BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI TO‘G‘RI O‘QISH VA YOZISHGA O‘RGATISH METODIKASI KIRISH…………………………………………………………………..………..3 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI TO‘G‘RI O‘QISH VA YOZISHGA O‘RGATISH METODIKASINING NAZARIY ASOSLARI…….10 1.1. Savodga o‘rgatish davrining dolzarb muammolari………………………….11 1.2. Imlo mahorati va uni shakllantirish………………………………………....24 II BOB BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI TO‘G‘RI O‘QISH VA YOZISHGA O‘RGATISH METODIKASINING O‘QUV-USLUBIY TA’MINOTI……………………………………………………………………...31 2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga to‘g‘ri o‘qish va yozishni o‘rgatish usullari…………………………………………………………………………….32 2.2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga to‘g‘ri o‘qish va yozishga o‘rgatishni tashkil etishga qaratilgan mashq va topshiriqlar…………...…………………………….38 XULOSA VA TAVSIYALAR …………………………………….…………….50 ADABIYOTLAR RО‘YXATI …………………………….…..…………………52

KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Farzandlarimizni barkamol inson qilib tarbiyalash bugungi kunimizning eng muhim va dolzarb vazifalaridan biridir. Chunki jamiyat a’zolarining tarbiyali, yaxshi axloqli, halol va pok bo‘lishini orzu qilamiz, ammo shu jamiyatning kelajagi bo‘lmish bolalarimiz tarbiyasi haqida qayg‘urmasak, maqsadimiz, orzu-niyatlarimiz amalga oshmasdan sarobligicha qolaveradi. Tarixdan bizga ma’lumki, har bir jamiyatda hech qaysi bir tuzum va hech qaysi bir din yoshlar ta’lim-tarbiyasiga beparvo bo‘lgan emas. Islom tarixiga nazar solsak ham, dinimiz yoshlarga qanchalik g‘amxo‘rlik qilganini ko‘ramiz. Musulmonlar bu vazifani, ya’ni yoshlar tarbiyasini o‘zlarining asosiy ishlari deb belgilashgan. So‘zimiz isboti uchun musulmonlarning Makka mushriklari bilan bo‘lib o‘tgan ilk to‘qnashuv «Badr» voqeasini eslash kifoya. Asir tushgan mushriklarni ozod qilish shartlaridan biri «Madinalik o‘nta bolaga o‘qish va yozishni yaxshi o‘rgatish», deb Payg‘ambarimiz (s.a.v.) belgilab qo‘ydilar. Vaholangki, bu davrda musulmonlar moddiy tomondan anchagina mushkul vaziyatda edilar. Asirlarni moddiy mablag‘lar evaziga ozod qilsalar ham bo‘lardi. Lekin asosiy maqsad yosh avlodni bilimli, savodli qilib tarbiyalash edi. «Aytishlaricha, faylasuf shoir Boborahim Mashrabni dastlabki bilimlarni olish uchun madrasaga olib borishadi. Ustozi “Alif”, “Be” deb alifboni o rgatarʻ ekan, Mashrab “Alif”ning ma’nosini bilmasdan, “Be”, demasman”, degan ekan. Shu ma’noda, har bir so zni o qib, uqish uslubini hozirgi zamonaviy ilm-fanlarni ʻ ʻ o qitish jarayonida ham qo llashni tavsiya etamiz. Chunki har bir fanda faqat ʻ ʻ ungagina tegishli lug at-istilohlar mavjud va bu o qitish uslubi mazkur fanni ilmiy ʻ ʻ asosda o rganish uchun zamin bo lib xizmat qiladi” ʻ ʻ 1 Muammoning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli ishlar, islohotlar jarayonida navqiron avlodni jismonan sog‘lom, ma’nan yetuk insonlar etib tarbiyalash, yoshlarning iste’dod va salohiyatini yuzaga chiqarish, intilish va tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlashga 1 Murodhoji Muxtorov « Ajdodlar ta’limoti hikmat va ibratdir » nomli maqola 2

alohida e’tibor qaratilmoqda. Yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan hozirda ta’lim sohasi ustuvor vazifa etib belgilangan. Prezidentimiz 2016-yilda o‘zining tantanali nutqida ta’lim mamlakat taraqqiyotining poydevori sifatida muhimligini ta’kidladilar. 2017-yilda «Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili» dasturi ishga tushirilib, ushbu dastur mamlakatda savodxonlikni oshirishga qaratilgan quyidagi maslalarni o‘z ichiga olgan: - ko‘proq maktablar qurish va mavjud maktablarda ta’lim sifatini oshirish; - pedagoglarning malakasini oshirish va ularning ish haqi hamda mehnat sharoitlarini yaxshilash; - ota-onalarni farzandlarini maktabga yuborishga undash va ta’limni rivojlantirish muvaffaqiyat kaliti sifatida; - raqamli savodxonlikni oshirish bo‘yicha milliy dasturni ishlab chiqish, jumladan, o‘quvchilar va kattalarga kompyuterda ishlash ko‘nikmalarini o‘rgatish. Bu tashabbuslar O‘zbekistonda savodxonlik darajasini oshirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. YUNESKO hisobotiga ko‘ra, O‘zbekistonda savodxonlik darajasi 2015-yildagi 97,3 foizdan 2019-yilda 99,3 foizga oshgan. Mamlakatimizda ta’lim va savodxonlikni oshirishga qaratilgan islohotlar jadalligi mamlakatning kelajakdagi taraqqiyoti hamda muvaffaqiyatlari uchun zarurdir. Bitiruv ishining maqsadi - biz pedagoglarning yosh avlod hayotida, kelajagida qanchalik muhim rol o‘ynashimizni, butun jamiyat uchun bilimli, salohiyati rivojlangan barkamol avlodni tarbiyalab berishimiz kerakligini yaxshi anglab olishimiz shart. Bitiruv ishimiz mavzusi doimo muhim masala bo‘lib kelgan yosh avlodni savodli qilish yo‘llarini hamda to‘g‘ri o‘qish va yozishga o‘rgatish, ushbu ko‘nikmalarni o‘zida shakllantira olgan millat bolalarini tarbiyalash, ta’lim berish kabi masalalarni, maqsadlarni o‘z ichiga qamrab oladi. Savodxonlik - bu anglab, tushunib o‘qish va yozish hamda boshqalar bilan samarali muloqot qilish qobiliyatidir. Bu kelajak avlodimizning jamiyatda faoliyat yuritishi, axborot almashinishi va fuqarolik hayotida ishtirok etishi uchun zaruriy 3

mahoratdir. Savodxonlik nafaqat asosiy o‘qish va yozish ko‘nikmalarini, balki tanqidiy fikrlash, muammolarni hal qilish hamda raqamli savodxonlikni ham o‘z ichiga oladi. Savodxonlik darajasi dunyo bo‘yicha juda xilma-xil bo‘lib, ularga ta’lim olish imkoniyati, iqtisodiy rivojlanish, ijtimoiy va madaniy omillar kabi turli omillar ta’sir ko‘rsatadi. Avvalo, savodxonlik, to‘g‘ri o‘qish va yozish ko‘nikmalarini egallash nega bunchalik muhim? Chunki: 1. Muloqot ko‘nikmalarini oshiradi: o‘qish va yozish, g‘oyalar, fikrlar va his-tuyg‘ularni yetkazish uchun muhim bo‘lgan samarali muloqot vositasidir. Tez- tez o‘qish va yozish, to‘g‘ri so‘zlarni topib, ularni samaraliroq usullarda taqdim eta olish imkonini beradi. 2. Bilimni kengaytiradi va ijodkorlikni oshiradi: adabiyot, badiiy adabiyot, she’riyat va nobadiiy adabiyot kabi turli turdagi materiallarni o‘qish ko‘plab mavzular bo‘yicha bilim hamda tushunchamizni kengaytirishi mumkin. Xuddi shunday, biz yozganimizda tanqidiy fikr yuritishga, ma’lumotni tahlil qilishga va yangi qarashlar, dalillar va hikoyalar yaratishga moyil bo‘lamiz. 3. Lug‘at va grammatikani yaxshilaydi: o‘qish va yozish tilning nozik tomonlarini tushunishga, so‘z boyligini oshirishga, grammatika hamda sintaksisni yaxshilashga yordam beradi. Muntazam amaliyot odamlarga yangi lug‘at, grammatik tuzilmalar va idioma (ibora)larni o‘rganish imkonini beradi. 4. Ishga joylashish imkoniyatini oshiradi: o‘qish va yozish ko‘nikmalari zamonaviy ish joyida bebahodir. Yaxshi muloqot qobiliyatlari ko‘pchilik ish o‘rinlari uchun zarur: samarali eslatmalar, hisobotlar hamda elektron pochta xabarlari uchun juda muhimdir. 5. Akademik fanlarda yaxshi natijalar: kuchli akademik ko‘rsatkich natijalar va tahlillarning samarali muloqotini talab qiladi, bu esa faqat o‘qish va yozish orqali erishiladi. Umuman olganda, o‘qish va yozish shaxsiy va professional o‘sish uchun ko‘plab eshiklarni ochadigan muhim kommunikativ qobiliyatdir. Ushbu 4

ko‘nikmalarni yaxshi egallash o‘zi uchun muvaffaqiyatli martaba qurish, jamiyat, iqtisodiyot va butun dunyoga hissa qo‘shishga zamin yaratadi. Savodxonlik mavzusi juda dolzarbdir, chunki bugungi jamiyatda rivojlanish uchun odamlar o‘qish va yozish qobiliyatiga ega bo‘lishi juda muhimdir. Savodxonlik insonning asosiy huquqi bo‘lib, shaxsiy o‘sish, iqtisodiy imkoniyatlar va fuqarolik ishtiroki uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Asosiy savodxonlik ko‘nikmalariga ega bo‘lmagan odamlar ta’lim, ish, sog‘liqni saqlash va boshqa muhim xizmatlarga kirishda to‘siqlarga duch kelishadi. Bundan tashqari, raqamli texnologiyalarga bo‘lgan ishonch ortib borayotganligi sababli, raqamli savodxonlik XXI asrda savodxonlikning muhim tarkibiy qismiga aylandi. Shu bois, savodxonlikni targ‘ib qilish va odamlarga savodxonlik ko‘nikmalarini oshirish uchun imkoniyatlar yaratish yanada adolatli va farovon jamiyat yaratish uchun juda muhimdir. To‘g‘ri o‘qish va yozishni o‘rgatishdan maqsad o‘quvchilarni yoshligidanoq samarali muloqot qilish va hayotda muvaffaqiyatga erishish imkonini beradigan asosiy ko‘nikmalar bilan qurollantirishdir. O‘qish va yozishda muhim bo‘lgan ba’zi usullar mavjud: 1. Muloqot: to‘g‘ri o‘qish va yozishga o‘rgatishning asosiy sabablaridan biri muloqotni osonlashtirishdir. Yaxshi muloqot qobiliyatlari o‘quvchilarga yozma va og‘zaki ravishda o‘z fikrlarini aniq ifodalash imkonini beradi. 2. Tushunish: o‘qish va yozish o‘quvchilarni tushunishda mustahkam poydevor yaratadi. Murakkab matnlarni o‘qiy oladigan va tushuna oladigan o‘quvchilar ma’lumotni samarali tahlil qilishlari va sharhlashlari mumkin. 3. Tanqidiy tahlil: o‘qish orqali o‘quvchilar fikrlarni farqlash, ma’lumotlarga asoslanib dalillarni o‘rnatish va o‘z nuqtayi nazarini aniq ifodalash imkonini beruvchi tanqidiy fikrlash ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. Yozish tanqidiy fikrlashni ham rag‘batlantiradi, chunki o‘quvchilar fikrlarini tartibga solish va o‘z g‘oyalarini ishlab chiqishni o‘rganadilar. 4. Karyeradagi muvaffaqiyat: o‘qish va yozishda kuchli poydevorga ega bo‘lgan o‘quvchilar samarali muloqotni talab qiluvchi murakkab vazifalarni 5