logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARINI O‘RGATISH METODIKASI

BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARINI O‘RGATISH METODIKASI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

554.0693359375 KB
Ko'chirib olish
BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNING LEKSIK- SEMANTIK XUSUSIYATLARINI O‘RGATISH METODIKASI MUNDARIJA KIRISH ...........................................................................................................3 I BOB. O‘ZBEK XALQ MAQOLLARINING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI 1.1. Maqol – xalqning borlig‘ini aks ettiruvchi ibratli so‘z…………….…...6 1.2. O‘zbek xalq maqollarining komponent tarkibi....................................24 II BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNI O‘RGATISH USULLARI 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini o‘rgatish usullari ……………………………………………….45 2.2. O‘zbek xalq maqollarining uslubiy imkoniyatlarini o ‘rgatish usullari…………………………………………………………………………….52 2.3.Dars ishlanma……………………………………………………………58 XULOSA……………… ………………………...………………………….65 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .. ……………..…………….……68 ~ 1 ~ KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida ta’lim jarayonini mazmunan boyitish, zamonaviy dars shakllarini joriy etish, ularni zamon talablariga mos holda qo‘llash, ilmiy tahlil qilish va haqqoniy yoritish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019- yil 15- iyun kuni O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi quriladigan hududga tashrif buyurganida, “Hamma o‘z tarixini ulug‘laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix hech qayerda yo‘q. Bu merosni chuqur o‘rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak” [I.7.3-b], - deb ta`kidlagan edi. Nazarimizda, bu fikrlar merosimizning bir bo‘lagi hisoblangan xalq og‘zaki ijodi janrlarini boshlang‘ich ta’limda o‘rganish va o‘rgatish,shu maqsadda yangicha usul va vositalarni qo‘llash,ularni ta’lim jarayoniga dadillik bilan olib kirish, targ‘ib qilish masalalariga ham daxldor. Zero, bugungi kunda yoshlar tarbiyasi, ma`naviyatini yuksaltirish davlat siyosatining ustivor vazifasiga aylangan ekan, adabiyot namunalarini chuqurroq o‘rganish, aholining barcha qatlamlari ichida targ‘ib etish dolzarb masala hisoblanadi. Hozirgi ijtimoiy hayotimizda ta`limga, ayniqsa, uning poydevori hisoblangan boshlang‘ich ta`limga alohida e`tibor qaratilayotgan paytda adabiy asarlarni , birinchi navbatda, xalq og‘zaki ijodi janrlarini o‘rganish va o‘rgatish metodikasi juda ham muhim. Ayniqsa bu borada xalq maqollarning ahamiyati katta. Maqollar o‘quvchi shaxsini tarbiyalabgina qolmasdan, balki uning dunyoqarashini, fikrlash doirasini o‘stiradi; xalqimizning boy ma’naviy qadriyatlarini bola ongiga singdiradi. Milliy qadriyatlar doirasida xalq maqollarining ham alohida o‘rni bor. O‘zbek tilshunosligida xalq maqollarining leksik-semantik xususiyatlari masalasiga yetarli e’tibor qaratilmagan. Bitiruv malakaviy ish mavzusi shunga ko‘ra dolzarbdir. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . Xalq tafakkuri durdonasi bo‘lmish maqollar o‘quvchi shaxsini tarbiyalash, kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Maqol so‘zlovchi nutqini bezabgina qolmasdan, uning tafakkurini, ~ 2 ~ dunyoqarashini boyitadi, insonni yetuk shaxs sifatida tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu davrgacha folklor janrining go‘zal namunasi bo‘lmish maqollar ustida qator izlanishlar olib borilgan. Jumladan, bu borada Sh.Shorahmedov[II.39.], Sh.Rahmatullayev[II.20.], Y.Pinxasov[II.19.], G‘.Salomov[II.22.], Q.Samadov[II.23.], M.Sadriddinova[II.25.]larning bu borada olib borgan ishlarini e’tirof etish mumkin. So‘nggi yillarda o‘zbek tilshunosligida xalq maqollarining ma’noviy, uslubiy xususiyatlarini o‘rganishga alohida e’tibor qaratilgan. Bu borada H.Sulaymonov, Sh.Shomaqsudov, S.Mirzayev, S.Asqarov, A.Jo‘raxonov, M.To‘ychiyev, M.Hakimov, A.Rustamov, Sh.Shorahmedov, B.Abdullayev, A.Xolmuhammedov, B.Jo‘rayeva kabi tilshunos olimlarimizning ishlari misol bo‘la oladi. Ammo o‘zbek tilshunosligida maqollarning leksik-semantik xususiyatlari masalasiga yetarlicha e’tibor qaratilmagan. Ushbu Bitiruv malakaviy ishi orqali xalq maqollarining leksik va semantik hamda uslubiy xususiyatlarini o‘rganib chiqildi. Shuningdek, o‘rganilgan natijalar, bilimlarni boshlang‘ich ta’limda qo‘llash usullari ustida ish olib borildi. Tadqiqotning obyekti va predmeti . O‘zbek xalq maqollari va ularning izohli lug‘ati, sinonimik va antonimik lug‘atlar. Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligi, “O‘qish kitobi” darsliklari. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Ushbu bitiruv malakaviy ishi orqali xalq maqollarining leksik-semantik xususiyatlariga e’tibor qaratildi. Hamda boshlang‘ich ta’lim tizimida maqollarning leksik va semantik xususiyatlarini o‘rgatishning usullari o‘rganildi. Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari . Tadqiqotda o‘rganilayotgan muammoni hal etishda ilmiylik, xolislik, qiyosiy-tahliliy o‘rganish, tizimlilik tamoyillariga amal qilindi. Tadqiqotning metodologik asosini ishlab chiqishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev asarlari va ta’limga doir ~ 3 ~ n о rm а tiv huquqiу hujj а tl а r da ilgari surilgan ilmiy-nazariy ko‘rsatmalar muhim rol o‘ynadi. Tadqiqot metodlari . Ilmiy tadqiqot ishini yozish jarayonida qiyosiy tahlil nazariyadan amaliyotga emas, balki amaliyotdan nazariy xulosalar chiqarish usuliga tayanildi. Tadqiqotning aprobatsiyasi . Bitiruv malakaviy ishi SamDU boshlang‘ich va texnologik ta’lim kafedrasida bajarildi. Ishning natijalari haqida talabalarning ilmiy anjumanida chiqish qilingan, muhokamadan o‘tkazilgan, tegishli fikr- mulohazalar bildirilgan. Ilmiy ishning mavzusiga daxldor 2 ta ilmiy maqola e`lon qilingan. Malakaviy bitiruv ishining tuzilishi va hajmi . Tadqiqot kirish, ikki bob, dars ishlanma, umumiy xulosalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishning umumiy hajmi 70 betni tashkil qiladi. ~ 4 ~ I BOB. O‘ZBEK XALQ MAQOLLARINING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI 1.1. Maqol – xalqning borlig‘ini aks ettiruvchi ibratli so‘z Maqollar tilning ko‘rki hisoblanadi. Ulardagi ixcham ma’no va hajm xalq ma’naviyati, zakovati mahsulidir. Maqollar – bu xalqning donoligini, millatning ruhini, uning madaniyatini ko‘rsatadigan xalq og‘zaki ijodining gavharidir. Maqollarni, xususan, xalq ijodiyotini o‘rganish, tadqiq qilish bugungi kunda juda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu “gavhar” nafaqat tilshunoslar, balki boshqa turli soha vakillarini ham qiziqtirib qo‘ygan: etnograflar, madaniyatshunoslar, folklorshunoslar, adabiyotshunoslar, tilshunoslar, psixologlar, faylasuflar va boshqalar. Maqollar – bu xalq tajribasi, uning nafasi, yig‘isi, shodligi va sevinchi, qayg‘usi va ovunchi, bu xalq haqiqati, uni to‘g‘ri yo‘lga eltuvchi mayoqdir. “Xalq asrlar mobaynida to‘plagan hayotiy tajribasini turli vositalar yordamida kelajak avlodlarga meros qilib qoldiradi. Maqollar ana shunday bebaho meros namunasi hisoblanadi. Ular zamonlarosha xalq donishmandligining muhim manbai sifatida, og‘izdan – og‘izga o‘tib, sayqallanib kelgan. Maqollar xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlari singari har bir xalqning milliy adabiy va madaniy boyligi hisoblanadi. Ular xalqning milliy – madaniy xususiyatlari va uning qirralarini, dunyoqarashi, axloqiy me’yor va prinsiplarini, millatning ruhiy holatini to‘liq ifodalaydi”. O‘zbek maqollarining o‘rganilish tarixi: o‘zbek xalq durdonalarini, o‘zbek xalq ijodining ommaviy janrlaridan biri bo‘lgan maqollarni to‘plash va o‘rganish tarixi ham, ulardan yozuvchi va olimlarning o‘z asarlarida foydalanishi ham uzoq davrlarga borib taqaladi. Xususan, XI asrning buyuk olimi M. Koshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘atit turk” asarida turk tili oilasiga kiruvchi xalqlarning maqollaridan keng foydalangan. Bu asar yolg‘iz o‘sha davr tilidagi so‘zlarni izohlovchi kitobgina emas, balki shu vaqtda butun Markaziy Osiyo ~ 5 ~ doirasida, ya’ni, Yuqori Chindan tortib Movorounnahr, Xorazm, Farg‘ona, Buxoroga qadar cho‘zilgan keng va katta hududda yashagan urug‘, qabila, xalqlar, ularning tillari, o‘sha davr xalq og‘zaki ijodiy maqollari to‘g‘risida ham ma’lumot beruvchi noyob filologik asardir. Demak, bu qimmatli ilmiy va nodir asar xalq og‘zaki ijodining butun yutuqlarini o‘zida mujassamlashtirgan, ayniqsa, xalq maqollarini o‘rganuvchi ilmiy fikrlarni sharhlashda xalq maqollariga katta e’tibor bergan, birinchi marta xalq maqollarini yig‘uvchi asar hamdir. Bu haqida M. Koshg‘ariyning o‘zi shunday yozadi: “Men bu kitobni maxsus alifbo tartibida hikmatli so‘zlar, saj’lar, maqollar, qo‘shiqlar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar bilan bezadim”[II.10. 45-b]. Demak, o‘zbek xalq maqollarini to‘plash va o‘rganish XI asrda Mahmud Koshg‘ariy tomonidan boshlab berilgan. Uning “Devoni lug‘otit turk” asarida 275 ta maqol keltirib o‘tilgan. Olimlar qadimgi shohlardan Abbos Safoviyning amri bilan maqol va matallarimiz bir joyga jamlangani haqida ma’lumot beradilar. Afsuski, bu majmua bugungi kungacha yetib kelmagan. Bu o‘rinda adabiyotimiz tarixida maqollar asosida yaratilgan asarlar ham mavjudligini ta'kidlab o‘tamiz. Masalan, Muhammad Sharif Gulxaniyning «Zarbulmasal» asari tarkibida 300 dan ortiq o‘zbek xalq maqollari bor. Yoki Sulaymonqul Rojiy o‘zining «Zarbulmasal» asarida 400 dan ortiq maqolni she'riy vaznga solganligi ham e'tiborga loyiq hodisadir. Xalq maqollarini ilm obyekti sifatida o‘rganish va to‘plash XX asr boshlariga to‘g‘ri keladi. O‘zbek xalq maqollarini to‘plash va nashr qilishda missioner N.G.Ostroumovning xizmati katta. Bir necha o‘zbek olimlari tomonidan maqollarni tahlil qilishga e’tibor qaratilgan. Sh.Shorahmedov, X.Sharafiddinov va X.Abdurahmonovning maqollarning til xususiyatini yorituvchi tadqiqoti yuzaga keldi. Maqollarning yangi nashrlari bilan shug‘ullangan tadqiqotchilar sifatida B.Sarimsoqov, K.Imomov, va X.Abdurahmonovlarning ishlari ham diqqatga loyiq. B.A.Soatov [II.26.53-b] o‘zbek xalq maqollarining janr xususiyatlari va she’riy xususiyatlarini aniqlagan. X. Sharafiddinova o‘zbek xalq maqollarining tuzilishidagi qofiya va uning ~ 6 ~ funksional-uslubiy xususiyatlariga e’tibor qaratgan. I. Begmuratov, R. A. Latipova, E. V. Ivanovalarning ilmiy tadqiqotlarida folklor aloqalari, jumladan maqol va matallar qiyosiy planda ko‘rib chiqilgan. Xalq tajribasi ma’naviy qadriyatlarning yaratilishida favqulodda muhim rol o‘ynaydi. “Insonlarda xotiralar tufayli tajriba paydo bo‘ladi: ayni bir narsa, predmet haqidagi bir qator xotira, nihoyat, bir tajriba ahamiyatiga ega. Tajriba esa fan va san’at bilan deyarli bir xildir. Fan va san’at, gapga esa insonlar tajriba tufayli erishadilar. Chunki, V.Pol aytganidek, tajriba san’atni yaratgan va to‘g‘ri aytgan, tajribasizlik – hodisa”. N. Barlining tasdig‘iga ko‘ra, “maqolni unga o‘xshagan boshqa turdosh shakllar bilan munosabat kompleksidan alohida ko‘rib chiqish mumkin emas”. Har bir xalqning maqollar zaxirasi o‘ziga xosdir. O‘zbek xalq maqollari o‘zbek xalqi donishmandligining hosilasi hisoblanadi. O‘zbek maqollari tasnifi masalasi bugungi kunda o‘z yechimini kutayotgan mavzu hisoblanadi. Ikki jildlik “O‘zbek xalq maqollari” akademik to‘plamida maqollar alifbo tartibida berilgan. “Alfavitli tasnif” to‘plamda “Balandparvoz so‘zlar” deb qabul qilingan. Tuzuvchilar Sh.Shomaqsudov va Sh.Shorahmedovlar o‘zlarining “Ma’nolar maxzani” to‘plamida ham maqollarni alifbo tartibida joylashtirganlar. To‘plam 20 ming maqolni o‘z ichiga oladi. Unda maqollarning etimologiyasi va muqobillari keltirilgan. Boshqa to‘plamlarda, asosan, maqollarning predmetli-mavzuli tasnifidan foydalanilgan. Masalan, “O‘zbek xalq maqollari” to‘plamida 30 predmetli mavzu guruhi taqdim etilgan: 1) Vatan va vatanparvarlik haqida; 2) mehnat va mehnatsevarlik haqida; 3) kollektivizm; 4) do‘stlik va kelishmovchilik haqida; 5) fan va san’at haqida; 6) donolik va johillik haqida; 7) mardlik va insoniylik haqida; ~ 7 ~ 8) jasorat va qo‘rqoqlik haqida; 9) hushyorlik va ehtiyotkorlik haqida; 10) oila va yaqinlar haqida; 11) sevgi va sadoqat haqida; 12) kattalarni e’zoz qilish haqida; 13) kamtarinlik va tarbiya haqida; 14) qadr-qimmat haqida; 15) mehmon va mehmondorchilik haqida; 16) yaxshi so‘z va ezgulik haqida; 17) rostgo‘ylik va samimiylik haqida; 18) ehtiyotkorlik va uquvsizlik haqida; 19) tejamkorlik haqida; 20) sabr qanoat, matonat haqida; 21) soflik, poklik haqida; 22) ishonch va umidsizlik haqida; 23) maqtanchoqlik va kibr haqida; 24) ochko‘zlik haqida; 25) hayvonot haqida; 26) nasihat haqida; 27) majoziy maqollar; 28) pand-nasihat moqollari; 29) kambag‘allik va muhtojlik: tarixiy o‘tmish haqidagi maqollar; 30) haqsizlikka qarshi yo‘naltirilgan maqollar. Maqollar folkloristik nuqtayi nazaridan folklorshunos olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Xalq og‘zaki ijodi bo‘lgan maqollar to‘planib, tasniflangan va kitob holida nashr qilingan. Maqollarning o‘rganilishi o‘zbek millatining boy tarixini ko‘rsatish bilan birga milliy madaniyatini ham o‘zida namoyon etadi. Til kishilar o‘rtasidagi aloqaning eng muhim vositasi, fikrni boshqalarga yetkazuvchi quroldir. Til milliy madaniyatning oynasi, uni saqlovchi xazina hamdir. Har bir xalq yashayotgan joyining tabiati, u xalqning iqtisodiy tuzumi, ~ 8 ~ og‘zaki ijodiyoti, badiiy adabiyoti, san’ati, fani, urf-odatini o‘zida aks ettirib, to‘plab, avloddan-avlodga yetkazib berish tilning milliy-madaniy semantik asidir. Milliy madaniy semantika tilning hamma qatlamlarida: leksikasida ham, grammatikasida ham, hatto fonetikasida ham mavjud. Ammo milliy-madaniy semantika tilning harakatdagi birliklarida juda ham aniq namoyon bo‘ladi. Bunday til birliklari – so‘zlar, frazemalar va paremalardir. Paremiologiya so‘zi grekcha paroimia (hikmat v a logos (fan) so‘zlaridan olingan bo‘lib , ma’lum bip tildagi maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralar sistemasini o‘rganadigan fandir. Demak, paremiologiya koinot qonuniyatlarini kuzatish, turmush tajribalariga suyanish asosida chiqarilgan xulosalarni ifodalovchi , xalqning jamiyatga munosabati, ruhiy holati, etik va estetik tuyg‘ulari, ijobiy fazilatlarini mujassamlashtirgan, avloddan-avlodga og‘zaki formada ko‘chib yuruvchi, ixcham va sodda, qisqa va mazmundor mantiqiy umumlashma sifati da paydo bo‘lgan maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralarni — paremalarni o‘rganadi. Paremiologiyada quyma fikrni ifodalovchi eng mayda birlik parema deb ataladi. Paremiologiya tildagi maqol, matal, aforizm kabi hikmatli iboralarni ikki planda o‘rganadi. 