logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. TOGLI VA TOG OLDI HUDUDLARDA DORIVOR OSIMLIKLAR YETISHTIRISH

TOGLI VA TOG OLDI HUDUDLARDA DORIVOR OSIMLIKLAR YETISHTIRISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.146484375 KB
Ko'chirib olish
M AVZU : TOGLI VA TOG OLDI HUDUDLARDA DORIVOR OSIMLIKLAR YETISHTIRISH. MUNDАRIJА I. Kirish…………………………………………………………………………….4. II. аsosiyqism2. 1 dorivor о‘simliklar va l i . a r m yetishtirishning qisqacha tarixi …..9. 2.2DORIVOR О 4`SIMLIKLARNI MUHOFAZA QILISH VA ULARDAN SAMARALI FОY DAL ANISH ……………………………………………………17 2.3. dorivor mahsulotlarni tayyorlash, quritish, idishlarga joylashtirish (qadoqlash) va saqlash to‘g‘risida umumiy tushuncha dorivor mahsulotlarni tayyorlash ……………..20. 2.4. DORIVOR 0‘SIMLIKLARN1NG ASOSIY TA’SIR ETUVCHI BIOLOGIK FAOL MODDALARISITRUS……………………………………...25. XULOSA…………………………………………………………………………..27 ADABIYOTLAR……………………………………………………………………28 BITIRUV MALAKAVIY ISH LOYIHASI……………………………………29 1 KIRISH Respublika hududlarida dorivor o ‘ simliklarni yetishtirish va qayta ishlashga doir ilmiy tadqiqotlarning yagona bazasini yaratish , xorijiy davlatlarning ilg ‘ or ilmiy ishlanmalarini o ‘ rganib borish , yetakchi ilmiy muassasalar bilan hamkorlik o ‘ rnatish hamda zamonaviy texnologiyalar , ilmiy ishlanmalarni respublikaga joriy etish va mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanishni kuchaytirish maqsadida : 1. O ‘ rmon xo ‘ jaligi davlat qo ‘ mitasi , Qishloq xo ‘ jaligi vazirligi , Innovatsion rivojlanish vazirligi , Sog ‘ liqni saqlash vazirligi va Fanlar akademiyasining “ Shifobaxsh ” dorivor o ‘ simliklarni yetishtirish va qayta ishlash markazi negizida O ‘ rmon xo ‘ jaligi davlat qo ‘ mitasi huzurida davlat muassasasi shaklidagi Dorivor o ‘ simliklarni yetishtirish va qayta ishlash ilmiy - ishlab chiqarish markazi ( keyingi o ‘ rinlarda – Markaz ) ni tashkil etish to ‘ g ‘ risidagi taklifi ma ’ qullansin . 2. Markazning asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilansin: dorivor o‘simliklarni ilmiy asosda yetishtirish va qayta ishlash, ulardan oqilona foydalanishning yagona strategiyasini shakllantirish va amalga oshirish; respublika hududidagi yovvoyi holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar areallarini o‘rganish va zaxiralarini aniqlash, mavjud bioresurslar genofondini saqlash, onalik plantatsiyalarini tashkil etish; urug‘lik materiallarini yetishtirish va tayyorlash, ko‘paytirish, kolleksion ko‘chatxonalar tashkil etish hamda ularning xomashyolarini qayta ishlash bilan bog‘liq ilmiy va amaliy tadqiqotlarni olib borish; dorivor o‘simliklarni muayyan tuproq-iqlim sharoitini hisobga olgan holda madaniy holda yetishtirishni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha aniq ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqish; tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olib, madaniy holda yetishtiriladigan dorivor o‘simliklarning agrotexnologik xaritalarini Qishloq xo‘jaligi vazirligi va O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi buyurtmasiga ko‘ra ishlab chiqish; dorivor o‘simliklar kimyoviy tarkibini o‘rganish, mahsulotini standartlash va sertifikatlash; dorivor o‘simliklarga bo‘lgan ichki va tashqi bozorlar talabini o‘rganish bo‘yicha marketing tadqiqotlarini o‘tkazish; dorivor o‘simliklar yetishtiruvchi va qayta ishlovchi fermer xo‘jaliklari, tashkilotlar va boshqa sub’ektlar rahbarlari va mutaxassislarining malakasini oshirib borishga yo‘naltirilgan dasturlarni tayyorlash va o‘qitish tizimini tashkil etish. 3. O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi, Innovatsion rivojlanish vazirligi Markazning o‘rmon fondi yerlarida namunaviy plantatsiyalar, laboratoriyalar barpo etish, ilmiy 2 ishlanmalarni ishlab chiqarishga tatbiq qilish maqsadida xususiy sektorni jalb etgan holda dorivor o‘simliklarni yetishtirish va ilmiy-ishlab chiqarish klasterlarini tashkil etish to‘g‘risidagi taklifi ma’qullansin. Bunda: dorivor o‘simliklarni yetishtirish, ilmiy-ishlab chiqarish klasterlari faoliyati bank kreditlari, tashabbuskorlar mablag‘lari, xalqaro moliya institutlari mablag‘lari va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan moliyalashtiriladi; dorivor o‘simliklarni klaster va kooperatsiya usulida yetishtirish bo‘yicha xalqaro moliya institutlarining mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladigan aniq loyihalar Markaz tomonidan tijorat banklariga taqdim etiladi. 4. Belgilansinki: Markazga tashqi va ichki bozor talablari hamda marketing natijalaridan kelib chiqib, har yili 1 iyunga qadar dorivor o‘simliklar ekinlarini joylashtirish bo‘yicha Qishloq xo‘jaligi vazirligiga va O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasiga takliflar kiritish huquqi beriladi; dorivor o‘simliklarni to‘plash (g‘amlash), ularni olib kirish va tashqariga olib chiqishga ruxsatnomalar berganlik, arizalarni ko‘rib chiqqanlik uchun undirilib, mahalliy byudjetga yo‘naltiriladigan to‘lovlarning 20 foizi Markaz tomonidan tabiiy holda o‘suvchi, shu jumladan, yo‘qolib borayotgan dorivor o‘simliklarni saqlash, xatlovdan o‘tkazish, ularning madaniy plantatsiyalarini yaratish, onalik ko‘chatzorlarini tashkil etish, dorivor o‘simliklarni yetishtirishga doir texnologik xaritalar ishlab chiqish xarajatlarini qoplash uchun yo‘naltiriladi; Markaz amalga oshirilgan chora-tadbirlar, erishilgan yutuqlar, amaliyotdagi muammolar va ularning yechimi bo‘yicha takliflarni har choraкда taalluqliligiga qarab O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi hamda Qishloq xo‘jaligi vazirligiga taqdim etib boradi. 5. Dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash ilmiy-ishlab chiqarish markaziga 1-ilovaga muvofiq ro‘yxatdagi muassasalar uslubiy va amaliy yordam berish uchun biriktirilsin. Bunda, har bir muassasa tabiiy holda o‘suvchi, shu jumladan, yo‘qolib borayotgan dorivor o‘simliklarni saqlash, xatlovdan o‘tkazish, ularning madaniy plantatsiyalarini yaratish, onalik maydonlari va ko‘chatzorlarini tashkil etish, dorivor o‘simliklarni yetishtirishga doir texnologik xaritalar ishlab chiqish bo‘yicha ilmiy asoslangan takliflar va ishlanmalar ishlab chiqish uchun mutaxassislarni biriktiradi. 6. Markaz Fanlar akademiyasi (B.S.Yuldashev), Innovatsion rivojlanish vazirligi (I.Yu.Abduraxmanov), Qishloq xo‘jaligi vazirligi (J.A.Xodjayev) bilan birgalikda: ilmiy-tadqiqot va oliy ta’lim muassasalari tomonidan amalga oshirilgan dorivor o‘simliklarga doir ilmiy tadqiqotlar, yangi innovatsion ishlanmalar bo‘yicha ma’lumotlar bazasini shakllantirsin, shuningdek, ularning tizimli ravishda yangilab borilishini ta’minlasin; 3 tibbiyotda va xalq tabobatida faol qo‘llaniladigan dorivor o‘simliklar kolleksiyasi uchastkasi va genbankini tashkil etsin; Markaz huzurida dorivor o‘simliklar xomashyosi va ulardan olinadigan mahsulotlarni sertifikatlash va standartlashtirish laboratoriyasini tashkil etsin. Bunda Qishloq xo‘jaligi vazirligi Markazning aniq hisob-kitoblariga asosan Jahon bankining “O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish” loyihasi doirasida jalb etilgan kredit mablag‘laridan mazkur laboratoriyani tashkil etishga yo‘naltirish choralarini ko‘rsin. 7. O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi (N.J.Bakirov), Qishloq xo‘jaligi vazirligi (J.A.Xodjayev): dorivor o‘simliklar sohasi bo‘yicha rivojlangan davlatlarga mutaxassislarni o‘qitish uchun xorijiy stajirovkalar tashkil etish; dorivor o‘simliklarni yetishtirish va ulardan dori vositalarini ishlab chiqarishni tashkil etishga oid ilmiy tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy etish uchun xalqaro moliya institutlarining grantlarini jalb etish; Fanlar akademiyasi (B.S.Yuldashev) bilan birgalikda dorivor va ziravor o‘simliklarni yetishtirish, qayta ishlash masalalariga bag‘ishlangan xalqaro va respublika bo‘yicha konferensiya hamda simpoziumlarning doimiy ravishda o‘tkazib borilishini ta’minlasin; “O‘zstandart” agentligi (D.N.Sattarov) bilan birgalikda Markaz huzurida dorivor o‘simliklar xomashyosi va ulardan olinadigan mahsulotlarni sertifikatlash va standartlashtirish laboratoriyasini tashkil etish, uni belgilangan tartibda jahon standartlariga javob beradigan akkreditatsiyadan o‘tkazish choralarini ko‘rsin; Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va viloyatlar hokimliklari bilan birgalikda har yili 1 dekabrga qadar kelgusi yilda dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash bo‘yicha hududiy dasturlarni ishlab chiqib, tasdiqlanishini ta’minlasin. 8. Quyidagilarning: O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi, Innovatsion rivojlanish vazirligining Nukus, Xo‘jayli, Qorako‘l, Baxmal, Zomin, Kitob, Uzun, Boysun, Burchmulla, Ohangaron davlat o‘rmon xo‘jaliklarini dorivor o‘simliklarni yetishtirishga, Quyi Chirchiq ixtisoslashgan davlat o‘rmon xo‘jaligini dorivor o‘simliklar urug‘ va ko‘chatlarini tayyorlashga ixtisoslashtirish; O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi, Jizzax, Buxoro va Samarqand viloyatlari hokimliklarining tegishincha G‘allaorol, Kogon hamda Urgut ixtisoslashgan davlat o‘rmon xo‘jaliklarini tashkil etish to‘g‘risidagi takliflariga rozilik berilsin. 9. O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi huzuridagi “Dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash ilmiy ishlab chiqarish markazi” davlat muassasasi tuzilmasi 2-илоvaга muvofiq tasdiqlansin. Belgilansinki: 4 Markazning byudjetdan moliyalashtiriladigan 28 nafar boshqaruv xodimlarining shtat birliklari O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi tizimidagi mavjud shtat birliklarini maqbullashtirish hisobiga shakllantiriladi. Bunda Moliya vazirligi 2021 yildan boshlab Markaz ta’minoti xarajatlarini moliyalashtirishni O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti parametrlarida ko‘zda tutsin; Markaz Davlat byudjeti, O‘rmon xo‘jaligini rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari, xizmat ko‘rsatish va o‘zi yetishtirgan dorivor o‘simliklarni sotishdan tushadigan va qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan moliyalashtiriladi; Markazda respublikada ilmiy-pedagogik va mehnat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi xodimlarning lavozim maoshiga qo‘shimcha haq to‘lash tizimi joriy etiladi. Bunda qo‘shimcha haq belgilanishi bilan bog‘liq xarajatlarni moliyalashtirish O‘rmon xo‘jaligini rivojlantirish jamg‘armasi hamda xo‘jalik faoliyatidan tushadigan mablag‘lar hisobidan amalga oshiriladi. 10. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi (I.O‘.Madjidov) O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi (N.J.Bakirov), Qishloq xo‘jaligi vazirligi (J.A.Xodjayev) bilan birgalikda 2021/2022 o‘quv yilidan boshlab: respublika oliy ta’lim muassasalari biologiya yo‘nalishlarining 3 va 4-kurslari tahsil olayotgan iqtidorli talabalar tarkibidan alohida guruhlarda chuqurlashtirilgan o‘qitish amaliyotini yo‘lga qo‘ysin; kadrlarga bo‘lgan ehtiyojdan kelib chiqib, barcha qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan kollej va texnikumlarda mutaxassisliklar klassifikatsiyasini inobatga olgan holda “Dorivor o‘simliklar yetishtirish agrotexnologiyasi” yo‘nalishi bo‘yicha kadrlar tayyorlashni yo‘lga qo‘ysin. 11. O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi (N.J.Bakirov) ikki oy muddatda: O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi huzuridagi Dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash ilmiy-ishlab chiqarish markazi to‘g‘risidagi nizomni ishlab chiqsin va tasdiqlash uchun Vazirlar Mahkamasiga kiritsin. Dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash ilmiy-ishlab chiqarish markazining ilmiy salohiyatini oshirish, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari dasturini ishlab chiqsin va tasdiqlasin. 12. Markaz Toshkent viloyati, Toshkent tumani, Darxon qo‘rg‘oni, Chimkent yo‘li ko‘chasi, 2-uyda joylashgan Ijtimoiy-iqtisodiy kasb-hunar kollejining foydalanilmasdan turgan binosiga joylashtirilsin. 13. O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi (N.J.Bakirov) manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda ikki oy muddatda qonun hujjatlariga ushbu qarordan kelib chiqadigan o‘zgartirish va qo‘shimchalar to‘g‘risida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin. 5 14. Mazkur qarorning ijrosini samarali tashkil etishga mas’ul va shaxsiy javobgar etib Bosh vazir o‘rinbosari Sh.M.Ganiyev belgilansin. Qaror ijrosini har chorakda muhokama qilib borish, ijro uchun mas’ul idoralar faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri A.N.Aripov hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining maslahatchisi R.A.Gulyamov zimmasiga yuklansin. Amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijadorligi yuzasidan 2021 yil 1 iyun va 2021 yil 15 dekabrga qadar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga axborot berilsin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.MIRZIYOEV 6 II. ASOSIY QISM. 2.1 DORIVOR О‘SIMLIKLAR VA L I . A R M YETISHTIRISHNING QISQACHA TARIXI Bugungi kunda O‘zbekistonda 112 turdagi dorivor o‘simliklardan tibbiyotda foydalanishga ruxsat berilgan. Ularning 80% ini tabiiy holda o‘suvchi giyohlar tashkil etsa- da, so’nggi yillarda katta maydonlarda madaniy plantasiyalari tashkil etilmoqda. Butunjahon Sog‘liqni saqlash tashkilotining ma lumotiga ko‘ra, zamonaviy tibbiyotda qo‘llanilayotganʼ dori-darmonlarning 60% i dorivor o‘simliklar xomashyolari asosida tayyorlanadi va ishlab chiqarishga joriy etiladi. Xususan, “Gerbo Farm” xususiy korxonasi 8 gektar yer maydonida tirnoqgul, na matak, moychechak, asorun (valeriana), o’tkir bargli sano kabi 1 ʼ 6 xil turdagi dorivor o‘simliklarni yetishtiradi. Korxonada 40 dan ortiq dorivor os‘imlik mahsulotlari ishlab chiqarilmoqda. Tirnoqgul (kalendula) dorivor o‘simligi oshqozon-ichak kasalliklarini davolashda tabiiy, samarali vosita hisoblanadi. O‘simlik erta bahorda (fevralning oxiri yoki mart oyining boshida) yohud kech kuzda (oktyabrning oxirlarida) ekiladi. E tiborlisi, yerga qadalgan ʼ urug‘larni qishda sovuq urmaydi. Unib chiqqan tirnoqgul ko‘chatlari 35–40 kunda ya ni ʼ aprelning oxiri — may oyining boshlarida gullaydi. Mavsum davomida tirnoqgul ekinzori 13 marta sug‘oriladi. Yoz va kuz oylarida har 2–3 kunda o‘simlikning to‘pgullari yig‘ib, hosil olinadi. Tirnoqgul ekinzori 2–3 yil mobaynida saqlanib turadi. Yerga to‘kilgan urug‘lardan qish va bahorda ko‘plab ko‘chatlar unib chiqadi. Bir gektar yerdan 600–800 kilogrammgacha tirnoqgul hosilini yig‘ishtirib olinadi. (1 kg quritilgan guli 50 ming so’m) Tavsiya: ushbu o‘simlikni mamlakatimizning barcha hududlarida yetishtirish mumkin. 7 Moychechak (romashka) dorivor o‘simligi tabobatda tanadagi shamollashlarni, yallig‘lanishlarni davolash, ovqat hazm qilish tizimi faoliyatini yaxshilash, saratonning oldini olish va xolestirin miqdorini pasaytirishda qo‘llaniladi. O‘simlik yorug‘likni yaxshi ko‘radi va urug‘idan ko‘payadi. Moychechakni qishning so‘nggi kunlarida yoki kuz faslida ekish mumkin. Yerga to‘kilgan urug‘lardan unib chiqqan moychechak 2–3 yil mobaynida hosil beradi. Hosildorlik gektar hisobiga 700–800 kilogrammni tashkil etadi. (1 kg quritilgan guli 40 ming so’m) Tavsiya : moychechakni O‘zbekistonning istalgan hududida ekib, yuqori hosil olish mumkin. Dorivor asorun (valeriana lekarstvennaya) o‘simligidan xalq tabobatida tabiiy tinchlantiruvchi, yurak kasalliklarini davolashda samarali vosita sifatida foydalaniladi. U Yevropa va Sharqiy Osiyoda yetishtirilsa-da, O‘zbekistonda ham dorivor giyoh sifatida ekiladi. O‘simlikning urug‘i erta bahorda yerga qadalib, oktyabr oyida hosil yig‘ib olinadi . Ildizlar yuvuvchi mashinalarda yaxshilab yuviladi, keyin yaxshi shamollatiladigan xonalarda maxsus javonlarga 15–20 sm qalinlikda yoyib qo‘yiladi va panshaxada vaqti-vaqti bilan almashtirib turiladi. Xomashyo xirmonga yig‘ilib, qirqilgan ildizlar esa qoplarga joylanadi. Toylangan xom ashyo 3 yil, toylanmagani esa 2 yil saqlanadi. Asorun quruq ildizi hosildorligi gektar hisobiga 18–25 sentnerni tashkil etadi. (1 kg quritilgan ildizi 100 ming so’m) Tavsiya: O‘zbekistonning unumdor va sug‘oriladigan hududlari (Vodiy, Toshkent va Samarqand viloyatlari)da plantatsiyalar tashkil etish mumkin. Na matak.ʼ Tabobatda va zamonaviy tibbiyotda foydalaniladigan na matak mevasi C ʼ vitaminiga boy bo‘lib, insonning immun tizimini mustahkamlash xususiyatiga ega. 8 Shuningdek, u tomirlardagi qonni suyultirib, qon bosimini tushiradi, shamollash va grippni davolashda asqotadi. O‘simlikning darmondori navlari faqat jinssiz, 5–15 sm uzunlikdagi novda qalamchalaridan ko‘paytiriladi. Urug‘dan ko‘paytirilganda ular o‘zining nav afzalligini yo‘qotadi. Na matak poyalari 5 yilgacha o‘sib turadi, keyin ular yangisi bilan almashtiriladi.ʼ Yoshartirilgan ekinzor bir yildan keyin gullaydi va mevaga kiradi. O‘simlikning 1 ta butasidan terilgan hosil ho‘l holatda 20–25 kilogrammni tashkil etsa, qurigach 10–12 kg ga aylanadi. Hosili terib olinganda, o‘simlikning erkak shoxlari kesib tashlanadi. Na’matak quruq mevalari hosildorligi 3*4 sxemada ekilgan maydonda gektar hisobiga 15–20 sentnerni tashkil etadi. (1 kg quritilgan mevasi 20 ming so’m) Tavsiya: na matakni tog‘ etagi, tog‘ mintaqasidagi lalmi yoki shartli lalmi ʼ yerlarda ekish mumkin. Odam va hayvonlarni davolash, kasalliklarning oldini olish o‘simlikIar-giyohlar. Yer yuzida dorivor o‘simiiklaming 10-12 ming turi bor. 1000 dan ortiq o‘simlik turlarining kimyoviy, farmokologik va dorivorlik xossalari tekshirilgan. 0‘zbekistonda dorivor o‘simlik!arning 577 turi mavjud. Shulardan hozirgi vaqtda 250 turi ilmiy tabobatda ishlatilmoqda. Dorivor o‘simliklaming organizmga ta’siri ulaming tarkibidagi birikmalaming miqdoriga bog‘liq. Bu birikmalar o‘simlikning har xil qismlarida turli miqdorda to‘planadi. Dori tayyorlashga o'simlikning kerakli qismlari turli muddatlarda yig‘iladi. Masalan, po‘stloq, kurtak erta bahorda, barg o‘simlik gullashi oldidan yoki gullaganda, gullari to‘la ochilganda, meva va urug‘lari pishganda, yer osti organlari (ildizi, ildizpoyasi va piyozi) erta bahorda yoki kech kuzda olinadi. Dorivor o‘simliklarning ta’sir etuvchi moddasi - alkoloidlar, turli glikozidlar (antroglikozidlar, yurakka ta’sir etuvchi glikozidlar, saponinlar vab.), flavonoidlar, kumarinlar, oshlovchi va boshqa shilliq moddalar. Efir moylari, vitaminlar, smolalar va boshqa birikmalar bo‘lishi mumkin. Ko'p o‘simliklardan mikroorganizm va viruslarni yo‘qotadigan antibiotiklar va fitonsidlarga boy preparatlar tayyorlanadi. Odatda bir guruhga xos o‘zaro yaqin kimyoviy birikmalar bir oila 9 yoki turkumga mansublarda uchraydi, shu bilan birga ba’zi kimyoviy birikmalar bir-biriga yaqin bo‘lmagan, turli oilaga mansub o‘simliklar tarkibida ham bo‘lishi mumkin. Qadim zamondan boshlab inson yowoyi holda o‘sadigan o‘simliklami turli kasalliklarni davolashda foydalanib keladi. Hozirgi davrda dorivor o‘simliklarni turi ko‘payib, xalq tibbiyoti shifobaxsh o‘simliklar bilan boyigan. Ilmiy tabobatda ishlatiladigan dorivor o‘simliklarning aksariyati asrlar davomida xalq ishlatib kelgan o‘simliklardan olingan. Xalq meditsinasida qo‘llanib kelinadigan dorivor o‘simliklami ilmiy tabobatda ishlatib bo‘lmaydi 0‘zbekistonda dorivor o‘simliklardanko‘proqanor, achchiqmiya,bodom, dorivor gulxayri, yong‘oq, jag‘~jag‘, zubturum, isiriq, itsigek, omonqora, pista daraxti, sachratqi, choyo‘t, shildirbosh, shinnmiya, shuvoq, yantoq, qizilcha, qoqio‘t va boshqalar tarqalgan. Achchiqmiyadan - paxikarnin, isiriqdan garmin, itsigekdan anabazin, omonqoradan galantamin, shildirboshdan sferofizin alkoloidlari olinadi. Anor po‘stidan gijja haydovchi pelterin tanat va ekstrakt tayyorlanadi. Dorivor gulxayri preparatlari balg‘am ko‘chiruvchi va yumshatuvchi, jag‘-jag‘ va lagoxilus dorilari qon ketishni to‘xtatuvchi, pista bujg‘uni va choyo‘tdan tayyorlangan dorilar meda-ichak kasalliklarini davolovchi sifatida ishiatiladi. Dorivor o‘simliklami 2 xil tavsiflash qabul qilingan: 1. Ta’sir qiluvchi moddalaming tarkibiga qarab - alkoloidli, glikozidli, efir moyli, vitaminli va boshqalar; 2. Farmokologik ko‘rsatkichlariga qarab - tinchlantiruvchi, og‘riq qoldiruvchi, uxlatuvchi, shuningdek, yurak-tomir tizimiga ta’sir qiluvchi, markaziy nerv tizimini qo‘zg‘atuvchi, qon bosimini pasaytiruvchi va boshqa dorivor o‘simliklar. Toshkentdagikimyo-farmatsevtikazavodlaridaO‘zbekistonda o‘ sadigan va ekib о ‘ stiriladigan dorivor о ‘simliklardan turli-tuman dorilar tayyorlanadi. Masalan, oqqurayning ildizi va mevasidan pesni davolashda qo‘llaniladigan psoralen, yapon soforasi g‘unchasidan vitamin A dek ta’sir etuvchi rutin, omonqoradan galantamin alkoloidi, kendordan strofantin, simarin, yurak glikozidlari va boshqa preparatlar oiina boshlandi. Yuqorida aytib o‘tilganidek hozirgi vaqtda tibbiyotda 250 ga yaqin o‘simliklaming mahsulotidan foydalaniladi. Shu ko‘rsatilgan dorivor o‘simliklar mahsulotining 48% yovvoyi holda o‘sadigan o‘simliklardan, 30% turli tuproq iqlim sharoitida joylashgan 10 xo‘jaliklaming dorivor o‘simliklar о ‘stiriladigan maydonlarida tayyorlanadi. Qolgan 22% «aralash» guruhni tashkil qiladi, ya’ni bu guruh dorivor o‘simliklar mahsuloti ham yovvoyi holda ham plantatsiyalarda o‘sadigan, o‘simliklardan yig'iladi. Keyinchalik «aralash» guruh dorivor о ‘simliklardan tayyorlanadigan dorivor mahsulotlaming salmog‘i umumiy yig‘iladigan dorivor mahsulot miqdorida yil sayin oshib borishi kutilmoqda. Qanday sabablarga ko‘ra sug‘oriladigan maydonlarda o‘stiriladigan dorivor o‘simliklar mahsuloti yil sayin umumiy tayyorlanadigan mahsulotlar miqdoridan ko'payib bormoqda? Buning sabablari ko'p bo‘lib, asosiylari quyidagilardan iborat: 1. Yil sayin dorivor o‘simliklar mahsulotiga ehtivoj o‘sib borishi natijasida ulaming xom-ashyosini tayyorlash miqdori ham ko‘paymoqda. Bu esa o‘z navbatida qator dorivor o‘simliklaming ko‘p o‘sadigan joyida kamayib ketishiga, natijada ulaming xomashyosini tayyorlanishini keskin chegaralanishi yoki butunlay to‘xtatilishiga olib kelishi. 0‘zbekistonda yovvoyi holda o‘sadigan bozulbang va qoraqovuqlarning yer ustki qismi va piyozining ko‘p tayyorlanishi natijasida ularni zaxirasi (miqdori) tabiiy o‘sish joyida juda ham kamayib ketdi. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda bu o‘simliklar 0‘zbekiston «Qizil kitobiga» kiritildi. Shuning uchun ulaming tabiiy xom-ashyosini o‘sish joyida tayyorlash to‘xtatildi va xo‘jalik dalalarida hamda o‘zlarini yovvoyi holda o‘sadigan joylarida o‘stirilmoqda. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. 2. Dorivor o‘simliklar mahsulotiga muntazam ravishda talabning oshib borishi va uni yovvoyi holda o‘sadigan o‘sim!iklar hisobiga qondirilmasligi natijasida shu o‘simliklami sug‘oriladigan mintaqalarda o‘stirishga to‘g‘ri kelmoqda. 3. Ba’zan kamyob dorivor o‘simliklarga talab katta bo‘lsa- yu, lekin ular yovvoyi holda, yig‘ish uchun noqulay joylarda (masalan, Kavkaz va Qrimning tog‘li tumanlarida o'sadigan belladonna va boshqalar) yoki kam miqdorda, katta hududlarda tarqoq holda (masalan, Rossiyaning Yevropa qismida keng tarqalgan, lekin siyrak uchraydigan dorivor valeriana va boshqalar) o‘ssa, bu dorivor o‘simliklar mahsulotini tayyorlash sug‘oriladigan yerlarda o‘stirishdan qimmatga tushadi. Shuning uchun bunday o‘simliklami ham xo‘jaliklar dalalarida o‘stirish maqsadga muvofiq buladi. 4. Yovvoyi holda o‘sadigan dorivor о ‘simliklar xom-ashyosini 11 katta hajmda tayyorlashning qiyinchiligi, uni yig‘ib olish uchun qishloq xo‘jalik texnikasidan foydalanislining murakkabligi Plantatsiyada o‘stiriladigan dorivor о ‘simliklar mahsulotini qulay sharoitda va ta’sirchan kimyoviy biologik faol moddalari ko‘p to‘plangan davrda turli mexamzmlar yordamida yig‘ib olish mumkin. 5. Qimmatbaho, tibbiyot uchun juda zarur bo‘lgan dorivor mahsulot respublikamizda uchramaydigan tropik yoki subtropik iqlimli davlatlarda o‘sadigan о ‘simliklardan tayyorlanadigan bo‘Isa, imkoni boricha shu o‘simliklami o‘zimizda o‘stirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Yangidan ekilishi kerak bo‘lgan dorivor o‘simliklar agrotexnikasi VILR hamda uning tajriba stansiyalarida, qisman fanlar akademiyasi (FA), universitetlar va oliy o‘quv yurtlarining botanika bog‘larida ishlab chiqilmoqda. Bu sohada VILR va uning tajriba stansiyalarini xizmati katta bo‘lib, ularda chet eldan keltirilgan bir qancha tropik va subtropik dorivor o‘simliklami Sobiq Ittifoq iqlimida o‘stirishning agrotexnika qoidalari ishlab chiqilgan. Mamlakatimizning turli hududlarida (zonalarida) joylashgan xo‘jaliklarida quyidagi dorivor о ‘simliklar o‘stirilmoqda: xin daraxti, koka butasi, aloe turlari, ortosifon, dixroa, katta kella, sano (kassiya) turlari, meksika bangidevonasi, kalanxoy turlari, uyatchang mimoza, to‘q qizil passifiora, rauvolfiya turlari, pushti katarantus (bo‘rigul), yumaloq bargli Stefaniya, evkalipt turlari, bo‘lak!i ituzum va boshqalar. Sug‘oriladigan maydonlarda о ‘stiriladigan dorivor o‘simliklar yovvoyi holda o‘sadigan dorivor о ‘simliklardan katta farq qiladi, ya’ni о ‘stiriladigan dorivor o‘simlik mahsulotida begona о ‘simliklar aralashmasi bo‘lmaydi. Agrotexnika qoidalari asosida o'stirilgan dorivor o‘simiiklar serhosil va biologik faol rnoddalarga boy bo‘ladi. Dorivor o‘simliklarni serhosil navlarini tanlab olish, ulami chatishtirish yoki poliploidli (xromosom sonlarini oshirish) navlarini olish yo‘li bilan ekiladigan dorivor o‘simliklaming hosildorligini va tarkibidagi biologik faol bo‘lgan kimyoviy birikmalar miqdorini oshirish mumkin. Yuqorida aytib o‘tilgan sabablarga ko‘ra, ba’zi bir dorivor o‘simliklami o‘stirish va ulaming mahsulotlarini tayyorlash yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklar mahsulotini yig‘ishga qaraganda iqtisodiy jihatdan ancha arzonga tushadi. 0‘zbekistonda dorivor o‘simliklar asosan turli tuproq iqlim hududlarida 12 joylashgan Qishloq va suv xo‘jalik vazirligiga qarashli xo‘jaliklarda ekiladi. О zbekiston Respublikasida birinchi marta 1973-yilda Toshkent viloyati Bo‘slonliq tumanidagi xo‘jaliklarda dorivor o‘simliklar ekiia boshladi. Keyinroq (1978-yilda) Namangan viloyati Pop tumanida Ibn Sino nomli dorivor o‘simliklar o‘stiriladigan xo‘jalik tashkil qilindi. Bu xo‘jalik dalalarida qalampir yalpiz, dorivor mannarak (mavrak), dorivor timoqgul, na’matak, achchiq shuvoq (erman), boiakli ituzum, mayda gulli tog‘rayxon va boshqa o‘simliklar o‘stirilgan. Ulardan yig‘ilgan mahsulotlar 0‘zbekiston dorixonalarini ta’minlash uchun hamda Chimkent kimyo-farmatsevtika zavodi va boshqa korxonalarga jo‘natilgan. Hozirgi kunda dorivor o‘simliklami o‘stirib etishtiradigan maxsus xo‘jaliklar Buxoro, Qashqadaryo, Samarqand, Surxondaryo hamda Toshkent viloyatlarida tashkil qilingan. Respublikamizning qariyb hamma viloyatlaridagi «Farmatsiya» ishlab chiqarish birlashmalari qoshida dorivor o‘simliklar o‘stiradigan maydonchalar tashkil qilingan bo‘lib, ularda viloyat dorixonalar talabiga binoan tegishli o‘simliklami o‘stirmoqdalar. Hozirgi kunda Toshkent viloyati 0‘rta Chirchiq tumanidagi dorivor o‘simliklarga ixtisoslashgan Oxunboboev nomli ixtisoslashgan xo'jalik dalalarida qalampir yalpiz, dorivor marmarak (mavrak), dorivor tirnoqgul, dorivor moychechak, besh bo‘lakli ituzum - arslonquyruq, pol-pola, na’matak va boshqa dorivor o‘simliklar o‘stirilmoqda. 0‘zbekiston Respublikasi FA ga qarashli Toshkent botanika bog‘ining sobiq katta ilmiy xodimi Q. H. Xo‘jaev, keyinchalik shu bog‘ning dorivor o‘simliklami madaniylashtirish va iqlimga moslash laboratoriyasining mudiri, katta ilmiy xodim Yu. M. Murdaxaev Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya va botanika kafedralarining ilmiy xodimiari bilan hamkorlikda qardosh respublikalari hamda dunyoning boshqa hudud (region)laridan keltirilgan 67 turdagi dorivor o‘simliklami Toshkent shahri iqlimida o‘stirishga erishdilar. Ulaming fikrlaricha, yuqorida tirnoqgul, qalampir yalpiz, dorivor marmarak (mavrak), dorivor valeriana, fenxel (dorixona ukropi), dorivor moychechak, qora andiz, ajgon (zirai karmoni), arpabodiyon, oddiy dastarbosh, na’matak turlari, butasimon amorfa, qizil angishvonagul, yoyiq erizimum, kendir turlari, Kavkaz yamsi, Man’chjuriya araliyasi, tog‘ jummt, sano (kassiya) turlari, patriniya, tuxumak, besh 13 bo‘lakli arslonquymq, dorivor zangvizorba, yarim butasimon sekurinega, bo‘rigul turlari, qoraqobiq turlari, belladonna, meksika bangidevonasi, pol- pola, bo‘lakli ituzum, gangituvchi buzulbang va boshqa dorivor o‘simliklami yetishtirish mumkin. Hozirgi kunda tabiiy holda o‘sayotgan dorivor o‘simliklarni zaxiralari insonlar ta’sirida kamayib bormoqda. Buning o‘mini toTdirish va xalqimiz ehtiyojini qondirish maqsadida dorivor о ‘simliklar turlarini ko‘paytirish va ulami 0‘zbekistonning tuproqiqlim sharoitlarini hisobga olgan holda sug‘oriladigan mintaqaiarda ekib o‘stirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 0‘zbekistonda farmatsevtika sanoatini dorivor о ‘ simliklar xom-ashyosi bilan ta’minlash maqsadida yaqin yillar ichida dorivor o‘simliklami ekib o‘stiradigan fermer va ixtisoslashgan xo‘jaliklami tashkil qilish va ko‘paytirish maqsadga muvofiq boiar edi. 14 2.2DORIVOR О 4`SIMLIKLARNI MUHOFAZA QILISH VA ULARDAN SAMARALI FОY DAL ANISH Mamlakatimiz hududi juda katta bo‘lib, turli iqlimli tumanlami o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ham mamlakatimiz o‘simliklar dunyosi - florasi turli o‘simliklarga boy. Ulaming ichida dorivorlari ham ko‘p bo‘lib, har yili ming tonnalab dorivor о‘simliklar mahsuloti tayyorlanadi hamda kasalliklami davolash va oldini olish uchun ishlatiladi. Mamlakatimizda yovvoyi holda o‘sadigan o‘simliklaming tabiiy boyligi har qancha ko‘p bo‘lmasin, baribir ulami ham chegarasi bor. Cheksiz miqdorda yer yuzida hech qanday boylik bo‘lmaganidek, o‘simlik dunyosining zaxirasi ham cheksiz emas. Shuning uchun ham tabiiy holda o‘sadigan o‘simlilc boyliklaridan to‘g‘ri foydalanilmasa bu «cheksiz boyliklar» bir vaqtlar kelib Yer yuzida yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Dorivor о‘simliklar va tabiiy boyliklami muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish 0‘zbekiston Respublikasi Vazirlir Mahkamasining tegishli qarorlarida o‘z ijobiy aksini topdi. Bu borada 1972-yil dekabr oyida qabul qilingan «Tabiat muhofazasini kuchaytirish va tabiiy resurslardan foydalanishni yaxshilash to‘g‘risida» va 1977-yilda Sobiq Ittifoq Oliy Kengashi tomonidan qabul qilingan «0‘rmonlar muhofazasini va o‘rmon resurslaridan foydalanishni bundan keyin yaxshilash choralari to‘g‘risida«gi qarori va boshqa qarorlari diqqatga sazovordir. Ma’lumki, hamdo‘stlikmamlakatlarining hududini o‘ndan bir qismini o‘rmonlar tashkil qiladi. Ular ichida juda ko‘p miqdorda turli dorivor o‘simliklar o‘sadi. Shuning uchun ham o‘rmonlami muhofaza qilish ularda yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklami muhofaza qilish muhim ahamiyatga ega. Tabiatni, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy boyliklardan (o‘rmon, suv va suv boyliklari, yer osti boyliklari va boshqalar) to'g‘ri vaoqilonafoydalangan holda, ularni kelgusi avlodlar uchun saqlab qolish zarurligi bizning asosiy qonunimiz - Respublika Konstitutsiyasida o‘z aksini topgan. Akademiklar E.M.Lavrenko va A.L.Taxtadjyanlar tashabbusi bilan tuzilgan «Qizil kitob«ning yo‘qolib ketgan va yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan o‘simliklami, jumladan dorivor o‘simliklami tabiiy o‘sish sharoitida saqlab qolishda, ya’ni ularni muhofaza qilishda ahamiyati juda kattadir. «Qizil kitob«da yo‘qolib ketgan va yo‘qolib ketish xavfi bo‘lgan o‘simliklami faqat ro‘yxati keltirilgan bo‘lmay, kitobda shu o‘simliklarni tabiiy o‘sish sharoitida saqlab qolish va tiklash qanday choralar ko‘rish lozimligi hamda yo‘qolib ketish sabablari keltirilgan. Sobiq Ittifoq «Qizil kitob«iga 444 ta, 0‘zbekiston «Qizil kitob»iga 163 ta o‘simlik, shu jumladan 20 tadan oshiq dorivor o‘simliklar kiritilgan. Ularning xom-ashyosini turli maqsadlar uchun yig‘ish qat’iy man etiladi. Shuning uchun zarur bo‘lsa ularni plantatsiyalarda o‘stirish talab etiladi. 15 0‘zbekiston dorivor o‘simliklaridan quyidagiiar «Qizil kitob»ga kirgan: 1. Anjir (yovvoyi holda o‘sadigani). 2. Anor (yovvoyi holda o‘sadigani). 3. Bozulbang. 4. Viktor qoraqabug‘i. 5. Etmak. 6. Solab turlari. 7. Tilla rang adonis va boshqalar. Ma’lumki hududlarda o‘sadigan o‘simlik va yashaydigan hayvonlami tabiiy sharoitda saqlab qolish uchun qo‘riqxonalar tashkil qilishni ahamiyati kattadir. Dorivor o‘simliklami tabiatdagi zaxirasini saqlab qolish va har yili ulardan ma’lum miqdorda mahsulot tayyorlab turish maqsadida, yuqorida aytib o‘tilgan tadbirlardan tashqari yana quyidagi qoidalarga rioya qilish maqsadga muvofiqdir: 1. Dorivor o‘simlik mahsulotlarini o‘z vaqtida to‘g‘ri va kerakli miqdorda tayyorlash, to‘g‘ri quritish va saqlash lozim. Bu esa yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklami ortiqcha yig‘ib, keyinchalik ulami mog‘orlatib va chiritib yoki qurtlatib ketishi natijasida tashlashdan saqlaydi. 2. Dorivor o‘simlik mahsulotlarini ilmiy asoslangan reja bo‘yicha, ko‘p o‘sadigan joylami va zaxirasini to‘g‘ri aniqlab bilgan hamda tayyorlanadigan joylarini vaqt-vaqtida almashtirib turgan holda yig‘ish lozim. Agarda shu keltirilgan qoidalarga amal qilinsa, bu dorivor o‘simliklami tabiatda o‘sish joyini saqlab qolish mumkin. 3. Ko‘p yillik o‘simliklaming yer ustki qismi (bargi, guli, mevasi) dan dori tayyorlanadigan bo‘lsa, ulaming ildizi bilan sug‘urib olmaslik lozim. Bordi-yu, yer ostki organlari (ildizpoya, ildiz, tuganak) kavlanadigan bo'lsa, mevasi pishib to‘kilgandan so‘ng yig‘ish kerak. Aks holda shu dorivor о‘simliklar keyinchalik o‘sha joyida o‘sib chiqmasligi mumkin. 4. Yovvoyi holda o‘sadigan dorivor о‘simliklar dori tayyorlash uchun yig‘ib olingandan so‘ng (ayniqsa, yer osti organlari kavlab olingandan so‘ng) ulaming keymchalik yana o‘sib chiqishiga katta ahamiyat berish lozim. Buning uchun bir yerdan necha yilgacha o‘simlik mahsulotini yig‘ish mumkin va necha yil dam berish kerakligi haqidagi qoidalarga qat’iy rioya. qilish kerak. 5. Dorivor o‘simliklardan kompleks va hamma qismlaridan to‘liq foydalanish zarur bo‘lganda ulaming xom ashyosini kamroq tayyorlash kerak. Natijada tabiiy o‘sish joyida ulaming zaxiralarini saqlab qolish mumkin bo‘ladi. Agarda dorivor o‘simliklar ildizpoyasi, ildizi, tuganak yoki piyozi dorivor mahsulot bo‘lsa, shu o‘simliklaming yer ustki qismini kimyoviy va farmakologik jihatdan o‘rganib, yer ostki organlari o‘mida ishlatishga tavsiya etish, shu o‘simlikning tabiiy o‘sish joyidagi zaxirasini saqlab qolishda ahamiyati juda katta. Bu ham dorivor o‘simliklarni muhofaza qilishning asosiy tadbirlaridan biridir. 6. Dorivor o‘simliklami sug‘oriladigan yerlarga ko‘proq ekib o‘stirish va ularni agrotexnikasini yaratilsa, respublikamizda tabiiy sharoitda o‘sayotgan dorivor o‘simliklar zaxirasini saqlab qolish imkoniyati yaratiiadi. Yuqorida keltirilgan dorivor o‘simliklar zaxirasini tabiatda saqlab qolish tadbirlariga birinchi galda bu ishga mutasaddi rahbarlar o‘zlari qat’iy rioya qilishlari va boshqalardan ham buni talab qilishlari lozim. Shu ishlaming hammasi amalga 16 oshirilsa, tabiat boyliklaridan biri bo‘lgan dorivor o‘simliklar tabiiy o‘sish joylarida uzoq vaqtlar saqlanib qoladi va insonga ko‘p xizmat qiladi. DORIVOR 0‘SIMLIKLAR XOM- ASHYOSINI TAYYORLASH 0‘zbekiston tibbiyotida qo‘llaniladigan dori vositalarining 38- 40% ini dorivor o'simliklardan olinadigan preparatlar tashkil qiladi. Ba’zi og‘ir kasalliklarni davolashda ishlatiladigan muhim ahamiyatli ayrim dorivor preparatlami (yurak glikozidlari, qator alkaloidlar, terpenlar, saponinlar, steroid va fenolli birikmalar va boshqa biologik faol moddalar) shu vaqtgacha sintez yo‘li bilan olib bo‘lmaydi. Ularni olish manbai hozircha faqat o‘simliklar bo‘lib qolmoqda. Hamdo‘stlik mamlakatlari juda katta turli geografik hududlardan tashkil topgan. Bu hududlar tropikdan tashqari hamma iqlimli tumanlami: abadiy muzlik bilan qoplangan baland tog‘lar, tundra, odam qadami etmagan tayga, o'rmon, cho‘l, yarim cho‘l, sahro hamda nam subtropik va boshqalami o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ham ulaming liorasi juda boy. U 19000 dan ortiq o‘simlik turlaridan tashkil topgan. Shular ichida dorivor o‘simliklar ham ko‘p. Ammo hozirgi vaqtda ulami hammasidan ham tibbiyotda kasalliklami davolash uchun hali to‘liq foydalanilmayapti. Sobiq Ittifoq Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan 1990- yilda chop etilgan dori vositalari rasmiy ro‘yxatida tibbiyotda ishlatiladigan 282 ga yaqin shifobaxsh o‘simliklar keltirilgan. 1 1981—1985-yillarda Sobiq Ittifoq kimyoviy farmatsevtika sanoatiga qarashli korxonalarda 254 xil fitopreparatlar ishlab chiqarilgan. Shudorivorpreparatlar 152 tur dorivor о‘simliklardan olingan va 171 xil mahsulotlar tayyorlangan. Shu ko‘rsatilgan dorivor mahsulotlar asosan Sobiq Ittifoq hududida yovvoyi holda o‘sadigan hamda ayrim xo‘jaliklar daialarida о‘stiriladigan dorivor о‘simliklardan tayyorlangan. Yuqorida ko‘rsatilganidek kimyo-farmatsevtika sanoati, Galen laboratoriyalari va dorixonalar ehtiyojini qondirish maqsadida har yili katta miqdorda dorivor o‘simliklar mahsuloti tayyorlanadi. Mahsulotlar asosan yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklardanyig‘iladi. Yil sayin dorivor o‘simliklar mahsulotiga bo‘lgan talab oshmoqda. Shuning uchun tayyorlanadigan mahsulotning miqdori ham oshmoqda. Yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklarning zaxirasi har qancha ko‘p bo‘lmasin, yildan-yilga ko‘payib borayotgan tayyorlash miqdorini qondirish hamda tabiiy sharoitda o‘sadigan o‘simliklarni saqlab qolish uchun ulami yig‘ishni to‘g‘ri uyushtirilishi kerak hamda mahsulotlami tayyorlashni ilmiy asoslangan qat’iy rejaga rioya qilingan holda olib borish zamrdir. 17 2.3. DORIVOR MAHSULOTLARNI TAYYORLASH, QURITISH, IDISHLARGA JOYLASHTIRISH (QADOQLASH) VA SAQLASH TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHA DORIVOR MAHSULOTLARNI TAYYORLASH Tibbiyotda va farmatsiyada tarkibida kishi organizmiga ta’sir etuvchi kimyoviy moddasi boTgan dorivor o'simlik organlari - mahsulotlari ishlatiladi. Dorivor mahsulotlar sifatida o‘simliklarning ildizi, bargi, po‘stlog‘i, guli, mevasi va boshqa qismlaridan foydalaniladi. Ularni kimyoviy birikmalar eng ko‘p yig‘ilgan davrda yig‘ishtirib olish kerak.1 0‘simlik organlarini quyidagi muddatlarda yig‘ib olish kerak: Barglar odatda o‘simlik gullashi oldidan yoki gullaganida yig‘ib olinadi. Barglar juda ohistalik bilan, iloji boricha o‘simlikka zarar etkazmasdan yig‘ib olinadi (belladonna, angishvonagul va boshqa o‘simlik barglari). Ba’zan o‘t o‘simliklaming bargini tayyorlash uchun yer ustki qismi o‘rib olinadi, so‘ngra barglari teriladi yoki yer ustki qismi quritib maydalanadi. Barglari ajratilib, poyasi bilan shoxlari tashlab yuboriladi. Bunda shox va gullar aralashmasi barglarga qo‘shilib ketishi mumkin (yalpiz, gazanda va boshqa o‘simliklar). 0‘simlikning yer ustki qismi (o‘t) o‘simlik gullaganida yig‘iladi. 0‘simiikning yer ustki qismi poyasining tagidagi barglar oldidan o‘rib olinib, poyanmg bargsiz qismiga tegilmaydi. Bo‘yi baland o‘simliklarning esa poyasining tepa qismi (10-20 sm uzunlikda) va shoxchalari kesib olinadi (achchiq shuvoq, dalachoy va boshqa o‘simliklar). Kurtaklar erta bahorda (ochilmasdan ilgari) o‘simlik tanasida suyuklik yura boshlagan vaqtda yig'iladi. Kurtaklar o‘simliklardan terib olinadi yoki kurtakli shoxchalami qirqib olib so‘ngra shoxchalardan kurtaklarni asta- sekin qoqib to‘planadi. Ро *stloqlar ham erta bahorda, ya’ni o‘sim!ik tanasida suyuqlik yurishib, yog‘och qisrnidan oson ajraladigan davrida, poya va yo‘g‘on shoxlaridan shilib olinadi. Po‘stloq olishni osonlashtirish uchun poya yoki yo'g'on shoxlami bir-biridan 30 sm masofada ikki yeridan o‘tkir pichoq bilan ko‘ndalangiga, key in uzunasiga kesiladi va po‘stloq ajratib olinadi. Guitar o'simlik qiyg‘os gullaganda yig‘iladi. Ko'pincha gullar alohida-alohida kesib olinadi. Ba’zan gul to‘plamining hammasi (dastarbosh, marjondaraxti va boshqalar) yoki gulning ayrim qismlari (sigirquyruq o‘simligida faqat gul tojibarglari) yig‘ib olinadi. Plantatsiyalarda o‘stirilgan yoki yovvoyi holda ko‘p uchraydigan mayda gulli o‘simliklaming guli maxsus asbob bilan yig'iladi (moychechak va boshqalar). Meva va urug‘lar pishib etilgan davrda yig‘iladi. Mevalar odatda ertalab yoki kechqurun yig‘ib olinadi, kun isiganda yig‘ilsa, quruq mevalaming urug‘i sochilib ketishi mumkin. Mevalar turiga qarab tayyorlanadi. Ba’zilar ко'! bilan bitta- bitta uzib olinadi, boshqalari esa tayoq bilan qoqiladi. Urug‘lar ham turli usullar bilan tayyorlanadi. Ba’zi uruglar maxsus asbob 18 bilan mevadan ajratib olinadi (bodom urug‘i va boshqalar). Mayda meva va urug‘lar esa uruglar etilganidan so‘ng yoki etilishi oldida o‘simlikni o‘rib quritib, so‘ngra xirmonda yanchib tozalanadi (fenxel, arpabodiyon va kashnich mevalari, xantal urug‘i va boshqalar). Yer ostki organlar (ildiz, ildizpoya, tuganak na piyozlar) odatda o‘simlik uyquga kirgan vaqtida - erta bahorda yoki kech kuzda tayyorlanadi. Ba’zi yer ostki organlarni o'simlik gullab bo‘lganidan so‘ng yig‘iladi. Chunki ulaming ba'zilarini o‘sayotgan yerida baland bo‘yli begona o‘simliklar orasidan topish qiyin (solab turlari va boshqalar), ba’zilarini qurib qolgan poyalarini esa shamol sindirib uchirib ketadi (etmak va boshqalar). Yer ostki organlarni belkurak, ketmon va boshqa asboblar bilan qazib olinadi. Bir joyning o‘zida o‘simlik ko‘p hamda yer ostki organlari yaxshi taraqqiy etgan bo‘ Isa, u holda traktor bilan kavlab olinadi (qizilmiya va boshqalar). Yig‘ilgan yer ostki organlarni loy, tuproq, qum, barg va poyalardan tozalab (ba’zilarini suvda yuvib), quritish uchun mayda bo'laklarga qirqiladi. 0‘simlikning yer ustki qismlarini, masalan bargi, guli va boshqa qismlarini shudring ko‘tarilgandan so‘ng havo ochiq paytida yig‘ib olinadi. Yomg‘ir yoki ertalabki shudring ko‘tarilmasdan oldin yig‘ilgan o‘simliklami quritish qiyin, ular kurtiiganida ham qorayib ketadi. Yig‘ilgan dorivor mahsulotlami savatlarga bosib yoki bir yerga uyub qo‘yib bo‘lmaydi, chunki namlik va issiqlik (qizish yoki quyosh harorati) ta’sirida o‘simlik to‘qimalarida chuqur biokimyoviy o‘zgarishlar ro‘y beradi, organimzga ta’sir etuvchi kimyoviy birikmalar parchalanib ketib, dorivor mahsulot o‘z qimmatini yo‘qotadi. Dorivor mahsulotlami quritish. Tayyorlangan dorivor mahsulotlami boshqa o‘simlik aralashmalari, ioy, tuproq, qum va boshqalardan tozalangandan so‘ng tezda quritishga kirishiladi. Quritishning eng oddiy va oson usuli tabiiy sharoitda, ya’ni ochiq havoda quritishdir. Lekin o‘simliklaming yer ustki qismlarini (po‘stloq, meva va umg‘laridan tashqari) ochiq havoda, quyoshda quritib bo‘lmaydi. Aks holda o‘simlikning yer ustki organlari hujayralaridagi yashil rang beruvchi xlorofill hamda gul qismiaridagi rang beruvchi pigmentlar parchalanib ketib, poya, barg va qisman gullar sarg‘ayib (ko‘pincha gullar rangsizlanib) qoladi. Xlorofill pigmenti parchalanishi bilan birga o'simlik tarkibidagi boshqa kimyoviy birikmalar ham gidrolizlanishi mumkin. Shuning uchun ham odatda quyosh issig‘ida faqat yer ostki organlar, po‘stloq, meva va urug‘lar quritiladi, 0‘simlikning yer ustki qismlari (poya, barg va gullar) maxsus qurilgan bostirma, shiypon yoki cherdaklarda quritiladi. Bu joylar toza va shamol o‘tib turadigan bo‘lishi kerak. Dorivor mahsulotlar maxsus isblangan stelajlarga yupqa qilib yoyiladi. Meva kuritiladigan quritgichlarni ham dorivor mahsulotlami quritishga moslashtirish mumkin. Bundan tashqari, ho‘1 mevalami, masalan, chemika, malina, klyukvani rus pechida (non yopib bo'lgandan so‘ng) quritsa ham bo'ladi. So‘nggi yillarda 19 dorivor o‘simlik mahsulotlarini tabiiy usulda quritish bilan bir qatorda turli tipdagi quritgichlarda sun’iy quritish keng qo‘llanilmokda. Ayrim dorivor o'simliklar tarkibidagi ta’sirchan qimmatbaho kimyoviy birikmalar (masalan, glikozidlar) tabiiy ravishda uzoq quritiiganda parchalanib ketishi mumkin. Shuning uchun ulami sun’iy ravishda quritgan yaxshi. Bundan tashqari, sun’iy ravishda quritiiganda dorivor mahsulot tez quriydi va sifatli boTadi. Tarkibida efir moyi bo‘lgan dorivor mahsulotlar 25-30°C da, alkaloidlar, glikozidlar va boshqa moddalar bo‘lgan dorivor mahsulotlar 50-60°C da quritilishmi esda tutish kerak. Mahsulotni juda quritib yubormaslik lozim. Aks holda u kukunga aylanib ketadi. Dorivor maxsulotlarni idishlarga joylashtirish (qadoq- Iash). Standart holiga keltirilgan dorivor mahsulotlar turiga qarab har xil qadoqlanadi. Dorivor mahsulotlami idishlarga joylashtirish (qadoqlash) ulami tashqi ta’sirlardan va to‘qilish, sochilishdan, ishlatiladigan muddati ichida uning sifatini va tashqi ko‘rinishini o‘zgartimiasdan saqlanishini hamda transport vositalarida jo‘natish va tashishni ta’minlashi lozim. Mahsulotlami joylashtirishga qoplar, xaltachalar (paketlar), taxtadan va karton qog‘ozdan yasalgan yashiklar va qutichalar hamda toylash uchun yasalgan yashiklar va boshqalar ishlatiladi. Ishlatiladigan idishlar quruq, toza, hech qanday hidi bo'lmasligi hamda har bir partiya uchun bir xil bo‘lishi kerak. Mahsulotlar joylashtiriladigan idishlar, idishdagi mahsulotlaming og‘irligi dorivor mahsulotlaming turiga qarab aniqlanadi va ular tegishli me’yoriy-texnik hujjatlar (MTH) da masalan farmakopeya maqolasi (FS) va GOST larda ko‘rsatiladi. Quritilgan dorivor mahsulotlami qadoqlash uchun quyidagi idishlardan foydalaniladi: GOST 19317—73 bo‘yicha matodan tikilgan qoplar yoki GOST 18225-72 bo‘yicha zig‘ir-jut-kanop tolalaridan to'qilgan qoplar. Bu qoplar bir yoki ikki qavat holida ishlatilishi mumkin. Qcplaming og‘zi qo‘l (GOST 17308- 85 ga binoan kanop ip bilan) yoki mashina (GOST 14061-85 ga binoan zig‘ir tolasidan qilingan ip bilan) yordamida tikiladi. Qopga solingan mahsulot og‘irligi 40 kg dan oslunasligi kerak. GOST 2226—75 bo‘yicha ко‘p qavvatli qog‘oz qoplar va GOST243 70- 80 bo l yicha ikki yoki bir qavvatli qog‘ozli xaltalar. Mahsulot bilan to‘ldirilgan qog‘oz qoplar, xaltalar og‘zi yuqorida ko‘rsatilgan iplar bilan qo‘l yoki mashina yordamida tikiladi. Bir yoki ikki qavat xaltalar tayyorlash uchun maxsus qog‘ozlar (GOST 2229-81 E va GOST 1760-81 ga binoan) ishlatiladi. Qog‘oz qopga 15 kg, qog‘oz xaltaga 5 kg dan ortiq mahsulot solinmasligi kerak. Matodan tikilgan GOST 19298-73 bo‘yicha uzun va olti qirrali yashik shaklli toylar. Toylarga 50 kg dan ortiq boimagan miqdorda dorivor mahsulot solinadi va ulaming og‘zi yuqorida aytib o‘tilgan, tegishli GOST larda ko‘rsatilgan iplar bilan qoida yoki mashina yordamida tikiladi. Ba’zanustimatobilano‘rabtikilmagantoylarhamqo‘llaniladi. Yog‘ochdan GOST 5959—80 bo‘yicha yasalgan yashiklar. Yashiklar ichiga tegishli GOST 20 larda ko‘rsatilgan В - markali qog‘oz (GOST 8273-75) yoki qop tikiladigan qog‘oz (GOST 2.228-81) solib, so‘ngra dorivor mahsulot bilan to‘ldiriladi. Yog'och yashiklarga 30 kg gacha og‘irlikda dorivor mahsulot solinadi. Keyin uning qopqog‘i mixlanadi. Kartondan GOST 15629-83 bo‘yicha yasalgan yashiklar. Bu yashiklami dorivor mahsulotlar bilan toTdirishdan avval ulami ichiga tegishli qog‘oziar solinadi. Oxirida karton yashiklar ustiga maxsus elim qog‘oz lentalar yopishtiriladi yoki ikki yeridan po4at sim bilan o‘raladi (GOST 32822-74). Karton yashiklarga solingan dorivor mahsulot og‘irligi 25 kg dan oshmasligi lozim. Dorivor mahsulotlami joylash uchun kerakli bo‘lgan idishlar bu mahsulotlaming turiga va xususiyatiga qarab tegishli GOST ga binoan tanlanadi. Masalan: - o‘simliklaming yer ustki qismi, bargi, po‘stlog‘i, ba’zan gullari, ildizi va ildizpoyalarini odatda oldin presslab, so‘ngra maxsus toylaydigan yashiklarga solinadi. Bu usul qopga yoki yashiklarga solib, joyiashtirishga nisbatan arzon tushadi hamda tashish yoki saqlash davrida dorivor mahsulotni issiqdan, namlikdan va quyosh ta’siridan yaxshi himoya qiiadi. - quritilgan xo‘l mevalar, shoxkuya hamda ayrim qimmatbaho va og'ir mahsulotlar ikki qavat qilib tikilgan qoplarda saqlanadi. - toylab bo‘lmaydigan engil dorivor mahsulotlar ikki qavatli katta qoplarga, tez maydalanib ketadigan moychechak, marvaridgul gullari, qaragay kurtagi va boshqalar ichiga zich qilib bir necha qavat qog‘oz solingan yashiklarga joylashtiriladi. Dorivor mahsulotlami aholiga sotish uchun qadoqlashda GOST 64-026-87 bo‘yicha qog‘ozdan (kartondan) yasalgan qutichalar, qog‘oz va polietilen xaltachalar va boshqalardan foydalaniladi. Qanday idishlarga va qanchadan dorivor mahsulot qadoqlanishi, xuddi shuningdek xaltachalar va qutichalar og‘zi qanday elim bilan elimlanishi, dorixona va omboriarga jo‘natish uchun yashiklarga qancha xaltacha va qutichalar joylashtirilishi kerakligi tegishli me’yoriy-texnik hujjatlarda koL rsati!adi. Dorivor mahsulot idishlarga joylashtirib bo‘lingandan so‘ng, ular joylashtirilgan idish ustiga shu mahsulot to‘g‘risida to‘liq ma’lumot yoziladi (tamg‘alanadi) yoki tegishli yorliq osiladi. Sotish uchun dorixonalarga chiqariladigan dorivor mahsulotlar idishi (karton quticha, polietilen xaltacha, yashik va boshqalar) ustiga GOST 17768-80 ga binoan quyidagilar yozilgan bo‘lishi kerak: - vazirlik, tayyorlagan korxona va uni tovar bclgisi; mahsulotning lotin, rus va o‘zbek tilidagi nomi; namlikni eng ko‘p ruxsat etiladigan holatidagi mahsulot og‘irligi, ishlatish usuli, saqlash sharoiti, hisobga olingan nomeri, seriya nomeri, saqlash muddati va bahosi. Transport vositasida jo‘natiladigan dorivor mahsulot idishi ustiga GOST 14192-77 bo‘yicha quyidagilar yozilgan boiishi kerak: vazirlik (muassasa, boshqarma), jo‘natgan korxonaning nomi, mahsulot nomi, namlikni eng ko‘p ruxsat etiladigan holatdagi mahsulotni sof (netto) og‘irligi, idishi bilan birgalikdagi (brutto) og‘irligi, tayyorlangan yili va oyi, partiya nomeri, 21 ko‘rsatilgan mahsulotning me’yoriy-texnik hujjati (MTH)ning darajasi va nomeri. Mahsulotni transport vositalarida jo‘natish. Tayyorlangan, quritilgan va idishlarga joylashtirilgan mahsulotlar o‘z vaqtida saqlanadigan va ishlatiladigan joylarga jo‘natilishi lozim. Agarda mahsulotlami transport vositasi orqali jo‘natishda tegishli qoidalarga rioya qiiinmasa, u yo‘lda namlanishi, maydalanishi va boshqa sabablarga ko‘ra o‘z sifatini yo‘qotishi mumkin. Dorivor mahsulotlar GOST 14192-77 va GOST 17768-80 larga binoan quruq, toza, heeh qanday hidi bo‘lmagan, usti yopiq transport vositalarida jo'natiladi. Zaharli, kuchli ta’sirga ega hamda o‘zida efir moyi saqlovchi dorivor mahsulotlami boshqa mahsuiotlardan alohida boshqa transport vositalarida (ayrim avtomashina, ayrim temirvoT vagoni va boshqalar) yuborilishi iozim. Dorivor mahsulotlami saqlash. Tayyorlangan dorivor mahsulotlar ishlatilishiga qadar ma’lum vaqt ichida ko‘p (markazlashtirilgan ombor, zavod, fabrika va laboratoriya omborlari) yoki oz (dorixonalarda) miqdorda saqlanadi. Shu davrda dorivor mahsulot o‘z sifati va qimmatini yo‘qotmasligi uchun ma’lum qoidalarga rioya qilishga to‘g‘ri keladi. Dorivor mahsulotlar saqlanadigan bino va xonalar toza, qumq va shamol o‘tib turadigan bo'lishi lozim. Mahsulotlarga quyosh tushmasligi va xonaning poli taxtadan, devorlari oqlangan bo'lishi shart. Dorivor mahsulotlar maxsus stelaj yoki so‘rilar ustiga qo‘yiladi. So‘rilaming balandligi 4 m gacha, eni 1,5 m boiishi, devorgacha masofa 25 sm, so‘rilaming o‘zaro oralig‘i 50 sm va poldan balandligi 15-20 sm dan kam bo'lmasligi kerak. Dorivor mahsulotlar saqlanadigan xonalar har kuni tozalanib tunlishi, xona harorati 10-15°C bo‘lishi lozim. Dorivor mahsulotlami saqlash uchun guruhlarga bo‘lish kerak. Zaharli va kuchli ta’sir etuvchi dorivor mahsulotlar, masalan, belladonna, angishvonagul, marvaridgul, bangidevona, mingdevona va boshqalar alohida xonalarda saqlanishi lozim. Shuningdek, tarkibida efir moyi bo‘lgan dorivor mahsulotlar ham iloji boricha alohida xonalarda yoki boshqa dorivor mahsulotlardan uzoqroq joyda saqlanishi lozim. Quritilgan mevalar, masalan, malina, chemika va boshqalami havo o‘tib turadigan joylarda saqlash yoki mahsulot miqdori kam bo‘lsa osib qo‘yish kerak. Bu mevalarga hasharotlar va kemimvchilar o‘ch bo‘ladi. Shu sababli tez qurtla'o ketishi mumkin. Har bir dorivor mahsulot ustiga yorliq (birka) osib qo‘yiladi. Yorliqqa mahsulot nomi, qachon, qaerda, kim tayyorlagani, omborga qachon keltirilgani yozilgan bo‘ladi. Zaharli dorivor mahsulotlar ustiga umumiy yorliqdan tashqari yana pushti rangli yorliq ham osib qo‘yiladi. Dorivor mahsulotlami saqlash muddati har xil boTib bu muddat dorivor mahsulotlar tarkibidagi kimyoviy birikmalar tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Ofitsinal dorivor mahsulotlaming (Davlat farmakopeyasiga kiritilgan) saqlash muddatini SogTiqni saqlash vazirligi belgilaydi. Davlat farmakopeyasiga kirmagan dorivor mahsulotlami Davlat farmakopeya qo‘mitasi 22 ko‘rsatmasiga bmoan har yili bir marta ko‘rikdan o‘tkaziladi. Dorivor mahsulotlaming saqlash muddati tamom bo‘lganidan $o‘ng tarkibidagi ta’sirchan kimyoviy birikmalar miqdori yoki ta’sir etish kuchi aniqlanadi. Tahlilnatijasi standart talabiga to‘g‘ri kelmasa, mahsulot tashlab yuboriladi. Agar dorivor mahsulotlami saqlash davrida biror nuqson sezilsa, dorivor mahsulotni saqlash muddatini kutib o‘tirmasdan tezda tahlil qilinadi. 23 2.4. DORIVOR 0‘SIMLIKLARN1NG ASOSIY TA’SIR ETUVCHI BIOLOGIK FAOL MODDALARISITRUS Dorivor mahsulot tarkibida kasalliklami davolovchi terapevtik ahamiyatga ega bo‘lgan biologik faol moddalari bo‘lgani sababli u tibbiyotda va farmatsiyada ishlatiladi, 0‘simlikning terapevtik ahamiyati boTgan shifobaxsh biologik faol kimyoviy birikmalari asosiy ta’sir etuvchi moddalari deb ataladi. Bu moddalar ko‘pincha ayrim o‘simiiklarga xos boTgan alkaloidlar (belladonna, bangidevona, mingdevona, skopoliya turlariga xos atropin, giossiamin, skopalamin), glikozidlar (angishvonagul, strofant, adonis, marvaridgul, yerizimum o'simliklariga xos yurak glikozidlari, ra’noguldoshlarga xos amigdalin, karamdoshlarga xos sinigrin va boshqa izotiotsiantlar), kumarinlar, efir moylari, flavonoidlar, vitaminlar, lignanlar, oshlovchi va boshqa moddalar sifatida uchraydi. ODDIY KANAKUNJUT - RICINUS COMMUNIS L. Oddiy kanakunjut - Richrns communis L. sutlamadoshlar - Euphoreiaceae oilasiga kiradi. Bir yillik o‘t o‘simlik bolib, bo‘yi 2 m ga etadi. Poyasi shoxlangan. Bargi yirik, tuksiz, 5—11 barmoqsimon bo‘lakli bo‘lib, barg plastinkasmmg markaziga o‘rnashgan uzun bandi bilan poyada ketma-ket joylashgan. Barg bo‘lakchalari cho‘ziq tuxumsimon, cheti tishsimon qirrali. Gullari shingilga to‘plangan. Guli ko‘rimsiz, bir jinsli, gulqo‘rg‘oni oddiy, onalik gullari shingilning yuqori qismiga, otalik gullari esa pastki qismiga joylashgan. Mevasi uch urug‘li, uch ehanoqii, tikan bilan qoplangan ko‘sak. Ko‘sak pishganda yoriladi va urugiari sochilib ketadi. Iyun-sentyabr oylarida gullaydi, mevasi iyul-oktyabrda etiladi. Geografik (arqalishi. Vatani tropik Afrika. Tropik zonada o‘sadigan kanakunjut ko‘p yillik bo‘lib, poyasi yog‘ochlangan, bo‘yi 10 m ga etadi. Kanakunjut bir yillik o‘t o‘simlik sifatida 0‘rta Osiyo, Shimoliy Kavkaz, Ukrainaning janubiy qismida va Volga bo‘yida ekiiadi. Urug‘nmg tashqi ko‘rinishi. Umg‘ tuxumsimon bo‘lib, yaltiroq, qattiq, mo‘rt, guldor po‘st bilan qoplangan. Po‘sti kulrang yoki och qo‘ng‘ir rangli bo‘lib, qizil-qo‘ng‘ir dog‘, nuqta va chiziqlari bor. Urug‘ uchida kichkina oq karunkula-urug‘ o‘simtasi bo‘ladi. 1000 dona urug‘ning og‘irligi 800 g keladi. Kanakunjutning yirik va mayda urugTi navlari boTib, ular urugTarining katta-kichikligi, og‘irligi, shingilda ko‘pligi va urug‘ tarkibida moyning ko‘p yoki oz miqdorda bo‘lishi bilan bir-bxridan farq qiladi. Yirigining urug‘i 15-22 mm, maydasining urug'i esa 5-7 mm u/unlikda bo‘ladi. Urug‘ yaxshi pishmagan (po‘stining usti yaltiroq boimasa), ezilgan yoki kamnkulasi tushib ketgan bo‘lsa, sifatsiz hisoblanadi. Ko‘p turib qolgan urug‘da esa karunkula bo‘lmaydi. Kanakunjut urug‘i zaharli bo‘lgani sababli tibbiyotda ishlatilmaydi. U faqat moy olinadigan mahsulot sifatida xizmat qiladi. Kimyoviy tarkibi. Urug‘ tarkibida 40- 24 56% qurimaydigan moy, 14-17% oqsil moddalar, 0,1-1% ritsinin va nikotin alkaloidlari, 18- 19% kletchatka, lipaza fermenti, kuchli zaharli oqsil modda - ritsin va boshqa moddalar bo‘ladi. Ritsin o‘z tarkibida 17 ta aminokislota saqlaydigan oqsil modda bo‘lib, molekula og‘irligi 36000-77000 ga teng. 0‘ziga xos disulfid bogianishga ega 2 ta polipeptid (birinchisining tarkibiga alanin va izoleysin, ikkinchisining tarkibiga alanin- femlalanin va serin kiradi) birikmalarining ritsin tarkibida uchrashi o'ta darajada zaharli boTishining sababchisidir. Tibbiyotda ishlatiladigan kanakunjut moyi urug‘dan sovuq presslash usuli bilan olinadi. Moydagi zaharli modda - ritsinni parchalash uchun undan issiq suv bug‘i o‘tkaziladi. Kanakunjut moyi sarg‘ish tiniq kuyuq suyuqlik boTib, hidi va mazasi yoqimsiz. IJ spirtda yaxshi eriydi (boshqa moylardan farqi). Moy - 10-18°C haroratda qotadi. Moyning zichligi 0,948-0,968, refraksiya soni 1,475-1,480, sovunlanish soni 176-186 va yod soni 82- 88, kislota soni 1,5 dan yuqori boimasligi kerak. Moy 80-85 % ritsinol (oksiolein) kislota glitseridlaridan tashkil topgan. Uning tarkibida yana stearin, olein, linol va dioksistearin kislotalarining glitseridlari uchraydi. Kanakunjut urug‘ining kunjarasi zaharli. Undan azot saqlovchi o‘g‘it sifatida foydalaniladi. Ishlatilishi. Kanakunjut moyi tibbiyotda eng yaxshi surgi dori sifatida ishlatiladi, shuningdek, ginekologiyada hamda ko‘z kasalliklari, yaralar, tananing kuygan yerini, leyshmanioz va boshqa teri kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi. Kanakunjut moyi soch о‘si shiga yordam beradi. Kanakunjut moyi past bosimda, 240-300°C issiqlikda qizdirilsa, tarkibidagi ritsino! kislota parchalanib, geptaldegid etantol va undetsilen kislota hosil qiladi. Hosil bo‘lgan undetsilen kislota fungitsid (parazit zamburug‘lami o‘ldiradigan) xossaga ega bo‘lganidan teri kasalliklari - dennatozlar hamda psoriaz kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi. Dorivor preparatlari. Kanakunjut moyi, шоу emulsiyasi, urug‘ dan tayyorlangan pasta va undetsi len ki slotadan tayyorlangan surtma. Undetsilen kislota teri kasalliklari — dermatozlar va psoriazni davolashda ishlatiladigan «Sinkundan» va «undetsin» surtmalari hamda «dustundan» kukuni (poroshogi) tarkibiga kiradi. Bundan tashqari, moy Vishnevskiy surtmasi va elastik kolodiy tarkibiga ham kiradi. Moy sovun olishda, texnikada esa motorlami moylashda, plastmassa, linoleum, hamda boshqa materiallar tayyorlashda ishlatiladi. Kanakunjut moyining past haroratda qotishi, spirtda erishi, nihoyatda yopishqoqligi hamda surgi xususiyati uning tarkibida oksiolein- ritsinol kislotaborligiga bog‘liq. Moy yuqori haroratda qizdirilsa, ritsinol kislota gidroksil gumhini, moy esa yuqorida aytib o‘tilgan xossalarini yo‘qotadi. Shu sababdan moyini ovqatga ishlatish uchun kanakunjut Xitoyda va Hindistor.da ko‘p ekiladi. Kanakunjutni o‘stirish texnologiyasi. 0‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarida o‘sadigan kanakunjut bo‘yi 2 metrga etadigan o‘t tariqasidagi bir yillik o‘simiik hisoblanadi. 0‘zining vatanida ko‘p 25 yillik, bo‘yi 10 metrga etadigan daraxt, Euphoreiaceae oilasiga mansub. Sovuqqa juda chidamsiz, tabiiy ho < at da tropik va subtropiklarda (Afrika va Osiyo) o‘sadi. Qadimgi Misrda miloddan avval VII asrda ham ma’lum bo'lishi aniqlangan. Issiqsevar boTgani uchun maysalari - 1°S da, katta о‘simliklar esa 3-4° S sovuqda nobud bo‘ladi. Kanakunjutni Respublikamizning janubiy viloyatlarida va samaradorlik harorati yuqori, suv etarli bo‘lgan yerlarga o‘stirish maqsadga muvofiqdir. Uning o‘sish davri 120-150 kun. 0‘zbekistonda asosan «Xersonskaya-Ю» navi ekiiadi. Kanakunjutni kuzgi don ekinlaridan bo‘shagan yerlarga ekish tavsiya etiladi. Kanakunjutni ekish uchun yerlami kuzda 27-30 sm chuqur haydab shudgor qilib qo‘yiladi. Shudgor oldidan gektar hisobiga 10-15 tonna chirigan go‘ng va 50-60 kg fosforli o'g‘itlar bilan oziqlantiriladi. Erta bahorda yerlar boronalanadi va 1- 2 marta kultivatsiya qilinadi. Tuproq harorati 10-12°S gacha isiganda ekish mumkin. Bu muddat aprel oylarining boshlariga to‘g‘ri keladi. Ekishdan oldin urug‘i TMTD ning 80%li eritmasi bilan ishlanadi (4 kg/t). Uni keng qatorlab ekiiadi. Qator oralari 70 sm, ekish sxemasi 70 x 20 sm, urug‘ SUPN-8, SPCh-6 MF yoki makkajo‘xori va chigit ekiladigan seyalkalarda gektariga 50-80 ming dona unuvchan urug‘ ekiiadi. 0‘simlik tup soni 30- 40 ming/ga, kam shoxlanadigan navlari uchun 50-60 ming/ga. Ekish chuqurligi 6-8 sm boTishi lozim. Begona o‘tlarga qarshi ekishdan oldin 2,4 D 500 (1,6-2,0 1/ ga) bilan ishlanadi. Maysalanish boshlanganida qator oralariga ishlov beriladi va 2-3 marta sug‘oriladi. Gullash va mevalash fazasida ikki marta sug‘oriladi. 0‘simlikda 4—5ta chin barg rivojlanganda asosiy poya va va yon shoxlarining uchlari chilpiladi Bu o‘simlikning yaxshi rivojlanishini tezlashtiradi. Kanakunjutni o‘suv davrida 2-3 marta o‘g‘itlanadi. Birinchi o‘g‘itlash unib chiqqandan keyin gektariga 40 kg dan azot va 20 kg kaliy o‘g‘iti bilan o‘g‘itlagich kultivatorlar bilan o‘g‘itlanadi. Ikkinchi va uchinchi marta oziqlantirish gullash va meva hosil qilish davrida 50-60 kg azot, 20 kg fosfor va 30 kg kaliy o‘g‘iti bilan oziqlantirishni tavsiya qilinadi. Kanakunjutni oziqlantirish sug‘onshdan oldin amalga oshiriladi. Umuman vegetatsiya davomida 90-100 kg azot, 70 kg fosfor va 50 kg dan kaliy o‘g‘itini qo‘llash uning o‘sishi, rivojlanishi tezlashadi va hosildorligi yuqori bo‘ladi. 0‘simlikni bir vaqtda etilishi uchun uni defolyasiya qilinadi. Barglari 8-10 kundan keyin quriydi va to‘kiladi. 0‘zbekistonning iqlim sharoitida kanakunjutni sun’iy ravishda bargini to‘kmasa ham u yaxshi etiladi. Mahsulot tayyorlash. Uning hosilini KKS--6, KKS-9 kombaynlari yordamida yig‘i)adi yoki shingillari kesib olinadi, quritiladi, yoriladi va don tozalash mashinalarida tozalanadi. Saqlanadigan urug‘laming namligi 8% dan oshmasligi lozim. Bizning sharoitimizda har gektar sug‘oriladigan yerlardan 20-25 sentnerdan hosil olish mumkin. TUKLI ERVA (POL-POLA) - AERVA LANATA JUSS. A. Tukli erva (pol-pola) - Aerva 26 lanata juss. A. machindoshlar (t.ojixo‘rozdoshlar) - Amagaplhaseae oilasiga kiradf. Ko‘p yillik, shoxlangan va bo‘yi 55-70 sm ga etadigan o‘t o‘simlik. Barglari lansetsimon, ovalsimon yoki ellipssimon, tekis qirrali bo‘lib, qisqa bandi yordamida poya va shoxlarda qarama - qarshi joylashgan. Gullari mayda, och yashil rangli bo‘lib, qisqa boshoqsimon gulto‘plamiga o‘mashgan. Umg‘i yaltiroq, qora rangli. 0‘simlikning hamma qismi sertukli, kulrangda. Geografik tarqalishi. Hindiston, Filippin, Yangi Gvineya va boshqa Osiyo va Afrikaning tropik Uimanlaridagi qumli yerlarda, cho‘llarda va butalar orasida o‘sadi. 0‘zbekistonda tukli erva bir yillik o‘t o'simlik sifatida o‘stiriladi. 0‘simlik gullagan davrida yer ustki qismi o‘rib olinadi va 3-4 sm qalinlikda soya yerda biror narsa (faner taxta, brezent, mato va boshqalar) ustiga yoyib quritiladi. Mahsulotning tashqi ko‘rinishi. Mahsulot poya, barglar va gul to‘p!amlaridan tashkil topgan. Barglari tuxumsimon yoki ellipssimorx, tekis qirrali, o‘tkir yoki to‘mtoq uchli, uzunligi 2-3 sm gacha, eni 0,5-1,5 sm, sertukli. Gul to‘plami sertukli, boshoqsimon. Gullari mayda, och yashil, gultevaragi 2-5 bo‘lakli bo‘lib, uchta guloldi bargchalari bilan o‘ralgan. Barglari, poyasi va gulto‘plamlari sertukli, kulrang-yashil, hidi - kuchsiz, yoqimli, achchiq mazali. Mahsulot namligi 7% dan, umumiy kuli 13% dan, xlorid kislotaning 10% li eritmasida yerimaydigan kuli 8% dan, qoraygan qismlari 7% dan, organik aralashmalar 1,5% dan va mineral aralashmalar 1% dan ko‘p hamda mahsulot tarkibidagi flavonoidlar yig‘indisining miqdori rutin bo‘yicha 0,5% dan kam bo‘lmasligi lozim. Maydalangan mahsulot uchun 7 mm dan yirik bo‘lgan boiakchalar 10% dan va teshigining diametri 1 mm li elakdan o‘tadigan mayda qismlar 10% dan oshiq boTmasligi lozim. Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida flavonoidlar (asosan rutin), efir moyi va boshqa birikmalar boTadi. Ishlatilishi. Mahsulot siydik haydash va spazmolitik ta’sirga ega. Shuning uchun 0‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi tukli erva damiamasini respublika hududida tibbiyot amaliyotida spazmolitik va peshob hayaovchi vosita sifatida ishlatishga ruxsat bergan. Dorivor preparatlari. Tukli erva yer ustki qismining damlamasi. Tukli Erva o‘simligini o‘stirish texnologiyasi. Tukli Erva Afrika, Osiyo, Filippin va Yangi Gvineyaning tropik va subropik mamlakatlarida tabiiy sharoitda o‘sadigan ko‘p yillik begona o‘t. 0‘zbekistonda esa bir yillik o‘t o‘simligi hisoblanadi. Undan xomashyo olish uchun barcha tuproqlarda ekish mumkin. Agar tukli ervadan urag‘ olinadigan bo‘lsa bosh o‘simliklami albatta teplitsalaraa sabzavotlarga o‘xshatib issiqxonalarda o‘stirib ko‘chat qilib ham o‘tkaziladi. 0‘simlikdan ко‘chat yetishtirish uchun mart oylarining boshlarida issiqxonalarda taxtaqutilarda 20-25 daraja haroratda urug‘ ekiiadi. Urug‘ 1 m2 yerga 0,5 g sarflanib, 1 -2 mm ehuqurlikda qadaladi. Urug‘lar unib chiqquncha luproqning yuzasini nam holatda saqlanishni tavsiya qilinadi. Urug‘ ekilgandan 27 keyin maysalar 7-8 kunda unib chiqadi. 0‘simlik 4 -5 marta chin barg chiqarganda ko‘chatiar dalaga olib chiqib pushtalarga ekiiadi. Pushtalar 60 sm oraliqda olinib, ko‘chatlar bir-biridan 15-20 sm masofada ekiiadi. Har bir uyaga 1-2 ta o‘simlik joylashtirish maqsadga muvofiq boladi. 0‘r1:acha har bir gektar maydonga 70-75 ming ko‘chat sarflanadi. 0‘zbekistonning tuproq iqlim sharoitida tukli ervani ochiq maydonlarda urug‘ini ekib yuqori hosil yetishtirish mumkin. 0‘simlik ekiladigan yerlami kuzda mahalliy o‘g‘it va fosfor o‘g‘itlari bilan oziqlantirib 25-27 sm ehuqurlikda haydash kerak, Erta bahorda yerlami begona o‘tlardan tozalab, kultivatsiya, borona va mola bostirib tuproqni mayin holatga keltirishni tavsiya qilamiz. Tukli ervani urug‘i juda mayda bo‘iganligi uchun gektariga 1 kg urug‘ni qum, kul va organik qoldiqlarga araiashtirib aprel oyida tuproqning yuza qismiga ekiiadi. Jo‘yaklar olinib, qator oralari jildiratib sug'oriladi. Maysalar ko‘karib chiqqanga qadar tuproqning yuzasi nam holatda saqlanib turadi. Tuproq harorati 18-20°S ga etganda 10-12 kunda maysalar unib chiqadi. Maysalar juda nozik boTganligi sababli 3-5 chin barg chiqarganda uni ko‘mib yubormaslik uchun ehtiyotkorlik bilan parvarishni boshlash kerak. Qator oralari keimon bilan o‘toq qilinadi, begona o'tlardan tozalanadi va har 2-3 marta sug‘orilgandan keyin oralari kultivatsiya qilinadi. Har 10 sm oraliqda 1-2 tadan o‘simlik qoldirib, yagana qilinadi. 0‘simlikni vegetatsiya davornida 8-10 marta sug‘oriladi. Tukli ervani birinchi oziqlantirish maysalar unib chiqqandan keyin gektar hisobiga 40 kg dan azot, 30 kg dan kaliy berishni tavsiya qilinadi. 0‘simlik oziqa element!ariga talabchan boTganligi sababli ikkinchi oziqlantirishni shonalash fazasida 30 kg azot va 40 kg fosfor o‘g‘iti beriiadi. Tukli erva gullash fazasida juda ko‘p oziqa moddalami, ayniqsa kaliy o‘g‘itiga talabchan bo‘ladi, Shulami e’tiborga olib oxirgi o‘g‘itlashda gektar hisobiga 30 kg azot va 20 kg dan kaliy o‘g‘iti bilan oziqlantiriladi. Oziqlantirish har bir sug‘orish oldidan amalga oshirilishi kerak. Mahsulot tayyorlash. 0‘simlikning yer ustki qismi qiyg‘och gullash - urug‘ pishish davrida o‘roq, o‘rish uskunalari, silos o‘radigan agregatlar bilan yig‘ib olinadi. Yig‘ilgan xom-ashyo ho‘l holatda 1-1,5 sm uzunlikda qirqilib quritiladi. Ko‘chat qilib ekilgan o‘simlikning urug‘lari toza pishgan davrida (noyabr oylarida) yig‘iladi va xirmonga olib borib 1-2 hafta quritiladi va yanchilib qoplarga joylashtiriladi. 28 XULOSA Ma’lumki, dunyo miqyosida farmatsevtika korxonalarida ishlab chiqarilayotgan dori vositalarining taxminan 50% i dorivor o‘simliklar xom-ashyosidan tayyorlanmoqda. Mutloqko‘pchilik mamlakatlarda, shujumladan, 0‘zbekiston Respublikasida farmatsevtika sanoatini jadallik biian rivojlanishi bunday korxonalarning dorivor o‘simliklar xom- ashyosiga bo‘lgan talabni keskin ortishiga sabab bo‘lmoqda. Shuni ta’kidiash lozimki, tabiiy holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar zaxiralarining chegaralanganligi tufayli farmatsevtika sanoati korxonalarning dorivor o‘simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabini, asosan, dorivor o‘simliklar o‘stirish orqaligina qondirish mumkin. Biroq Dorivor o‘simliklar o‘stirish texnologiyasi fani shu vaqtga qadar mustaqil darslik sifatida ishlab chiqilgan emas. Buning ustiga hozirgi vaqtgacha mamlakatimizning ixtisoslashgan, fermer, o'rmon. dehqon va boshqa mulkchilik shaklidagi xo‘jaliklarida dorivor o‘simliklami, ulami o‘stirish texnologiyalari mukammal ishlab chiqilmaganligi sababli, ilmiy asoslanmagan holda parvarish qilinmoqda. Shu sababli ham farmatsevtika sanoatini sitatli, mo‘l, tannarxi arzon va ekologik sof xom-ashyo bilan ta’minlash kaita muammo bo‘lib qolaveradi. Bu holat, albatta, dorivor o‘simliklar xom-ashyosi yetishtirish bilan shug‘ullanuvchi xo‘jaliklarni dorivor o‘simliklar o‘stirish texnologiyalarinipuxtaegallaganmutaxassislar bilan ta’minlashni taqozo qiladi. Buboradamazkur «Dorivor о ‘ simliklar о ‘ stirish texnologiyasi» darsligi rnuhim nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Taqdim qihnayotgan ushbu darslik farmatsevtika oliy o‘quv yurtining o'rmon dorivor o‘simliklari, dorivor o‘simiiklar biotexnologiyasi va dorivor o‘simliklar o‘stirish texnologiyasi mutaxassisliklari talabalari uchun mo‘ljallangan. Ushbu darsiikdan qishloq xo‘jaligi oliy o‘quv yurtlarining dorivoro‘simliklamio‘stirishbilanshug‘ullanuvchibakalavriatura va magistratura talabalari ham foydalanishlari mumkin. Mazkur darslikda har bir o‘simlikning botanik tavsifi, morfologiyasi, tarqalishi, kimyoviy tarkibi, tibbiyotda qo‘llanishi, o‘stirish texnologiyasi, xom-ashyosini yig‘ish va uni qayta ishlash texnologiyasi haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. Воронсов B.B., Штейман У . Г . Возделывание субтропических культур . - Москва : Колос , 1982. 115-141 с. 2. Колесников В.А., Агафонов Н.В. и др. Плодоводство. - Москва: Колос, 1979. 55-58с. 3. Куренной Н.М., Колтунов В.Ф. и др. Плодоводство. - Москва: Агропромиздат, 1985. 17-21 с. 4. Микеладзе А.Д. Субтропические плодовые и технические культуры. - Москва: Агропромиздат, 1988. 80-169 с. 5. Mirzaev М.М., Sobirov М.К. Bog ‘ dorchilik . - Т.: “ Mehnat ”, 1987. - b . 207-217. 6. Xasanov B . A ., Ochilov R . Q ., Xolmurodov E . A ., Gulmurodov R . A . Mevali va yong ‘ oq mevali daraxtlar , sitrus , rezavor mevali butalar hamda tok kasalliklari va ularga qarshi kurash . - Т., 2010. - b . 182-205. 7. Shuvayev Yu . Ranniye ovo щ i iz teplits ы. – M .: Novaya volna , 2001. – s . 354-362. INTERNET SAYTLARI 1. Vniissok @ mail.ru.vnisssok & copimail & cedilru. 2. www. Google.ru. Agrofirma «Gavrish». 3 . http://ziyonet.uz/uzc/libraru/libid/31200 4. http://www.ovoschevodstvo.com/journal/ 73 6–kitob Pomidorni issiqxonalarda yetishtirish browse/200909/article/157/. 5. http://www.sadovod.spb.ru/TextShablon. php?LinkPage=33. 6. http://www.ovoschevodstvo.com/journal/ browse/200909/article/157. 7. FAOstatinformatoin. 8. OOO «ZAMONAVIY ISSIQXONA» 30 BITIRUV MALAKAVIY ISH LOYIHASI “DORIVOR O SIMLIKLARNI QAYTA ISHLASH TEXNIKʼ TEXNOLOGI” YO`NALISHI _________________________________________________________ TOPSHIRIQ MAVZU : _________________________________________________ _________________________________________________________________ 2. ASOSIY MA`LUMOT : ___________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 3 . ADABIYOT :____________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 4. FAYL TUZILISHI : Times New Roman___ ________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 5 . Topshiriq va qo'shimcha ko'rsatmalar : ___________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ 6. Bitiruv malakay ish rejasi va himoya rejasi: 1 2 3 4 5 6 31 Fan nomi: _______________________________________________________ ___________________________________________________________ Kafedraning mavzu bo‘yicha yozilgan ishini rahbar tomonidan ko‘rib chiqish va baholash _____________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ _________________________________ Belgilangan jadvalga muvofiq va talabga muvofiq sifatda bajariladi Ro'yxatdan o'tish uchun ball _______ Himoya hisoboti uchun ball _______ Savollarga javoblar uchun ball ______ Jami _______ Ushbu bitiruv malakaviy ish ishi “__________” baholandi. ILMIY RAHBAR _______ XOLMIRZAEV B 32

M AVZU : TOGLI VA TOG OLDI HUDUDLARDA DORIVOR OSIMLIKLAR YETISHTIRISH. MUNDАRIJА I. Kirish…………………………………………………………………………….4. II. аsosiyqism2. 1 dorivor о‘simliklar va l i . a r m yetishtirishning qisqacha tarixi …..9. 2.2DORIVOR О 4`SIMLIKLARNI MUHOFAZA QILISH VA ULARDAN SAMARALI FОY DAL ANISH ……………………………………………………17 2.3. dorivor mahsulotlarni tayyorlash, quritish, idishlarga joylashtirish (qadoqlash) va saqlash to‘g‘risida umumiy tushuncha dorivor mahsulotlarni tayyorlash ……………..20. 2.4. DORIVOR 0‘SIMLIKLARN1NG ASOSIY TA’SIR ETUVCHI BIOLOGIK FAOL MODDALARISITRUS……………………………………...25. XULOSA…………………………………………………………………………..27 ADABIYOTLAR……………………………………………………………………28 BITIRUV MALAKAVIY ISH LOYIHASI……………………………………29 1

KIRISH Respublika hududlarida dorivor o ‘ simliklarni yetishtirish va qayta ishlashga doir ilmiy tadqiqotlarning yagona bazasini yaratish , xorijiy davlatlarning ilg ‘ or ilmiy ishlanmalarini o ‘ rganib borish , yetakchi ilmiy muassasalar bilan hamkorlik o ‘ rnatish hamda zamonaviy texnologiyalar , ilmiy ishlanmalarni respublikaga joriy etish va mavjud imkoniyatlardan samarali foydalanishni kuchaytirish maqsadida : 1. O ‘ rmon xo ‘ jaligi davlat qo ‘ mitasi , Qishloq xo ‘ jaligi vazirligi , Innovatsion rivojlanish vazirligi , Sog ‘ liqni saqlash vazirligi va Fanlar akademiyasining “ Shifobaxsh ” dorivor o ‘ simliklarni yetishtirish va qayta ishlash markazi negizida O ‘ rmon xo ‘ jaligi davlat qo ‘ mitasi huzurida davlat muassasasi shaklidagi Dorivor o ‘ simliklarni yetishtirish va qayta ishlash ilmiy - ishlab chiqarish markazi ( keyingi o ‘ rinlarda – Markaz ) ni tashkil etish to ‘ g ‘ risidagi taklifi ma ’ qullansin . 2. Markazning asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilansin: dorivor o‘simliklarni ilmiy asosda yetishtirish va qayta ishlash, ulardan oqilona foydalanishning yagona strategiyasini shakllantirish va amalga oshirish; respublika hududidagi yovvoyi holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar areallarini o‘rganish va zaxiralarini aniqlash, mavjud bioresurslar genofondini saqlash, onalik plantatsiyalarini tashkil etish; urug‘lik materiallarini yetishtirish va tayyorlash, ko‘paytirish, kolleksion ko‘chatxonalar tashkil etish hamda ularning xomashyolarini qayta ishlash bilan bog‘liq ilmiy va amaliy tadqiqotlarni olib borish; dorivor o‘simliklarni muayyan tuproq-iqlim sharoitini hisobga olgan holda madaniy holda yetishtirishni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha aniq ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqish; tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olib, madaniy holda yetishtiriladigan dorivor o‘simliklarning agrotexnologik xaritalarini Qishloq xo‘jaligi vazirligi va O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi buyurtmasiga ko‘ra ishlab chiqish; dorivor o‘simliklar kimyoviy tarkibini o‘rganish, mahsulotini standartlash va sertifikatlash; dorivor o‘simliklarga bo‘lgan ichki va tashqi bozorlar talabini o‘rganish bo‘yicha marketing tadqiqotlarini o‘tkazish; dorivor o‘simliklar yetishtiruvchi va qayta ishlovchi fermer xo‘jaliklari, tashkilotlar va boshqa sub’ektlar rahbarlari va mutaxassislarining malakasini oshirib borishga yo‘naltirilgan dasturlarni tayyorlash va o‘qitish tizimini tashkil etish. 3. O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi, Innovatsion rivojlanish vazirligi Markazning o‘rmon fondi yerlarida namunaviy plantatsiyalar, laboratoriyalar barpo etish, ilmiy 2

ishlanmalarni ishlab chiqarishga tatbiq qilish maqsadida xususiy sektorni jalb etgan holda dorivor o‘simliklarni yetishtirish va ilmiy-ishlab chiqarish klasterlarini tashkil etish to‘g‘risidagi taklifi ma’qullansin. Bunda: dorivor o‘simliklarni yetishtirish, ilmiy-ishlab chiqarish klasterlari faoliyati bank kreditlari, tashabbuskorlar mablag‘lari, xalqaro moliya institutlari mablag‘lari va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan moliyalashtiriladi; dorivor o‘simliklarni klaster va kooperatsiya usulida yetishtirish bo‘yicha xalqaro moliya institutlarining mablag‘lari hisobidan amalga oshiriladigan aniq loyihalar Markaz tomonidan tijorat banklariga taqdim etiladi. 4. Belgilansinki: Markazga tashqi va ichki bozor talablari hamda marketing natijalaridan kelib chiqib, har yili 1 iyunga qadar dorivor o‘simliklar ekinlarini joylashtirish bo‘yicha Qishloq xo‘jaligi vazirligiga va O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasiga takliflar kiritish huquqi beriladi; dorivor o‘simliklarni to‘plash (g‘amlash), ularni olib kirish va tashqariga olib chiqishga ruxsatnomalar berganlik, arizalarni ko‘rib chiqqanlik uchun undirilib, mahalliy byudjetga yo‘naltiriladigan to‘lovlarning 20 foizi Markaz tomonidan tabiiy holda o‘suvchi, shu jumladan, yo‘qolib borayotgan dorivor o‘simliklarni saqlash, xatlovdan o‘tkazish, ularning madaniy plantatsiyalarini yaratish, onalik ko‘chatzorlarini tashkil etish, dorivor o‘simliklarni yetishtirishga doir texnologik xaritalar ishlab chiqish xarajatlarini qoplash uchun yo‘naltiriladi; Markaz amalga oshirilgan chora-tadbirlar, erishilgan yutuqlar, amaliyotdagi muammolar va ularning yechimi bo‘yicha takliflarni har choraкда taalluqliligiga qarab O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi hamda Qishloq xo‘jaligi vazirligiga taqdim etib boradi. 5. Dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash ilmiy-ishlab chiqarish markaziga 1-ilovaga muvofiq ro‘yxatdagi muassasalar uslubiy va amaliy yordam berish uchun biriktirilsin. Bunda, har bir muassasa tabiiy holda o‘suvchi, shu jumladan, yo‘qolib borayotgan dorivor o‘simliklarni saqlash, xatlovdan o‘tkazish, ularning madaniy plantatsiyalarini yaratish, onalik maydonlari va ko‘chatzorlarini tashkil etish, dorivor o‘simliklarni yetishtirishga doir texnologik xaritalar ishlab chiqish bo‘yicha ilmiy asoslangan takliflar va ishlanmalar ishlab chiqish uchun mutaxassislarni biriktiradi. 6. Markaz Fanlar akademiyasi (B.S.Yuldashev), Innovatsion rivojlanish vazirligi (I.Yu.Abduraxmanov), Qishloq xo‘jaligi vazirligi (J.A.Xodjayev) bilan birgalikda: ilmiy-tadqiqot va oliy ta’lim muassasalari tomonidan amalga oshirilgan dorivor o‘simliklarga doir ilmiy tadqiqotlar, yangi innovatsion ishlanmalar bo‘yicha ma’lumotlar bazasini shakllantirsin, shuningdek, ularning tizimli ravishda yangilab borilishini ta’minlasin; 3

tibbiyotda va xalq tabobatida faol qo‘llaniladigan dorivor o‘simliklar kolleksiyasi uchastkasi va genbankini tashkil etsin; Markaz huzurida dorivor o‘simliklar xomashyosi va ulardan olinadigan mahsulotlarni sertifikatlash va standartlashtirish laboratoriyasini tashkil etsin. Bunda Qishloq xo‘jaligi vazirligi Markazning aniq hisob-kitoblariga asosan Jahon bankining “O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish” loyihasi doirasida jalb etilgan kredit mablag‘laridan mazkur laboratoriyani tashkil etishga yo‘naltirish choralarini ko‘rsin. 7. O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi (N.J.Bakirov), Qishloq xo‘jaligi vazirligi (J.A.Xodjayev): dorivor o‘simliklar sohasi bo‘yicha rivojlangan davlatlarga mutaxassislarni o‘qitish uchun xorijiy stajirovkalar tashkil etish; dorivor o‘simliklarni yetishtirish va ulardan dori vositalarini ishlab chiqarishni tashkil etishga oid ilmiy tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy etish uchun xalqaro moliya institutlarining grantlarini jalb etish; Fanlar akademiyasi (B.S.Yuldashev) bilan birgalikda dorivor va ziravor o‘simliklarni yetishtirish, qayta ishlash masalalariga bag‘ishlangan xalqaro va respublika bo‘yicha konferensiya hamda simpoziumlarning doimiy ravishda o‘tkazib borilishini ta’minlasin; “O‘zstandart” agentligi (D.N.Sattarov) bilan birgalikda Markaz huzurida dorivor o‘simliklar xomashyosi va ulardan olinadigan mahsulotlarni sertifikatlash va standartlashtirish laboratoriyasini tashkil etish, uni belgilangan tartibda jahon standartlariga javob beradigan akkreditatsiyadan o‘tkazish choralarini ko‘rsin; Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va viloyatlar hokimliklari bilan birgalikda har yili 1 dekabrga qadar kelgusi yilda dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash bo‘yicha hududiy dasturlarni ishlab chiqib, tasdiqlanishini ta’minlasin. 8. Quyidagilarning: O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi, Innovatsion rivojlanish vazirligining Nukus, Xo‘jayli, Qorako‘l, Baxmal, Zomin, Kitob, Uzun, Boysun, Burchmulla, Ohangaron davlat o‘rmon xo‘jaliklarini dorivor o‘simliklarni yetishtirishga, Quyi Chirchiq ixtisoslashgan davlat o‘rmon xo‘jaligini dorivor o‘simliklar urug‘ va ko‘chatlarini tayyorlashga ixtisoslashtirish; O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi, Jizzax, Buxoro va Samarqand viloyatlari hokimliklarining tegishincha G‘allaorol, Kogon hamda Urgut ixtisoslashgan davlat o‘rmon xo‘jaliklarini tashkil etish to‘g‘risidagi takliflariga rozilik berilsin. 9. O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi huzuridagi “Dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash ilmiy ishlab chiqarish markazi” davlat muassasasi tuzilmasi 2-илоvaга muvofiq tasdiqlansin. Belgilansinki: 4

Markazning byudjetdan moliyalashtiriladigan 28 nafar boshqaruv xodimlarining shtat birliklari O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi tizimidagi mavjud shtat birliklarini maqbullashtirish hisobiga shakllantiriladi. Bunda Moliya vazirligi 2021 yildan boshlab Markaz ta’minoti xarajatlarini moliyalashtirishni O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti parametrlarida ko‘zda tutsin; Markaz Davlat byudjeti, O‘rmon xo‘jaligini rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari, xizmat ko‘rsatish va o‘zi yetishtirgan dorivor o‘simliklarni sotishdan tushadigan va qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan moliyalashtiriladi; Markazda respublikada ilmiy-pedagogik va mehnat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi xodimlarning lavozim maoshiga qo‘shimcha haq to‘lash tizimi joriy etiladi. Bunda qo‘shimcha haq belgilanishi bilan bog‘liq xarajatlarni moliyalashtirish O‘rmon xo‘jaligini rivojlantirish jamg‘armasi hamda xo‘jalik faoliyatidan tushadigan mablag‘lar hisobidan amalga oshiriladi. 10. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi (I.O‘.Madjidov) O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi (N.J.Bakirov), Qishloq xo‘jaligi vazirligi (J.A.Xodjayev) bilan birgalikda 2021/2022 o‘quv yilidan boshlab: respublika oliy ta’lim muassasalari biologiya yo‘nalishlarining 3 va 4-kurslari tahsil olayotgan iqtidorli talabalar tarkibidan alohida guruhlarda chuqurlashtirilgan o‘qitish amaliyotini yo‘lga qo‘ysin; kadrlarga bo‘lgan ehtiyojdan kelib chiqib, barcha qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan kollej va texnikumlarda mutaxassisliklar klassifikatsiyasini inobatga olgan holda “Dorivor o‘simliklar yetishtirish agrotexnologiyasi” yo‘nalishi bo‘yicha kadrlar tayyorlashni yo‘lga qo‘ysin. 11. O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi (N.J.Bakirov) ikki oy muddatda: O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi huzuridagi Dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash ilmiy-ishlab chiqarish markazi to‘g‘risidagi nizomni ishlab chiqsin va tasdiqlash uchun Vazirlar Mahkamasiga kiritsin. Dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash ilmiy-ishlab chiqarish markazining ilmiy salohiyatini oshirish, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari dasturini ishlab chiqsin va tasdiqlasin. 12. Markaz Toshkent viloyati, Toshkent tumani, Darxon qo‘rg‘oni, Chimkent yo‘li ko‘chasi, 2-uyda joylashgan Ijtimoiy-iqtisodiy kasb-hunar kollejining foydalanilmasdan turgan binosiga joylashtirilsin. 13. O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi (N.J.Bakirov) manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda ikki oy muddatda qonun hujjatlariga ushbu qarordan kelib chiqadigan o‘zgartirish va qo‘shimchalar to‘g‘risida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin. 5

O'xshashlar

TOG`LI QORABOG` KECHA VA BUGUN
ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG’ VA TOG'OLDILANDSHAFTLARINI MUHOFAZA QILISH
OʻRTA ZARAFSHON TOGʻ VA TOGʻ OLDI GEOKOMPLEKSLARNING LANDSHAFT XOʻJALIK TAHLILI HAMDA BAHOLASH
Tarkibida alkaloid saqlovchi dorivor o’simliklar.
SHIRINMIYA(GLYCYRRHIZA GLABRA L.)O’SIMLIGI YETISHTIRISH VA UNI MAHSULOT SIFATIGA TA’SIRI.