihatidan
tafovutga ega bo’lib, yuzaga kelgan ehtiyojlarning turli vaziyatlarda qondirilishida
o’z ifodasini topadi. Jumladan, mavjudotlar va hayvonlar o’zlarining tanasi va
uning a'zolari tuzilishiga, instinktlarning turli-tumanligiga binoan, o’z o’ljasini
tutib olishga nisbatan intilishni vujudga keltiruvchi tabiiy imkoniyati uni oldindan
payqash, sezgirlik orqali zudlik bilan faol harakat qiladi. hayvonlar ehtiyojlarining
qondirilish jarayoni qanchalik maqsadga muvofiq ravishda kechgan bo’lsa, bu esa
o’z navbatida ularning qurshab olgan yashash muhitiga engillik bilan moslashuvini
ta'minlaydi. Masalan, asalari xatti-harakatlarining tug’ma, irsiy dasturida uning
gullarga qo’nib, nektar yig’ish ehtiyojlari bilan cheklanib qolmasdan, balki bu
ehtiyojlarni qondirish ob'ektlari (gullarning navlari, ularning uzoq va yaqinligi,
qaysi tomonda joylashganligi, mo’l-ko’lligi kabilar va hokozo) aks etadi. Shu
boisdan mavjudotlarning ehtiyojlarida ularning faolligi omili sifatida tabiiy
alomatlar instinktlar, shartsiz reflekslar va hokazolar bevosita qatnashadi.
Odamning ehtiyoji unga ta'lim va tarbiya berish jarayonida shakllanadi, ya'ni
insoniyat tomonidan yaratilgan ijtimoiy tajriba, ko’nikma, malaka, odat,
ma'naviyat, qadriyatlar bilan yag’indan tanishishi ularni o’zlashtirish orqali amalga
oshiriladi. Tabiat tomonidan vujudga keltirilgan jism, narsa, buyum inson uchun
biologik ehtiyojni qondiruvchi o’lja ma'nosini va ahamiyatini yo’qotadi. Odam
boshqa mavjudotlardan farqli o’laroq, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot davrining xususiy
ehtiyojlariga xizmat qiluvchi muayyan buyumni zaruriyat talabiga binoan tubdan
qayta o’zlashtirishga, takomillashtirishga qodir ongli zotdir. Xuddi shu boisdan
odamning o’z ehtiyojlarini qondirish jarayoni ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot darajasi
bilan o’lchanadigan faoliyat shakli va turini egallashning faol muayyan maqsadga
yo’naltirilganligi, ma'lum rejaga asoslangan ijodiy ko’rinishi sifatida alohida
ahamiyat kasb etadi. Insondagi tor ma'nodagi ehtiyojlar uning shaxsiy talablarini
qondirish bilan cheklanib qolmasdan, balki hamkorlik faoliyatida yuzaga keluvchi](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_14.png)
![jamoaviy ehtiyojlar yakkaxolligiga oid xususiyat kasb etadi. Aytaylik, ma'ruza
o’qishga taklif qilingan mashg’ulotga o’qituvchining puxta tayyorgarligi o’z
predmetining o’ta fidoiysi ekanligi uchun emas, balki jamoa nufuziga dog
tushirmaslik ma'suliyati ijtimoiy burch hissiga nisbatan ehtiyoj sezganligi tufayli
amalga oshadi. Shaxsiy ehtiyoj guruhiy, jamoaviy munosabatlar uyg’unlashib
ketganligi sababli o’zaro qorishiq xususiyatiga ega bo’ladi. Har qanday individual
faoliyatga nisbatan ehtiyojning tuzilishi ijtimoiy alomat, umumiylik, hamkorlik
xususiyatini kasb etib, faoliyatga yondashuvda yakkaxollik umumiylikni,
umumiylik esa alohidalikni uzluksiz ravishda beto’xtov aks ettirib turadi.
Psixologiya fanida ehtiyojlarni tasniflash ularni kelib chiqishi va o’z
predmetining xususiyatiga binoan amalga oshiriladi. Odatda o’zlarining kelib
chiqishiga binoan ehtiyojlar tabiiy va madaniy turga ajraladi.
Tabiiy ehtiyojlarda inson faoliyati faolligi o’z shaxsiy hayotini himoya
qilish, o’z avlodi hayotini saqlash, uni qo’llab-quvvatlash uchun zaruriy shart-
sharoitlarga yuritilganlik, tobelik aks etadi. Tabiiy ehtiyojlar tarkibiga odamlarning
ovqatlanishi, tashnalikni qondirishi, jinsiy moyillik, uxlash, issiq va sovuqdan
saqlanish, musaffo havoga intilish tana a'zolariga dam berish kabilar kiradi. Tabiiy
ehtiyojlar uzoq vaqt davomida qondirilmasa, uning oqibatida inson
halokatga mahkum bo’ladi, o’z sulolasi hayoti va faoliyatini xavf ostida qoldiradi.
Inson faoliyatining faolligi insoniyat madaniyati mahsuli bilan bog’liqligini
ifodalab, madaniy ehtiyojlarni yuzaga keltiradi. Madaniy ehtiyojlar to’g’risida
mulohaza yuritilganda uning ijtimoiy ildizlari kishilik tarixining dastlabki
manbalari bilan uzviy bog’lanib ketishini ta'kidlab o’tish lozim.
Lekin tabiiy ehtiyojlar madaniy ehtiyojlar bilan o’zaro uyg’unlashgan bo’lib,
birinchisi ikkinchisini taqozo etadi. Chunki ular bir-birining negizidan kelib
chiqadi. Xuddi shu boisdan madaniy ehtiyojlar ob'ektiga tabiiy ehtiyojlarini
qondiruvchi uy-ro’zg’or buyumlari, mehnat faoliyati orqali boshqa kishilar bilan
boqlanish vositalari, madaniy aloqalar o’rnatish usullari, shaxslararo muomalaga
kirishish uslublari, ijtimoiy turmush zaruriyatiga aylangan narsalar, o’qish va
tajriba orttirish yo’llari kiradi. Odatda jamiyatda ta'lim va tarbiya tizimini egallash,](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_15.png)
![xalq an'analari, marosimlari, bayramlari, odatlari rasm-rusumlari, xulq-atvor
ko’nikmalarini o’zlashtirish jarayonida rangbarang madaniy ehtiyojlar vujudga
keladi, yangicha ma'no kasb eta boshlaydi. Yuqorida ta'kidlab o’tganimizdek,
tabiiy ehtiyojlar qondirilmasa, ular insonni halokat yoqasiga etaklaydi, biroq
madaniy ehtiyojlarning qondirilmasligi unday oqibatlarga olib kelmaydi, uning
kamolotini sekinlashtiradi.
Psixologiya fanida ehtiyojlar o’z predmetining xususiyatiga ko’ra moddiy va
ma'naviy turlarga ajratiladi, ularni keltirib chiqaruvchi mexanizmlar manbai
turlicha ekanligi e'tirof etiladi.
Insonning ovqatlanishi, kiyinishi, uy-joyga ega bo’lishi, maishiy turmush
ashyolariga intilishi, komfort hissini qondirish bilan bog’liq madaniyat
predmetlariga nisbatan ehtiyoj sezish moddiy ehtiyojlar majmuasini yuzaga
keltiradi. Ma'naviy madaniyatni yaratish va o’zlashtirish shaxsning o’z fikr
mulohazalari va his-tuyg’ulari bo’yicha boshqa odamlar bilan muomalaga
kirishishi hamda axborot almashtirishi, badiiy va ilmiy adabiyotlar bilan tanishishi,
mahalliy matbuotni o’qish, kino va teatr ko’rish, musiqa tinglash kabilarga ehtiyoj
sezish, ya'ni ijtimoiy ong mahsuliga tobelik ma'naviy ehtiyojlar tizimini vujudga
keltiradi.
Ma'naviy ehtiyojlar moddiy ehtiyojlar bilan uzviy bog’liq bo’lib vujudga
kelgan ma'naviy ehtiyojlarni qondirish jarayoni moddiy ehtiyojlarning tarkibiga
kiruvchi moddiy narsalar yordamida amalga oshiriladi, chunonchi kitob, yozuv
qog’ozi va boshqalar.
Ehtiyojlarning turlari haqida fikr bildirilganda yana shu narsaga e'tibor
berish kerakki, kelib chiqishiga binoan tabiiy turga taalluqli ehtiyoj o’z predmetiga
ko’ra moddiy guruhga xuddi shu mezonlar bo’yicha bir davrning o’zida madaniy
ehtiyojning moddiy yoki ma'naviy ehtiyoj turkumiga kiritish mumkin. Shu tariqa
ehtiyojning kelib chiqishi va predmeti, xususiyati bo’yicha ikki mezonga
asoslanib, muayyan guruhlarga ajratiladi. Inson ongining tarixiy taraqqiyotiga
nisbatan va ehtiyojlarning ob'ektiga bergan munosabatiga binoan har xil
tasniflanadi va xuddi shu mezonlarga ko’ra ular rang-barang turlarga ajratiladi.](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_16.png)
![Ularning izchilligi, barqarorligi, davomiyligi, ko’lami, ahamiyatliligi,
predmetliligi, ijtimoiyligi, individualligi kabi xususiyatlari bilan o’zaro bir-biridan
farqlanadi. Ehtiyojlar faoliyati va xulq-atvor motivlari bilan teng alohada bo’ladi.
Psixologiya fanida ehtiyoj quyidagi tiplarga ajratiladi:
1. Individual - yakka shaxsga yo’naltirilgan.
2. Guruhiy - real guruhlarga moddiy va ma'naviy intilish.
3. Jamoaviy - jipslashgan guruhlar talabi majmuasi.
4. Xududiy - etnik guruhning muayyan o’ziga xos talablari qondirilishi.
5. Etnik - ma'lum millat yoki xalqlarning safarbarligini ta'minlash.
6. Umumbashariy - er yuzi xalqlarining umumiy talablarining majmuaviy aks
etishi.
Inson shaxsining faolligi uning qiziqishlarida ham namoyon bo’ladi. qiziqish
shaxsning muhim psixologik jabhalaridan biri hisoblanib, unda insonning
individual xususiyati bevosita mujassamlashadi. Qiziqish -insonlarning
dunyoqarashi, e'tiqodlari, ideallari, ya'ni uning oliy maqsadlari, orzu niyatlari, orzu
umidlari bilan bevosita muhim rol o’ynaydi hamda ularning muvaffaqiyatli
kechishini ta'minlash uchun xizmat qiladi. qiziqishlarning klassifikasiyasi va
ularning mazmuni quyidagi jadvallarda ifodalanadi:
Qiziqishning klassifikasiyasi
Barqarorligi
Barqaror
BeqarorMaqsadi KengligiBevosita
Bavosita
Tor
KengMazmuni
Ijtimoiy-siyosiy
Intellektual
Estetik
Sport](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_17.png)
![Qiziqish bilimlarni ongli, puxta, barqaror, anglagan holda o’zlashtirishda,
shaxs qobiliyati, zehni, uquvchanligini rivojlantirishga, olamni mukammalroq
tushunishga, bilim saviyasining kengayishiga yordam beradi. Shu o’rinda
qiziqishlarning tarkibiy qismlar sifatida quyidagilarni keltirib o’tish joiz:
Qiziqish motiv singari borliqning mo’'jizakor tomonlarini bilishga, fan
asoslarini egallashga, faoliyatning turli tuman shakllariga nisbatan ijodiy
yondashishni vujudga keltiradi, mehnatga, ta'limga mas'uliyat bilan munosabatda
bo’lishni shakllantiradi, har qaysi yakkahol (individual) shaxsga ishchanlik,
g’ayrat-shijoat, engilmas irodani tarkib toptirishga puxta psixologik shart-
sharoitlarni yaratadi. Qiziqishning psixologik mohiyatidan kelib chiqqan holda
yondashil-ganda, qiziqish, insonga intilish, faollik, ichki turtki ehtiyojni ro’yobga
chiqarish manbai, rolini bajaradi.
Qiziqish muammosi psixologik nuqtai nazardan L.A.Dobrinin, N.D.Levitov,
M.F.Belyaev, L.A.Gordon, L.I.Bojovich, N.G.Mordova, M.G.Davletshin, Shaxsning o'zi uchun qimmatli va yoqimli bўlgan muayyan narsa va
hodisaarga munosabatini aks ettiradi.
Mazmuni
Qiziqish ma'lum yo’nalganlikni
anglatadi. Moddiy, ijtimoiy,
siyosiy , kasbiy, bilish estetik
sportga qiziqish va boshqalarga
ajratiladi. Maqsad
Qiziqish bekaror va barqaror
xarakterda bo'ladi. Bevosita
faoliyat jarayonining o'ziga bo'lgan
qiziqish bavosita bu faoliyat
natijalariga qiziqish.
Barqarorligi
Qiziqishlar har xil muddatli va
saqlanishligi bilan tavsiflanadi.
Qiziqishlarning barqarorligi
esda olib qolishning
davomiyligida ko'rinadi. Kengligi
Qiziqishlar bitta sohada
to'plangan bo'lishi mumkin.
Shuningdek, ko'p ob'ektlar
o'rtasida taqsimlangan
bo'lishi mumkin.Qiziqishlar](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_18.png)
![M.V.Voxidov, E.G.Goziev va boshqalarning nazariy metodologik xususiyatga ega
bo’lgan asarlarida hamda maxsus eksperimental tadqiqotlarida rivojlantirildi.
Qiziqishni psixologik mohiyatining dastlabki ko’rinishi - bu odamlar
tomonidan anglab etish yoki tushunish imkoniyatidir. Shaxs qiziqish mahsulini,
uning oqibatini anglash, tasavvur etish orqaligina ob'ektiv borliqdagi narsa va
hodisalarga ongli, tanlab munosabatda bo’ladi. Lekin bu voqelik (anglash,
tushunish) insonda birdaniga sodir bo’lmaydi, balki muayyan vaqt davomida unda
bilish jarayonlari, shaxsiy fazilatlari, individual-tipologik xususiyatlari rivojlanishi
tufayli yuzaga keladi. Inson o’z shaxsiy qiziqishini qondirgandan keyin unda
yoqimli his-tuyg’ular uyg’onadi, ruhiy qoniqish esa o’z navbatida lazzatlanish
( praksik) hissini vujudga keltiradi, buning natijasida frustrasiya (ruhiy
tushkunlikka tushish) uning shaxsiyatini egallaydi.
Qiziqishni psixologik mohiyatining uchinchi ko’rinishi-uning irodaviy
sifatlar bilan umumlashgan tarzda vujudga kelishidir. Irodaviy zo’r berish,
muayyan qaror bo’yicha intilish, ba'zi qiyinchiliklarni yengish, mustaqillikni
namoyon qilish xususiyatini qaror toptiradi, shaxsni maqsad sari etaklaydi.
Qiziqishni psixologik mohiyatining to’rtinchi ko’rinishiuni oliy nerv
faoliyati xususiyatlari va temperament tiplari bilan birga mujassamlashgan holda
namoyon bo’lishidir. qiziqishning nerv-fiziologik mexanizmlari to’g’risida
mulohaza yuritilganda, dastavval rus olimi I.P.Pavlovning oliy nerv faoliyati
haqidagi ta'limotini ta'kidlab o’tish joiz, uning "bu nima?" refleksi, ya'ni
orientirovka (mo’ljal olish) refleksi qiziqishning moddiy negizini tushuntirishda
muhim ahamiyat kasb etadi. I.P.Pavlov va uning shogirdlaridan keyin P.K.Anoxin,
N.A.Bernshteyn, B.M.Teplov, V.S.Merlin, V.D.Nebilisin va boshqalar insondagi
qiziqishning nerv-fiziologik mexanizmlarini bosh miya katta yarim sharlari
po’stloqida orientirovka refleksi negizida murakkab muvaqqat boqlanishlarning
vujudga kelishidir, degan tarzda talqin qildilar. Qiziqishning moddiy asoslari
o’zaro induksiya qonuni, po’stlog’dagi optimal qo’zg’alish o’choqi va dinamik
stereotiplar (I.P.Pavlov), dominanta (A.A.Uxtomskiy), orientir murakkab
psixofiziologik hodisa ekani (E.N.Sokolov) va boshqalar bo’lib hisoblanadi.](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_19.png)
![Psixologiyada qiziqish mana bunday tiplarga ajratilishi mumkin:
Mazmuniga ko’ra : shaxsiy va ijtimoiy;
Maqsadiga binoan : bevosita va bilvosita;
Ko’lamiga qaraganda : keng va tor;
Qiziqishlar darajasi bo’yicha : barqaror va beqaror va boshqalar.
Qiziqishning mazmun jihatidan o’zaro tafovutlanishi quyidagilarda
mujassamlashadi: bilish ehtiyojlarining ob'ektlari qaysilar, bilimning mazkur
faoliyat maqsadi bilan mutanosibligi; shaxsning yashayotgan muhitiga nisbatan
munosabati kabilar.
Qiziqishning maqsad jihatidan farqi bevosita va bilvosita namoyon
bo’ladigan qiziqishlarning voqelik, jismlar va hodisalarning emosional jozibaliligi,
his-tuyg’ularga ega bo’lishligi, tashqi ta'sirlarga beri-luvchanligi tufayli vujudga
keladi. Bevosita qiziqishlar o’rganilayotgan narsaning ma'nosi bilan uning shaxs
faoliyati uchun ahamiyati mos tushgan taqdirda paydo bo’lishi mumkin.
Psixologiyada bevosita qiziqishning yuzaga kelishi faoliyatning maqsadini anglash
bilan bog’liq bo’lgan bilishni ehtiyoj deb atash qabul qilingan. U yoki bu
narsalarni (hodisalar mohiyatini) bilish, ko’rish, idrok qilish, anglab etish uchun
qiziarli tuyulgan ichki kechinmalar bevosita qiziqishni aks ettiradi. Bilvosita
qiziqishlar mehnat faoliyati yoki ta'lim olish jarayonining muayyan ijtimoiy
ahamiyati bilan uning shaxs uchun sub'ektiv ahamiyati o’zaro mos tushganida
bilvosita qiziqish yuzaga keladi. Mehnat faoliyati va ta'lim jarayonini ongli tashkil
etish etakchi va ustuvor rol o’ynaydigan bilvosita qiziqishlarni tarkib toptirish
uchun maxsus tamoyillarga, omilkor yo’l-yo’riqlarga o’rgatish maqsadga
muvofiqdir.
Odamlarning qiziqishlari o’zining ko’lami bilan bir-biridan farq qiladi.
Shunday shaxslar toifasi ham mavjudki, ularning qiziqishlari faqat bir sohaga
qaratilgan bo’ladi. Boshqa bir toifaga taalluqli odamlarda esa qiziqishlar qator
sohalarga, fanlarga, ob'ektlarga yo’naltirilganini uchratishimiz mumkin. Lekin turli
sohaga nisbatan qiziqishlarning biri, agarda ularni oqilona boshqarish imkoniyatiga
bo’lsa, ikkinchisiga salbiy ta'sir etishi mumkin emas, qiziqishning torligi ko’pincha](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_20.png)
![salbiy hodisa sifatida baholanishi mumkin, lekin ayni chog’da ularning kengligi
ham nuqson tariqasida tahlil qilinsa bo’ladi. Biroq shaxsning barkamol shaxs
bo’lib kamol topishi qiziqishlar ko’lamini tor emas, balki keng miqyosda bo’lishini
taqazo etadi.
Qiziqishlar o’zlarining darajasiga qarab barqaror va beqaror turlarga
ajratiladi. Barqaror qiziqishga ega bo’lgan shaxs uzoq vaqt davomida yoqtirgan
predmetlariga, ob'ektlariga, hodisalarga nisbatan o’z maylini hech o’zgarishsiz
saqlab tura oladi. Shu boisdan inson ehtiyojlarini o’zida mujassamlashtiruvchi,
shaxsning ruhiy fazilatiga aylana boshlagan qiziqishlar barqaror qiziqishlar
deyiladi.
Inson shaxsi xulq-atvorining o’z motivlari bo’ladi. Motiv - ma'lum
ehtiyojlarni qondirish bilan bog’li bo’lgan qandaydir faoliyatga moyillikdir. Agar
ehtiyojlar inson shaxsi faolligining mohiyatini tashkil etsa motivlar bu
mohiyatning namoyon bo’lishidan iboratdir. Shaxsning ehtiyojlari motivlar bilan
bog’liqdir. Shuning uchun motivlar bir-biridan ehtiyoj turlariga qarab farqlanadi.
Masalan, moddiy ehtiyojning qondirilishi bilan bog’liq bo’lgan motivlar yoki
ma'naviy ehtiyojlarning qondirilishi bilan bog’liq bo’lgan motivlar bo’lishi
mumkin. Motivlar anglanilgan va anglanilmagan bo’lishi mumkin. Anglanilmagan
motivda odam nimanidir istaydi, ammo o’sha narsa nimaligini tasavvur ila
olmaydi. Demak, motivlar inson shaxsi xulq-atvorini va turli faoliyatlarini
harakatga keltiruvchi sababdir. Xatti-harakatlarning muhim motivi e'tiqoddir.
E'tiqod - shaxsning o’z qarashlari, tamoyillari, dunyoqarashiga mos ravishda
harakat qilishga undovchi anglanilgan ehtiyojlar tizimidir. Tilaklar ham xatti-
harakat motivlari bo’lib, bu motivlarda mazkur vaziyatda bevosita bo’lmagan
yashash va taraqqiy etish sharoitlarida ehtiyojlar o’z ifodasini topadi.
Faoliyatga nisbatan anglanilmagan mayllar borasida eng ko’p o’rganilgan
masala ko’rsatma berishdir . Bu masala gruzin psixologi D.N.Uznadze va uning
xodimlari tomonidan ishlangan. Ko’rsatma berish deganda bilish faoliyati bilan
bog’liq bo’lgan ehtiyojlarni ma'lum usulda qondirishga tayyor turish tushuniladi.
Talabalar o’qituvchilar beradigan topshiriqlarni bajarishga doim tayyor turadilar.](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_21.png)
![6. Shaxsning malaka va odatlari
Har bir odam bilim bilan birga malaka va odatlarni egallaydi. Malakalar bir
necha xil bo’ladi (yozish, o’qish, yurish, musiqa chalish, sport va hokazo).
Maqsadni ko’zlab biror nima bajarish malakaga bog’liqdir. Malaka - deb avval
ongli bajarilib, keyinchalik avtomatlashgan xatti-harakatlarga aytiladi. Istalgan
malakani qayta-qayta takrorlash natijasida hosil qilish mumkin. Malakalar sodda
va murakkab bo’lishi mumkin. Masalan, mashina haydash, musiqa chalish, kasb
egallash murakkab malaka, mix qoqish, o’tin arralash-sodda malaka hisoblanadi.
Malakalarni mashq qilish natijasida egallanadi. Shaxsda malakadan tashqari
odatlar ham bo’ladi. Odat kishi qalbiga o’rnashib, uning ehtiyojiga aylanib qolgan
harakatlardir. Masalan, ertalab turib yuvinish, ovqatlanish, ozoda yurish kabilar.
Odatlar ijobiy va salbiy bo’ladi. Salbiy odatlarga yolg’on gapirish, ichish, chekish
kabilar kiradi.
Malaka va odatlarning nerv-fiziologik asoslarini shartli refleksning hosil
bo’lish mexanizmi tashkil qiladi. Bu shartli refleks oddiy emas, balki dinamik
stereotip tarzidagi, ya'ni takrorlash natijasida mustahkamlangan shartli reflekslar
majmuasidan iborat. Masalan, bola bolalar boqchasiga o’rganguncha qiynaladi,
chunki undagi sharoitga ularda dinamik stereotip hosil bo’ladi. Yangi hosil
qilinadigan malakalar ilgari hosil qilingan malakalarga bog’liq bo’ladi. Ilgarigi
malakalar yangisiga ijobiy ta'sir qilsa, malakalarning kuchayishi kuzatiladi.
Masalan, chet tillaridan birortasini o’rgangan odam boshqa bir chet tilini
o’rganishda qiynalmaydi. Agar ilgarigi malaka yangisini hosil qilishga salbiy ta'sir
qilsa malakalar interferensiyasi deyiladi. Masalan, bir sohada ishlagan odam
butunlay boshqa sohaga o’tsa qiynaladi. Shaxs shug’ullanayotgan ishi bilan uzoh
vaqt shug’ullanmasa malakalar so’nishi hodisasi kuzatiladi. Bu malakalarning
diavtomatizasiyasi deyiladi. Malakalarning hosil bo’lish negizi va
mustahkamlanishi odamning yoshiga bog’liq, masalan tilga 4-5 yoshda tez](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_22.png)
![o’rganiladi. hunar egallash 12-13 yoshda tez o’rganiladi. Malakalarning
mustahkamligi qiziqishlarga, shaxsning individual xususiyatlariga bog’liq, asab
tizimiga bog’liq bo’ladi. Masalan, xoleriklarda malaka tez, melanxoliklarda sekin
hosil bo’ladi.
Demak, malakalar shaxsning tarkib topishiga katta ta'sir ko’rsatadi. Shaxsni
individualligi uning ijtimoiy munosabatlarida belgilanadi. Bu borada quyidagi
fikrlarni keltirib o’tish joiz. Atoqli psixolog K.K. Platonov shaxsni "konkret odam
yoki dunyoni yaratuvchi sub'ektdir", L.I.Bojovich esa "odam o’zini anglash
jarayonida yaxlitligini idrok qiladi, unda "men" degan tushuncha paydo bo’ladi"
deb ta'kidlaydilar. A.N.Leontevning "Faoliyat, Ong, Shaxs" degan kitobida shaxs
haqida ajoyib fikrlar mavjud. "Bu oliy olam birligi hayotida doimiyligini saqlaydi,
har qanday sharoitda shaxsligicha boshqalar ko’z o’ngida va o’z ko’z o’ngida
qoladi".
Mazkur fikrlardan ko’rinadiki, shaxs o’zini-o’zi anglashga qodir, ijtimoiy
munosabatlarning sub'ekti, o’zini-o’zi anglash imkoniyatiga ega bo’lgan ongli
mavjudot sifatida e'tirof etiladi. Shu bois, insonlar jamoasi, ijtimoiy tarixiy
jarayonlarining ta'sirida kamolga etadi.
7. Shaxsning psixologik tuzilishi modellari tahlili
Shaxsning tuzilishi to’g’risidagi muammo o’zining tadqiqot doirasi
predmetidan tashqariga chiqadi. Shaxs tuzilishiga oid ilmiy tasavvurlarning
yaratilishi, ishlab chiqilishi yaxlit nazariyaning zaruriy sharti hisoblanib, insonning
ijtimoiy mohiyati qirralarini ochish imkoniga egadir. Xuddi shu boisdan
psixologiya hamda uni talqin qilish yuzasidan falsafa, pedagogika, tibbiyot singari
fanlarning namoyondalari tomonidan turlicha fikrlar bildirilayotganligi keltirib
chiqarilayot-ganligi bunga yaqqol misoldir.
Psixologiya fanida shaxsga strukturaviy yondashish bo’yicha eng salmoqli
ilmiy izlanishlar amalga oshirilganligi qonuniy holat bo’lib, shaxs tuzilishning
xilma-xil modeli yaratilganligi fikrimizning yorqin dalilidir. B.G.Anan'evning
fikricha, psixologik hodisalarni aql (intellekt), hissiyot (emosiya) va irodaga](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_23.png)
![ajratish jarayonini inson psixologiyasida strukturaviy yondashish tajribasining
dastlabki ko’rinishi bo’lib, uning qaqchilligi ko’pgina psixologlar tomonidan tan
olingan . L.S.Vigotskiyning mulohazasiga ko’ra, insonning psixik funksiyalarini
yuksak, madaniy hamda quyi, tabiiy turlarga ajratish mumkin. Chunki ularning
negizida ta'lim bilan insonning oliy nerv faoliyatida birinchi va ikkinchi signallar
tizimi o’zaro ta'sirining ifodalanishi yotadi.
Shaxs tuzilishining modelini ishlab chiqishdagi muhim qiyinchilikni eng
asosiy sababi har xil nuqtai nazarlar mavjudligida namoyon bo’ladi. Ular
shaxsning tuzilishiga ko’ra substansional va ideal, irsiy va psixologik tomonlarga
ega bo’lib, u V.M.Banshikov tadqiqotlarida asoslaniladi.
Mulohazadan ko’rinib turibdiki, bunda shaxsning "substansional tomonini"
irsiy, kundalik faoliyatda egallagan somatik jabhalar bilan taqqoslaganda, mustaqil
strukturaviy tarkib sifatida, alohida reallikka ega emas. Bunday tahlil individual
voqelik ustida gap borayotganini bildiradi. A.G.Kovalevning fikricha,
temperament tabiiy xususiyatlarning muhimligini bildirib keladi.
B.D.Pariginning fikricha, shaxsning statik tuzilishiga quyidagilar kiradi:
Umuminsoniy psixologik xususiyatlar
Milliy, kasbiy, iqtisodiy, siyosiy, sinfiy birlikka aloqador ijtimoiy o’ziga xos
xususiyatlar.
Shaxsning individual betakror xususiyatlari.
Chet el psixologlarining shaxs tuzilishi mohiyatini ochib berishga qaratilgan
ko’pgina yondashuvlari ham yuksak ko’rsatkichlarga erishmaganligi tufayli bu
masalani yoritish uchun keskin o’zgarish kiritolmadi. Olimlarning shaxsning
psixologik mohiyatini tushunchalar tuzish yordami bilan xaspo’shlashi ijobiy
izlanish tarzida o’ziga tortadi, lekin unda shaxs "kundalik turmushimizda biz
bilgan shaxsning aynan timsolidir" deb ta'riflanadi.
AQSH psixologi G.Olportning fikricha, shaxs: ichki tizim, "dinamik
qurilma", "men", "qandaydir metapsixologik men", o’zida oldindan maqsad va
dizpozisiyani va aks ettiruvchi inson tafakkuri va xulq-atvorida mutanosib ravishda
qaror toptiruvchi jonzotdir". Xuddi shu boisdan shaxsning sinfiy, tarixiy jihatdan](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_24.png)
![yaqqol baholanishi ochilmay qoladi, ijtimoiy tahlil o’rnini psixologik talqin
egallaydi.
Psixologlardan T.Parsons, G.Mid va boshqalar "shaxsning rolli tuzilishi
nomli "konsepsiyani ishlab chiqib, odamning yaxlit sub'ektiv dunyosini uning
psixologik qiyofasini diqqat markazidan, idrok maydonidan chetda qoldiradilar.
Keyingi yillarda chet el psixologiyasida olimlar diqqatini shaxs modelining
psixologik omillari tortmoqda. Ularning asosiy variantlari G.Ayzenk, R.Kettell
konsepsiyalari bilan bevosita bog’liqdir. Mazkur konsepsiyalar ko’p yoki oz
miqdordagi "omillar (Ayzenkda ular 2-3 ta, Kettellda esa 20 tadan ziyod) ga
asoslangan bo’lib, ular muayyan darajada umumlashgan individuallikni yoki shaxs
qiyofasini ifodalovchi psixologik xususiyatlarni aks ettiruvchi ruhiy tizimni qayd
qilishga asoslanadi. Ammo tub ma'nodagi shaxsning psixologik konsepsiyasi ham
individuallik qiyofalarini haqiqiy ijtimoiy psixologik mohiyatini ochish
imkoniyatiga ega emas, chunki xususiyatlarning qonuniy ravishdagi o’zaro
aloqalari tavsiflanmay qolgan.
K.K.Platonov tomonidan ilgari surilgan shaxsning dinamik funksional
tuzilishi katta qiziqish uyg’otadi. Olim shaxs xususiyatlarining barcha boyliklarini
qamrab oluvchi modelini yaratishga intiladi. Shaxs xususiyatlari, qiyofasi uning
tuzilish elementlari bo’lib, xossalari hisoblanadi. K.K.Platonov shaxs tuzilishini
turli tomonlariga aloqador 4 tuzilmaga ajratadi:
1.Shaxsning axloqiy munosabatga yo’nalganlikni birlashtiruvchi ijtimoiy
shartlangan osttuzilish. Bu osttuzilishga aloqador shaxsning xislatlari tabiiy
mayllarga bevosita bog’liq bo’lmay, tarbiyaviy yo’l bilan shakllantiriladi.
2.Tajriba osttuzilishi, unga ta'limiy yo’l bilan egallagan bilimlar, malakalar,
ko’nikmalar, odatlar kiradi. Ammo bu narsa shaxs qiyofasining biologik
shartlangan ta'siri ostida kechadi. Ushbu ost tuzilish orqali shaxs insoniyatning
tarixiy tajribasi bilan bog’liq bo’ladi.
3.Shaxsning individual xususiyatlari bilan shartlangan ba'zi psixik jarayonlar
kiritiladi. Bunda biologik shartlangan xususiyatlarining ta'siri aniqroq ko’zga
tashlanadi.](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_25.png)
![4.Biologik shartlangan osttuzilish bo’lib, biopsixik xususiyatlarni fazilatlar
temperament, jinsiy va yosh xususiyatlar, shuningdek, insonning patologik
o’zgarish birlashtiradi . Bu ost tuzilish mashq orqali shakllantiriladi.
K.K.Platonov "shaxsning tomonlari va uning ost tuzilishi" tushunchalarini
sinonim sifatida qo’llanilganligini quyidagicha izohlab beradi: shaxsning moddiy
jabhalari emas, balki funksional tomonlarining o’zaro ta'siri to’g’risida to’xtalish
muhimdir".
V.S.Merlin ham shaxsning tuzilishi masalasiga alohida ahamiyat bergan.
Uning fikricha, shaxsning qismlarga ajratib talqin qilinmaydigan jabha bu uning
xislatidir, ularning har biri muayyan yo’nalganlik mohiyatini mujassamlashtirgan
bo’lib, shaxs munosabatini aks ettiradi. Shaxs tuzilishi deganda V.S.Merlin
bo’yicha insonning o’z-o’ziga, o’zgalarga, mehnatga u yoki bu munosabatni o’zida
birlashtiruvchi shaxs xususiyat-larining tashkiliy aloqadorligini anglatuvchi
"simptokomleks" - ni tushuniladi. Tadqiqotchi N.I.Raynvaldning fikricha,
shaxsning tuzilishi va uning har bir qiyofasi (timsoli) uch mezon asosida tahlil
qilinishi lozim:
1.Orientirovka darajasi va anglanganlik xususiyati;
2.U yoki bu ehtiyojiy holatlarni harakatlantirishning xususiyati hamda
tashkiliyligi;
3.Insonning emosional irodaviy bilishga oid sifatlarini namoyon bo’lishining
jadalligi, jiddiyligi va zo’riqishi va boshqalar
N.I.Raynvaldning izohlashicha, faollikning regulyasiyasida psixik
funksiyalarni umumlashgan guruhlashtirish uch o’lchovli (mezonli) tasnifi aql
(intellekt), hissiyot (emosiya) va iroda mohiyati zimmasiga tushishi, shaxs
tuzilishini temprament, xarakter va qobiliyatlarga, ikkinchi tomondan esa
ekstroversiya, introversiya omillariga ajratilishiga barham beradi.
N.I.Reynvaldning ushbu yondashuvi A.R.Luriyani miya faoliyatining uch
blokli rolli tasnifiga bevosita mos tushadi, chunonchi aql (intellekt) ko’p qollarda
informasion blok orqali amalga oshadi, iroda (tashkililik) programmalashtirish](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_26.png)
![bloki bilan bog’liq, xilma-xil emosional holatlar (hissiyot) yuzaga kelishining
negizida "energetik" blok yotadi.
Aql, hissiyot, iroda va ularni ro’yobga chiqaruvchi miyaning bloklari,
harakatlantiruvchilarni emas, balki o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan insonning atrof-
muhitga nisbatan munosabatining uch tomonini anglatadi. Keltirilgan fikr
mulohazalardan shuni xulosa qilish mumkinki, shaxsning tuzilish tarkibi, uning
o’ziga xos individual xususiyatlari bilan belgilansa, ayrim olimlar tomonidan
tashqi ob'ektiv omillar asosida yuzaga kelishi ko’rsatib o’tilgan.](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_27.png)
![A dabiyotlar :
1. Ivanov I., Zufarova M. “ Umumiy psixologiya ” . O‘z.FMJ., 2008.
2. Xaydarov F.I., Xalilova N. “Umumiy psixologiya”. T.: “ Fan va
texnologiyalar ” markazining bosmаxonasi : 2009.
3. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПб : Питер , 2007.
4. Ғозиев Э.Ғ. “ Онтогенез психологияси ” . – T.: Ношир. 2010.
5. Ғозиев Э.Ғ. “ Умумий психология ” . – T.: Ўқитувчи. 2012.
6. Дусмухамедова Ш.А., Нишонова З.Т., Жалилова С.Х., Каримова Ш.
К., Алимбаева Ш.Т. “Ёш ва педагогик психология”. – T.: TДПУ, 2013 .
7. Nishonova Z.T., Alimbaеva Sh.T., Sulaymonov M. “Psixologik xizmat”.
– T.: “Fan va texnologiyalar” nashriyoti 2014 y.](/data/documents/1067b08f-ad58-4a5d-a322-b30e952c43c8/page_28.png)
MAVZU: SHAXS Reja: 1. Shaxs haqida tushuncha 2. "Endopsixika" va "ekzopsixika" haqida tushuncha 3. Jahon psixologiyasida shaxs nazariyalari 4. Sobiq sovet psixologiyasida shaxs ta'rifi 5. Shaxsning faolligi 6. Shaxsning malaka va odatlari 7. Shaxsning psixologik tuzilishi modellari tahlili
1. Shaxs haqida tushuncha Shaxs tushunchasi keng va ko’p qirralidir. Mehnat qila olish ko’nikmasining mavjudligi, insonlar bilan birgalikda faoliyat munosabatni amalga oshirayotgan kishi asta - sekin shaxsga aylanib boradi. Bevosita moddiy dunyoni, jamiyatni va xususan o’zini o’rganish va faol tarzda qayta o’zgartirish jarayonining sub'ektga aylanmoqda. Shu o’rinda haqli bir savol tug’iladi, ya'ni shaxs, individ, individuallik tushunchasining o’zaro bog’liqlik jihatlari mavjudmi? Buning uchun mazkur tushunchalarning mazmunini tahlil qilish samarali hisoblanadi. Shuning uchun ham dastlab individ tushunchasining mazmuniga to’xtalish lozim. A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" darsligida "Individ" tushunchasida kishining nasl-nasabi ham mujassamlashgandir. Yangi tug’ilgan chaqaloqni, katta yoshdagi odamni ham, mutafakkirni ham, aqli zaif ovsarni ham, yovvoiylik bosqichidagi qabilaning vakilini ham, madaniyatli mamlakatda yashayotgan yuksak bilimli kishini ham individ deb hisoblash lozim. Individ tushunchasi professor E.G’ozievning "Umumiy psixologiya" darsligida tavsiflanishicha, individ lotincha ajralmas, alohida zot ma'nolarini anglatib, inson zotiga xoslik masalasini belgilab beradi. Shuningdek, katta yoshdagi ruhiy sog’lom odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo’q oddiy malakalarni o’zlashtira olmaydigan aqli zaiflar ham individlar deb ataladi. M.G.Davletshin tahriri ostida chiqqan "Psixologiyadan qisqacha izohli lug’atda" individ bo’linmas, ayrim jins, shaxs ma'nolarini anglatib, biologik turga kiruvchi alohida tirik mavjudot sifatida ko’rsatib o’tiladi. Keltirilgan ta'riflardan shuni xulosa qilish mumkinki shaxs deb muayyan jamiyatda yashovchi faoliyatning biror turi bilan shug’ullanuvchi, kishilar bilan normal til orqali munosabatga kirishuvchi ongli individga aytiladi. Individ sifatida dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta'sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga egadir. Dunyoga kelayotgan chaqaloqning gavda tuzilishi unda tik yurish uchun imkoniyatining mavjudligini taqozo etsa, miyasining tuzilishi aql-hushining rivojlanishi uchun imkoniyat tug’diradi, qo’llarining shakli shamoyili mehnat
qurollaridan foydalanish istiqbollarining mavjud-ligini ko’rsatadi. Yuqorida aytilganlarning barchasida chaqaloqning inson zotiga mansubligini ta'kidlanadi va bu fakt individ tushunchasida qayd etiladi. Buni quyidagi sxema asosida tushuntirish lozim. Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri - bu uning individualligidir. Individuallik deganda insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining betakror birikmasi tushuniladi. Individuallik kishining o’ziga xosligini, uning boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir. Individuallik tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron xususiyatlar yig’indisi, iroda, faoliyat motivlari, inson maslagi, dunyqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi. Individuallik individning boshqalardan farqlaydigan ijtimoiy xususiyatlari va psixikasining o’ziga xosligi hamda uning qaytarilmasligidir. Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini o’zida mujassamlashtirgan odam yo’q, inson shaxsi o’z individualligi jihatidan betakrordir. INDIVIDUALLIK INSON INDIVID SHAXS
2. "Endopsixika" va "ekzopsixika" haqida tushuncha Hozirgi kunda asosiy muammolardan biri bir shaxsning boshqa odamlardan ajratib turadigan individual tuzilishga ega ekanligidir. Ushbu psixologik muammoni hal qilish shaxsning mazkur tuzilishining ichki sharoitlarida ifodalanuvchi xulq-atvorni oldindan bashorat qilish imkonini yaratadi. Shaxs tuzilishi bilan bog’liq bo’lgan ikkinchi masala esa bunday tuzilishning bir necha tarkibiy qismlarga ajratishni taqozo etadi binobarin, ushbu bo’laklarning yig’indisi yaxlit inson shaxsini vujudga keltiradi. Jahon psixologiya fanida psixologlar shaxsning psixologik tuzilishining tarkibiy qismlarini turli jihatlariga asoslanib, turkumlarga ajratishni tavsiya etmoqdalar. Hozirgi zamon jahon psixologiyasida biologik (tabiiy) va ijtimoiy omillarning voqelikka ta'siri ostida shakllangan inson shaxsida ikkita muhim qism bo’lganligini tasdiqlovchi nazariya yuksak mavqeni egallab turibdi. Mazkur nazariyaga binoan "ichki psixik" ("endopsixik" - yunoncha endo ichki degan ma'noni bildiradi) degan g’oyani ilgari surdilar. Uning talqiniga ko’ra, "endopsixika" shaxsning psixik tuzilishining ichki qismlari sifatida psixik elementlar va funksiyalarning o’zaro bog’liqligini aks ettiradi. Uning negizida insonning nerv-psixologik tuzilishi bilan "endopsixika" aynan bir narsa degan tushuncha tasdiqlanadi, chunki u odam shaxsining ichki mexanizmini yuzaga keltiradi. Psixik tuzilishning "endopsixik" qismi bo’lsa, shaxsning tashqi muhitga nisbatan munosabatini, shaxsga qarama-qarshi bo’lgan barcha jihatlarni, shaxslararo va ob'ektiv munosabatini belgilaydi. "Endopsixika" o’z navbatida shaxsning ta'sirlanishi, xotira, tafakkur, xayol kabi bilish jarayonlarining xususiyatlarini irodaviy zo’r berish xislatlarini ixtiyorsiz harakatlarni va shu kabi fazilatlarni aks ettiradi. "Ekzopsixika" esa o’z tarkibida shaxs munosabatlarining tizimini va uning qiziqishlari, mayllari, ideallari, maslagi ustunlik qiluvchi, hukmron hissiyotlarini, egallagan bilimlarni, tajribalarni qamrab oladi. Tabiiy asosga ega bo’lgan "endopsixika" biologik shart-sharoitlarga bog’liq bo’lsa,
"ekzopsixika" aksincha ijtimoiy voqeliklar ta'sir ostida yuzaga keladi, tarkib topadi va takomillashib boradi. Ta'kidlab o’tilgan, fikrlarni tasdiqlash maqsadida ular o’tkazgan tajribalariga murojaat qilamiz. qo’sh omillik nazariyasi tadqiqotchilari tajribalarida 80-130 sm balandlikdagi odamning shaxs xususiyatlarini tarkib toptirish uchun o’rganilgan. Buning natijasida ular shaxsi tuzilishida ko’p xislatlari o’xshashligi topilgan. Bunday odamlarning past (pakana) bo’lishlaridan tashqari, ularning tuzilishida hech qanday nuqson va kamchilik yo’q ekanligi aniqlangan. Bunday toifaga kiruvchi bolalarga xos kulguni hech bir tanqidsiz, o’ta soddalikni, muayyan darajada emosional (hissiy) zo’riqishni namoyon qiladigan vaziyatga nisbatan chidamlilikni, uyat hissining kamroq ekanligini uchratish mumkin. Shaxsning xislatlariga na "endopsixika", na "ekzopsixika" qismlarini kiritish mumkin emas. Chunki shaxsning sifatlari mitti odamlarning mahsuli bo’lib ular bo’yicha nisbatan o’z tengqurlari o’rtasidagi farq aniqlangan davrdan e'tiboran shunday bir ijtimoiy vaziyatda paydo bo’lishi, tarkib topishining takomillashishi tabiiydir. Shuni alohida ta'kidlab o’tish joizki, mitti odamlarga bo’ydor kishilarga qaraganda boshqacha munosabat - ularni pisand qilmaslik, kamsitilish, ular ham barcha kabi narsalarni his qilishi, orzu qilishi, ajablanishi, jayron qolishi sababli ularda shaxsning o’ziga xos tuzilishi vujudga keladi. Bunday yaqqol voqelik ularning ruhiy ezilishini, ba'zan boshqalarga, xatto o’zlariga nisbatan tajovuzkorona yo’l tutish-larini niqoblaydi, xolos. Mabodo biz mitti o’zlari bilan bap-baravar bo’yli kishilar muhitida yashaydi deb tasavvur qilsak, u holda ularda ham tevarak- atrofdagi boshqa odamlardagi kabi mutlaqo boshqacha shaxsiy fazilatlar, xususiyatlar, xislatlar sifatlar mujasassamlashishi mumkin bo’lar edi. 3. Jahon psixologiyasida shaxs nazariyalari Jahon psixologiya fanida shaxsning kamoloti uning rivojlanishi to’g’risida xilma-xil nazariyalar yaratilgan bo’lib, tadqiqotchilar inson shaxsini o’rganishda turlicha pozisiyada turadilar va muammo mohiyatini yoritishda o’ziga xos yondashuvga egadirlar. Mazkur nazariyalar qatoriga biogenetik, sosiogenetik,