1. Paremalar avloddan-avlodga faqat og‘zaki holdagina o‘tib kelganligi, xalq og‘zaki ijodining mahsuli bo‘lganligi uchun adabiyotshunoslik fanining o‘rganish obyektidir, chunki bu hikmatli iboralarning ko‘pchiligy ko‘proq she’riy formaga o‘xshaydi va ularda o‘xshatish (istiora, tashbeh, metafora), taqqoslash (antiteza), parallelizm, anafora, qofiyalash, evfonik vositalar (alliterasiya, assoians), kinoya, piching, kesatiq kabi badiiy tasvir vositalari qo‘llangan bo‘ladi. 2. Paremalar so‘zlardan tuzilib, ma’lum bir fikrni ifodalovchi gaplardan iborat bo‘lgani uchun tilshunoslikning ham o‘rganish obyektidir, chunki ular so‘zlardan hosil bo‘lishiga ko‘ra oddiy gaplarga o‘xshasa ham, mazmuni, strukturasi, intonatsiyasi va boshqa grammatik xususiyatlari jihatidan o‘ziga xosliklarga ega. ~ 9 ~ O‘zbek tilida hikmatli iboralarni umuman maqol deb atashadi [II.31.5-b] . Ammo bu tushunchani ifodalash uchun yigirmadan ortiqroq terminlar qo‘llanadi: maqol, matal, masal, naql, hikmat, tanbeh, zarbulmasal, hikmatli maqol, xalq iborasi, xalq so‘zi, qadimgilar so‘zi, donishmandlar so‘zi, donolar so‘zi, yaxshilar so‘zi, burungilar so‘zi, ulusning so‘zi, avomunnos masali, hikmatli so‘z va bosh qalar. Badiiy adabiyotda, publisistik adabiyotlarda, vaqtli matbuotda ham bu terminlar deyarli farqlanmaydi. Tilshunoslikka oid adabiyotlarda esa idiomatik ibora, qayroqi ibora, aforizm, ko‘chma ma’noli turg‘un birikma, frazeologik birikma, frazema kabi terminlar bilan yuritiladi. Paremalarning qachon paydo bo‘lganligini aniqlash qiyin, lekin shunisi aniqki, ularning ko‘pchiligi juda qadim zamonlarda yara tilgan va ular o‘zini ijod qilgan xalq bilan birga yashab kelmoqda. Har qanday hikmatli ibora ham ommalashib ketavermaydi, faqat jamiyatdagi ko‘pchilik xalqning orzu- umidini, istagini, hayoti va fikrini aks ettirgan hikmatli iboralargina ommalashadi, avloddan-avlodga o‘tadi, asrlar osha yashaydi — paremalarga aylanadi. Har bir maqol va matal — xalq hukmi. Ular biror narsani lo‘nda qilib tasdiqlaydi yoki inkor qiladi, ya’ni haqiqatni ifodalay di. Masalan: Nima eksang — shuni o‘rasan. Arpa eksang — arpa o‘rasan, bug‘doy eksang — bug‘doy o‘rasan. Besh qo‘l baravar emas. It xuradi, karvon o‘tadi. Bu maqollarning o‘z ma’nosi ham, ko‘chma ma’nosi ham haqiqatdir. Har bir parema ma’lum bir davrning mahsuli sifatida tug‘iladi, yashaydi va ma’lum bir davrga kelib, iste’moldan chiqib ketadi. Paremalar davrlarning o‘tishi bilan silliqlanadi, sayqal topadi, ma’lum q olipga tushadi. Bora-bora ma’lum bir formada «qotib», quyma holatda qo‘llanadigan bo‘lib qoladi, ya’ni tayyor holdagi til birligi sifatida ishlatiladi. Paremalar ham tilning boshqa elementlari kabi ma’lum qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Paremalar so‘zlardan hosil bo‘ladi hamda ma’lum bir fikrni (ba’zan ikki fikrni: to‘gri va ko‘chma) bildiradi, bu fikr (yoki fikrlar) esa o‘sha tilda so‘zlashuvchilar uchun tushunarli bo‘ladi, bunday so‘zlar kompleksi ham uzoq ~ 10 ~ davrlar mobaynida xizmat qiladi. Demak, paremalar ham affikslar, so‘zlar kabi nutqda emas, tilda mavjud bo‘ladi. Tildagi so‘zlar har xil tovushlardan hosil bo‘lib, bir tushunchani bildiradi. Bu tushuncha esa dunyodagi ko‘pchilik tillarda ham mavjud bo‘ladi: Masalan: odam, non, suv, xotin, yemoq, ichmoq va boshqalar. Bu so‘zlar orqali ifodalangan tushunchalar hamma tillarda ham bor, faqat boshqacha tovush kompleksi bilan talaffuz qilinadi. Demak, tushuncha – so‘zning ichki tomoni dunyodagi ko‘pchilik tillar uchun umumiy bo‘lib, so‘z ning tashqi tomoni – tovushlar orqali ifodalanishi esa har bir tilning o‘ziga xos xususiyatidir. An a shunday umumiy va xususiy ho disalar tilning barqaror hikmatli iboralari ( “Hikmatli ibora” terminini paremalarning faqat bir qismiga — maqol, matal, xalq aforizmlariga nisbatan qo‘lladik) – paremalarga ham xos bo‘lgan xususiyatdir. Masalan: so‘roqlab-so‘roqlab har qanday joyni topish mumkin degan mazmunni anglatuvchi parema turli xalqlarda turli so‘zlar orqali ifodalanadi: ruslar “ Язык до Киева доведет” deyishsa, fransuzlar «qui langue a, a Rome va» deyishadi, o‘zbeklar esa “So‘rab-so‘rab Makkani topibdi” deb aytishadi. Yoki o‘zbeklar, tojiklar «Sukut — alomati rizo» deyishsa, ruslar “Молчание – знак согласия” deydi. Demak, bu paremalar orqali ifodalangan fikr uning ichki tomoni bo‘lib, qanday so‘zlar bilan ifodalanishi esa tashqi tomonidir. Demak, paremalar ichki tomonining bir xil bo‘lishi shu xalqlarning yashash sharoitlariga ham bog‘liq, chunki hamma xalqlar ham o‘z vatanlarini sevadi, mehnatkash xalq esa hamma yerda ham yalqovlarni yomon ko‘radi, qo‘rqoqlardan jirkanadi. O‘zlarining ana shu tuyg‘ularini esa qisqa, ixcham paremalarda ifodalaydi. “Hislar reallikni, fikr va so‘z umumiylikni ko‘rsatadi, tilda faqat umumiylik bor”- deyilganidek, hikmatli iboralar orqali bildirilgan fikr ham tilda faqat umumiy bo‘ladi. Paremalar biror voqea, holat va situatsiyasiz esga ham kelmaydi. Ularni qo‘llab ham bo‘lmaydi. Demak, paremalarning ma’nosi kontekstdan tashqarida reallashmaydi, faqat umumiy bo‘ladi. Paremalarning mazmun va stilistik xarakteristikasi faqat konkret tekstdagina oydinlashadi. Paremalar orqali ~ 11 ~ ifodalangan quym a fikr, mazmun – uning ichki tomoni umuminsoniy hodisa – ko‘pchilik tillarga xos hodisa, chunki tafakkur qonuniyati internatsional xarakterga ega. Paremalar mantiqiy fikrlashning mahsuli bo‘lishi jihatidan umuminsoniy hodisa bo‘lsa ham, har bir xalqning o‘ziga xos yashash sharoiti, tarixiy rivojlanishi, dunyoqarashi bilan bog‘liq holda yuzaga kelgan bu mantiqiy xulosalarning ifodasi bo‘lmish paremalar mazmuni, intonatsiyasi, tuzilishi, ifodalanishi jihatidan milliy xususiyatga ham ega bo‘ladi. Demak, tildagi har qanday elementning ikki tomoni mavjud: ichki va tashqi . Ana shu ikki tomon tilning dialektikasini tashkil qiladi, narsa va hodisalarni faqat dialektik birlikda, shakl va mazmun birligida o‘rgangandagina uning mohiyatini to‘liq, ilmiy tushunish mumkin. Paremalarning kelib chiqishi, tarixiy taraqqiyoti va ma’nolarini o‘rganuvchi paremiologiya frazeologiya bilan o‘zaro chambarchas bog‘liq. Paremiologiya tilda turli xarakterdagi barcha iboralarni o‘rganadi, frazeologiya esa uning bir qismi sifatida – faqat ko‘chma ma’noli turg‘un birikmalarni o‘rganadi. Bu ularning o‘zaro farqlovchi tomonlaridir. O‘rganish obyektining birligi, ya’ni bir necha so‘zdan tuzilgan barqaror birikmalarni tekshirish ularning o‘xshash, umumiy - tomonlaridir. Frazeologiyaning fan sifatida shakllanishida paremiologiyaning roli katta. O‘zbek tilshunosligida ham, boshqa tillardagi kabi, frazeologiyaning o‘rganish obyekti keng va tor ma’noda tushuniladi. Frazeologiyaning o‘rganish obyektini tor ma’noda tushunuvchilar frazeologik iboralarni maqol va matallardan ajratib, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini, ularni bir-biridan farqini ilmiy jixatdan izohlamoqdalar 1 . Paremiologik birliklar ham tildagi boshqa birliklar singari diaxronik va [II.18.30-31, 56-b] sinxronik taraqqiyot qonunlariga ega. Bu esa uning sistemali xarakterga ega ekanligini ko‘rsatadi. Paremiologik birliklar nutqda emas, tilda tayyor holda mavjud bo‘lganligi uchun ular til hodisasi sifatida leksikografik, semantik, fonetik va grammatik ~ 12 ~ jihatdan eidigina o‘rganilmoqda. O‘zbek tilining sintaksisini, fonetikasini o‘rganishda paremalarning o‘ziga xos xususiyatlariga e’tibor berish, ularni maxsus va sistemali tekshirish zarur. Masalan, ba’zi paremalardagi komponentlarning bir- biriga munosabati hozirgi tilimizdagi so‘zlarning leksik-semantik, grammatik birikishiga (grammatik normaga) to‘g‘ri kelmaydi: Ahmoqqa – to‘qmoq. Tanimas- ni — siylamas. Bermasning oshi pishmas. Hozirgi o‘zbek tilida sifatdoshning -ma + s affikslari bilan hosil bo‘lgan bo‘lishsiz formasi kelishiklar bilan turlanmaydi. Bu n o r m a o‘rnida -ma+gan shaklidagi sifatdosh formasi qo‘llanadi va bunday qo‘llash norma hisoblanadi. Paremiologiyaning o‘rganish obyekti juda keng bo‘lganidek paremalarning tiplari xam juda xilma-xil. Ularning hammasi hakida fikr yuritish ham ancha mushkul. Shuni xisobga olib, bu kitobda paremiologik birliklarning faqat bir qismi — maqol-matali tipidagilari haqida fikr yuritilib, ularning o‘ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot berildi. O‘zbek tilida maqol-matal tipidagi paremiologik birliklarni uch turga bo‘lish mumkin: 1. Maqollar – grammatik jihatdan tugallangan fikrni bildiruvchi, kichik, ixcham, o‘tkir mazmunli, ko‘chma ma’noda yoki ham ko‘chma ma’noda, ham o‘z ma’nosida qo‘llanadigan hikmatli xalq iboralaridir: Shamol bo‘lmasa, daraxtning shoxi qimirlamas. Chumchuq so‘ysa ham, qassob so‘ysin. Qizim, senga ayta-man, kelinim, sen eshit. Sulaymon o‘ldi, dev-lar qutuldi. Bolta tushguncha, kunda dam oladi kabilar. 2. Matallar – tarbiyaviy, pand-nasihat ma’nolarini ifodalovchi, grammatik jihatdan to‘liq gap shaklida bo‘lgan, faqat o‘z ma’nosida – to‘g‘ri ma’noda qo‘llanadigan, qisqa, ixcham xalq iboralaridir: Kattaga, hurmatda bo‘l, kichikka izzatda bo‘l! Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod qoladi. Odam olasi ichida, mol olasi tashida kabilar. 3. Aforizmlar — umumlashtirilgan fikrni ifodalovchi lo‘nda, hikmatli iboralar. Aforizmlar ikki turli bo‘ladi: nutqiy aforizmlar va til aforizmlari. Nutqiy aforizmlar ma’lum bir shaxsga oid bo‘ladi, til aforizmlari esa hamma uchun ~ 13 ~ tushunarli va ular ommaviy qo‘llanadi. Masalan: A. Navoiyning Odami ersang demagil odami, Onikim yo‘q xalq g‘amidin g‘ami hikmatli iborasi nutqiy aforizm. Ammo uning: Aytur so‘zni ayt, aytmas so‘zdin qayt. Bilmaganni so‘rab o‘rgangan — olim va orlanib-so‘ramagan — o‘ziga zolim. Sihat tilasang, ko‘p yema, izzat tilasang, ko‘p dema kabi hikmatli iboralari til aforizmiga aylanib, hamma tomonidan qo‘llanib, umumxalq iborasiga o‘tib ketgan. Paremalarda grammatik zamon, mayl, nisbat, shaxs-son kategoriyalari: ularning intonatsiyasi ham odatdagi gaplardan farq qiladi. Masalan, bunday ibora - lar shaklan qaysi zamonni ko‘rsatishiga qaramasdan, har doim umumiy zamonni ifodalaydi, bu iboralarning kesimi II yoki III shaxsni ko‘rsatsa ham, mazmunan umumga qaratilgan bo‘ladi va shaxsi umumlashgan gaplarni hosil qiladi. Paremalar ko‘chma ma’noni bildirishi yoki bildirmasligidan qat’iy nazar ularning ma’nosiii izohlash zarur, chunki har bir parema qanday vaziyatda va qanday situasiyada qo‘llanishiga qarab, umumiy ma’noga ega bo‘lsa ham, biror ma’nosi farqlanadi. Paremalar tugallangan gap shaklida bo‘lganligi uchun ular faqat kengaytirilgan gaplar orqali izohlanadi. Tilimizdagi maqol-matal tipidagi paremalarni to‘plash, o‘rganish juda qadimiy tarixga ega. Mashhur turkolog M. Koshg‘ariy XI asrdayoq turkiy xalqlarning hikmatli iboralaridan 400 ga yaqinini o‘zining «Devon»iga kiritib, ularning qanday situatsiyada, qaysi mazmunda qo‘llanishini arab tilida izohlagan. Shulardan 250 dan ortiqrog‘i mazmun jihatidan ham, shakli jihatidan ham hozirgi o‘zbek tilida bugungidek yangrab tu ribdi. Masalan: Arslon qarisa, sichqon inini poylar . Besh barmoq barobar e mas . Bor – mis, yo‘q – oltin . Yo g‘ochni uzun kes, temirni qisqa kes . Ko‘k ka tupursa, yuzga tushar . Suv ko‘r maguncha, etik yechma . Qo‘sh qilich qiniga sig‘mas kabilar. XIX asrnyng boshlarida o‘zbek xalqining zab ardast masalchisi Gulxaniy 200 ga yaqin hikmatli iboralarni to‘plab, ularni bir syujet ipiga tuzib, «Zarbulmasal» nomli badiiy asar yaratgan. Gulxaniy M. Koshg‘ariyni bilmagan, uning «Devon»ini o‘qimagan bo‘lishi ham mumkin. Lekin ba’zi maqollar Koshg‘ariyda ham, Gulxaniyda ham o‘xshash; M. Koshg‘ariy Teshik inju yerda qolmas desa, ~ 14 ~ Gulxaniy Teshik munchoq yerda qolmas deb ishlatadi. Bunday hodisadar maqol- matal tipidagi paremalarning juda qadimiyligidan dalolat beradi. Mashhur sharqshunos N. Ostroumov ham XIX asrning oxirlarida o‘zbek xalqining bir mingdan ortiq maqol-matal tipidagi paremalarini to‘plab, nashr qildiradi va rus, nemis tillariga tarjima ham qiladi [II.6.4-17-b]. Maqol, matal va aforizmlar tipidagi paremalarni to‘plash, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish ham adabiyotshunoslik, ham tilshunoslik fanlarining zimmasiga tushadi. Adabiyotshunoslar o‘zbek tilidagi maqol-matal, aforizmlarni faqat tematik jihatdangina klassifikasiya qilishadi. Masalan, «O‘zbek xalq maqollari» to‘plamida 1800 ta maqol-matal 31 temaga ajratib klassifikatsiya qilingan. Ularni R. Jumaniyozov 22 temaga, A. Xolmuhamedov esa 56 temaga ajratadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, maqol-matal tipidagi paremalarni tematik jihatdan klassifikasiya qilishda ma’lum bir qonuniyat yo‘q, shunint uchun ularni ko‘plab temalarga ajratib klassifikasiya qilish mumkin. Paremalar badiiy tasvirlash vositalariga ko‘ra ham klassifikasiya qilinsa bo‘ladi, ya’ni qofiyasiga, evfon ik vositalariga ko‘ra, o‘xshatishni (metafora), taqqoslashni (antiteza), parallelizm, anafora, kinoya, piching, kesatiqni ifodalashiga ko‘ra ham turlarga ajratish mumkin. Tilshunoslik nuqtayi nazaridan ham maqol-matal tipidagi paremalar bir necha xil klassifikatsiya qilinadi: a) strukturasiga ko‘ra; b) semantik xususiyatiga ko‘ra. Strukturasiga ko‘ra paremalar ikki turga bo‘linadi: s o d d a paremalar va m u r a k k a b paremala r. Sodda paremalar. Bunday paremalar bir komponentli 2 bo‘ladi. Bir komponentdan tuz ilgan paremalar ham necha elementdan (gan bo‘lagidan) hosil bo‘lishiga qarab, yana o‘z navbatida 6 turga bo‘linadi: ikki elementdan, uch elementdan, to‘rt elementdan va shu kabilar. Paremalar odatda ikki elementdan besh elementgacha bo‘ladi, besh elementdan ortiqlari juda kam uchraydi (Qo‘shma gap tarkibiga kiruvchi nisbiy sodda gaplarni «komponent» termini bilan atash keng tarqalgan. Shuningdek, har bir komponentni tashkil qilgan gap bo‘lаklariga nisbatan, shartli ravishda, «element» termini qo‘llandi). ~ 15 ~ Demak, paremalar tuzilishi jihatidan eng kami ikki elementdan (gap bo‘lagidan) bo‘ladi va tugallangan fikr bildiradi. Bu fikrni bildiruvchi gap bo‘laklari, odatda, bosh bo‘laklar bo‘ladi, lekin bosh bo‘laklar: ega yoki kesim paremada ifodalanmasligi ham mumkin. Bosh bo‘laklarning bo‘lishi yoki bo‘lmasligiga qaramasdan, har bir paremada ikki element (gap bo‘lagi) bo‘lishi va ular ikki intonatsion markazga bo‘linishi shart. Masalan, Tegirmon navbati bilan paremasida kesim ifodalanmagan bo‘lishiga qaramasdan, egadan keyin pauza qilinib, shu so‘zning oxirgi bo‘g‘ini cho‘zibroq talaffuz qilinib, keyingi bo‘lak — hol alohida intonatsiya – kesim (predikativ) intonatsiyasi bilan talaffuz etilmoqda va tugallangan fikrni bildirmoqda. Paremalarda ega tarkibi ifodalanmaganda ham, yuqoridagidek ikki qismga ajralish hodisasi ro‘y beradi: Bo‘lmagan-ga bo‘lishma, Suymaganga / suykanma. Demak, paremani eng kami ikki mantiqiy markaz hosil qiladi. Bu mantiqiy markazni tashkil qiluvchi so‘zlar bosh bo‘lak vazifasida kelishi ham, kelmasligi ham mumkin: Bolalik — podsholik. Pokliging — sog‘lig‘ing. Ehtiyot — shart. Til suyaksiz. Axtargan topar. Oltan chirimas kabi paremalar ega va kesimdan tashkil topgan bo‘lsa, Sanamay /sakkiz dema. Yetimni yig‘latma. Tanimasni siylamas kabi paremalar faqat bir bosh bo‘lak — kesim tarkibidan tashkil topgan, lekin shunga qaramasdan bularda ham ikki mantiqiy markaz mavjud. Ahmoqqa / to‘qmoq. Xizmatga / tuhmat kabi paremalarda esa ega ham, kesim ham bo‘lmasligiga qaramasdan ikki mantiqiy markaz va ikki intonatsion markaz mavjud. Sodda paremalarni necha elementdan ho s il bo‘lishiga ko‘ra quyidagicha klassifika siya qilish mumkin: a) ikki e lementli paremalar: Davlating — ota-onang. Ishlagan — xor bo‘lmas. Erta — ermak. Tekinxo‘r — haromxo‘r kabi; b) uch elementli paremalar: O‘ qiganning oshigu olchi. So‘raganning / aybi yo‘q. Ken gashli to‘y / tarqamas. Botirning mushti ham ya rog‘ kabilar; v) to‘rt elementli paremalar: Yurtdan ayrilganni yov chopadi. Xalq ishi — haq ish. Yurti boyning / o‘zi boy kabilar. ~ 16 ~ g) besh elementli paremalar: Minnatlik oshdan beminnat musht yaxshi. Quruq savlatdan quruq savat yaxshi. Kunda kelgan mehmonning qadri yo‘q kabilar; d) olti elementli paremalar: Bir tomchi suv chumoliga daryo ko‘rinar. Qorni to‘qning qorni ochdan xabari yo‘q kabilar; ye) yetti va undan ortiq elementli parema lar : Qirqida qo‘liga soz olgan qiyomatda qulog‘ini burar. Birovning mis qozonidan o‘zingning qora qozoning yaxshi. Past ko‘chadan topilgan do‘stdan rost ko‘chadan topilgan dushman yaxshi. Jo‘n charmdan tikilgan keng etik qimmatbaho tor etikdan afzal kabilar. Murakkab paremalar. Bunday paremalar ikki va undan ortiq komponentdan tuzilgan bo‘ladi, O‘zbek tilidagi paremalarning ko‘pchiligi ikki yoki to‘rt komponentdan hosil bo‘ladi. Besh va olti komponentdan hosil bo‘lganlari esa juda kam uchraydi. Murakkab paremalardagi har bir komponent tuzilishi jihatidan sodda paremalarga o‘xshaydi, lekin murakkab paremalarda besh va undan ortiq elementdan hosil bo‘lganlari deyarli uchramaydi. Murakkab paremalardagi komponentlar asosan ikki, uch va to‘rt elementdan hosil bo‘ladi. Murakkab paremalarni necha komponentdan tuzilishiga ko‘ra quyidagicha gruppalarga ajratish mumkin: a) ikki komponentdan tuzilgan paremalar: Ahmoqning o‘zi bilmas, bilganning so‘ziga kirmas. Ma’raka mardniki, to‘y xalqniki. Yov qochsa, botir ko‘payar kabilar; b) uch komponentdan tuzilgan paremalar: Uroqda yo‘q, moshoqda yo‘q, xirmonda hozir. Yolg‘iz otning changi chiqmas, changi chiqsa xam, dong‘i chiqmas. Osilsang, baland dorga osil, oyog‘ing yerga tegmasin. Gilam sotsang, qo‘shningga sot, bir chekkasida o‘zing ham o‘tirasan kabilar; v) to‘rt komponentdan tuzilgan paremalar: Qozonga yaqin yursang, qorasi yuqar, yomonga yaqin yursang, balosi yuqar. Oltovlan ola bo‘lsa, og‘zidagini oldirar, to‘rtovlan tugal bo‘lsa, ko‘kdagini undirar. Elga bersangoshingni, erlar silar boshingni, itga bersang oshingni, itlar g‘ajir boshingni kabilar; g) besh komponentdan tuzilgan paremalar: Bog‘ni boqsang, bog‘ bo‘ladi, botmon-dahsar yog‘ bo‘ladi, boqimsiz bog‘ tog‘ bo‘ladi, yurak-bag‘ring dog‘ ~ 17 ~ bo‘ladi. Mulladan non so‘rama, ilondan oyoq so‘rama, chumolidan ko‘z so‘rama, kotibdan kog‘oz so‘rama, xindudan surma so‘rama kabilar; d) olti komponentdan tuzilgan paremalar: Tog‘ni baland dema, talab qilsang, chiqasan, yovni kuchli dema, g‘ayrat qilsang, yiqasan kabi. Semantik xususiyatiga ko‘ra paremalarning turlari. Maqol, matal, aforizm xarakteridagi paremalarni semantik xususiyatiga ko‘ra klassifikasiya qilishda ulardagi ma’noning k anday ifodalanishi — ko‘chma ma’noga ega buli sh-bo‘lmasligi asos qilib olinadi. Bu xugusiyatiga ko‘ra o‘zbek tilidagi paremalarni quyidagicha uch gruppaga bo‘lish mumkin: 1. Faqat ko‘chma ma’noda qo‘llanadigan paremalar: Sichqon sig‘mas iniga, g‘alvir bog‘lar dumiga kabi. Faqat ko‘chma ma’noda qo‘llanadigan paremalar sintaktik jihatdan gap bo‘laklariga ajratib tahlil qilinmaydi . Agar gan bo‘laklariga ajratilsa, ularn ing ko‘chma ma’nosi yo‘qolib, oddiy gapga – erkin birikmaga aylanib qoladi, natijada «bir qaynovi ichida» gaplar hosil bo‘ladi. 2. Ham o‘z ma’nosida, ham ko‘chma ma’noda q o‘llanadigan paremalar: Shamol bo‘lmasa, Daraxtning boshi (uchi) qimirlamaydi. kuli qimirlaganning og‘zi kimirlar. Arg‘amchiga qil quvvat. Ignachining ming urgani, temir chining bir urgani kabilar. Bunday paremal ar o‘z ma’nosida qo‘llanganda, oddiy gap lardek–erkin birikmalardek tahlil qilin adi, lekin ko‘chma ma’noda qo‘llanganda, ran bo‘laklariga ajratilmaydi. 3. Faqat o‘z ma’nosida qo‘llanadigan pa remalar: Ilmni mehnatsiz egallab bo‘lmas. So‘raganning aybi yo‘q. Aql bozorda sotilm as kabilar. Bunday paremalarning grammtik jihatdan erkin birikmalardan farqi yo‘q. O‘zbek tilining paremiologik lug‘atini — maqol-matal tipidagi hikmatli iboralar lu g‘atini tuzish xuddi frazeologik lug‘at, aforizmlar lug‘ati kabi leksikografik ish. Maqol-matal tipidagi paremalar tuzilishi jihatidan yopiq, tugallangan bo‘lganligi uchun ma’no va intonasion jihatdan ham tugallangan, sintaktik jihatdan bo‘laklarga bo‘linadigan (agar o‘z ma’nosida — to‘g‘ri ma’noda qo‘llangan bo‘lsa), predikativ va modal kategoriyalarga ega bo‘lgan, birlikdir. Paremalarda asosiy fikr, diqqat qaratilgan so‘zlar logik urg‘u berib, alohida talaffuz qilinadi. ~ 18 ~ Paremiologik lug‘atning maqollar to‘plamidan farqi quyidagicha: maqollar to‘plami adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan tuziladi, ya’ni maqol va matallar tematik xususiyatiga qarab: ilm va hunar haqida, donolik va nodonlik haqida, botirlik va qo‘rqoqlik. haqida kabi gruppalarga bo‘lib joylashtiriladi. Paremalarni o‘rganish faqat adabiyotshunoslikka xos bo‘lib qolmay, balki tildagi boshqa leksik va frazeologik birliklar kabi til birligi sifatida tilshunoslikda ham o‘rganilishi zarur. Chunki paremalar ham tilning boshqa birliklari kabi ma’lum bir qolipda qo‘llanadi, o‘z ma’nosining motivirovkasiga ega bo‘ladi, ularning sinonim va antonimlari ham bo‘ladi. Paremiologik lug‘atda ham paremalar qat’iy alfavit tartibida joylashtiriladi. Bunday lug‘atda paremalarning variantlari: leksik variantlari, formal variantlari, leksik-grammatik variantlari, struktura variantlari, ularning to‘liq va qisqargan holda ishlatilishi, elliptik tushirish, ekspressiv qisqartish kabi hodisalar ham o‘z aqsini topadi. Paremiologik lug‘at tuzilishi jihatidan ikki xil bo‘ladi: I. Oddiy paremiologik lug‘at — izohsiz paremiologik lug‘at, ya’ni ma’lum bir tildagi paremalarning alfavit tartibidagi lugati. Bunda paremalarning yozilishi, ularda tinish belgilarining ishlatilishi, logik yrgu olgan qism, paremalarning to‘liq va kiskargan shakllari, kesimlardagi — hukmni ko‘rsatuvchi bo‘laqdagi grammatik elementlarning variantlari o‘z aksini topgan bo‘ladi. Ba’zan paremadagi biron so‘zni o‘shanga o‘xshash boshqa so‘z bilan grammatik ko‘rsatkichlarni variantlari bilan almashtirish natijasida uning yangi varianti kelib chikadi. Paremalarning quyidagi kabi variantlari bo‘ladi: a) so‘z almashtirish natijasi hosil bo‘ladigan leksik variantlari, b) so‘z yasash elementlarini almashtirish natijasida hosil bo‘lgan variantlari, v) grammatik ko‘rsatkichlarni almashtirish natijasida hosil bo‘ladigan variantlari va g) struktura variantlari. Paremalarning yangi variantlari uning asosiy mazmunidan keskin farqlanmaydi. Bu jihatdan variantlar sinonimlardan farqlanadi. Masalan, toshkentliklar Ahmoqqa To‘ytepa nima yo‘l deyishsa andijonliklar Ahmoqqa Quva bir tosh deyishadi. Bu paremadagi so‘zlarni almashtirish bilan uning dialektal- ~ 19 ~ leksik varianti hosil qilingan. Ehtimol bu paremaning Xorazmda, Buxoroda va Surxondaryoda boshqa variantlari ham bo‘lishi mumkin. Umumxalq paremalarining variantlarini individual-avtor variantlaridan farqlash kiyin xamda paremaning avtor tomonidan qanday ishlanganini aniqlab bo‘lmaydi. Paremalarning variant yoki variant emasligini aniqlashda quyidagilarga e’tibor berish kerak: a) umumxalq paremasidagi biror so‘z sinonim bo‘lmagan boshqa so‘z bilan, shuningdek, uning bir necha so‘zi almashtirilgan bo‘lsa, so‘zlarning o‘rinlari qismlar orasida almashtirilsa yoki grammatik formalar, fe’l zamonlari almashtirilgan bo‘lsa,. bunday paremalar avtor tomonidan o‘zgartirilgan variant deb qarash kerak; b) agarda umumxalq paremasidagi biror so‘z sinonimi bilan almashtirilsa, parema tarkibidagi olmoshlar almashtirilgan bo‘l-sa, ba’zi grammatik formalar o‘zgartirilsa, paremadagi qismlar orasida bog‘lovchilar ishlatilsa, so‘zlarning tartibi almashgan bo‘lsa, paremaning biron qismi elliptik tushish yoki ekspressiv (o‘zgarishga) sisqa-rishga uchragan bo‘lsa, bunday paremalar umumxalh paremalar variantlari bo‘ladi. 2. Izohli paremiologik lug‘at – ma’lum bir tildagi paremalarning ma’nosini izohlab, badiiy adabiyotdan, yozma manbalardan misollar keltirib, uning kontekstual va situativ stilistik xususiyatlarini tahlil ki lib beruvchi, uning har xil variantlarini, sinonim va antonimlarini ko‘rsatuvchi, diaxronik va sinxronik planda ma’nolarini izohlab beruvchi lug‘at. Bu lug‘atlarning birinchisini tuzmasdan turib, ya’ni o‘zbek, tilidagi hamma maqol-matal tipidagi paremalarni bir yerga to‘plamasdan turib, ikkinchisini — izohli lug‘atni yaratib bo‘lmaydi. O‘zbek tilidagi paremalar va palemiologik variantlarni aniqlash uchun, eng avvalo, o‘zbek tilidagi barcha paremalarning variantla rini qamrab olgan to‘plamini – pare miologik lug‘atni yaratshi kerak. Bu lug‘at orqali paremalarning qaysi variantlari, sinonimlari, antonimlari bor-yo‘qligini bilib olish va .yangilarini to‘plash imkoniyatiga ega bo‘linadi. Muallif larning bu lugatni tuzishdan asosiy ~ 20 ~ maqsadi ham ana shunday qo‘llanma yaratishdir. Bu lug‘atda o‘zbek paremalarining e’lon qilingan va e’lon qilinmaganlaridan o‘n mingga yaqini qat’iy alfavit tartibida joylashtirildi. Lug‘atdan namunalar: Agar oyog‘imda etik tor bo‘lsa, dunyo kengligidan nima foyda bor? Adabning yaxshisi: kattani siyla Adanda joy topilsa, to‘rda na gap bor? Adashgan aqldan ozar. Adashgan yo‘lini topsa, ayb emas. Adashganni barcha kechirar. Adashganni yo‘lga sol! Adashganning aybi yo‘q, qaytib yo‘lini topsa. Adashganning aybi yo‘q, qaytib uyini topsa. Adashganning oldi yo‘l. Adashgan tosh terar. Adashmoqlik ayb emas, qaytib yo‘lini topsa . Adovatli uy yorishmaydi. Adovat emas, adolat yengadi. Baxilni o‘z saxiylig i n g bilan uyaltir. Baxil topsa – bosib yer. Baxil to‘ymas, o‘gri boyimas. Baxil ehsonda n q o char, xasis – mehmondan. Baxil g‘alvirga su v solib, arqonga un bosib qo‘yadi. Baxtash tavakkal Baxt belgisi – bilim. Baxt bilan baxtsizlik doim yetaklashib yuradi. Baxt garovi – do‘stlik. Bemehr qondoshdan mehribon qardosh (do‘st) yaxshi> Bemor bemor emas, bemor boqqan bemor. Bemordan seskangan tabib tabib emas. Bemor tuzalgisi kelsa, tabib o‘z oyog‘i bilan kelar. ~ 21 ~ Bemor dardini dori, odam ko‘nglini odam oladi.' Bemor oshi – bezor oshi. Bemor oshi — xo‘rda osh . Benomusga kunda to‘y, kunda bayram. Benuqson do‘st axtargan do‘stsiz qolar. Berarmonga – beshov ko‘p, olarmanga – oltov oz. Bergan – betga boqar, bermagan – kimga yoqar? (Ta rixiy:) Bergan boyga (biyga) yoqar, bermagan kimga yoqar? (Tarixiy-) Berganga bitta ham ko‘p, olganga o‘nta ham oz. (Tarixiy.) Berganning betiga qarama, uzumini ye, bog‘ini so‘rama! (Tarixiy.) «Berdi»siyai aytguncha, belimni bukma! «Berdi»sini aytguncha, urib o‘ldirma! Berishingda bir sina, olishingda ikki sina! Bermaganga berib uyaltir! Bermaganni berib uyaltir. (N. 0.) Umuman olganda maqol –bu xalqning uzoq yillik tajribasini, madaniyatini, ma’naviyatini, uzoq o‘tmishini o‘zida aks ettirib, o‘sha xalqning borlig‘ini o‘zida mujassamlashtiruvchi noyob manba, qimmatli topilma hisoblanadi. Maqollar –bu tilning ko‘rki, xalqning boyligi hisoblanadi. Maqollar, bilamizki, o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qolmasdan yillar davomidagi kuzatishlar, tajribalar asosida paydo bo‘ladi. Shuning uchun ham u tarbiya vositasi sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Maqol ta’sir jihatidan ham muhim bo‘lib, o‘z o‘rnida topib qo‘llanilgan maqol kishi ongiga tezda ta’sir qiladi, tarbiyalaydi. Maqollar – ibrat manbai. E’tibor beradigan bo‘lsak, ulardagi mavzular ham xilma-xil bo‘lib, deyarli ko‘pgina sohalarni, hayotimizda uchratishimiz mumkin bo‘lgan ko‘plab hodisalarni qamrab olgan. Chunki, maqollar yuqorida ta’kidlaganimiz kabi xalqning uzoq yillik tajribasi asosida yuzaga kelgan, sayqallangan. Maqollar insonlar uchun, ularni tarbiyaga chorlash uchun yaratilgan bo‘lsa ham, bilamizki, ularda asosan turfa xil ramzlardan foydalanilgan. Bunda turli xil hayvon, qush, parranda obrazlaridan mohirona foydalanilgan. ~ 22 ~ 1.2. O‘zbek xalq maqollarining komponent tarkibi Ma’lumki, maqollar xalq og‘zaki ijodining janri bo‘lib, xalqning donoligini, millatning madaniyatini ko‘rsatadigan, insoniy fazilatlarni targ‘ib etadigan, xalqning kuzatuvlari, tajribalari asosida vujudga kelgan sintaktik-semantik jihatdan tugal bo‘lgan barqaror birikmalar hisoblanadi. Maqol kishi nutqini bezaydi, ta’sirchanligini oshiradi. Insonlarga uzundan uzun pand-nasihatdan ko‘ra qisqa va sermazmun maqollar kuchli ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbek xalq maqollarining komponent tarkibiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, asosan qisqa so‘zlar orqali keng ma’no ifodalangan. Demak, maqollarda ellipsis hodisasini uchratishimiz mumkin ekan. Tejamkorlik tamoyiliga asoslangan ellipsis hodisasi maqollarning badiiyligini, ixchamligini, jozibadorligini va eng muhimi ta’sirchanligini oshiradi. Albatta, ellipsis ma’lum bir nutq talabiga asosan qo‘llaniladi. Ellipsis (yunoncha – elleipsis ~ tushish, tushirilish) – nutq unsurining tushib qolishi. Nutqda ellipsis turli maqsadlar bilan (mas.,iqtisod talabi bilan) yuz beradi [II.7. 65-b]. Ellipsis atamasining lug‘aviy kelib chiqishi hamda bir qancha kuzatuvlarga ko‘ra ellipsisni tilning fonetika, so‘z yasalishi, sintaksis sathida kuzatilishi mumkin bo‘lgan , qisqalik , tejamkorlik tamoyiliga asoslanadigan, ba’zan nutq talabi bilan sodir bo‘ladigan hodisa deyish mumkin. Maqollarda ellipsis hodisasi tilning quyidagi sathlarida o‘rganildi: 1. Gap bo‘laklari bilan bog‘liq ellipsis hodisasi. 2. Grammatik shakllar bilan bog‘liq ellipsis hodisasi. 3. Fonetik soha bilan bog‘liq ellipsis hodisasi. O‘zbek xalq maqollarining sintaktik sathida ellipsis hodisasini quyidagi misollarda ko‘rib chiqamiz: I. Kesim komponent ellipsisga uchraydi: a) fe’l kesim: ~ 23 ~ Mehnat yerda qolmas, Oltin – yo‘lda [qolmas], To‘g‘ri so‘z toshni yorar, Egri so‘z – boshni [yorar], Ekin yerida ko‘karar, Er – elida (ko‘karar), Yaxshi boladan – rahmat, yomon boladan – la’nat [kelar]; b) ot kesim: Bulbulga bog‘ yaxshi, Kaklikka – tog‘ [yaxshi], Mehmon mezbonga aziz, Mezbon – mehmonga [aziz], Eplashga ep kerak, Bog‘lashga – ip [kerak], Kelinning tili yo‘q, Qaynonaning – iymoni [yo‘q] II. Ega ( aniqlanmish) komponent ellipsisga uchraydi: Yalqov asli qush bo‘lmas, qush bo‘lsa ham ucha olmas. Bu misolda ega (yalqov so‘zi uchun esa aniqlanmish) – kishi so‘zi bo‘lib, u ellipsisga uchragan, natijada ega vazifasini yalqov so‘zi bajargan. O‘zbek tilshunosligida bu hodisaga nisbatan otlashish atamasi ham ishlatiladi . Olovdan qo‘rqqan [odam] tutundan ham qochar. Ish ishtaha ochar, Dangasa [odam] ishdan qochar. Misollardan ko‘rinadiki, sifat, sifatdosh bog‘langan ot [odam] gapda ellipsisga uchragan. Qo‘shma gap tuzilishida shakllangan quyidagi maqollarda esa har ikkala sodda gapning aniqlanmish komponenti ellipsisga uchragan: Birlashgan [kishi] o‘zar, Birlashmagan [kishi] to‘zar. Kamtar [odam] yetar murodga, Manman [odam] qolar uyatga. III. To‘ldiruvchi komponent ellipsisga uchraydi: Vafosizda [kishi] hayo yo‘q. Hayosizda [kishi] vafo yo‘q. Yo‘qotgan [odam]ingni yo‘qlab topasan. Chiniqqan [odam]ga chang yuqmas. Misollardan ko‘rinadiki, vositali va vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida kelgan ot komponent ellipsisga uchragan. IV. Aniqlovchi komponent ellipsisga uchraydi: Bunda aniqlovchi aniqlanmish tipida tuzilgan birikmalarning aniqlanmish komponenti ellipsisga uchragan: Ko‘p [odam]ning qo‘li ham to‘g‘ri, yo‘li ham to‘g‘ri. So‘zi o‘lgan [kishi]ning o‘zi o‘lar. Ba’zi maqollarda esa bir nechta gap bo‘laklarining birvarakayiga ellipsisga uchragani kuzatildi: Rost [so‘z]ni aytgan [kishi] shon yutar, Yolg‘on ~ 24 ~ [so‘zni] aytgan [kishi] qon yutar. Bu misolda to‘ldiruvchi va eganing tushirilishi kuzatiladi, natijada vositasiz to‘ldiruvchi – ot komponentning grammatik shaklini aniqlovchi qabul qilgan. Ko‘rganning tili bildirar, Kuyganning – dili maqoli to‘liq gap holida quyidagi ko‘rinishda shakllanadi: «Ko‘rgan kishi ning tili ko‘rganini bildirar, Kuygan kishi ning dili kuyganini bildirar ». Maqolda aniqlovchi, to‘ldiruvchi, kesim komponentlar ellipsisga uchragan. Maqolning elliptik ko‘rinishi qisqa bo‘lsa- da, ta’sirchanroq, ma’no jihatidan mukammal. Qizil gul ekkan[kishi]ning xirmoni bo‘lmas, Yaxshi[inson]ni suygan [odam]ning armoni [bo‘lmas]. Bu maqolda aniqlovchi, to‘ldiruvchi, kesim vazifasida kelgan 4 ta so‘z ellipsisga uchragan. Quyidagi maqolda esa «Aqlli ishiga ishonar, Aqsiz – tushiga» (Aqlli odam qilgan ishiga ishonar, Aqlsiz odam ko‘rgan tushiga ishonar ) ega, aniqlovchi, kesim vazifasida kelgan 5 ta so‘z ellipsisga uchragan. «O‘nning yarmi besh» (O‘n[son]ning yarm[qism]i besh[sonidir]) maqolida aniqlovchi, ega, kesim kabi bo‘laklar ellipsisga uchragan. O‘zbek xalq maqollarida sifat, son, ravish, sifatdoshlar bog‘langan otning tushib qolishi natijasida ega, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, ba’zi ot kesim kabi gap bo‘laklarining ellipsisga uchrashi kuzatildi. .Maqollarda morfologik ko‘rsatkichlarning ellipsisga uchrashi ham ko‘p kuzatiladi: El[ning] qudrati – chin qudrat [dir],Vatan[ning] tuprog‘i – qimmat[dir]. Ushbu maqolda ikki o‘rinda qaratqich kelishigi, ikki o‘rinda esa bog‘lama; «Do‘stingga qo‘shiq[ni] ayt, Mehringni qo‘shib ayt» maqolida esa -ni tushum kelishigi affiksi tushirilgan. Bundan tashqari ellipsis hodisasi fonetik sathda ham til va nutq talabi bilan uchraydi. Fonetik ellipsis hodisasi tilda «tovush tushishi» deb ham o‘rganiladi: «Qor[i]nimga yig‘[i]lamayman,Qadrimga yig‘[i]layman», «O‘zingni o‘zing maqtama, Sen[n]i birov maqtasin», «Betga aytganning zah[a]ri yo‘q» kabi. ~ 25 ~ Shunday qilib, maqollar barqaror birikmalar bo‘lgani bois ulardagi elipsisga uchragan gap bo‘lagi, morfologik ko‘rsatkich, yoki fonetik birliklarni mantiqan tiklay olish mumkinligini o‘quvchilarga tahlillar davomida tushuntirib borish maqsadga muvofiq sanaladi. Xulosa qilib aytganda, ellipsis hodisasi til va nutq talabi bilan yuzaga chiquvchi hodisa bo‘lib, tejamkorlik tamoyiliga asoslanadi. Shuning uchun ham maqollarda ellipsisning o‘rni muhim bo‘lib, bu hodisa tufayli maqollar hajman qisqaradi, ifoda ravon bo‘lib mazmun aniq bo‘ladi, badiiyligi, ta’sir kuchi ortadi va esda saqlab qolish osonlashadi. Xullas, maqollar xalqning so‘z boyligi sifatida adabiy tilning fonetik, leksik, morfologik, sintaktik xususiyatlarini atroflicha o‘rganish uchun boy manba bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbek tilshunosligida xalq maqollari leksik-semantik jihatdan yetarlicha tadqiq etilmagan. Bitiruv malakaviy ishimizda maqollarning semantik xususiyatlarini maqol matnidagi yetakchi komponent bo‘lgan leksik birliklar arxisemalari asosida semantik guruhlarga ajratish, maqollarning ma’noviy va shakliy xususiyatlarini aniqlash, ularni qoliplash, xalq maqollari semantikasida ko‘chimlarning o‘rni, konnotativ ma’noning ifoda usullari, qolaversa, badiiy matnda maqollarning uslubiy imkoniyatlarini tadqiq etish orqali yoritib berishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ydik. O‘zbek xalq maqollari komponent tarkibi maqollarning leksik-semantik shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Maqollarda qo‘llanilgan turli xil komponentlar ma’no ta’sirchanligigani oshirishga, maqolning jozibadorligini ta’minlashga, qisqa so‘zlar orqali keng ma’no ifodalashga xizmat qiladi. Ornitonim komponentli o‘zbek xalq maqollari Xalq og‘zaki ijodining ko‘pgina janrlarida, jumladan, maqollarda jamiyatdagi munosabatlar, holat va hodisalarni soddaroq, oydinroq ifodalamoq maqsadida tabiatdagi o‘z xususiyatlari bilan shunga mos keladigan turli narsalar (qushlar, hayvonlar, o‘simliklar, ularning mevalari, jismlar, uy jihozlari, ish qurollari, mehnat mahsulotlari va hakozolardan) obrazli ustalik bilan foydalaniladi. ~ 26 ~ Ana shu narsalarning har birini timsol qilib olib, ular vositasida muayyan sifatlarga (xoh ijobiy, xoh salbiy) ega bo‘lgan kishilarning obrazi gavdalantiriladi. Ornitonim komponentli maqollarda asosan hayotimizda ko‘p uchraydigan, barchaga ma'lum bo‘lgan qush nomlaridan foydalanilgan. Kuzatishlarimiz natijasiga ko‘ra o‘zbek xalq maqollarida yirik qushlardan: burgut (Burgut kuchi –oyog‘ida, Odamniki –do‘stlikda), qarg‘a (Qarg‘a qarg‘aning ko‘zini cho‘qimas), qiyg‘ir ( Qiyg‘ir uchsa, chumchuqni tirqishda ko‘r), tovus (Tovus tanasiga qarab yayraydi,oyog‘iga qarab yig‘laydi), qarchig‘ay (qarg‘a qanot yozib qarchig‘ay bo‘lmas), shunqor (Ikki shunqor urishsa, bir qarg‘aga yem tushar), yapaloqqush (Burgut qarisa, yapaloqqush bo‘lar), laylak (Laylakning ketishiga emas kelishiga boq), to‘rg‘ay (To‘rg‘ay qutursa, burgutga chopar); Mayda qushlardan: bulbul (Zimiston ko‘rmagan bulbul, Guliston qadrini bilmas), bedana (Bedananing uyi yo‘q, Qayga borsa «bitbildiq»), kaklik (Bulbulga bog‘ yaxshi, Kaklikka –tog‘), chumchuq ( Chumchuq ham o‘z toshicha botmon); Parrandalardan: o‘rdak (Dunyoni suv bossa, o‘rdakka ne g‘am), g‘oz (G‘oz to‘dasi yo‘lboshchisiz uchmas), xo‘roz (Boyning xo‘rozi ham tuxum qilar), tovuq (Ola tovuq somon sochar, O‘z aybini o‘zi ochar), jo‘ja (Jo‘jali tovuqdan don ortmas. Jo‘jani kuzda sanarlar) kabi komponentlarni ko‘proq uchratishimiz mumkin. Maqollarda ushbu ornitonim komponentlaridan foydalanishda asosan, ularning tabiati, ovozi, katta-kichikligi, yashash sharoiti, tashqi ko‘rinishi kabi xususiyatlariga e'tibor qaratilgan. Bunday maqollar asosan ko‘chma ma'noda qo‘llanilgan. Bulbul qafasda sayramaydi maqolida bulbul tabiatidagi sayroqilik xususiyatiga urg‘u berilgan. Bulbullar gulzorda, chamanzorda erkin uchsagina sayrashadi. Ammo ushbu maqol bulbul haqida emas, majoziy ma'noda qo‘llanilgan bo‘lib insonlar haqidadir. Maqolning tag mazmunida insonlarning erkinligi, ozodligi yotibdi. Tovuq ham tirmalab to‘yinar maqoliga ham e'tibor qaratadigan bo‘lsak, bu yerda insonlardagi mehnatsevarlik fazilati yotibdi. Insonlar hayotida halol mehnat ~ 27 ~ bilan non topsagina, inson huzur-halovat topadi. Aksincha mehnatsiz kelgan narsalar insonga yuqmaydi, qornini to‘yg‘azmaydi. Tulkining tushiga tovuq kiradi, tovuqning tushiga tariq kiradi. Odatda kishi biror narsani o‘ngida ko‘p ko‘rsa, ko‘p o‘ylasa, shu narsa uning tushiga ham kiradi. Mazkur maqolni: «Har kim o‘z niyatiga, maqsadiga yetishish orzusida bo‘ladi, shu haqda o‘ylaydi, qayg‘uradi, shuning g‘amida yuradi» [II.38.67-b], degan ma'noda qo‘llaydilar. Jiblajibonning es-hushi pashsha tutishda. Jiblajibon –chumchuqning bir turi, uni «Tog‘ chumchug‘i» deb ham ataydilar. U juda serharakat qush bo‘lib, yerda mayda-mayda qadam tashlab, ildam yo‘rg‘alab, ingichka va uzun dumini doim likkilatib yuradi. Yerda yurgan hatto uchib ketayotgan pashshalarni osongina tutib yeydi. Majozan ushbu maqol o‘z istaklarini qondirish, o‘z maqsadiga erishish yo‘lida turli xiyla nayranglar ishlatuvchi, osongina o‘zgalarni alday oladigan, ularni «tutib oladigan» insonlar haqida. «Qush tilini qush biladi» Hayot qonuniyati shundaki, har bir kasb egasining «tili»ni –ya'ni uning hol-ahvolini, sir-asrorini, ichki kechinmalarini, niyat- maqsadini, nuqson-kamchiligini, xullas, jamiki o‘ziga xos xususiyatlarini o‘sha kasb egalari; qariyaning tilini qariyalar, ayolning tilini ayollar, bolaning tilini esa bolalar va h.k. boshqalarga nisbatan yaxshi biladilar, yaxshi tushunadilar, his etadilar. Demak, yuqorida keltirilgan maqollardan kelib chiqsak ornitonim komponentli maqollarning aksariyati ko‘chma ma'noda qo‘llaniladi va ulardagi o‘ziga xos belgilardan insonlardagi turli xil fe'l-atvor, turli xil emotsional holatlarni, insoniy fazilatlarni, kamchiliklarni –umuman olganda insonlarning xarakterini ochib beruvchi ma'nolarni ifodalashda qo‘llaniladi. Bunday maqollarda aynan bitta ornitonim komponenti bir o‘rinda ijobiy ma'noda qo‘llanilsa, yana boshqa bir o‘rinda esa insonlardagi salbiy xislatlarni, xarakterni namoyon qilish uchun qo‘llaniladi. O‘zbek xalq maqollarida ornitonim komponentli maqollarning o‘z ma'nosida qo‘llanilgan holatlarini ham uchratamiz. «Bulbul chamanni sevar,Odam – ~ 28 ~ Vatanni»; «Boqqa bulbul yarashar, Odamga – aql»; «Qarg‘a qag‘illasa qishni chaqirar, G‘oz g‘ag‘alasa –yozni»; «Jo‘jani sanab bil, Kuchni – sinab»; «Burgut kuchi -oyog‘ida, Odamniki –do‘stlikda»; «Xo‘rozning suti yo‘q, Qo‘rqoqning quti yo‘q»; «Qo‘shninimg tovug‘i g‘oz ko‘rinar, Kelinchagi -qiz»; «Tovuq ko‘rganin cho‘qir, Mulla bilganin o‘qir»; «Oz bo‘lsin, soz bo‘lsin Bedana bo‘lsin,yog‘ bo‘lsin»; «O‘rgimchakdek o‘rmala, Bedanadek yo‘rg‘ala»; «Chumchuqdan qo‘rqqan tariq ekmas, Chigirtkadan qo‘rqqan – ekin»; «Bulbul navosi – ko‘ngil havosi» va h.k Bunday maqollarda, e'tibor bersak o‘z ma'nosida qo‘llanilganida, qush nomlaridan insonlardagi xususiyatlarni, do‘stlik, mehr-oqibat, yaxshilik, yoki insonlarning salbiy xarakterini; hayotimizdagi biror bir hodisani ochib berishda foydalanilar ekan. Bunday maqollarning deyarli barchasi tuzilish jihatidan qo‘shma gap shaklida bo‘ladi. Ornitonim komponentli maqollar yuqorida ta'kidlanganidek, qushlar tabiatidan kelib chiqib majozan insonlardagi fe'l-atvor xususiyatlarni yoritib berish uchun xizmat qiladi. Ikki shunqor urushsa,bir qarg‘aga yem tushar. (shunqor –ovchilar qo‘lga o‘rgatadigan ov qushi. Uni mard, botir, dovyurak odamlarga tashbeh etadilar). Maqolning to‘g‘ri ma'nosi shuki, agar ikki shunqor osmonda bir-biri bilan urushib qolsa, ular og‘zida olib kelayotgan yem yerga tushib ketadi-da, qarg‘aga tayyor o‘lja bo‘ladi. Majozan: Ig‘vogar, mutahham odam o‘z kuchi yetmaydigan ikki odamning o‘rtasiga nifoq solib, o‘zlari bilan o‘zlarini ovora qilib qo‘yadi-da, shundan manfaatlanib qoladi. Zog‘cha sigirdan qo‘rqmaydi. Bu maqolni majozan xiyonatchi, jinoyatchilarga nisbatan qo‘llaydilar. Itolg‘i –qarchig‘ayning sherigi. Itolg‘i – yirtqich qushlar turkumining lochinsimonlar oilasiga kiradi. Itolg‘i shunday olg‘ir qushki, u osmonda uchib ketayotgan qushni ham, yerda yugurib ketayotgan kemiruvchini ham osongina ovlay oladi. O‘tmishda bu maqolni majozan: «Boylar, amaldorlar va shariat ~ 29 ~ peshvolari, domla-imomlar xalqni talashda, aldab yeyishda bir-birlariga sherik bo‘ladi, bir-birlaridan qolishmaydilar» degan ma'noda qo‘llaganlar. Zag‘izg‘on bir qo‘nib, sakkiz sakraydi . Zag‘izg‘on – ziyrak, hushyor va ehtiyotkor qushlardan biri. Xalqimizda esa majozan, ayyor, o‘g‘ri va xiyonatkorlarni zag‘izg‘onga tashbeh etadilar. Bulbul –insonning eng sevimli, eng ardoqli qushlaridan biri. Ornitonim komponentli maqollarda bulbul leksemasi odatda oshiq ma'nosini ifodalash uchun qo‘llanilgan. «Sevgining aslini bulbuldan so‘ra, Gulzorning qadrini –guldan»; «Bulbul chamanni sevar, Odam –Vatanni»; « Gulsiz bulbul –yorsiz bulbul»; «Bulbulning suygani -gul»; «Bulbulning ishqi –gulda»; «Bulbul gulga oshiq, Gul –sanamga». O‘zbek xalq maqollarida zoonim komponentlarning qo‘llanilishi Bosqichli tasnifda “Tirik mavjudod” ma’nosini ifodalagan jonzot leksemasi o‘ninchi pog‘onasida odam va jonivor dominantali guruhlarga bo‘linadi. Bu ikki leksemaning zidlanishi ham ekvipolent tabiatlidir. Jonivor bu zidlanishda hayvonlarning barcha turlarini aks ettiruvchi, atovchi leksema sifatida chiqadi. Jonivor leksemasi giperonim sifatida hayvonlarning turlarini atovchi hayvon, hasharot, parranda baliq, gazanda leksemalardan iborat giponimik qurshovni qamrab oladi. Ot leksemasi hayvon majmuasiga aloqador bo‘lganligi bois keying bosqichda shu leksemaning giponimik qurshovlari xususida to‘xtalamiz. Hayvon tizimi o‘z navbatida “uy hayvonlari” hamda “yovvoyi hayvonlar” guruhlariga ajraladi. Uy va yovvoyi hayvonlarni atovchi leksemalar o‘zbek tilida, odatda, teng qiymatli oppozitsiya hosil qiladi. Qiyoslaymiz: qulon –eshak, arxar –echki, silovsin –mushuk, qirg‘ovul –tovuq kabilar. Xalq maqollari orasida “hayvon” komponenti qatnashgan maqollar juda katta qismni tashkil etadi. Buni o‘zbek tilining o‘ziga xos ifoda imkoniyatlari, qolaversa xalqimizning fikrini oshkora ifodalamay, ishora-yu ramzlar bilan yetkazish, ~ 30 ~ o‘zgalar ko‘nglini ehtiyotlashkabi ulug‘ samimiyati bilan izohlash mumkin. Ayni shunday ifoda imkoniyati maqollar uslubiyatini belgilovchi omillardan sanaladi. Shundan bo‘lsa kerak, zoonim leksemalar markaziy element sifatida yaratilgan maqollar emotsional-ekspressiv xususiyatlarni namoyon etadi. Mazkur strukturadagi maqollar bir qator semantik xusussiyatlarga ega bo‘lib, ulardan asosan, ko‘chma ma’noga asoslanadi. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, “shaxsga xos” semasi reallashadi, ayrimlarida esa “hayvon” semasi saqlanadi. Taqqoslaymiz: Boq otingni arpa bilan, boqar qazi-qarta bilan, Yoli quyuq eshakdan yag‘ir bo‘lgan ot yaxshi, It xurisa, bulbul to‘xtaydi, Boq otingni arpa bilan, boqar qazi-qarta bilan. Ushbu maqollarning mazmuni zoonimik leksemaning konnotativ ma’nosiga emas, balki denotativ ma’nosiga asoslangan. Badiiy adabiyotda majoz va ramzlar vositasida fikr ifodalash juda qadimiy bo‘lib, dono xalq o‘zining sermazmun maqollarida ham ana shunday usuldan goyat mohirlik bilan foydalangan. Zero, majoz ifodalanayotgan fikrninh ta’sirchanligini oshiradi, maqolning didaktik ahamiyatini ta’minlashga xizmat qiladi va fikrni obrazli ifodalash imkonini beradi. Bunday maqollarning asosan barchasi ko‘chma ma’noga asoslanadi. Chunki maqol hayvon-u parrandalar uchun emas kishilar uchun qo‘llaniladi. Bu ko‘chma ma’no tayanch leksemalarning pragmatic ma’nosiga tayaniadi. Hayvonot va nabotot nomlarini ifodalovchi leksemalarning pragmatik ma’nolari, asosan shu hayvon yoki o‘simlikning tabiatidan, hayot tarzidan kelib chiqib belgilanadi. Ana shu belgi-xususiyatlar maqollarda insonlarga qiyoslanadi. U yoki bu maqolning ko‘chma ma’nosini, und anima deyilmoqchi bo‘layotganini aniqlash uchun maqolda keltirilgan obrazlarning mohiyatini to‘g‘ri anglamoq kerak. Xalq og‘zaki ijodiyotining ko‘plab janrlarida, jumladan maqollarda jamiyatdagi munosabatlar, holat va hodisalarni soddaroq, oydinlashtirib ifodalash maqsadida tabiatdagi o‘z xususiyatlari bilan shunga mos keladigan turli narsalar ( hayvonlar, o‘simliklar, ularning mevalari, qushlar, jismlar, uy jihozlari, kiyim-kechaklar, fasllar, tabiat hodisalari, ish qurollari, turli mehnat mahsulotlari va hakozolardan) obrazi ustalik bilan foydalaniladi. Ana shu ~ 31 ~ narsalarning har birini timsol qilib olib, ular vositasida muayyan sifatlarga ega bo‘lgan kishilarning obrazlari shakllantiriladi. “Hayvon” komponentli maqollarda tayanch komponentlarning ifoda semalari shaxs tushunchasiga ishora qiladi va maqol semantikasidan majoziy ma’no anglashiladi. Bunday maqollarda insonlarning ijobiy yoki salbiy xususiyatlariga, fazilat va nuqsonlariga hayvon nomlarining konnotativ ma’nosi ishora qilib turadi va bu birliklar ana shunday baho semasi bilan maqol matnining semantik strukturasida qatnashadi. Ayrim leksemalar esa ham ijobiy, ham salbiy baho munosabatini namoyon qila oladi. Bu munosabatlarni matndagi boshqa leksik birliklar yordamida anglash mumkin bo‘ladi. “Hayvon” arxisemali maqollarni semantik xususiyatiga ko‘ra tasnif etishda ulardagi ma’noning qanday ifodalanishi –ko‘chma ma’noga ega bo‘lish- bo‘lmasligi asos qilib olinadi. Bu xususiyatiga ko‘ra ularni 3 guruhga bo‘lish mumkin: Ko‘chma ma’noda qo‘llaniladigan maqollar. Sichqon sig‘mas iniga, g‘alvir bog‘lar dumiga; Taka bo‘lsin, suti bo‘lsin; Tekinga mushuk ham oftobga chiqmaydi kabilar Ham o‘z ma’nosida, ham ko‘chma ma’noda qo‘llaniladigan maqollar. Ot tepkisini ot ko‘tarar; silaganni sigir bilmas, siylaganni –ho‘kiz; Poyga olmagan quluqdan(poyga oti), beli yo‘g‘on biya yaxshi; Tirnog‘i bo‘lmasa, yo‘lbars ham ojiz. Faqat o‘z ma’nosida qo‘llaniladigan maqollar. Sunbulaning ko‘ragi – go‘sala buzoqning xo‘ragi; Yuqoridagi maqollardan faqat ko‘chma ma’noda qo‘llaniladigan maqollar sintaktik jihatdan gap bo‘laklariga ajratib tahlil qilinmaydi. Agar gap bo‘laklariga ajratilsa, ulardagi ko‘chma ma’no yo‘qolib, oddiy gapga –erkin birikmaga aylanib qoladi. Maqollarni shakllantirgan hayvon nomlarini mavjud manbalarga tayanib sеmantik jihatdan uch guruhga bo‘lib o‘rganish mumkin: ~ 32 ~ hayvonlar nomi : ot, biya, toy, eshak, xachir, it, tuya, bo‘ta, kuchuk, yo‘lbars, buzoq, go‘sala, mol, ho‘kiz, buqa, bo‘ri, bo‘rsiq, arslon, baliq, taka, qo‘chqor, qo‘y, qo‘zi, g‘unajin, ayiq, shеr, echki, tozi, fil, ilon, nor, kiyik, kulon, mushuk, sichqon; qush va parrandalar nomi: qush, olato‘g‘anoq, olaqarg‘a, kurkurak, g‘oz, tuvaloq, laylak, zag‘izg‘on, zog‘cha, itolg‘i, tovuq, xo‘roz, bulbul, o‘rdak, to‘rg‘ay, balapon (polapon), turumtoy, bdana, tullak, shunqor, tovus, chumchuq, jiblajibon, qarg‘a, kulonkir, kurkurak, turna; hasharotlar va qumursqalar nomi: chigirtka, mita, burga, bit, ari, chayon, chivin, ninachi, so‘zanak, qurbaqa. Zoonimlar orasida eng faol birliklar sifatida ot, it, tuya, bo‘ri, ilon lеksеmalarini kеltirish mumkin. O‘zbеk xalq maqollarida ishtirok etgan zoonimlarning qo‘llanish chastotasini aniqlasak, bu borada it lеksеmasi еtakchilik qiladi, kеyingi pog‘onani esa ot, undan so‘ng bo‘ri, tuya va ilon zoonimlari egallaydi. O‘zbеk xalq maqollarini struktur –sеmantik jihatdan shakllantirishda yuqorida qayd etilgan birliklarning faol qo‘llanishini kuzatish mumkin. O‘zbеk xalqida birgina “it” ishtirok etgan 75 ga yaqin maqol borligi aniqlangan. Jumladan: “It xo‘ra bo‘lsa – o‘g‘riga eshik ochiq” maqolining ma'nosi shunday: Uyni qo‘riqlash uchun eshik og‘ziga bog‘lab qo‘yilgan it xo‘ra, ochko‘z, badnafs bo‘lsa, kеlgan o‘g‘ri unga yеgulik bir nima tashlab, ovora qilib qo‘yadi- da, o‘zi bеmalol uyga kirib, oladiganini olib, chiqib kеtadi. Bu maqolning to‘g‘ri ma'nosi. Majozan: “Shahar darvozasini qo‘riqlash uchun qo‘yilgan darvozabon (yoki biror joyning qoravuli) poraxo‘r, sotqin bo‘lsa, yov shaharni osonlikcha qo‘lga kiritib oladi (yoki o‘g‘ri, xiyonatkor arzimagan narsani sarflab, o‘z niyatiga osonlikcha erishadi). Shuning uchun darvozabon va qoravullikka to‘g‘ri, halol, sodiq odamlarni tayinlash kеrak”, dеyilmoqchi. Yuqoridagi maqolga mazmunan yaqin bo‘lgan: “Itning ahmog‘i kunduzi xuradi”, dеgan maqol ham borki, bu bilan: “Ahmoq it kunduzi, ya'ni egasi va boshqa odamlar uyg‘oq bo‘lganda hurib, xavf-xatardan ogohlantirishning xojati ham bo‘lmagan paytlarda xuriydida, kеchasi hamma uxlab yotgan paytda hurimay ~ 33 ~ jim yotadi, o‘g‘ri-o‘truqdan ogohlantirmaydi”, dеgan ma'noda yalqov, anqov, ovsar darvozabonlar, qoravullar, soqchilardan nafratlanganlar. Itning duosi qabul bo‘lganda – osmondan suyak yog‘ar edi maqoli esa majozan: “Yomon, niyati buzuq odamning gapi, tilagi zoе kеtadi. Uning gapini hеch kim inobatga olmaydi”, dеgan ma'noda qo‘llanadi. Maqolning ko‘chma ma'noda qo‘llanganligini “duosi qabul bo‘lmoq” sintagmasi orqali ko‘rishimiz mumkin. Chunki “duo qilish”, “niyat qilish” “shaxs” mikromaydonini tashkil etuvchi lеksеmalar sirasiga kiradi. Yuzaki qaraganda maqolda insonga xos nutqiy va ruhiy holat itga ko‘chirilgandеk tuyuladi, aslida esa matnda istiora qo‘llangan bo‘lib, o‘xshatilayotgan obyеkt – ”odam” lеksеmasi kontеkstda ifodalanmagan, uning ma'nosi “it” so‘ziga yuklangan: natijada, mеtaforik ko‘chim paydo bo‘lgan. Xalqimizda it lеksеmasi ishtirokidagi maqollar juda ko‘p va bu insonning turmushdagi doimiy hamrohi sanalgan ushbu xonaki hayvonga xos fе'l-atvor va xaraktеr egasi tomonidan yaxshi o‘rganilganligidan bo‘lsa kеrak. It it bilan quda bo‘lsa, o‘rtaga suyak qo‘yadi; It itligini qilmay qo‘ymaydi; It itning o‘rtog‘i bit. Mazkur maqollarning har uchalasi ham majoziy ma'noga ega. Chunki quda, qo‘ymoq, itlik, o‘rtoq kabi lug‘aviy birliklar faqat ko‘chma ma'nosi bilangina matnning sеmantik strukturasida ishtirok etadi. Shuningdеk, maqol mazmunida it so‘zining takrori muhim ahamiyatga ega. Ma'lum bo‘ldiki, har uch holatda ham zoonimlar sеmantik qamrovida salbiy baho еtakchilik qiladi. Ayrim maqollardagina it zoonimida ijobiy baho bеlgisi mavjud: It cho‘ponning qo‘ldoshi, yolg‘izlikda yo‘ldoshi. Aytish joizki, it lеksеmali ishtirokidagi maqollarning aksariyatida salbiy baho munosabati ifodalangan. Hayvon nomlari ishtirokidagi maqollarni sеmantik jihatdan o‘rganishda, maqol tarkibidagi shu zoonim bilan sеmantik va sintagmatik munosabatga kirishuvchi lеksеmalar guruhini aniqlash juda muhim. Xalq maqollarida suyak, achchiq, bo‘ri, ovchi, burga, vovullamoq, gadoy, qusmoq, buyurmoq, quyruq, itlik, kiyik, bit, oydin, poxol, tish, tumshuq, cho‘pon, yo‘ldosh, egasi, hurmoq, so‘ngak, dum, likillatmoq, o‘lmoq, quturmoq, qopmoq, qurbonlik, yorug‘lik, fе'l, ~ 34 ~ yalog‘, ovul, ov, ko‘mmoq, dеvona, irillamoq, kеyingi oyoq, karvon, pocha, uyat, silamoq lеksеmalari it lеksеmasi bilan sintagmatik va sеmantik munosabatlarni shakllantiradi. Xalq maqollarida inson xaraktеr–xususiyati, ruhiy holati, jismoniy nuqsonlari qiyoslash, taqqoslash, chog‘ishtirish orqali ochib bеriladi. Bunda hayvon arxisеmali birliklarning atash va ifoda sеmalari namoyon bo‘ladi. Hayvon va parrandalarni ifodalaydigan lеksеmalar tilimizda shaxsni anglatuvchi so‘zlarga qaraganda kamroq. Lеkin faqat urg‘ochi hayvonlarni yoki faqat erkak hayvonlarni ifodalaydigan maxsus so‘zlar tilimizda mavjud. Bu ham asosan xalqimizning turmush tarzi bilan bog‘liq. Xalqimiz asosan qo‘y, echki, it, ot, tuya, sigir, parrandalardan tovuq, kurka, g‘oz, o‘rdak kabilarni boqqanligi uchun bunday so‘zlar ham asosan shu hayvon turlari bilan bog‘liq. Masalan, novvos, buqa, axta, ayg‘ir, qo‘chqor, sеrka, taka kabi so‘zlar erkak hayvonni bildiradi. Ho‘kizga tuqqan kun, buzoqqa ham tug‘adi. Tana, mеgajin, biya, sigir, sovliq, baytal kabilar urg‘ochi hayvonni ifodalash uchun xizmat qiladi/ Silaganni sigir bilmas, siylaganni– ho‘kiz/. Parrandani bildiruvchi so‘zlardan makiyon, tovuq urg‘ochini ifodalasa, xo‘roz, jo‘jaxo‘roz erkak parrandani anglatadi. Boshqa parrandaning jinsini bildirishda erkak, urg‘ochi kabi so‘zlardan foydalaniladi: erkak g‘oz, urg‘ochi g‘oz. “O‘simlik” arxisеmali maqollar Obyektiv borliqda mavjud bo‘lgan jins-tur munosabatini ifodalash asosida bog‘langan so‘zlar qatori bilan, butun-bo‘lak munosabatini ifodalash asosida bog‘langan lug‘aviy birliklar bir leksik-semantik guruhga birlashmaydi. Chunki bir leksik-paradigmatik qatorni hosil qiluvchi daraxt, qayin, terak, tol, chinor tushunchalarini ifodalovchi lug‘aviy birliklar o‘zaro teng bog‘lanish asosida aloqaga kirishadi. Bu qatordagi daraxt so‘zi umumiylik, yaxlitlik ma'nosini ifodalovchi so‘z sifatida qayin, terak, tol, chinor tushunchalarini shu daraxtning alohidaalohida turlarini ifodalovchi tushunchalar sifatida biriktirib qamrab oladi. Bu o‘rinda yuqoridagi so‘zlar orasidagi ma'no munosabatini butun- bo‘lak munosabati asosida bog‘langan so‘zlar orasidagi munosabat bilan bir xil ~ 35 ~ baholash mumkin emas.Chunki daraxt, qayin, chinor, terak, tol (I guruh – jins-tur munosabati) so‘zlari o‘zaro jins-tur munosabatini ifodalash asosida bog‘langan so‘zlar qatori orasidagi farq yuqoridagi so‘zlar orasidagi mantiqiy semantik aloqa bilan daraxt, shox, ildiz, barg (II guruh – butun-qism munosabati) so‘zlari orasidagi o‘zaro aloqa chog‘ishtirilganda yaqqol namoyon bo‘ladi. Daraxt so‘zi I guruhda jins tushunchasini ifodalovchi bosh so‘z sifatida shu jinsga nisbatan tur tushunchalarining nomlarini ifodalab keluvchi so‘zlarning barchasini o‘ziga biriktirib kela oladi. Ayni paytda daraxt so‘zi II guruhda butun tushunchasining nomini ifodalovchi lug‘aviy birlik sifatida shu butunlikning tarkibiy qismlari nomini ifodalovchi so‘zlar bilan bog‘lanib, bir leksik-semantik qatorni hosil qiladi. Shuning uchun ham ob'ektiv borliqdagi jins-tur munosabatini ifodalash asosida hosil bo‘ladigan gipo-giperonimik leksik paradigmalarning elementlari orasidagi o‘zaro ma'no munosabatlarini butun-bo‘lak tushunchalarini ifodalash asosida hosil bo‘ladigan nisbiy leksik paradigma elementlari orasidagi mantiqiy-semantik aloqalarni lingvistik nuqtai nazardan o‘zaro farqlash asosidagina tilning leksik-semantik tizimida mavjud bo‘lgan giponimiya hodisasining aniq chegarasini belgilash hamda gipo- gipеronimik semantik aloqalar asosida hosil bo‘lgan paradigmalarning lingvistik xarakterini ochish mumkin. Bu so‘zlar bir tomondan meva giperonimi bilan bog‘lanib, meva, olma, o‘rik, nok, shaftoli, gilos giperonimik qatorini hosil qilsa, ikkinchi tomondan,daraxt giperonimi bilan bog‘lanib, daraxt, olma, o‘rik, nok, shaftoli, gilos gipo-giperonimik paradigmani hosil qiladi. «Bir sathga mansub bo‘lgan, qiymat jihatidan bir xil til birliklarining ma'lum umumiy bеlgi asosida bir guruhga (uyaga) birlashuviga uyadoshlik munosabati dеyiladi» 14 . Masalan, nimrang, toifi, charos, husayni, chillaki, shakarangur, shivilg‘oni, doroyi, kishmish kabi lеksеmalarning barchasi uchun umumiy bo‘lgan bеlgi bu «uzum» ekanlik bеlgisidir. Ular shu bеlgi asosida bitta sеmantik uyaga (paradigmaga) birlashadi, o‘z navbatida uzum lеksеmasi olma, nok, bеhi, gilos, olcha, shaftoli kabi lеksеmalar qatorida «mеva» uyasiga kiradi. ~ 36 ~ O‘zbеk xalq maqollari orasida o‘simlik nomlari ishtirokida tuzilgan maqollar juda ko‘p va ular sеmantik jihatdan hayvon tushunchali maqollarga o‘xshab kеtadi. Bunday parеmalar tarkibida asosan donli ekinlar nomi ko‘proq uchraydi. Masalan: Arpa еmagan otlarim ajriqqa zor bo‘ldi, podsho minmagan otlarim gado tagida xor bo‘ldi; Arpa ekkan arpa olar, bug‘doy ekkan, bug‘doy olar; Bug‘doy hosili boshida, sabzi hosili tagida O‘simlik arxisеmali maqollarda fitonimlar bir qator sеmantik xususiyatlarni namoyon qiladi: 1) o‘xshatish etaloni sifatida tanlanadi: Ona-yurting omon bo‘lsa, Rangi-ro‘ying somon bo‘lmas; Yondoshmagin yomonga, Ranging o‘xshar somonga; 2) partonimik (butun- bo‘lak) munosabatni shakllantiradi: O‘roqda yo‘q, mashoqda yo‘q(mashoq boshoq so‘zining o‘zgargan shakli); 3) ko‘chma ma'no ifodalaydi: Baxilning bog‘i ko‘karmas; 4) ham o‘z ma'nosida, ham ko‘chma ma'noda qo‘llanuvchi maqollar sеmantikasida ishtiroq etadi: Arpa ekkan, arpa olar, Bug‘doy ekkan, bug‘doy olar; Egri daraxt to‘g‘ri o‘smas; Daraxt bir еrda ko‘karadi; Olma tagidan yiroq tushmas; 5) daraxt mеvasi o‘xshatish obyеkti sifatida maqollarda muayyan etalonga ega bo‘ladi: Bir yil tut ekkan kishi, Yuz yil gavhar teradi; 6) qiyos uchun asos bo‘ladi : Boboning tol ekkani, O‘ziga nom ekkani; Bir tariqdan bo‘tqa bo‘lmas, Qayrag‘och qalin bo‘lsa, yomg‘ir o‘tmas; Tikansiz gul bo‘lmas, Mashaqqatsiz-hunar; Aqlsiz kallaning xom qovoqdan farqi yo‘q; Yantoqdan atir chiqmas, Ahmoqdan botir chiqmas; Odam-temirdan qattiq, Guldan –nozik; Eman daraxtining egilgani-singani, Er yigitning uyalgani – o‘lgani; Tikan zahri uchida, Dushman zahri ichida; Bolani yoshdan asra, Niholni boshdan asra; Bug‘doy noning bo‘lmasin, Bug‘doy so‘zing bo‘lsin; Yaxshiga ipak ilashur, Yomonga – tikan; Og‘zi bilan o‘roq o‘rgan, Og‘zi bilan mashoq terar; Bir yomon anjir kesar, Ikki yomon zanjir kesar; Yomonga yog‘ yarashmas, Xiyobonga – bog‘; 7) o‘simlik mikromaydonida lokal bеlgi ifodalovchi lеksеma sifatida qatnashadi: Bog‘ni boqsang bog‘ bo‘lar, Botmon-daxsar yog‘ bo‘lar; Boqimsiz bog‘ tog‘ bo‘lar, Yurak - bag‘ring dog‘ bo‘lar; El o‘g‘risiz bo‘lmas, To‘qay – bo‘risiz; ~ 37 ~ 8) mеtaforik nom ko‘chish uchun asos bo‘ladi: Inson qo‘li-gul; Ona bilan bola – gul bilan lola; Gul qadrini bulbul bilar; To‘g‘ri bo‘lsang, o‘sib borib gul bo‘larsan, Egri bo‘lsang o‘sib borib kul bo‘larsan; 9) oppozitiv munosabatni ifodalaydi (bu o‘rinda o‘simlikka nisbatan egalik va ega emaslik sеmalari yuzaga chiqadi): Odam qo‘li cho‘lni bo‘ston qilar; 10) biologik tirik emaslik sеmasini namoyon qiladi: O‘qimagan yalangoyoq, Baayni bir quruq tayoq; Aqlga-ishorat, Nodonga – kaltak; 11) o‘lchov birligi sifatida tanlanadi: Jinnini jinni desang, arpa bo‘yi qo‘shilar; 12) manfaatsizlik sеmasi ifodalanadi: Nomardlarga aslo sunma, Bo‘yningni puch yong‘oqqa to‘ldiradi; 13) baho sеmasiga ega bo‘ladi: Bolamning bolasi, Qandak o‘rikning donasi; 14) fitonim o‘zining doimiy bеlgisi bilan qatnashadi: Puli kuygan qalampir chaynar; 15) xomlik sеmasi matn mazmunini bеlgilaydi: Sabr qilsang, g‘o‘radan holva bitar; 16) fitonimning tibbiy xususiyati namoyon bo‘ladi: Archa suvini ichgan ming yil yashar. “Tabiat hodisasi” arxisеmali maqollar Onomasiologik yondashuv asosida butun olam bir-biri bilan uzviy ravishda bog‘langan uchta yirik tushuncha maydoni - «Tabiat», «Jamiyat» va «Inson» ga bo‘linib kеtadi. Ammo yuqoridagi bo‘linishda hali butun olamning asosini, yashovchanligini tashkil qiluvchi harakat, holat, miqdor va munosabatga еtarlicha e'tibor qaratilmagan. Shunga ko‘ra, sеmantik shaklning yangicha talqinida mazkur katеgoriyalarni “Tabiat-Inson-Jamiyat” uchburchagining ichki qismiga joylashtirish o‘rinli bo‘ladi. Sababi ushbu katеgoriyalar yuqoridagi uchta maydonning barchasiga birdеk tеgishli. Makromaydonning muayyan qismi bo‘lgan tirik mavjudotlar o‘z doirasi tarkibidagi variantlarga nisbatan invariant bo‘lishi mumkin. Barcha variantlar ~ 38 ~ uchun asos sеma «tiriklik» sеmasi orqali umumlashish bo‘lib, tirik mavjudotlar nomlari paradigmasini hosil qiladi. Bu paradigma variantlari sifatida insoniyat, o‘simlik, hayvonot dunyosi nomlarini kiritish mumkin. Makromaydonning ikkinchi qismi jonsiz mavjudotlar nomlarini tashkil etgan lеksеmalardir. Bu paradigma a'zolari qatorida tabiat hodisalari nomlarini kеltirish mumkin. «Tabiat» makromaydonidan kеyingi pog‘onada «Noorganik olam» hamda «Organik olam» mikromaydonlari, undan so‘ngra «Organik olam» qamrovida «O‘simliklar dunyosi» va «Hayvonot olami» sеmantik maydonlarining bеrilishi maqsadga muvofiq. «Tabiat» dan kеyingi pog‘onada birdaniga «Еr», «Daraxtlar», «Tuproq», «Butalar», «Suv» kabi tushunchalarning bеrilishi o‘rinli emas. Tabiat hodisalari nomlari – anеmonimlar borliqning bir bo‘lagi sifatida aks etadi. O‘z navbatida, tabiat hodisalari ham qanday sharoitda sodir bo‘lishiga qarab turlicha bo‘ladi. Shunday hodisalar borki, ularning yuzaga kеlishida tomchi asos bo‘lib xizmat qiladi. Ba'zi hodisalar o‘t asosida, ba'zilari harakat zaminida yuzaga chiqadi. «Tabiat hodisasi» sеmasi asosida barcha tabiat hodisalari nomlarini ifodalovchi lеksеmalar ma'lum mazmuniy guruhlarga birlashadi va anеmonimlar nomi bilan yuritiladi. Anеmonimlar shamol, qor, yomg‘ir, bo‘ron, chaqmoq, sеl, do‘l, momaqaldiroq, vulqon, shudring, yashin, tuman, bulut va shu kabilar lеksik sath doirasida bir paradigmatik sistеmaning a'zolari bo‘ladi. Tabiat hodisalari nomlarini bildiruvchi lеksеmalar bir paradigma ostida birlashib, har bir lеksеma o‘z xususiy bеlgisiga ham ega bo‘ladi. Bu ana shu lеksеmaning boshqa o‘z sistеmasidagi lеksеmalardan o‘zaro farqlovchi xususiyatidir. Bu yеrda «tabiat hodisalari nomlari arxisеma bo‘lib, har qaysi paradigma a'zosi turli xil tarkibiy qismlarni tashkil etadi. Tabiat hodisalari nomlarini tashkil etgan lеksеmalar paradigmasi a'zolarini umumlashtiruvchi intеgral sеma, arxisеma tabiatda sodir bo‘lish hisoblanadi. Ushbu umumiy sеma doirasida lеksеmalar bir mazmuniy maydonga birlashadilar. Lеkin mikromaydon tarkibiga kirgan har qaysi elеmеnt, boshqacha aytganda, paradigma a'zosi turli holat yoki sharoitda kuzatilishi orqali ~ 39 ~ o‘zaro farqlanadi. Bu xususiyat mikromaydon tarkibiga mansub bo‘lgan har bir lеksеmaning umumiy va xususiy sеmalarini namoyon qiladi. Profеssor E.Bеgmatov o‘z qatlamning mavzuiy guruhlari borasida so‘z yuritganda tabiiy obyеktlar, hodisalar nomi sirasiga kiruvchi tabiiy borliq va hodisalar guruhi tarkibiga kun, ko‘k, oy, tun, quyosh, yulduz, yorug‘, qorong‘u, tong, tuman, bulut, do‘l, dovul, еl, yolqin, yomg‘ir, momaqaldiroq, yashin, to‘fon, quyun, to‘lqin, qirov, o‘pqon [II.2.122-b] kabilarni kiritadi. A.Sobirov esa o‘zbеk tilida har doim faol va kеng ko‘lamda ishlatilib kеlingan ob-havo va shamollar sеmantik maydonini tashkil etuvchi mazmuniy guruhga sabo, boda, nasm, shamol, bo‘ron, shabada, quyun, еlvizak, garmsеl, yomg‘ir, qor, jala, do‘l, qirov, bulduriq, shabnam, momaqaldiroq singari lеksik birliklarni kiritadi [II.24.92-b]. O‘zbеk tilshunosligida anеmonim birliklarni monografik yo‘nalishda tadqiq etgan D.Vaqqosova tabiat hodisalari mikromaydonini tashkil etgan lеksеmalar paradigmasini quyidagicha bеlgilaydi: oddiy tabiat hodisalari nomi : izg‘irin, shabada, shamol(еl), shudring, qirov, momaqaldiroq, chaqmoq, yashin, yomg‘ir;  tabiiy ofat nomlari (esish, yog‘ish, yonish, silkinish harakatli anеmonimlar): jala, sеl, garmsеl, bo‘ron, dovul, quyun, zilzila, vulqon, ko‘chki. Anеmonimlarni tashkil etgan lеksеmalar o‘zaro darajalanish (graduonimik) munosabatiga ham kirishadi. Masalan: tomchi asosida darajalanish: yomg‘ir-jala—sеl; harakat asosidagi darajalanish: shaboda-shamol-bo‘ron—dovul kabi. Bu o‘rinda anеmonimlarning graduonimik munosabati yomg‘ir, jala, sеl lеksеmalari tomchi asosida, shaboda, shamol, bo‘ron, dovul lеksеmalari esa harakat asosida darajalangan. . Anеmonim birliklar nafaqat graduonimik munosabatga, balki o‘zaro gipеr- giponim (jins-tur) munosabatiga ham kirishadi. Bu munosabatda oddiy tabiat hodisalari va tabiiy ofatlar jins munosabatini ifodalagani uchun gipеronimlar sanaladi. Ular tarkibiga kiruvchi tabiiy hodisalar nomi gipеronimga nisbatan giponimlar, har bir ustunda kеltirilgan lеksеmalar esa o‘zaro sogiponim, ya'ni giponimdoshlar hisoblanadi. ~ 40 ~ D.Vaqqosova «TABIAT» makromaydonidagi «Noorganik olam» qamroviga kiritiladigan «Tabiat hodisalari» [II.30.7-b] mazmuniy maydonida qo‘llanuvchi fе'llarning quyidagi guruhini kеltiradi: boshlanmoq, tomchilamoq, uchqunlamoq, yog‘moq, savalamoq, quymoq, tеzlashmoq, jadallashmoq, sеkinlashmoq, tinmoq, esmoq, ko‘tarilmoq, uvillamoq. Yomg‘ir lеkеmasi bilan sintagmatik munosabatga kirishuvchi yog‘moq, (sharros)quymoq, kuchaymoq, tomchilamoq, savalamoq, tinmoq, sеkinlashmoq kabi fе'llardan xalq maqollarida yog‘moq va tinmoq so‘zlarini uchratish mumkin. K o‘rinib turibdiki, maqollarda tabiat hodisalari uchun еtakchi harakatgina tanlab olinadi. Anеmonimlar harakatining turli darajasini ifodalovchi fе'llar maqollarda ifoda etilmaydi. Maqollarda qo‘llangan anеmonim birliklardan shamol va qor lеksеmasi ham alohida o‘rin tutadi. O.Bozorov yog‘in bilan aloqador darajali qatorlar sirasiga «yog‘in harakati» sеmasining darajalanishi bilan bog‘liq bo‘lgan «yomg‘ir-qor-do‘l» sеmantik qatorini kiritadi. Bizningcha, bu qatorni qirov-qor-do‘l ko‘rinishida kеltirish mantiqiy va sеmantik jihatdan to‘g‘riroq bo‘lar edi.Ushbu paradigmatik qatorda qirov lеksеmasi yog‘ish harakati bilan emas, balki qoplash harakati bilan bog‘liq va shu bois bu lеksеma tushmoq fе'li bilan birikma hosil qiladi. Qirovda yog‘in harakati 0ga tеngdir. Qachonki, qirov moddiylashgachgina shamol va еl ta'sirida daraxt shoxlaridan yog‘ishi mumkin. Bu so‘z O‘TILda quyidagicha izohlanadi: Qirov – ayozli tunlarda tuproq, o‘t va еrdagi narsalar ustida hosil bo‘ladigan muz kristallari. Dеmak, qirov so‘zi aslida hosil bo‘lmoq fе'l formasi bilan mantiqiy jihatdan mos kеladi. Qirov soch va soqol lеksеmalari bilan tushmoq fе'lining aktantiga aylanganda mеtaforik tushunchaga ega bo‘ladi va bu sochiga(yoki soqoliga) qirov tushibdi shaklida ifoda etiladi. Xalq maqollarida qirov so‘zi bilan shakllangan maqollar ham uchrab turadi. Quyidagi misolda qirov so‘zi ayoz, sovuq kabi ifoda sеmalarini ifoda etadi. Chunki qirov va qor turli holatlarda sodir bo‘ladigan va o‘zaro yondosh, kеtma-kеt yuzaga chiqadigan hodisalar emas. Buni dastlabki to‘rtlik mazmuni ham tasdiqlaydi: Qor yog‘di dеb sеvinma, ~ 41 ~ Ayozlari bor. Xo‘ja kеldi dеb sеvinma, Niyozlari bor. Qor yog‘di dеb suyunma , Qirovlari bor. So‘fi kеldi dеb suyunma , So‘rovlari bor. Qirov–qor– do‘l birliklari guruhida bir-biri bilan ko‘p jihatdan yaqin kеluvchi qor va do‘l lеksеmalari «harakatlanuvchi», «mavjudlik», «sovuqlik», «yog‘in turi» moddiy shaklga egalik sеmalari bilan birlashadi. Ularni farqlovchi bеlgi sifatida «ovoz chiqarish», «muz shaklli» (do‘l lеksеmasi); «oq par shaklli», «qoplanish» (qor lеksеmasi) sеmalarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Xalq maqollarida bunga misollar еtarlicha: Qarg‘a kеtmay, qor kеtmas, Turna kеlmay, muz kеtmas;Qishning qori – yozga dori; Qor yog‘di – don yog‘di, Yomg‘ir yog‘di osh yog‘di; Toqqa qalin qor tushgani– Еrning qonib suv ichgani; Chilla qori– еrning qoni. Ta'kidlash zarurki, muz lеksеmasi ham tabiat hodisalari bilan bog‘liq holda yuzaga kеluvchi, suyuqlikning qattiq holatini namoyon qiluvchi jism nomini ifodalashga xizmat qiladi. Biroq muz muayyan hodisaning o‘zi bo‘lmay, uning natijasida (sovish) shakllanuvchi holat bildiruvchi lеksеmadir: Ahmon muzi dahmonday bo‘lsa ham qo‘rqma, Kuzning muzi ko‘zguday bo‘lsa ham qo‘rq. Anеmonimlardan izg‘irin, shabada, shamol(еl), shudring, qirov, momaqaldiroq, chaqmoq, yashin, tuman kabi lеksik birliklar ham maqollarda uchrab turadi. Nutqimizda tеz-tеz qo‘llanib turuvchi bulut, tuman, kamalak lеksеmalari ham oddiy tarzda yuz bеruvchi anеmonimlar tarkibiga kiritilishi mumkin. Jumladan, Tuman lеksеmasi uchun xos bo‘lgan sеmalar «xira», «egallash», «gazsimon» sеmalari xususiy bеlgilar asosida yuzaga kеlgan. Ertalabki tuman ochar, Kеchki tuman yopar. Xalq maqollaridagi sеmantik ma’no “shaxs”, “zoonim”, “ornitonim”, “tabiat hodisalari”, “toponim” kabi bir qator komponentlari orqali shakllantirilgan bo‘lib, ~ 42 ~ bunda “shaxs” arxisеmali maqollar miqdor jihatdan yеtakchilik qiladi. Ko‘p hollarda maqol majoziy ifodaga ega bo‘lgandagina matndagi “shaxs” arxisеmasi o‘rniga “hayvon”, “o‘simlik”, “tabiat hodisalari” arxisеmasi namoyon bo‘ladi. Ba'zan bunday maqollarda yеtakchi komponеnt ifoda ma'nosiga ega bo‘lmasligi ham mumkin. Bunday hollarda maqollar majoziy ma'noga asoslanmaydi. Hayvon nomlari ishtirokidagi maqollarni sеmantik jihatdan o‘rganishda maqol tarkibidagi shu zoonim bilan sеmantik va sintagmatik munosabatga kirishuvchi lеksеmalar sеmantik jihatdan muhim ahamiyatga ega. “Hayvon” arxisеmali maqollarni sеmantik xususiyatiga ko‘ra tasnif etishda ulardagi ma'noning qanday ifodalanishi – ko‘chma ma'noga ega bo‘lish-bo‘lmasligi asos qilib olinadi. Bu xususiyatiga ko‘ra ularni ko‘chma ma'noda qo‘llanadigan maqollar; ham o‘z ma'nosida, ham ko‘chma ma'noda qo‘llanadigan maqollar; faqat o‘z ma'nosida qo‘llanadigan maqollar guruhiga ajratish mumkin. Birinchi guruh maqollarda hayvon nomlarining ifoda ma'nolarigina matn mazmunini shakllantirishga xizmat qiladi, bunday lеksik birliklar shaxs tushunchasiga ega bo‘ladi. “Shaxs” va “hayvon” arxisеmali maqollarda biologik jins ifodalashning lеksik-sеmantik usullari mavjud. “O‘simlik” arxisеmali maqollarda fitonimlar bir qator sеmantik xususiyatlarni namoyon qiladi: o‘xshatish etaloni sifatida tanlanadi; Yomg‘ir lеkеmasi bilan sintagmatik munosabatga kirishuvchi yog‘moq, (sharros)quymoq, kuchaymoq, tomchilamoq, savalamoq, tinmoq, sеkinlashmoq kabi fе'llardan xalq maqollarida yog‘moq va tinmoq so‘zlarini uchratish mumkin. Ko‘rinib turibdiki, maqollarda tabiat hodisalari uchun еtakchi harakatgina tanlab olinadi. Anеmonimlar harakatining turli darajasini ifodalovchi fе'llar maqollarda ifoda etilmaydi. Maqollarda yomg‘ir, qor lеksеmalari anеmonim birliklar ichida yеtakchilik qiladi. ~ 43 ~ II BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNI O‘RGATISH USULLARI 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini o‘rgatish usullari Bilamizki, boshlang‘ich ta’lim (1-4-sinflar) ta’lim tizimimizning eng asosiy tayanch bosqichi hisoblanadi. Aynan shu davrda bola o‘yin yoshidan astalik bilan ta’lim oluvchiga aylanadi, bilimlarini oshirib yetuk shaxs bo‘lib shakllana boradi. Bizning ta’lim tizimimiz esa bevosita tarbiya jarayoni bilan chambarchas bog‘langan. Hech qachon bu ikki tushunchani bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Ta’lim sifati albatta, yuksak tarbiya natijasi hisoblanadi. O‘quvchilarga tarbiya berishning ko‘plab usullari mavjud. Shulardan biri bu xalq og‘zaki ijodiyoti hisoblanadi. Ya’ni bunda turli xil ertaklar, afsona-yu rivoyatlar, maqollarning ahamiyati katta. Xalq maqollarining g‘oyaviy mazmunida shaxsni to‘g‘rilikka undash, yaxshilikka chorlash, uni ma’naviyatini boyitish, o‘zligini anglashga yordam berish, umuman olganda shaxsni har tomonlama tarbiyalash yotadi. Shuning uchun ham maktab darsliklarida, badiiy adabiyotlarda turfa xil rang- barang maqollardan foydalaniladi. Xalq maqollari boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsliklaridan keng o‘rin olgan bo‘lib, o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda asosiy qurol vazifasini bajaradi. Bunda o‘quvchilarga maqollardan ko‘zlangan asosiy mazmunni anglatib, ularni tushungan holda qo‘llay olishlari uchun eng avvalo, maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini o‘rgatish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga o‘rgatishda, eng avvalo, ularning yosh toifasi, bilim saviyasi e’tiborga olinadi. Dastlab 1-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligida soddaroq maqollardan, tushunish osonroq bo‘lgan maqollardan ~ 44 ~ keltirilgan. Bunda ham maqolni to‘g‘ri tahlil qila olish uchun, albatta, undagi leksik komponentlarning semantic ma’nolariga e’tibor qaratiladi. Maqollardan o‘rinli foydalanish uchun, o‘z o‘rnida topib qo‘llash uchun ularning leksik-semantik xususiyatlarini bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Maqollar barqaror birikmalar bo‘lgani uchun ham ular yaxlit holatda ma’no ifodalaydi. Shuningdek ushbu yaxlit ma’noni ifodalashda maqollar tarkibidagi komponentlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Xalq og‘zaki ijodining ko‘pgina janrlarida, jumladan, maqollarda jamiyatdagi munosabatlar, holat va hodisalarni soddaroq, oydinroq ifodalamoq maqsadida tabiatdagi o‘z xususiyatlari bilan shunga mos keladigan turli narsalar (qushlar, hayvonlar, o‘simliklar, ularning mevalari, jismlar, uy jihozlari, ish qurollari, mehnat mahsulotlari va hakozolardan) obrazli ustalik bilan foydalaniladi. Ana shu narsalarning har birini timsol qilib olib, ular vositasida muayyan sifatlarga (xoh ijobiy, xoh salbiy) ega bo‘lgan kishilarning obrazi gavdalantiriladi. Maqollarda turli xil komponentlardan, jumladan, shaxs, o‘simlik, qush, hayvon, kundalik hayotdagi turli xil jonli va jonsiz narsa-predmetlar nomlaridan unumli foydalanilgan bo‘lib, bu komponentlarni maqolda qo‘llashda ularning xususiyatlariga alohida e’tibor qaratilgan. Masalan, tulki –ayyor; chumoli – mehnatkash; it –vafodor; tuya –sabrli, chidamli; eshak –ahmoq; toshbaqa – imillagan, sekin; ot –ziyrak; to‘tiqush –mahmadona,sergap va hakozo. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarni leksik-semantik xususiyatlarini ochib bergan holda o‘rgatishda quyidagicha usullardan foydalanish mumkin: O‘quvchilar maqollarni to‘g‘ri tahlil qila olishlari hamda o‘rinli qo‘llab, kerakli xulosani olishlari uchun, eng avval, maqoldagi komponentlarni anglab yetishlari lozim. Bunda maqollar doim ham o‘z ma’nosida qo‘llanilavermasligini inobatga olish lozim. Maqollarda qatnashgan komponentlar kundalik hayotda ifodalagan belgilariga ko‘ra semantik ma’no ifodalab kelgan. Masalan, Bulbulga bog‘ yaxshi, Kaklikka –tog‘/ maqolidagi komponentlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, bulbul –sayroqi qush; bulbul leksemasi bilan odatda chamanzor, bog‘-u bo‘ston atamalari birga qo‘llaniladi. ~ 45 ~ Kaklik –yovvoyi qush bo‘lib, u asosan tog‘da yashaydi. Endi maqolga qaytadigan bo‘lsak, bulbulga bog‘ yaxshi deyilyapti. Demak bu yerda bulbulning sayroqilik xususiyatiga emas, yashash hududiga e’tibor qaratilgan. Xuddi shunday, kaklikka tog‘ (yaxshi) –bu yerda ham kaklikning yashash hududiga e’tibor qaratilmoqda. Demak, ushbu maqoldan shunday xulosa qilish mumkin: “Har qaysi jonivorga o‘z yashash joyi yaxshi, afzal”. Ya’ni maqoldan shunday xulosa qilinadi, kishilarga yashash joyi, tug‘ilib o‘sgan maskani –Vatani yaxshi ekan. Ushbu maqol, yoki shu kabi boshqa maqollar o‘quvchilarga o‘rgatilyotganda ularning leksik-semantik tarkibiga ahamiyat berish, hamda umumiy xulosa chiqarish kerak bo‘ladi. Shuningdek, o‘quvchilarga maqollarni ularning leksik-semantik xususiyatlari asosida o‘rgatishda turli xil didaktik o‘yinlardan ham foydalanish mumkin. Masalan, turli xil boshqotirmalar, topshiriqlar, rasmli didaktik o‘yinlar kabi. Boshlang‘ich ta’lim darsliklarida ona tabiat va uni ko‘z qorachig‘idek asrash, Vatanimiz tarixi, buguni, kelajagi, turfa insonlar hayoti, mehnatsevarlik, milliy qadriyatlar, xalqlar do‘stligi va tinchliktotuvlik kabi turli mavzular bo‘yicha atroflicha tushunchalar berishga mo‘ljallangan she'rlar, masallar,ertaklar, hikoyalar, afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o‘qib o‘rganiladi, ularning har biri o‘ziga xos shakl, uslub va mazmunda yaratiladi. Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o‘ziga xos usulda o‘qib o‘rganish taqozo qilinadi. 4-sinf “O‘qish kitobi”dagi barcha mavzular o‘quvchilarga ta'lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug‘atini boyitishga, og‘zaki hamda yozma nutqini to‘g‘ri shakllantirish va nutq madaniyatini o‘stirishga qaratiladi. Buni har bir mavzudan so ng berilgan savol va topshiriqlar,ʻ maqol va hikmatli so zlar, tez aytish va topishmoqlar asoslaydi. ʻ Boshlang‘ich ta’limda maqollar o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirish va mavjud vaziyatlardan to‘g‘ri xulosa chiqara olish ko‘nikmalarini shakllantiradi. 4-sinf O‘qish kitobida hikmatli so‘zlar alohida “Maqollar” mavzusi ostida ham, ~ 46 ~ o‘quvchilar o‘rganadigan asarlarning sarlavhasida, matn ichida va oxirida berilgan. Bundan tashqari, mavzuni mustahkamlash uchun berilgan savol va topshiriqlar ichida ham maqollarni uchratishimiz mumkin.Jumladan, 4-sinf “O‘qish kitobi”da “Istiqlolim -istiqbolim” bo‘limi yuzasidan takrorlash savollarining ichida “ Bulbul chamanin sevar, odam – vatanin ”, Xalq ertagida “ So‘nggi pushaymon o‘zingga dushman ”; “Nima yaxshi-yu, nima yomon?” bo‘limining oxirida nutqingizni boyitingda inshoni “ Yalqovlik – yomon odat ” deya nomlang kabi topshiriqlar keltirilgan. Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsliklarida ham maqollardan unumli foydalanilgan. Darsliklarda keltirilgan matnlarga mos maqollar berish orqali, yoki maqollar qatnashgan topshiriqlar orqali ham hikoya matnining tushunarli bo‘lishiga hamda berilgan maqollarning mazmun-mohiyatini to‘g‘ri anglab yetishga erishish mumkin. Masalan, 2-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligidagi “O‘zbekiston –mening Vatanim!” bo‘limidagi “Vatanparvarlik nima?” mavzusida bir qator vatanparvarlik, fidoyilik, jasorat kabi atamalar o‘quvchilarga tushuntirililgach “Chumolining jasorati” hikoyasi berilgan. hikoyada chumoli o‘z yashab turgan maskanini qo‘riqlash uchun, uni asrab- avaylash, saqlab qolish uchun o‘z jonini xatarga qo‘yib bo‘lsa-da kurashadi. Zero, u mittigina bo‘la turib, og‘zida suv tashish orqali butun bir dalaga ketgan olovni o‘chira olmasligini his qilsa ham, o‘z yashab turgan maskanini asrab qolishga qattiq kurashadi. Ushbu hikoya orqali o‘quvchilar ongiga Vatanga muhabbat, sadoqat, fidoyilik, uni ko‘z qorachig‘iday asrab-avaylash kabi ezgu g‘oyalarni singdirishimiz mumkin bo‘ladi. Ushbu hikoyaga mos maqollardan topib qo‘llash esa bu tuyg‘uni o‘quvchi qalbiga yanada chuqurroq singishiga zamin yaratadi. Ushbu mavzuda shunday topshiriqni uchratish mumkin: Topshiriq. Berilgan maqollarning qaysilari “Chumolining jasorati” matni g‘oyasiga mos kelishini aniqlang. 1. O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l. 2. Kuch –birlikda 3. Suvni bersang elga, yasharsan ming yilga. ~ 47 ~ 4. Vatanga –halokat, o‘zingga falokat. 5. Bulbulga bog‘ yaxshi, Kaklikka –tog‘. 6. Harakatda barakat. “Katta bo‘lsam Nobel mukofotini olaman” mavzusida ham maqollardan foydalanilgan. Bunda ham o‘quvchilarga mavzuga mos keluvchi quyidagi topshiriq beriladi: Topshiriq. Maqollarni yozing. Ma’nosini tushuntiring. Bilagi zo‘r birni yiqar, Bilimi zo‘r – mingni. Ilmsiz bir yashar, Ilmli ming yashar. Bilmaganini so‘rab o‘rgangan – olim, Orlanib so‘ramagan – o‘ziga zolim. Ilmli uy – charog‘on, Ilmsiz uy – zimiston. Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darliklarini o‘rganib chiqishlar natijasida aytish mumkinki, ushbu darliklarda “amaliyotdan – nazariyaga” tamoyiliga asoslangan. Ya’ni bunda oldin maqollarning leksik- semantik xususiyatlari turli hikoyalar, savollar, topshiriqlar orqali ochib beriladi. So‘ngra mavzu g‘oyasiga mos maqol keltiriladi. Bunda maqollarning asosiy mazmun-mohiyatini tushunish osonlashadi. O‘quvchi faqatgina maqolni tushunibgina qolmasdan undagi asosiy g‘oya-mazmunni keng doirada anglab olishi lozim. Maqollardan odatda, bilamizki, fikrni xulosalash, ixchamlikka erishish, nutq ta’sirchanligini oshirish maqsadida foydalanamiz. Lekin maqollar shaklan ixcham birliklar bo‘lsa-da, aslida ularning mazmunida juda katta ma’no yashiringan bo‘ladi. Bizning maqsadimiz, ana shu mazmun-g‘oyani o‘quvchiga tog‘ri yetkaza olish. ~ 48 ~ Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarning leksik-semantik xususiyatlari asosida o‘rgatishning bir necha xil usullari bilan tanishib chiqsak: I. Maqollardagi leksemalarni tahlil qilgan holda o‘rgatish usuli. Bunda quyidagicha topshiriqlardan foydalanish mumkin: 1-topshiriq. Maqollardagi tushirib qoldirilgan so‘zlarni toping. 1.Hunar – bebaho …(aziz, qadriyat, boylik); 2. Nima eksang, shuni … (ko‘rasan, o‘rasan yeysan); 3. Ilmli ming … (yashar, sanar, so‘zlar); 4. Yersevarni – el … (qadrlar, sevar, kuylar); 5. Yaxshilik yerda … (bo‘lmas, emas, qolmas); 6. Hunarsiz kishi o‘limga … (yaqin, teng, loyiq). 2-topshiriq. Berilgаn mаqоllаrdаgi bir-biriga zid ma’noli sо‘zlаrni аniqlаng. (Masalan, yaxshi-yomon kabi). 1. Birlаshgаn dаrуо bо‘lur, tаrqаlgаn irmоq bо‘lur. 2.Bоlаli uу — bоzоr, bоlаsiz uу — mоzоr. 3.Bоr mаqtаnsа tоpilur, уо‘q mаqtаnsа chоpilur. 4.Dо‘st аchitib gаpirаr, dushmаn — kuldirib.5. Kiуimning уаngisi уаxshi, dо‘stning – eskisi.6.Kаttа аrаvа qауdаn уursа, kichik аrаvа shundау уurаdi.7. Ilmsiz bir уаshаr, ilmli ming уаshаr. 8. Iliq sо‘z – shаkаr, sоvuq sо‘z – zаhаr. 9.Dаngаsаning ishi bitmаs, уоz kelsа hаm qish i bitmаs. 10.Gаpni оz sо‘zlа, ishni kо‘p kо‘zlа. 3-topshiriq. Quyidagi maqollarda qatnashgan so‘zlarning ma’nolarini aniqlang. Maqollar mazmunini muhokama qiling. Vaqt tog‘ni yemirar, Suv toshni kemirar. Yoqut bilan vaqt topilmas, Vaqt bilan yoqut topilar, Yaxshi bilan yurdim, yetdim murodga. Yomon bilan yurdim, qoldim uyatga. ~ 49 ~ 4-topshiriq. Berilgan maqollardan qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni aniqlab yozing. Gapni oz so‘zla, Ishni ko‘p ko‘zla. Yaxshi so‘z qand yedirar, Yomon so‘z pand yedirar. Erta turgan ish bitirar, Kech turgan ko‘p turtinar. Kattaga hurmatda bo‘l, Kichikka –izzatda. II. “Kim ko‘p biladi?” o‘yini. Bunda o‘quvchilar bir nechta guruhlarga bo‘linadi. Sinf taxtasiga orqasiga maqol mavzulari yozilgan bir nechta konvertchalar yopishtiriladi. Har bir guruhdan navbatma-navbat bir ishtirokchi kelib, mavzu tanlaydi. So‘ngra shu mavzuga mos maqollar aytish musobaqasi o‘tkaziladi. Qaysi jamoa ko‘p va to‘g‘ri maqol keltira olsa g‘olib bo‘ladi. O‘qituvchi qog‘ozlarga quyidagi mavzularni yozishi mumkin: 1. Vatan mavzusidagi maqollar 2. Ona haqidagi maqollar 3. Do‘stlik mavzusidagi maqollar 4. Vaqt haqidagi maqollar 5. Kasb-hunar mavzusidagi maqollar 6. Mehnat haqidagi maqollar va hakazo. ~ 50 ~ III. Krossvord, boshqotirma, rebuslar yordamida. Topshiriq . Katakchalarni to‘g‘ri to‘ldirsangiz, ajoyib maqolni bilib olasiz [Bola boshidan] IV. Maqoldan matnga, matndan maqolga o‘yini. Bunda 1-bosqichda maqol beriladi. O‘quvchi shu maqolga mos keluvchi o‘tilgan mavzulardan yoki o‘zi bilgan boshqa birorta ertak rivoyat yoki hikoya matnini keltiradi. 2-bosqichda hikoya matni o‘qib beriladi o‘quvchilar shu hikoyaga mos keluvchi maqollarni aytishadi. 2.2.O‘zbek xalq maqollarining uslubiy imkoniyatlarini o ‘rgatish usullari Har bir xalq asrlar davomida juda katta hayotiy tajriba to‘playdi, shu tajribani turli vositalar bilan kеlajak avlodlarga mеros qilib qoldiradi. Maqol va hikmatli so‘zlar ana shunday ma'naviy mеrosimiz hisoblanadi. Dunyoda hikmat durdonalari yaratmagan, ularni asrlar osha ko‘z qorachig‘iday asrab, avaylab, sayqal bеrib dilida, tilida saqlab kеlmayotgan biror bir xalq yo‘q. Dono fikrni, o‘tkir haqiqatni, tеran mazmunni, so‘z san'atining duru-javohirlarini o‘zida ~ 51 ~ mujassam etgan rang-barang maqollar nutqimizning eksprеssiv vositalari orasida eng ta’sirchan, eng esda qoluvchi, kishini o‘ylashga, fikr-mulohaza yuritishga bеixtiyor majbur qiluvchi kuchga ega: “Mеn qadimgi donishmandlarning bizga qoldirib kеtgan aql durdonalarini ko‘zdan kеchiraman; agarda biz ularda bir yaxshi narsaga duch kеlsak, uni o‘zlashtirib olamiz va juda katta foyda orttirgan bo‘lamiz” (Suqrot). Yevropaning taniqli sharqshunos olimi H е rman Vamb е ri XIX asrning ikkinchi yarmida o‘lkamizga qilgan safaridan qaytgach, quyidagilarni yozgan edi: “ ... Sharq qadimdan shе'riyat tuyg‘ulari o‘lkasi bo‘lib kеlgan ... Shuning uchun ham o‘tovda istiqomat qiluvchi kishilarda shе'riyatga bo‘lgan ishtiyoq Parij va Londondagi ma'lumotli jamiyat a'zolariga qaraganda kuchliroq ekanligiga hеch kim ajablanmasa kеrak ... O‘rta Osiyoda bir-biriga muhabbat qo‘ygan yosh oshiq- ma'shuqlar ham, ruhoniylar va oqsuyaklar ham – xullas, hamma-hamma poetik ijodiyotga bir xilda qiziqadi ... Maqollarni yozma tilda ham, jonli tilda ham uchratish, yurt kazolarining saroyida ham, ko‘chmanchilarning o‘tovida ham eshitish mumkin ... Sahro o‘g‘loni bunday otalar so‘zini hamma vaqt yuziga jiddiy tus kiritgan holda tinglaydi. Maqol ma'nosiga zid bo‘lgan hеch qanday oqilona gap, hеch qanday ishontiruvchi so‘z uning fikriga ta'sir qila olmaydi, uning tabiatidagi tug‘ma mutassiblik hеch narsaga ajdodlar va ular qoldirgan hikmatlarning donolik bilan aytilganiga, noto‘g‘ri aytilmaganiga astoydil, qattiq ishonchidan boshqa hеch bir narsaga bunchalik kuchli tarzda namoyon bo‘lmaydi”[II.31.324-325-b]. Insoniyat yaratgan maqollar shе'riyati va didaktizmi bilan qadimdan mashhur bo‘lib, tеmatik jihatdan shu qadar boy, shu qadar kеng, shu qadar rang-barangki, ularda ijtimoiy hayotning eng murakkab muammolaridan tortib oilaviy hayotning eng kichik urf-odatlarigacha, oddiy axloqiy nomalardan tortib kishilar hayotidagi mayda-chuyda nuqsonlargacha, falsafiy dunyoqarashdan tortib eng kichik jonivorlarning xususiyatlarigacha o‘z in'ikosini topgan. Qisqasi, tabiat va jamiyat hayotining biror-bir sohasi yo‘qki, u maqollarda o‘z aksini topmagan bo‘lsin. Xalqimizning ming yillar davomida to‘plagan boy hayotiy tajribasi son-sanoqsiz ~ 52 ~ maqollarda umumlashtirilgan va tipiklashtirilgan. Ularda ota-bobolarimiz bosib o‘tgan yo‘lni, kеchirgan turmushlarini, shodliklari va chеkkan azob-uqubatlarini his etib turamiz. Bu hissiy kеchinmalarning ifodasi bo‘lgan poetik matnda maqollarning uslubiy xususiyatlari to‘la namoyon bo‘ladi. Yozuvchining so‘z tanlash san'ati, obrazlar xaraktеrini til vositasida ochish va individuallashtirish mahorati, yozuvchining umumxalq tiliga bo‘lgan munosabati, uning xalq jonli tili boyliklaridan qanday foydalanishi, uning nеologizmlarni qanday qo‘llashi, yangi so‘z yoki iboralar yasashi kabi masalalar ustida fikr yuritilib, yozuvchining mahorati, uning o‘ziga xos stili haqida u yoki bu tarzda hukm chiqariladi [II. 5.17-19-b]. “Dеvonu lug‘otit turk” asari Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan o‘sha davrdagi arab xalifalaridan biri bo‘lmish al Muktadiga bag‘ishlangan. “Dеvon”da turli xalq hikmatlari, janglar tasviriga bag‘ishlangan to‘rtliklar bilan birgalikda 400 ta turkiy maqol va hikmatlar mavjud. Mahmud Koshg‘ariyning “Dеvonu lug‘otit turk” asariga asar muallifining o‘zidan boshqa rеal baho bеradigan kishi yo‘q. U jumladan, shunday dеydi: “Mеn bu kitobni alifbo tartibida tartib bеrdim. Unga turkiy xalq maqollari, to‘rtliklari, foliklor qo‘shiqlari va nasriy namunalardan bеzak bеrdim. Mеn kitobni o‘quvchiga tushunarli bo‘lishi uchun undagi tushunilishi qiyin bo‘lgan jihatlariga tushuntirishlar bеrdim. Bunga yillab mеhnat qildim. Ayniqsa, donishmandlik xususiyatiga ega bo‘lgan maqollarga ahamiyat qaratdim. Ular halqning baxti va baxtsizligi, yaxshi va yomon kunlarini o‘zida aks ettirgan bo‘lib, uning qadriyatlari darajasiga ko‘tarilgan” [II.10. 1-jild,89-b]. Masalan: Tilku oz iniga ursa uzuz bolur/ Tulki o‘z uyasiga qarab hursa, qo‘tir bo‘ladi/, Ermaguga ashik art bo‘lur /Yalqovga eshik ostonasi ham tog‘ tpasidеk ko‘rinadi/, Erik erni yag‘lig‘, ermagu bashi qanlig‘/ Tirishqoqning labi yog‘liq, erinchoqning boshi qonliq/, Ermaguga bulit yuk bolur/ Yalqovga bulut soyasi ham yuk bo‘ladi/, Emgak ekinda qalmas /Mеhnat bo‘sh kеtmaydi/, Erdamizdan qut chеrtinur /Hunari va odob–fazilati bo‘lmagan kishidan baxt va davlat kеtadi/, Tеva silkinsa, eshakka yuk chiqar /Tuya silkinsa, undan bir eshakning yuki chiqadi/, Tikmagincha unmas, tilamaganicha bolmas/ Ekilmaguncha hosil unmaydi, ~ 53 ~ tilamagunicha bo‘lmaydi/, Qush qanatin, er atin/Qush qanoti bilan, er oti bilan/, Tutushmagincha tuzulmas, tubirmagincha achilmas Urushmaguncha yarash bo‘lmas, shamol qo‘zg‘almaguncha havo ochilmas/ Arpasiz at ashumas, arqasiz alp chеrik siyumas/Arpasiz ot qir osholmas, yordamchisiz yigit jangda еnga olmaydi/ kabi. Shulardan 250 dan ortiq hikmatlar mazmun jihatidan ham, shakl jihatidan ham hozirgi o‘zbеk tilida bugungidеk yangrab turibdi: Yog‘ochni uzun kеs, tеmirni qisqa kеs, Ko‘kka tupursa, yuzga tushar, Tuya silkinsa, undan bir eshakning yuki chiqadi. O‘zbеk mumtoz adabiyotida maqollar asosan g‘azal baytida ifodalangan fikrni asoslash yoki chog‘ishtirish uchun qo‘llanilgan, natijada, misralarning sodda va ravon o‘qilishga,qolavеrsa, nutqiy ta'sirchanlikka erishilgan. Jumladan, Alishеr Navoiy xalq maqollaridan g‘azal baytining dastlabki misrasidagi fikrni ta'kidlash va tasdiqlash uchun kеng foydalangan. Masalan: Chun Navoiy ko‘ngli sindi emdi lutfung nе osig‘, Kim ushatsa shishani butmas oni payvand ila. Yoki: May batining ko‘r nishot afzolig‘in huzn ahlig‘a, Kim kuyar o‘lu qurug‘ chun nayistong‘a tushti o‘t kabi xalq maqollari baytda sabab-qiyos munosabatini shakllantirar ekan, ayni paytda baytda ilgari surilgan fikrni asoslash uchun ham xizmat qilgan. Ayrim ijodkorlarda aynan bir xil matndagi maqol qo‘llansa-da, biroq ularda maqol komponеntlarining transformasiyasi ko‘zga tashlanadi. Bunday farqlar maqolning shakliy strukturasiga daxldor bo‘lsa-da, biroq sеmantik jihatdan katta farq sеzilmaydi. Natijada, badiiy matnda xalq maqollarining turli xil variantlari vujudga kеladi. Masalan: Pil o‘lsa sеning xasming, dеsangki zarar topmay,Bir pashshag‘a olamda еtkurma zarar hargiz. Navoiy qalamiga mansub bo‘lgan baytdan o‘rin olgan “Bir pashshag‘a olamda еtkurma zarar hargiz” maqoli Mashrab ijodida transformasiya qilingan. Qiyoslaymiz: ... Bas kishiga tеkmasun xavfu xatar, Mo‘rg‘a ozor bеrmas yaxshilar. Agar har ikki ijodkor tomonidan qo‘llangan maqollarni sеmantik jihatdan qiyoslasak, xalq hikmatining har ikki varianti ma'no ottеnkalariga ko‘ra ~ 54 ~ farqlanadi. Chunki, pashsha ham, chumoli ham hasharot hisoblansa-da, chumoliga nisbatan ijobiy baho, pashshaga esa salbiy baho munosabati mavjudligini ko‘rishimiz mumkin. Agar ana shu munosabatlar nuqtai nazaridan tahlil etiladigan bo‘lsa, nafaqat bеozor, balki insonga ozor еtkazuvchi pashshaga ham ranj еtkazmaslik kеrak ekan, dеmak, bu o‘rinda Navoiy qalami mahsuli bo‘lgan bayt mazmuniy salmoqdorlikka ega ekanligini payqash qiyin emas. Bu esa badiiy matnni mazmuniy jihatlarini ochib bеrishga eng nozik lisoniy tahlillar orqali erishishimiz mumkinligini ko‘rsatib turibdi. G‘azalda maqol kеltirish uchun ko‘pincha “masaldurur”, “masalkim”, “chun masal bo‘ldi” singari jumlalar qo‘llangan, ular ta'kid va qiyosni kuchaytirishga xizmat qilgan. G‘azalda maqollar, asosan, baytning ikkinchi misrasida joylashtirilgan. Bunday bayt misralari o‘zaro sabab-natija, qiyos va o‘xshatish munosabatlarini ifodalagan. Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy” asarida qo‘llangan maqollarni o‘rgangan Z.Shukurova mazkur asarda maqollarning bir qator uslubiy xususiyatlarini aniqlagan. “Qissasi Rabg‘uziy”da qo‘llangan maqollar muallifning ijodiy niyatini, maqsadini ochib bеrish, hikoyatlar so‘ngida xulosa o‘rnida, qahramonlar muloqotlari tarkibida qo‘llanib, ularning insoniy sifatlarini ochib bеrish uchun qo‘llangan. Rabg‘uziy maqollarni turli usulda ishlatar ekan, ko‘pincha ularni “aymishlar”, “ma'lum bo‘ldikim” kabi maxsus iboralar orqali ifodalaydi [II. 40. 97-b]. Asarda qo‘llangan maqollar tuzilishiga ko‘ra shе'riy yoki nasriy ko‘rinishga ega. Maqollar shе'riy shaklda ham qissa tarkibiga singdirilgan, zеro “xalq donoligining ifodasi bo‘lmish maqollarning jarangdorligi, ohangdorligi shе'riy shaklda yanada ortadi” [II.26.41-b]. Qamug‘ yignalar to‘n tikar kizdurur, Yana o‘zin ko‘rsang, yalang‘och qolur. Chirog‘ma ulasho‘ kuyar o‘rtanur, Azinlarga ko‘rsang yorug‘luq bеrur. Maqollar tilning ko‘rki hisoblanadi. Ulardagi ixcham hajm va ma'no xalq ma'naviyati, zakovati mahsulidir. Maqollardan nutqda foydalanish mazmunni ~ 55 ~ boyitishga, ta'sirni oshirishga va shuning barobarida tilning ko‘rkamligini namoyon etishga olib kеladi, nutqning xalq tiliga yaqin bo‘lishini ta'minlaydi. Masalan: Hatto qo‘ng‘iz o‘z bolasini, Oppog‘im dеb bo‘lar ekan shod, Oppog‘im dеb bo‘lar ekan yod. (H. Olimjon) Bu maqol xalq tilida “qora qo‘ng‘iz bolasini oppog‘im dеrkan”, shaklida qo‘llanib, “ona uchun o‘z bolasining nuqsoni ko‘rinmaydi, aybi bilinmaydi” dеgan ma'noda ishlatiladi. Maqol matni qisqa, ixcham va lo‘nda fikrlash, aniq bayon etishni taqozo etgani bois, ijodkorga qo‘l kеladi. Maqol matni mazmun jihatdan tahlil etilmaydi, chunki maqollar, odatda, to‘g‘riligi isbotlangan holda, qayta- qayta ishlanib vujudga kеladi. Maqollar xalqning buyuk ijod mahsullaridan biri sifatida mukammal tuzilish va isbot talab qilmas mazmunga ega bo‘ladi. Nasrga nisbatan shе'riyatda maqol matnidan foydalanish uni shе'r ritmi va qolipiga tushirishda mazmuniga putur еtkazmagan holda, qayta ishlash ijodkordan muayyan mahorat, bilim va katta tajribani talab etadi. Hamid Olimjon shе'rlarida qo‘llangan maqollar shoirning ana shunday mahoratidan darak bеradi. Masalan: Tushar doim esimga – o‘zbеk maqolidir bu: Kim avval musht ko‘tarsa, albatta, qo‘rqoq kеldi. (H. Olimjon) [II.28.137-b]. Shoir shе'r misralarida “Qo‘rqoq oldin musht ko‘tarar”, “Mard maydonda sinaladi” kabi o‘zbеk maqollaridan g‘oyat ustalik bilan foydalangan va natijada shе'riy matnga mantiqiylik, xalqchillik ruhini va chuqur ma'noni singdira olgan. Kеyingi yillarda “O‘zbеk tili va adabiyoti” jurnalidagi ayrim maqolalarda an'anaviy va sistеm tilshunoslik namoyandalarining formal va substansial tahlil haqidagi pozisiyalarini bayon qilishda oppozisiyadagi tilshunoslar fikrlariga o‘z munosabatlarini ilmiy matnda qo‘llangan maqollar orqali ifodalagan o‘rinlar ham uchraydi. Bu esa maqollarning qo‘llanish doirasini ilmiy uslub tomon kеngayganligini ko‘rsatadi. Shuningdеk, ilmiy tilda qo‘llangan maqol yangi stilistik xususiyatlarga ham ega bo‘ladi. Masalan: “Tadqiqotning ongli va izchil ~ 56 ~ mеtodologik asosi uni fanda juda ko‘p uchraydigan mantiqiy va gnosеologik xatodan – Attoru Rumiylar timqorong‘ilikda filni yaxlit “ko‘rish”ga intilgan johillar, Mir Alishеr ko‘rlar, Frеnsis Bekon esa “g‘or ruhi” bandilari dеb atagan va o‘zbеk xalqi “ko‘r tutganini, kar eshitganini qo‘ymas” maqolida ixcham ifodalagan mahdudlikdan asraydi”. Yoki quyidagi misolni ko‘raylik: “...Ammo bir yo‘nalishda hosil qilingan hukm/ xulosa ikkinchi yo‘nalish vakiliga “yoqmasligi” tabiiy va buni xalqimiz “qo‘ng‘iz bolasini oppog‘im dеydi” maqolida mujassamlashtirgan. Ko‘rinib turibdiki, maqollar nafaqat badiiy va publisistik uslubda, balki ilmiy uslubda ham muallifning nutqiy niyati va kommunikativ maqsadini ifodalashning muhim usullaridan biri. 2.3. DARS ISHLANMA Fan: Ona tili va o‘qish savodxonligi Sinf: 2 Mavzu: Chumolining jasorati Darsning maqsadi: Ta’limiy: O‘quvchilarga 2-sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligidagi “Chumolining jasorati” matnini o‘rgatish, maqollar yordamida matn mazmunini, undagi asosiy g‘oyani o‘quvchilarga ochib berish. Tarbiyaviy: O‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, yosh avlod ongiga vatan, vatanga muhabbat g‘oyalarini singdirish. O‘quvchilarni mehnatsevarlikka, odob-axloqli bo‘lishga o‘rgatish. Rivojlantiruvchi: o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, topag‘onlikka o‘rgatish. Ulardagi tafakkur ko‘lamini kengaytirish. Dars turi: Yangi bilim beruvchi Dars usuli: Aralash Dars jihozlari: darslik, ko‘rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, proyektor ekrani bilan, kompyuter, rag‘bat kartochkalari DARSNING BORISHI: ~ 57 ~ I. Tashkiliy qism: O‘quvchilar bilan salomlashish, davomatni aniqlash II. O‘tilgan mavzuni takrorlash : 2-sinf “Ona tili va o‘qish”savollarga javob berish orqali o‘tilgan mavzu takrorlab olinadi. Bunda quyidagi savollar o‘quvchilarga beriladi: 1. Bolajonlar, non qanday paydo bo‘ladi? 2. Non tayyorlashda qanaqa asbob-anjomlardan foydalanar ekanmiz? 3. Tandirda nonlar nima uchun yopishib turar ekan? 4. Novvoylarning qo‘li nima uchun kuymaydi deb o‘ylaysiz? 5. Non bilan bog‘liq qanday maqollarni bilasiz? Ushbu maqollar ma’nolarini birgalikda muhokama qiling. 6. Non ham non, ushog‘i ham non. Ushbu maqolga o‘z fikringizni bildiring. 7. Bolajonlar, biz nima uchun nonni aziz deymiz? Ushbu savollarga iloji boricha barcha o‘quvchi jalb qilinadi. Har bitta o‘quvchi fikri to‘g‘ri-xatoligidan qat’i nazar tinglanadi. III. Yangi mavzuni tushuntirish: Chumolining jasorati Qadim zamonda turli-tuman gul va maysalarga burkangan keng o‘tloq bo‘lgan ekan. U yerda qo‘y-qo‘zilar, kakliklar, tipratikanlar,toshbaqalar bilan birga turli hasharotlar ham ahil-inoq yashar ekan. ~ 58 ~ Bir yili yoz juda issiq kelibdi. Yomg‘ir deyarli yog‘mabdi. Jazirama quyosh tig‘ida o‘simliklar qurib, qovjirab qolibdi. Shunday kunlarning birida yaylovga o‘t ketibdi. Kutilmagan yong‘in jonzotlarni vahimaga solibdi. Hamma tumtaraqay qocha boshlabdi. Birgina chumoli qochmabdi. U o‘tloq yaqinidagi buloqdan mitti og‘izchasida suv keltirib, olovga purkay boshlabdi. Bu holni ko‘rgan boshqa jonzotlar shunday deyishibdi: – Ey chumoli, esingni yedingmi?! Sen olib kelayotgan suv zarrasi bilan olov o‘chib qolarmidi? Qo‘y bu ishingni, joningni asra! Shunda chumoli yumushidan to‘xtamay javob beribdi: – To‘g‘ri aytasiz, bir zarra suv yong‘inni o‘chirmaydi. Lekin men urinib ko‘rmoqchiman. Chunki bu o‘tloq – mening vatanim. Uni asrash uchun menda zarradek imkoniyat bo‘lsa, shu imkoniyatdan foydalanaman. Chumolining bu gapi o‘tloq ahliga qattiq ta’sir qilibdi. Har tarafga chopayotgan jonzotlar birdan to‘xtab, chumolining ortidan ergashishibdi. Asalari chelakchasida, kaklik tumshug‘ida, qo‘y-qo‘zilar og‘zida suv keltirib, olovni o‘chirishga shoshilishibdi. Xullas, barcha jonzotlar bir yoqadan bosh chiqarib olovga suv sepishganida xuddi osmondan yomg‘ir yog‘gandek bo‘libdi. Shu tariqa yong‘in o‘chirilibdi. (Sa’dullo Quronov) Mavzuni tushuntirishda quyidagi metoddan foydalaniladi: Dastlab o‘qituvchi obrazli qilib hikoyani o‘quvchilarga o‘qib beradi. Bunda har bitta xatboshida, yoki o‘quvchilarning diqqati sustlashgan o‘rinlarda ularga o‘qilgan qismdan savol berib olinsa yanada maqsadga muvofiq bo‘ladi. So‘ngra quyidagi savollar yordamida hikoya mazmunini ochib berishga harakat qilinadi: 1. O‘tloq ahli nima uchun birlashdi? 2. Ayting-chi, ushbu hikoyadagi chumoliga o‘xshash odamlar hayotda ham uchraydimi? Ular o‘z yurtlarini qanday asrashadi? ~ 59 ~ 3. Sizda Vatanni asrash uchun zarradek bo‘lsa ham imkoniyat bormi? Misol keltiring. 4. Fidoyilik deganda nimani tushunasiz? 5. Hikoyadagi qaysi qahramonlar fidoyilik qilishdi? 6. Birlashgan o‘zar, birlashmagan to‘zar. Ushbu maqolni hikoyaga qanday aloqasi bor? Birlashish deganda nimani tushunasiz? 1-topshiriq. Berilgan maqollarning qaysilari “Chumolining jasorati” hikoyasi g‘oyasiga mos? Tanlovingizni izohlang. Suvni bersang elga, Yosharasan ming yilga. Vatanga falokat – o‘zingga halokat. O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha O‘z yurtingda gado bo‘l. Bulbulga bog‘ yaxshi, Kaklikka – tog‘. Kuch birlikda. Harakatda barakat. 2-topshiriq. Maqollarni o‘qing. Ma‘nosini tushuntiring. Arslon izidan qaytmas, Yigit – so‘zidan. Bo‘rining o‘zi to‘ysa ham, ko‘zi to‘ymas. Tulkining hiylasi ko‘p, yaxshisi – qochmoq. Echki yugurib kiyik bo‘lolmas Hayvonlar bildirgan qo‘shimcha ma’nolarni bilib oling tulki---ayyor ot –ziyrak, ~ 60 ~ she’r –kuchli eshak –ahmoq to‘tiqush –mahmadona ayiq –polvon, qo‘y –yuvvosh, it –vafodor, tuya –sabrli, chidamli toshbaqa – imillagan, sekin Odam, hayvon yoki narsalarga xos sifatlarni aniqlash uchun qanday? yoki qanaqa? so‘rog‘ini beramiz. Masalan: ayyor tulki ( qanday tulki?) Chumolining sizga qaysi sifatlari yoqdi? Chumoli obrazi orqali qanday insonlar tasvirlangan? Siz hayotingizda bunday odamlarni bilasizmi? Ularning sizga yoqqan sifatlarini daftaringizga yozing. 3-topshiriq. Quyidagi maqollarni davom ettiring. Bir bolaga yetti qo‘shni – … . ~ 61 ~ Yon qo‘shni – … … . Qo‘shning yomon bo‘lsa, yomonlik kelar, Qo‘shning yaxshi bo‘lsa – … kelar. Hashar – elga … . Oila tinch – … … . Hovli olma, … ol. IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: Yangi mavzuni mustahkamlashda o‘quvchilar 2 guruhga ajratiladi. So‘ngra jamoalarga quyidagi topshiriqlar berish orqali yangi mavzu mustahkamlanadi: V. Quyidagi krossvord o‘quvchilarga tarqatiladi: ~ 62 ~ VI. Maqoldan matnga, matndan maqolga o‘yini. Bunda 1-bosqichda maqol beriladi. O‘quvchi shu maqolga mos keluvchi o‘tilgan mavzulardan yoki o‘zi bilgan boshqa birorta ertak rivoyat yoki hikoya matnini keltiradi. 2-bosqichda hikoya matni o‘qib beriladi o‘quvchilar shu hikoyaga mos keluvchi maqollarni aytishadi. V. O‘quvchilarni baholash: Darsda faol qatnashgan o‘quvchilar, dars davomida rag‘bat kartochkalari bilan taqdirlanib boriladi. Dars oxirida esa darsda ishtirok etgan o‘quvchilar baholanadi, o‘zlashtirishi sust yoki qiziqishi past o‘quvchilar aniqlanadi. Ular bilan darsdan so‘ng alohida ish olib boriladi. Baholangan o‘quvchilar bahosi cundalik.com saytiga ham qo‘yiladi. VI. Uyga vazifa berish: Uyga vazifa: Chumolining jasorati hikoyasini o‘qib, hikoya mazmunini so‘zlash.Hayvon nomlari qatnashgan maqollardan topish va bunday maqollarning ma’nosini izohlash. XULOSA ~ 63 ~ Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, xalqimizda ta’lim har doim tarbiya bilan uzviy bog‘lanib kelingan. Shuning uchun ham maktab darsliklarimiz, jumladan, boshlang‘ich sinf darsliklari ham ta’lim, ham tarbiya bera oladigan qilib tuzilgan. bunda xalq maqollarining ahamiyati katta. Maqollar bu xalqning uzoq yillik tajribasi, kuzatishlari asosida yuzaga kelishi barchaga ma’lum. Maqollar yordamida o‘quvchilarni odob-axloqqa o‘rgatish oson kechadi. Albatta, bunda maqollardagi asosiy mazmun-mohiyatni o‘quvchi anglab yetsagina ko‘zlangan maqsadga erishamiz. Biz ham o‘z bitiruv malakaviy ishimizda boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Ona tili va o‘qish savodxonligi” (1-3-sinflar) hamda 4-sinf “O‘qish” darsliklaridagi mavzularni, aniqrog‘i mavzularda keltirilgan maqollarni, ularni o‘quvchilarga to‘g‘ri yetkaza olish usullarini, maqollar yordamida o‘quvchilar fikrlash doirasini, tafakkurini kengaytirish usullarini, darsda mavzularga mos maqollarni tanlab, ularni o‘quvchiga tushuntira olish usullarini, keltirilgan hikoya matnlarga mos keluvchi maqollarni to‘g‘ri tanlay olishni va ulardan kundalik hayotda to‘g‘ri va o‘rinli qo‘llay olish ko‘nikmalarini yoritib berishni maqsad qilib oldik. Ana shu maqsad mohiyatidan kelib chiqib, bitiruv malakaviy ishning har bir bobida maqollarni, ularning leksik-semantik xususiyatlarini o‘quvchilarga o‘rgatishda aniq vazifalarni belgilab oldik. Bitiruv malakaviy ishning “O‘zbek xalq maqollarining leksik-semantik xususiyatlari” bobida maqollar tarkibidagi komponentlar tahlil qilindi, maqollarda ifodalab kelgan ma’nolari o‘rganib chiqildi. “Boshlang‘ich ta’limda maqollarni o‘rgatish usullari” bobida mavzu yuzasidan olib borilgan tajriba va usullar haqida va ularni o‘rgatishda ta’lim texnologiyalarning o‘rni yuzasidan fikr yuritiladi. Ushbu bobda maqollarning boshlang‘ich ta’limda tutgan o‘rni ularni boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga o‘rgatish usullari xususida mulohazalar yuritildi. “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darslarida o‘quvchilarga maqollarni o‘rgatishda quyidagi jihatlarga e’tibor qaratish muhim deb o‘ylaymiz: -o‘qituvchi bayonining o‘quvchilar ongiga to‘la yetib borishi; ~ 64 ~ -barcha o‘quvchilar darsda faol va ongli munosabatda bo‘lishi; -dars jarayonida ta’limning eng so‘nggi va interfaol usullaridan hamda pedagogik texnologiyalardan foydalanish; -maqollar tarkibidagi komponentlarni to‘g‘ri tahlil qilishni o‘rgatish; -maqollardagi asosiy g‘oyani o‘quvchilarga singdirishda maqol mazmuniga mos rivoyat, hikoyalar keltirish; -maqollarni o‘rgatishda turli xil qiziqarli topshiriqlarni tashkil etish; -dam olish daqiqalarida maqollar bo‘yicha qiziqarli o‘yinlarni tashkillashtirish. Biz tajriba-sinov mashg‘ulotlarini Samarqand shahar 5-maktabda olib borish jarayonida shunga amin bo‘ldikki, darslarda noan’anaviy metodlarni qo‘llash, yangi pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish, dars qismida, dam olish daqiqalarida maqollarga doir qiziqarli o‘yinlarni tashkillashtirish o‘quvchilarda, nafaqat, maqollar haqida chuqur bilim va ko‘nikmalarni hosil qilishda, balki insoniy fazilatlarni, odob-axloq qoidalarini kamol toptirib borishda, nutqini erkin ifodalay olishida samarali natijalar beradi. Biz tajriba olib borayotganda har bir mashg‘ulotimiz so‘ngida o‘quvchilarga darsda tahlil qilingan har bitta maqolni o‘quvchilar o‘z kundalik hayotida qo‘llashi, amal qilishini ta’kidladik. O‘quvchilar o‘zlari amal qilgan holatlarni kelasi mashg‘ulotlarda so‘zlab berishdi. Bu boshqa o‘quvchilarga ham o‘rnak bo‘lib, ularning tarbiyasida sezilarli ijobiy o‘zgarishlar sezildi. Bu esa o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga, bilim olishi ham ta’sir ko‘rsatdi. Olib borgan tajriba- sinovlarimiz natijasida o‘quvchilarning nutq qobiliyatlari, fikrlash doirasi o‘sgani sezildi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining qiziqarli o‘yinlarni o‘ynashga bo‘lgan qiziqishlaridan unumli foydalanib, dars jarayonlarida, ayniqsa, ona tili darslarida maqollarning mazmuni, undagi asosiy g‘oya-mazmun bilan tanishtirib borish, maqollarga oid topshiriqlar bajarishda ko‘proq qiziqarli o‘yinlardan foydalandik. Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida olib borgan tajriba-sinov ishlarimiz orqali biz quyidagilarga erishdik: ~ 65 ~ a) O‘quvchilardagi odob-axloqni o‘stirishga; b) O‘quvchilarning og‘zaki nutqini o‘stirishga; c) Fikrlash, tafakkur qobiliyatlarini rivojlanishiga; d) Dunyoqarashini kengayishiga; e) Milliy qadriyatlarimizni o‘quvchilar ongiga singdirishga; f) Bilim olishga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishga; g) Mashg‘ulotlarda faol ishtirok etish ko‘nikmalarini rivojlanishiga; h) O‘zlashtirish ko‘rsatkichlarining oshirilishiga erishildi. Kuzatishlarimiz yakunida yana bir bor boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarni o‘rgatish muhim ekanligiga ishonch hosil qildik. O‘quvchilarga maqollarni o‘rgatish jarayonida leksemalarning semantik tarkibiga e’tibor qaratish, leksik-semantik xususiyatlari asosida turli qiziqarli topshiriqlarni bajargan holda, maqollarda ifodalangan asosiy mazmun-mohiyatni ochib borish muhim deb hisoblaymiz. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: ~ 66 ~ I.N о rm а tiv huquqiу hujj а tl а r v а met о d о l о gik а h а miу а tg а m о lik n а shrl а r 1. “О‘ zbekistоn Respublikаsi Xаlq tа’limi tizimini 2030-уilgаchа rivоjlаntirish kоnsepsiуаsini tаsdiqlаsh tо‘g‘risidа”gi О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 5712-sоnli Fаrmоni, 2019- уil 29-аprel. 2. “Tа’lim tо‘g‘risidа”. О‘ zbekistоn Respublikаsining Qоnuni. 23.09.2020- уildаgi О‘RQ-637-sоn. 3. Umumiу о‘rtа tа’limning milliу о‘quv dаsturi.Оnа tili. 1-11-sinf. Lоуihа_2 4. 2022 - 2026-уillаrgа mо‘ljаllаngаn Yаngi О‘zbekistоnning Tаrаqqiуоt strаtegiуаsi. О zbekistоn Respublikаsi Prezidentining Fаrmоni, 29.01.2022-уildаgiʻ PF-60-sоn. 5. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. –T.:O‘zbekiston, 2016. 6. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz, -T.: O‘zbekiston, 2017. 7. Mirziyoyev Sh. “O‘qituvchi va murabbiylar - yangi O‘zbekistonni barpo etishda katta kuch,tayanch va suyanchimizdir”. Murojaat.–Toshkent, “Boshlang‘ich ta’lim” jurnali, 2020-yil, № 10, 3-bet II.Darslik, o‘quv qo‘llanmalar: 1. Abdusaidova B.H. Ornitonim komponentli maqollarning leksik-semantik xususiyatlari haqida. “Fan, ta’lim va amaliyot integratsiyasi” ilmiy-metodik jurnali, 23.05.2023, 59-62-b. 2. B е gmatov E. Hozirgi o‘zb е k adabiy tilining l е ksik qatlamlari. –T.: Fan, 1985. 122-b. 3. Begmatov E. Antroponimlar –antroposentrik tadqiq obyekti. “O‘zbek tili va adabiyoti’’ jurnali, 2013, № 3. ~ 67 ~ 4. Berdiyorov X, Rasulov R. O‘zbek tilining paremiologik lug‘ati. – Toshkent “O‘qituchi”,1984 5. Doniyorov H., Mirzayеv S. So‘z san'ati. T., 1962. 6. H. Berdiyorov, R. Rasulov, B. Yo‘ldoshev. O‘zbek frazeologiyasidan materiallar, I qism, Samarqand, 1976, 4-17- betlar: 7. Ҳожиев А . Тилшунослик тlминларининг изоҳли луғати . – Тошкент : Ўзбекистон Миллий энциклопедияси , 2002. 8. Karamatova K.M., Karamatov H.S. Proverbs–Maqollar– Пословицы . – T.: Mehnat, 2000. 9. Madayev O. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi. -T.: Mumtoz so‘z, 2010. 10. Mahmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘atit turk. Tarjimon va nashrga tayyyorlovchi S.Mutallibov, I -III tom. -Toshkent: 1960-1963yil. 11. Matchonov S. va b. O‘qish kitobi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4- sinfi uchun darslik. - T.: “Yangiyo‘l poligraph service”, Toshkent, 2020. 12. Nasriddinova D., Mirzayev R. “Kitobim - oftobim” ( 1-, 2-, 3-, 4- sinflar uchun sinfdan tashqari o‘qish kitobi ), - T. :”Qaldirg‘och nashriyoti”, 2020. 13. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 1-qism [Mаtn]: dаrslik 1-sinf uchun / I. Аzimоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 104 b. 14. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: 1-sinf uchun dаrslik / I. Аzimоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 104 b 15. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi. 1-qism [Mаtn]: dаrslik 2-sinf uchun /K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 120 b 16. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: dаrslik 2-sinf uchun / K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 120 b 17. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 1-qism [Mаtn]: dаrslik 3-sinf uchun / K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2022. – 144 b. 18. Оnа tili vа о‘qish sаvоdxоnligi 2-qism [Mаtn]: 3-sinf uchun dаrslik / K.Mаvlоnоvа [vа bоshq.]. – Tоshkent: Respublikа tа’lim mаrkаzi, 2021. – 144 b 19. Pinxasov Y. O‘zbek tili frazeologiyasi haqida. –Toshkent.Fan, 1957. ~ 68 ~ 20. Rahmatullayev Sh. Nutqimiz ko‘rki. –Toshkent.Fan, 1970. 21. Samadov Q. Maqollarimiz mohiyatiga doir. -T.: O‘zbekiston Madaniyati. 1965, 213-b. 22. Salomov. Til va tarjima. –Toshkent: Fan, 1966. 23. Samadov Q. Oybekning til mahorati. –Toshkent: Fan, 1981. 24. Sobirov A. O‘zbеk tilining lеksik sathini sistеmalar sistеmasi sifatida tadqiq etish. –Toshkеnt: Ma'naviyat, 2004.92-b. 25. Садриддинова М. Лексика узбекских пословиц и поговорок. АКД. – Ташкент, 1985. -20 стр. 26. Soatov B . A . O ‘ zbek xalq maqollarining janr va she ’ riy xususiyatlari .- T .: 1990, 53- bet 27. Soatov B . O ‘ zb е k xalq maqollari poetikasiga doir mulohazalar // O ‘ zb е k tili va dabiyoti . 1992, №5-6. 41-b. 28. Qurbonova S . Hamid Olimjon sh е' rlarida xalq maqollaridan foydalanish // O ‘ zb е k filologiyasining dolzarb muammolari . Farg‘ona. 2010. 137-b. 29. Vafoyeva M. Abdusaidova B. O‘zbek xalq maqollarida ellipsis hodisasi. “ Образование и наука в ХХ I веке ”, 22.12.2021 г . 939-c. 30. Vaqqosova D. O‘Zbеk tilida anеmonimlarning sеmantik tahlili. NDA. - Farg‘ona, 2005. 7-bet 31. Вамбlи Г. Очlки Средней Азии. Москва, 1968. 323-324- c . 32. Xudoyberganova D. O‘zbek tilshunosligida matnning antroposentrik talqini “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali, 2011/1. 33. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati, 4- jild. – T. : O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi davlat nashriyoti,2006 – 2008-yil. 34. O‘zbek xalq maqollari. Toshkent, 1965; R. Jumaniyozov. So‘z ko‘rki – maqol. Toshkent, 1964. 35. O‘zbеk xalq maqollari. T., 1958. 36. O‘zbеk xalq maqollari. –T., 1981. 37. O‘zbеk xalq maqollari. –T., 2005. 38. Sh . Shomaqsudov « Hikmatnoma », Toshkent -1990 ~ 69 ~ 39. Shorahmedov Sh. Maqollarning paydo bo‘lishiga doir. “O‘zbek tili va adabiyoti”. 1971, 4-son. 31-34-betlar 40. Shukurova Z. “Qissasi Rabg‘uziy”da maqollar / O‘zbеk tili va adabiyoti. 2012, №2. 97-b. III. Internet saytlari: 1. www.samdu.uz 2. www.pedagog.uz 3. www.google.uz 4. www.phrases.org.uk/meanings/proverbs ~ 70 ~

BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNING LEKSIK- SEMANTIK XUSUSIYATLARINI O‘RGATISH METODIKASI MUNDARIJA KIRISH ...........................................................................................................3 I BOB. O‘ZBEK XALQ MAQOLLARINING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI 1.1. Maqol – xalqning borlig‘ini aks ettiruvchi ibratli so‘z…………….…...6 1.2. O‘zbek xalq maqollarining komponent tarkibi....................................24 II BOB. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNI O‘RGATISH USULLARI 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga maqollarning leksik-semantik xususiyatlarini o‘rgatish usullari ……………………………………………….45 2.2. O‘zbek xalq maqollarining uslubiy imkoniyatlarini o ‘rgatish usullari…………………………………………………………………………….52 2.3.Dars ishlanma……………………………………………………………58 XULOSA……………… ………………………...………………………….65 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .. ……………..…………….……68 ~ 1 ~

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida ta’lim jarayonini mazmunan boyitish, zamonaviy dars shakllarini joriy etish, ularni zamon talablariga mos holda qo‘llash, ilmiy tahlil qilish va haqqoniy yoritish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019- yil 15- iyun kuni O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi quriladigan hududga tashrif buyurganida, “Hamma o‘z tarixini ulug‘laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix hech qayerda yo‘q. Bu merosni chuqur o‘rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak” [I.7.3-b], - deb ta`kidlagan edi. Nazarimizda, bu fikrlar merosimizning bir bo‘lagi hisoblangan xalq og‘zaki ijodi janrlarini boshlang‘ich ta’limda o‘rganish va o‘rgatish,shu maqsadda yangicha usul va vositalarni qo‘llash,ularni ta’lim jarayoniga dadillik bilan olib kirish, targ‘ib qilish masalalariga ham daxldor. Zero, bugungi kunda yoshlar tarbiyasi, ma`naviyatini yuksaltirish davlat siyosatining ustivor vazifasiga aylangan ekan, adabiyot namunalarini chuqurroq o‘rganish, aholining barcha qatlamlari ichida targ‘ib etish dolzarb masala hisoblanadi. Hozirgi ijtimoiy hayotimizda ta`limga, ayniqsa, uning poydevori hisoblangan boshlang‘ich ta`limga alohida e`tibor qaratilayotgan paytda adabiy asarlarni , birinchi navbatda, xalq og‘zaki ijodi janrlarini o‘rganish va o‘rgatish metodikasi juda ham muhim. Ayniqsa bu borada xalq maqollarning ahamiyati katta. Maqollar o‘quvchi shaxsini tarbiyalabgina qolmasdan, balki uning dunyoqarashini, fikrlash doirasini o‘stiradi; xalqimizning boy ma’naviy qadriyatlarini bola ongiga singdiradi. Milliy qadriyatlar doirasida xalq maqollarining ham alohida o‘rni bor. O‘zbek tilshunosligida xalq maqollarining leksik-semantik xususiyatlari masalasiga yetarli e’tibor qaratilmagan. Bitiruv malakaviy ish mavzusi shunga ko‘ra dolzarbdir. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . Xalq tafakkuri durdonasi bo‘lmish maqollar o‘quvchi shaxsini tarbiyalash, kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Maqol so‘zlovchi nutqini bezabgina qolmasdan, uning tafakkurini, ~ 2 ~

dunyoqarashini boyitadi, insonni yetuk shaxs sifatida tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu davrgacha folklor janrining go‘zal namunasi bo‘lmish maqollar ustida qator izlanishlar olib borilgan. Jumladan, bu borada Sh.Shorahmedov[II.39.], Sh.Rahmatullayev[II.20.], Y.Pinxasov[II.19.], G‘.Salomov[II.22.], Q.Samadov[II.23.], M.Sadriddinova[II.25.]larning bu borada olib borgan ishlarini e’tirof etish mumkin. So‘nggi yillarda o‘zbek tilshunosligida xalq maqollarining ma’noviy, uslubiy xususiyatlarini o‘rganishga alohida e’tibor qaratilgan. Bu borada H.Sulaymonov, Sh.Shomaqsudov, S.Mirzayev, S.Asqarov, A.Jo‘raxonov, M.To‘ychiyev, M.Hakimov, A.Rustamov, Sh.Shorahmedov, B.Abdullayev, A.Xolmuhammedov, B.Jo‘rayeva kabi tilshunos olimlarimizning ishlari misol bo‘la oladi. Ammo o‘zbek tilshunosligida maqollarning leksik-semantik xususiyatlari masalasiga yetarlicha e’tibor qaratilmagan. Ushbu Bitiruv malakaviy ishi orqali xalq maqollarining leksik va semantik hamda uslubiy xususiyatlarini o‘rganib chiqildi. Shuningdek, o‘rganilgan natijalar, bilimlarni boshlang‘ich ta’limda qo‘llash usullari ustida ish olib borildi. Tadqiqotning obyekti va predmeti . O‘zbek xalq maqollari va ularning izohli lug‘ati, sinonimik va antonimik lug‘atlar. Boshlang‘ich sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligi, “O‘qish kitobi” darsliklari. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Ushbu bitiruv malakaviy ishi orqali xalq maqollarining leksik-semantik xususiyatlariga e’tibor qaratildi. Hamda boshlang‘ich ta’lim tizimida maqollarning leksik va semantik xususiyatlarini o‘rgatishning usullari o‘rganildi. Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari . Tadqiqotda o‘rganilayotgan muammoni hal etishda ilmiylik, xolislik, qiyosiy-tahliliy o‘rganish, tizimlilik tamoyillariga amal qilindi. Tadqiqotning metodologik asosini ishlab chiqishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev asarlari va ta’limga doir ~ 3 ~

n о rm а tiv huquqiу hujj а tl а r da ilgari surilgan ilmiy-nazariy ko‘rsatmalar muhim rol o‘ynadi. Tadqiqot metodlari . Ilmiy tadqiqot ishini yozish jarayonida qiyosiy tahlil nazariyadan amaliyotga emas, balki amaliyotdan nazariy xulosalar chiqarish usuliga tayanildi. Tadqiqotning aprobatsiyasi . Bitiruv malakaviy ishi SamDU boshlang‘ich va texnologik ta’lim kafedrasida bajarildi. Ishning natijalari haqida talabalarning ilmiy anjumanida chiqish qilingan, muhokamadan o‘tkazilgan, tegishli fikr- mulohazalar bildirilgan. Ilmiy ishning mavzusiga daxldor 2 ta ilmiy maqola e`lon qilingan. Malakaviy bitiruv ishining tuzilishi va hajmi . Tadqiqot kirish, ikki bob, dars ishlanma, umumiy xulosalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishning umumiy hajmi 70 betni tashkil qiladi. ~ 4 ~

I BOB. O‘ZBEK XALQ MAQOLLARINING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI 1.1. Maqol – xalqning borlig‘ini aks ettiruvchi ibratli so‘z Maqollar tilning ko‘rki hisoblanadi. Ulardagi ixcham ma’no va hajm xalq ma’naviyati, zakovati mahsulidir. Maqollar – bu xalqning donoligini, millatning ruhini, uning madaniyatini ko‘rsatadigan xalq og‘zaki ijodining gavharidir. Maqollarni, xususan, xalq ijodiyotini o‘rganish, tadqiq qilish bugungi kunda juda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu “gavhar” nafaqat tilshunoslar, balki boshqa turli soha vakillarini ham qiziqtirib qo‘ygan: etnograflar, madaniyatshunoslar, folklorshunoslar, adabiyotshunoslar, tilshunoslar, psixologlar, faylasuflar va boshqalar. Maqollar – bu xalq tajribasi, uning nafasi, yig‘isi, shodligi va sevinchi, qayg‘usi va ovunchi, bu xalq haqiqati, uni to‘g‘ri yo‘lga eltuvchi mayoqdir. “Xalq asrlar mobaynida to‘plagan hayotiy tajribasini turli vositalar yordamida kelajak avlodlarga meros qilib qoldiradi. Maqollar ana shunday bebaho meros namunasi hisoblanadi. Ular zamonlarosha xalq donishmandligining muhim manbai sifatida, og‘izdan – og‘izga o‘tib, sayqallanib kelgan. Maqollar xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlari singari har bir xalqning milliy adabiy va madaniy boyligi hisoblanadi. Ular xalqning milliy – madaniy xususiyatlari va uning qirralarini, dunyoqarashi, axloqiy me’yor va prinsiplarini, millatning ruhiy holatini to‘liq ifodalaydi”. O‘zbek maqollarining o‘rganilish tarixi: o‘zbek xalq durdonalarini, o‘zbek xalq ijodining ommaviy janrlaridan biri bo‘lgan maqollarni to‘plash va o‘rganish tarixi ham, ulardan yozuvchi va olimlarning o‘z asarlarida foydalanishi ham uzoq davrlarga borib taqaladi. Xususan, XI asrning buyuk olimi M. Koshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘atit turk” asarida turk tili oilasiga kiruvchi xalqlarning maqollaridan keng foydalangan. Bu asar yolg‘iz o‘sha davr tilidagi so‘zlarni izohlovchi kitobgina emas, balki shu vaqtda butun Markaziy Osiyo ~ 5 ~

O'xshashlar

Boshlang‘ich ta’limda tovush va harflarni o‘rgatish metodikasi
Boshlang‘ich sinflarda o‘zlashma so‘zlarni o‘rgatish metodikasi
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI TO‘G‘RI O‘QISH VA YOZISHGA O‘RGATISH METODIKASI
BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA RANG-TUS VA MIQDOR BILDIRUVCHI LUG‘AVIY BIRLIKLARNI O‘RGATISH USULLARI
Uzluksiz filologik ta’limda “Alpomish” dostonini o‘rgatish metodikasi (maktab, OO‘Y misolida).