INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURAGA OID TERMINLARNING KOGNITIV VA LINGVOKULTOROLOGIK XUSUSIYATLARI
![INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURA GA OID
TERMINLARNING KOGNITIV VA LINGVOKULTOROLOGIK
XUSUSIYATLARI
MUNDARIJA
KIRIS H …………………………………………………………………………….3
BIRINCHI BOB . DUNYO TILSHUNOSLIGIDA KONSEPT VA
TERMIN O LOGIYANING NAZARIY JIHATLARI ………………………….8
1.1. Dunyo tilshunosligida termin tushunchasi… ……………………….…………8
1.2. Termin tushunchasining lingvistik va kognitiv tomonlari ……………………16
1.3. Konseptning tarkibiy xususiyatlari va ularning verballashuvi………………..24
Birinchi bob bo‘yicha xulosa ……………………………………………………....31
IKKINCHI BOB . INGLIZ VA O ‘ ZBEK TILLARIDA QURILISH VA
ARXITEKTURA GA OID TERMINLARNING L E KSIKOLOGIK
TAHLILI …………………………………………………………………………..32
2.1. O‘zbek tilida qurilish va arxitektura ga oid terminlarning semantik
jihatlari ………………………………………………………………………….......32
2.2. Ingliz tilida qurilish va arxitektura ga oid terminlarning semantik
jihatlari ……………………………………………………………………………...38
2.3. Ingliz va o‘zbek tillarida arxitektura va qurilish sohasiga oid leksik birliklarni
tarjima qilish masalalari. ……………………………………………….…………...45
Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa …………………………………………………….....50
UCHINCHI BOB. INGLIZ VA O ‘ ZBEK TILLARI MATNLARIDA
QURILISH VA ARXITEKTURA TERMINLARINING TALQINI ………......51
3.1. Ingliz va o ‘ zbek tillari paremiologiyasida qurilish va arxitektura ga oid
maqollarning tahlili. …………………………………………………………………51
3.2. Ingliz va o‘zbek tillari badiiy asarlarida qurilish va arxitekturaga oid
leksemalarni tarjima qilish masalalari……………………………………………….60
3.3. Ingliz va o ‘ zbek tillarida arxitektura va qurilish terminlarining tarjimasida
denotativ-konnotativ omillar …………………………………………………....…...71
Uchinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………….79
1](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_1.png)
![XULOSA ……………………………………………………………………………81
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………………………….83
GLOSSARIY ……………………………………………………………………….90
2](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_2.png)
![KIRIS H
Dissertasiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Bugungi kunda dunyoda
arxitektura va qurilish sanoati jadal rivojlanishi bilan birga ishlab chiqarish
jarayonida kam energiya sarflanadigan arzon, ekologik toza qurilish materiallariga
bo’lgan talab ortib bormoqda. Shu jihatdan qurilish materiallari sanoatining ustuvor
vazifalaridan biri mahalliy ko’p tar q algan past sifatli xom ashyo materiallaridan
foydalanish bo’lib, me’morchilik va qurilish materiallarini ishlab chiqarishning
mavjud texnologiyalarini takomillashtirish, ishlab chiqariladigan mahsulot tan narxini
arzonlashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda.
Jahon miqyosida arxitektura va qurilish materiallarini ishlab chiqarish uchu n
kamyob bo’lmagan tabiiy resurslarni qidirib topish, ulardan quyiladigan talablarga
javob beruvchi yangi q urilish va me’moriy materiallarini yaratishga yo’naltirilgan
ko’plab ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmokda. Bu borada mahalliy past sifatli
ashyolardan foydalanib mineral boglovchilarni yaratish, mineral va kimyoviy
qo’shimchalardan foydalanib struktura hosil bo’lishini boshqarish va ularning
qurilish va me’morchilik bo’yicha te xnik xossalarini yaxshilash, yaratilgan
bo g’ lovchilar asosida standartlar talablariga javob beruvchi, tan narxi arzon, ekologik
toza q urilish materiallarining tarkiblari va ishlab chiqarish texnologiyalarini yaratish
muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Respublikamizda qurilish materiallari sanoatida iqtisodiy islohotlarni yanada
chuqurlashtirish, ishlab chiqarishni takomillashtirish va rivojlantirish, mahalliy
xomashyo manbaalaridan ra t sional foydalanish, qurilish materiallarini ishlab
chiqarish hajmini oshirish, aholiga arzon qurilish materiallari yetkazib berish bilan
bog’liq holda keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilib, muayyan natijalarga
erishilmo q da. O’zbekiston Respubikasining yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasida, jumladan “... ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirish, iqtisodiyotda
energiya va resurslar sarfini kamaytirish, ishlab chiqarishda energiya tejaydigan
texnologiyalarni keng joriy etish, qurilish materiallari ishlab chiqarish sanoatini
rivojlantirish, import o’rnini bosuvchi va eksportbop mahsulotlarni tayyorlash…” [3,
50] muhim vazifalar belgilab berilgan. Mazkur vazifalarni amalga oshirish, jumladan,
3](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_3.png)
![qurilish tarmog’ini binolarning energiya samaradorligini oshiruvchi sifatli material va
konstruksiyalar bilan ta’minlash va ularga me’moriy bezaklar berish maqsadida
qurilish va me’moriy qorishmalarni ishlab chiqarishning energiya tejamkor
texnologiyasini ishlab chiqarishga yo’naltirilgan ilmiy-tadqiqotlar muhim ahamiyat
kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
«O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi»
to’g’risidagi Farmonida va 2017 yil 18 yanvardagi PQ-2731-sonli «2017-2021
yillarda Orolbo’yi mintaqasini rivojlantirish davlat dasturi to’g’risida»gi, 2018 yil 24
noyabrdagi PQ-4028-sonli «Qishloq joylarda va fuqarolarning ayrim toifalari uchun
arzon uy-joylar qurishni kengaytirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi
va 2019 yil 23 maydagi PQ-4335-sonli «Qurilish materiallari sanoatini jadal
rivojlantirishga doir qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risida»gi Qarorlari hamda
mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan
vazifalarni amalga oshirishga ushbu disserta t siya tadqiqoti muayyan darajada xizmat
qiladi [1; 2; 3].
Muammoning o’rganilganlik darajasi. Terminologiyaning tarixiy ildizlari,
taraqqiyot bosqichlari, terminlarning milliy o’ziga xosligi , ularning tasnifi va tavsifi
kabi masalalari tadqiqi borasida jahon hamda o’zbek tilshunos olimlarining o’rni
benihoya katta. Bu yo’nalishda A.Rey, J.K.Seyjer , O.Vyuster , Yu.N.Marchuk,
J.Kornyu, R.Temmermen, V.M.Leychik, S.I.Omarova, M.A.Parjeva, Sh.D.Shelov,
O.S.Axmanova, shuningdek, A.Hojiyev, H.Dadaboyev, G’.M.Ismailov,
Z.A.Abdullayeva, A.Nurmonovning tadqiqotlari alohida e’tiborga molik [ 6, 58 ].
Arxitektura va qurilish yo’nalishida S. Lotte, Reformatskiy, V. V. Vinogradov,
Yu. S. Stepanov, D. N. Shmelev, S. D. Kasnelson, Yu.D. Apresyan, I.N. Suxova, V.
V. Gak, A. M, Kuznesov, Yu. I. Karaulov, N. I. Karaulov, N. Ma’sumi, D.T.
Todjiyev, Yu, M.N. Kasmova, B. Kamoliddinov, D. Saymiddinov, D. Xodjayev,
O.X. Kasimov,M. Sulton, S. Nazarzoda, T. Djurayev, P. Nurov, S. Djamatov, X.
Saidov M.Roziqberdiyev (1995 y.), X..Po’latov (2000 y.), D.Asqarova (2005 y.),
A.Uralov (2000 y.), A.Uralov (2005 y.), B.Saidova (2007 y.) kiradi [7, 180].
4](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_4.png)
![Tilshunoslikda terminologik masalalarga oid ko’pgina izlanishlar olib borilgan
bo’lsa-da, o’z yechimini kutayotgan juda ko’plab muammolar, jumladan, ingliz va
o’zbek tillarida qurilish va arxitektura terminlarini qiyosiy tipologik tadqiq qilish
masalasi dolzarblik kasb etadi.
Magistrlik dissertasiyasining maqsadi ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va
arxitektura terminlarining tipologik xususiyatlarini chog’ishtirma tadqiq qilishdan
iborat.
Dissertasiyaning vazifalari:
-arxitektura va qurilish terminlariga oid lingvomadaniy aspektda olib borilgan
ilmiy- nazariy tadqiqotlarni o’rganish, tahlilga tortilgan qurilish va arxitektura
terminlarning semantik, nominativ-funksional xususiyatlarini asoslash;
-ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarning diaxron
aspektda tarixiy tadrijiy taraqqiyoti (shakllanishi va takomillashuvi), ularning struktur
modellaridagi o’ziga xos o’zgarishlar va yangilanishlar tadqiq qilish;
-ingliz va o’zbek tillari qurilish va arxitektura terminologik tizimida
qo’llaniladigan terminlarning ustuvor va sermahsul derivatsion modellari
(morfologik, semantik) ni aniqlash va ishlab chiqish, o’ziga xos xususiyatlarini
chog’ishtirma tadqiq qilish;
-ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarning chog’ishtirma -
tipologik o’rganilishida o’ziga xos lingvomadaniy xususiyatlarini ochib berish,
ularning zamonaviy taraqqiyoti bosqichida shakllanish, hosil bo’lish usullarini
chuqurroq o’rganish va soha terminologiyasining ichki hamda tashqi manbalar
hisobiga boyib borish yo’llarini aniqlash;
Dissertasiyaning obyekti sifatida ingliz va o’zbek tillariga xos materiallar
asosida qurilish va arxitektura terminlarining qiyosiy talqini.
Dissertasiyaning predmetini ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va
arxitektura terminlarining semantik-struktur va tipologik xususiyatlarini qamrab
oladi.
Tadqiqotning obyekti sifatida ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va
arxitektura terminlari tanlangan.
5](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_5.png)
![Tadqiqotning predmeti ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura
terminlarining semantik-struktur va etimologik tomonlarini qamrab oladi.
Tadqiqotning usullari. Tadqiqotda tavsifiy, qiyosiy-chog’ishtirma, tahlil,
semantik maydon metodlaridan foydalanilgan.
Dissertasiyaning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat :
ingliz va o’zbek tillarida q urilish va arxitektura terminologiyasi mustaqil
terminologik tizim sifatida tarjimada denotativ va konnotativ aspektda
chog’ishtirilgan, leksik birliklarning o’ziga xos tarixiy-etimologik xususiyatlari ochib
berilgan, ularning semantik ko’rinishidagi siljishlar, yangilanishlar aniqlanadi;
ingliz va o’zbek tillarida qurilish va arxitektura terminlarning semantik,
funksional va sintaktik usulda yasalishi asoslab berilgan;
ingliz va o’zbek tillarida qurilish va arxitektura terminlarning paremiologik
birliklardagi tahlillari qiyosiy o’ziga xos tomonlari aniqlandi;
ingliz va o’zbek tillari qurilish va arxitektura terminlarining hozirgi
bosqichdagi holati, ushbu soha terminologiyasining ichki va tashqi omillar hisobiga
boyish yo’llari isbotlangan hamda tarjima jarayonidagi farqli tomonlari aniqlangan;
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning ilmiy
ahamiyati olingan natijalarning terminologiya va tarjimashunoslikning tadqiqot
ko’lamini boyitishi hamda boshqa terminologik tizimlarning lingvistik xususiyatlarini
yoritishda manba sifatida xizmat qilishi bilan belgilanadi.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati olingan xulosalarning sohaviy
terminshunoslik va lug’atshunoslikni rivojlantirish hamda xalqaro ma’lumot
almashinuvi tizimi samaradorligini oshirishga xizmat qilgani, oliy o’quv yurtlarida
lug’atlar, darsliklar, o’quv qo’llanmalar yaratish, turli metodik tavsiyanomalar
tuzishda ahamiyatliligi bilan izohlanadi.
Dissertasiyaning tuzilishi va tarkibi. Dissertasiyaga kirish, uch bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat, umumiy hajmi 92 sahifani tashkil etadi.
6](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_6.png)
![BIRINCHI BOB . DUNYO TILSHUNOSLIGIDA TERMIN O LOGIYANING
NAZARIY JIHATLARI
1.1. Dunyo tilshunosligida termin tushunchasi
Ma’lumki, inson ma’naviyatining eng buyuk mahsuli hisoblangan til nafaqat
ma’lum bir fikrni ifoda etuvchi vosita hisoblanadi, balki jamiyatda yuz berayotgan
barcha o’zgarishlar tilda o’z aksini topadi.
Tilshunoslik til haqidagi, uning ijtimoiy tabiati, vazifasi, ichki tuzilishi, tasnifi,
muayyan tillarning amal qilish qonunlari, tarixiy taraqqiyoti haqidagi fanligi ma’lum
bo’lib, maqsadi, vazifasi va shu kabilarga ko’ra, uning umumiy tilshunoslik,
strukturaviy tilshunoslik, qiyosiy-tarixiy tilshunoslik, lingvomadaniyatshunoslik,
neyrolingvistika, paralingvistika, etnolingvistika, psixolingvistika, so t siolingvistika,
mentalingvistika, kognitiv lingvistika, interlingvistika (bir tildan ikkinchi tilga tarjima
qilish) kabi bir nechta sohalar shaxsning jamiyatdagi faoliyati bilan aloqador til
xususiyatlarini o’rganadi. Dunyoda ilm-fan, ilm-ma’rifat, texnika va texnologiya
taraqqiy etib borar ekan, yangi g’oyalar, yangi qarashlar, yangi terminlar paydo
bo’lib boraveradi. Tilshunoslikda yangi terminlarning kirib kelishi esa yangi
imkoniyatlarni ochadi, leksikologiya va terminologiyani boyishi hamda
rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi, shuningdek, o’ziga xos qiyinchiliklarni
ham paydo qilishini inkor etib bo’lmaydi. Hozirgi kunda tilshunoslikdagi
terminologiya sohasining taraqqiy etib borishini, yangi so’z yasash, so’zlarga yangi
ma’nolar yuklash, ba’zi bir kategoriyalarning leksikalashuvi, so’z birikmasining
semantik bir butun holga kelib qolishi, shuningdek, boshqa turli tillardan so’z olish
va so’z yasash sababli ro’y bermoqda hamda tilshunoslikning leksik qatlamini hosil
qiluvchi termin va terminologiyaning lingvistik aspektlaridan terminshunoslik
ko’plab tadqiqotchilarni diqqat markazida turibdi.
Terminologiya sohasidagi jumboqlarni yechimini topish dolzarbligi keng
bo’lib, hayot bilan hamohang yuradi. Qolaversa, “tilshunoslikda terminologik
masalalarga oid ko’pgina tadqiqotlar olib borilgan bo’lsa-da, mazkur masala o’zining
yetarlicha tasdig’ini topgan, deyolmaymiz. Juda ko’plab o’z yechimini kutayotgan
7](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_7.png)
![muammolar haligacha mavjud. Ayniqsa, terminning semantikasiga oid masalalar
jiddiy tadqiq etilishi lozim” [20, 48]. Tilshunoslikda termin va terminologiya,
terminshunoslik sohasida olib borilayotgan qator tadqiqotlar bo’lsada, termin
haqidagi ta’rif, ayniqsa, terminologiyaning tarixiy ildizlari, shakllanishi, madaniy-
tarixiy rivojlanishi va taraqqiyot bosqichlari, termin tushunchasi hamda unga doir
muammolar, terminlarning milliy o’ziga xosligi, shuningdek, ularning kompozision
jihatlari kabi masalalar yuzasidagi tadqiqotlarning kun tartibiga qo’yilishi amalga
oshirilgan tadqiqotlarni har jihatdan puxta va xolis baholashga imkon beradi. Termin
– ilm-fan, texnikaning biror sohasiga xos muayyan bir tushunchaning aniq va
barqaror ifodasi bo’lgan so’z yoki so’z birikmasidir [ 32, 73 ]. Termin – ilm-fanda,
texnikada, san’atda qo’llaniladigan biror bir tushunchani aniq anglatadigan so’z yoki
so’z birikmasidir, umumadabiy so’zlardan farqli o’laroq terminlarga ekspressivlik va
ko’pma’nolilik xos emas [12, 46]. Ma’lumotlarga tayanib “terminologiya” so’zi
lotincha terminus va grekcha logos so’zlaridan tashkil topgan bo’lib, “terminlar
haqidagi fan” ma’nosini anglatadi, deb aytish o’rinlidir. A.D. Xayutin ingliz tilining
etimologik lug’atiga asoslanib mazkur so’z ilk bor nemis olimi S.Shyutz tomonidan
1786 yilda qo’llanilganini ta’kidlaydi. Uning aniqlashicha, mazkur so’z ingliz,
fransuz tillarida XVIII asr oxirlarida, rus tilida esa XIX asr boshlaridan iste’molga
kirgan [ 21, 28 ]. Termin aniq, bir ma’noli, ekspressiv xususiyatlaridan xoli bo’lib, o’z
navbatida, o’z terminologik soha maydonida aniq, ammo ushbu maydonidan chiqishi
bilan, o’z asosiy xususiyatlarini yo’qotadigan so’z yoki so’z birikmasidir. Terminning
yasalishi o’zlashgan so’zlarning so’z yasalish usullarini qamragan holda, milliy til
qurollarining qo’llanilishi bilan yuz beradi. Termin umumxalq leksikasiga o’tishi
yoki aksincha umumxalq leksikasidan terminga, shuningdek, boshqa termin tizimiga
(terminosistemaga) ham o’tishi mumkin [47, 8].
Ma’lum bir tilda bir mavzu doirasiga mansub bo’lgan maxsus so’zlar
to’planganida terminologiya hosil bo’ladi. O.S.Axmanova “… lingvistik
terminologiya boshqa har qanday terminologiya kabi terminlarning oddiy majmui
emas, balki o’ziga xos semiologik tizim” ekanligini ta’kidlaydi [9, 509].
8](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_8.png)
![Mashhur rus olimi A.A.Reformatskiyning fikricha, terminologik tadqiqotlarda
terminlarning asosiy lisoniy belgilari xususida ikki xil qarash mavjud: birinchi
navbatda, terminlarning nominativligi, ikkinchidan, uning tushuncha bilan bog’liq
bo’ladi [59, 180]. Olim termin va uning mohiyati nima, masalasi yechimiga izoh
berganda nominatsiya va unga yaqin tushunchalar pozitsiyasi tomonidan qaraydi.
F.A.Sitkina “termin – bu maxsus yoki kasb hunarga oid bilim sohasiga tegishli ilmiy
tushunchani reprezentasiya qilib beruvchi til belgisi hisoblanadi”, deb ta’rif beradi
[25, 157]. Termin so’zi o’rnida gohida atama so’zini ishlatish hollari kuzatiladi.
Ammo bu to’g’ri emasdek tuyuladi. Chunki atama termin so’ziga nisbatan tor
tushunchani ifodalashi bizga ma’lumdir. S.D. Shelov terminlarni fan sohalariga ko’ra
bo’lib, turli bilim sohalariga oid terminlar – keng ko’lamda mazmun kasb etadigan
terminologiya ekanligini asoslaydi.
Terminning faqatgina muayyan bir bilimlar soha terminologiyasi ba’zi umumiy
muhitning ajralmas qismi ekanligini va u yerga boshqa bilimlar sohalari, murakkab
jamlik kabi, o’zining terminologiyasi bilan kirishi mumkinligini hamda uzluksiz
aloqada bo’lishi natijasida ularning komponentlarining kesishishiga yoki
to’qnashuviga sabab bo’ladi degan o’zining bir necha fikrini aytadi [26, 102].
Akademik V.V.Vinogradovning ta’kidlashicha, terminologiya sohasida tilning
taraqqiyotida, uning leksik tizimida xalqning moddiy va ruhiy madaniyati bilan
bog’liqlik yaqqol ko’zga tashlanadi [39, 12]. Terminologiyaga bag’ishlangan
ishlarning barchasida u yoki bu sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan,
ta’rifga ega bo’lgan va ayniqsa, nominativ vazifasini bajaradigan birliklar termin
hisoblanadi, deb qaraladi. Ma’lum bir tilda bir mavzu doirasiga mansub bo’lgan
maxsus so’zlar to’planganida terminologiya hosil bo’ladi. F. de Sossyur so’z va
terminni qiyoslashda terminning quyidagi xususiyatlarini ajratib ko’rsatadi:
1. Ma’noning alohida predmet yoki hodisaga emas, predmetlar yoki hodisalar
sinfi yohud turiga aloqadorligi;
2. Maishiy tushunchalar yoki umumiy tasavvurlarga emas balki, ilmiy yoki
texnik tushunchalarga aloqadorligi;
9](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_9.png)
![3. Terminning qat’iy belgilangan terminlar tizimi doirasida amalda bo’lishi
ya’ni terminning doim terminlar tizimining bir bo’lagi bo’lishi;
4. Borliqdan o’ta mavhumlashishi, hattoki undan butkul uzilishgacha borishi;
5. Terminning muayyan bilimlarni va ta’limni talab qiluvchi ma’lum kasbiy
faoliyat bilan bog’liqligi. Sanab o’tilgan farqlar tilshunoslar tomonidan aniqlangan
[14, 14] .
Kompyuter lingvistikasini tadqiq etgan olim Marshyuk “terminologiya” so’zi
ko’p ma’noli bo’lib, u terminlarni o’rganadigan fan bo’lishi bilan birga, ma’lum bir
soha terminlarining majmui to’g’risidagi ham fandir. Ammo termin va terminlarni
o’rganadigan fan degan ta’rifga ko’proq “terminshunoslik” so’zi ham mos kelishini,
“terminografiya” esa leksikografiyaning bir qismi bo’lib, terminshunoslik bilan uzviy
bog’langan holda terminologik lug’atlar tuzish to’g’risidagi fan deb tariflaydi.
Darhaqiqat, terminologiya – terminlar haqidagi ta’limot va terminlar majmui,
lingvistikaning keng qamrovli muhim sohasidir. