Uzluksiz filologik ta’limda “Alpomish” dostonini o‘rgatish metodikasi (maktab, OO‘Y misolida). Reja: Kirish. Ishning umumiy tavsifi I BOB. Uzluksiz filologik ta’limda “Alpomish” dostonini o‘rgatishning o‘ziga xos xususiyatlari. 1.1 “Alpomish” dostonining yaratilish tarixi va variantlari. 1.2 “Alpomish” dostonida milliy urf – odatlarning aks etishi. II BOB.Ta’lim bosqichlarida “Alpomish” dostonini o‘rgatishda interfaol metodlardan foydalanish. 2.1 Maktab ta’limida ‘‘Alpomish’’ dostonini mustaqil ishlash uchun topshiriqlar berish orqali o‘rgatish. 2.2 OO‘Y larida ‘‘Alpomish’’ dostonining poetik xususiyatlarini nazorat va tekshirish topshiriqlari asosida tahlil qilish. III BOB. Ishning amaliyotga tadbiqi. 3.1 Tajriba-sinov natijalari. 3.2 Ochiq dars ishlanmasi 1

K1R1SH Mavzuning dolzarbligi. O‘zbek xalqi boy merosga ega. Adabiy merosimizning asosiy qismini xalq og‘zaki ijodi tashkil qiladi. Og‘zaki poetik ijodning badiiy jihatdan mukammali va hajman yirigi o‘zbek xalq dostonlaridir. O‘zbek xalq dostonlari o‘zbek folklorshunosligida ilmiy ko‘lamda fanning nazariy yo‘nalishi bo‘yicha tadqiq qilingan bo‘lsa ham ulami ta’lim tizimida o‘rganish, ayniqsa, umumiy o‘rta ta’lim maktablari darsliklarida o‘qitish uslubiyati monografik yo‘nalishda o‘rganilmagan. Shu sababli xalqimiz ma’naviyati, qadriyati, urf- odatlari, yashash tarzi bilan bog‘liq xalq dostonlarini umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘rganish va bu sohada biror ilmiy innovatsion texnologiya joriy qilish bugungi kun adabiyot o‘qitish metodikasining dolzarb masalalaridan sanaladi. Xalq og‘zaki ijodiyotining gultoji bo‘lgan “Alpomish” dostonidan ayrim parchalarning umumiy o‘rta ta’lim maktab darsligiga kiritilishi yosh avlodni ona Vatanga, ajdodlar qadriyatiga sadoqat, milliy urf-odatlarimizga muhabbat ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. Zero, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning “Alpomish” dostonining 1000 yilligi munosabati bilan o‘tkazilgan bayram tantanalarida aytgan quyidagi fikrlari barchamiz uchun dasturulamal bo‘lib xizmat qiladi: “Alpomish” dostoni bizga insonparvarlik fazilatlaridan saboq beradi. Odil va haqgo‘y bo‘lishga, o‘z yurtimizni, oilamiz qo‘rg‘onini qo‘riqlashga, do‘st-u yorimizni, or-nomusimizni, ota-bobolarimizning muqaddas mozorlarini har qanday tajovuzdan himoya qilishga o‘rgatadi 1 ”. Ma’lumki. 1993-yildan O‘zbekistondagi umumiy o‘rta ta’lim maktablarida adabiyot fani bo‘yicha yangi dastur asosida o‘quv mashg‘ulotlari uyushtirilmoqda. 1999-yildan Respublika Vazirlar Mahkamasi “Kadrlar 1 Каримов И.А. "Ал помиш" достойининг 1000 йиллигига багишланган тантанали маросимда сузлаган нут^и. // Халк сузи, 1999, 9-ноябр. 2

tayyorlash Milliy dasturi” asosida akademik litsey va kasb-hunar kollejlarini ochish haqida qaror qabul qildi. Mazkur qarorning hayotga tatbiq etilishi natijasida xalq og‘zaki poetik ijodi kursini alohida nazariy kurs sifatida o‘rganish masalasi amalga oshmoqda. Bu esa bo‘lajak adabiyot o‘qituvchisiga o‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodini bo‘lg‘usi yosh mutaxassisi sifatida mukammal o‘rganish mas’uliyatini yuklaydi. Birinchidan, O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi sifatida og‘zaki ijod janrlari va asoslarini o‘rganadi va shu asosda milliy mafkura tamoyillarini egallaydi. Ikkinchidan, bir necha yildan so‘ng umumiy o‘rta ta’lim maktablarida adabiyot fani bo‘yicha ta’lim beradigan o‘qituvchi sifatida og‘zaki ijod namunalarini tahlil etish, badiiy asarlar mohiyatini o‘quvchilarga tushuntira olish ko‘nikmasini hosil qiladi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv dasturiga kiritilgan xalq dostonlarini o‘ qitish yuzasidan olib borilgan o‘quv-uslubiy ishlar tahlili ularning umumiy yoki xrestomatik yo‘nalishda yoritilganligidan dalolat beradi. Bugungi kun ta’lim tizimida ro‘y berayotgan global o‘zgarishlar esa xalq dostonlarini maxsus va har tomonlama o‘rganishni taqozo qiladi. Zero, xalq dostonlari xalqimiz tarixi, milliy ma’naviyatining o‘zagini tashkil qilar ekan, yosh avlodni ta’lim va tarbiyasida o‘ ziga xos o‘ringa egadir. Birinchi Prezidentimiz ta’kidlaganidek: "... inson o‘zini anglagani, nasl-nasabini chuqurroq bilgani sari yuragida Vatanga muhabbat tuyg‘usi ildiz otib. ulg‘aya boradi. Bu ildiz qanchalik kerak bo‘lsa, tug‘ilib o‘sgan yurtga muhabbat ham shu qadar yuksak bo‘ladi”. Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan buyon boshqa ko‘plab sohalarda bo‘lgani kabi ta’lim sohasida ham bir qator ijobiy islohotlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekistonning birinchi Prezidenti I. Karimovning “Barkamol avlod yili” davlat dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish bo‘yicha tashkiliy chora- tadbirlar to‘g‘risidagi farmoyishiga binoan “...o‘quv jarayoniga yangi kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarini elektron darsliklar hamda 3

multimedia vositalarini keng joriy etish hisobiga mamlakat maktablari, kasb- hunar kollejlari va litseylarida, oliy ta’lim muassasalarida ta’lim berish sifatini tubdan yaxshilash, ta’lim muassasalarining o‘quv laboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi bilan mustahkamlash, shuningdek, o‘qituvchilar va murabbiylaming mashaqqatli mehnatini moddiy hamda ma’naviy rag‘batlantirishning samarali tizimini shakllantirish... ” ko‘zda tutilgan 2 Shundan kelib chiqib, umumiy o‘rta ta’lim maktablari, akademik litsey va kasb- hunar kollejlari, oliy o‘quv yurtlarida adabiyot o‘qitishning yangi innovatsion tizimini yaratish adabiyot o‘qitish metodikasi fanining muhim vazifalaridan biridir. Mazkur BMI ayni shu maqsadni amalga oshirish yo‘lida xizmat qiladi. Jumladan, “Alpomish” dostonini o‘rganishda interfaol metodlardan foydalanishni ilmiy-nazariy jihatdan tadqiq qilish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Bugungi zamonaviy pedagogik texnologiyalar taraqqiy etayotgan davrda “Alpomish” dostonini interfaol usullar orqali yangicha nuqtai nazardan amaliy tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan umumiy o‘rta ta’lim maktablarida, akademik-litsey va kasb-hunar kollejlari, oliy o‘quv yurtlarida “Alpomish” dostonini o‘rgatishda o‘qitishning interfaol usullaridan foydalanishni maqsad qildik. Xalq dostonlarining sara namunasi bo‘lgan “Alpomish” dostoni xalqimizning bebaho ma’naviy boyligi hisoblanib, yosh avlodni komil inson qilib shakllantirishda muhim tarbiyaviy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababli o‘rta maktab o‘quv dasturiga kiritilgan xalq og‘zaki ijodi janrlarini chuqur va har tomonlama o‘rganish bir tomondan, o‘quvchilarga xalqimiz tarixi, ma’naviyati va og‘zaki ijodiga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otsa, ikkinchi tomondan ajdodlar kabi yurtga, Vatanga, xalqiga bo‘lgan mehr-muhabbatni yanada kuchaytiradi. Atoqli xalq baxshisi Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan “Alpomish” dostoni xalqimizning ana shunday noyob adabiy meroslaridan 2 Уша манба, 2009-йил, 10-декабр сони. 4

biridir. Mavzuning o‘rganilish darajasi . Xalq ijodini o‘rganish- xalqning tarixi, urf- odati, an’analari, o‘y-kechinmalari, buguni va kelajagini tadqiq etish demakdir. Unda millatning o‘zini anglashi, o‘ zligini namoyon qilish xislatlari, intilishlari, hayot tarzi, dunyoqarashi aks etgan. Muhtaram birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek: “Albatta, har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o‘ziga xos urf-odat va an’analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo‘lmaydi. Bu borada, tabiiyki, ma’naviy meros, madaniy boyliklar. ko‘hna tarixiy yodgorliklar eng muhim omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi”. Ana shunday yuksak ma’naviyatimizning asosi hisoblangan xalq og‘zaki ijodini tom ma’noda anglash uchun, uning mohiyatini umumiy o‘rta ta’lim o‘quvchilariga tushuntirish va singdirish uchun uning g‘oyaviy-badiiy va janr xususiyatlari, poetik shakllanishi, tarixiy ildizlari hamda mifologik asoslarini atroflicha tadqiq etish lozim bo‘ladi. Xalq ijodini o‘rganishda bunday muayyan yondashuv uning jonli og‘zaki ijro sharoitida o‘ziga xos ravishda yashash, tarqalish xususiyatlarini, uzoq asrlik tarixiy taraqqiyot jarayonida xalq dunyoqarashi va ruhiyati bilan bog‘liq ayrim hodisalarning aks etish darajasi, aniq asarlar syujet tizimida tutgan o‘rni, badiiy vazifasi hamda mohiyatini alohida-alohida tadqiq etishni talab qiladi. Jahon ma’naviyati va madaniyatiga munosib hissa qo‘shgan, o‘tmishi yuqori saviyada o‘tgan xalqlar og‘zaki ijodida butun dunyo folklorshunos olimlari muttasil o‘rganayotgan asarlar bor. Forsaytlar haqidagi sagalar, nardlar, manas shular jumlasidandir. “Alpomish” ham ana shunday asarlar qatorida munosib o‘ringa ega. Shuning uchun ham folklorshunoslikda “Alpomish”ning xalq qahramonlik eposi sifatidagi tarixiy ahamiyatini atroflicha o‘rganganlar. Hamid Olimjon 3 , Hodi Zaripov, M.Saidov 4 , To‘ra Mirzayev, Malik Murodov, Bahodir Sarimsoqov, Mamatqul Jo‘rayev kabi o‘zbek olimlari mazkur asarni ijtimoiy 3 3. Хамид Олимжон. Мукаммал асарлар тў плами. Ў н томлик. - Тошкснт: Фаи. 1981-йил. 4 Саидов М. Ў збек хал қ достончилигида бадиий махорат масала л ари. - Тошк е нт: Фан. 1969. 5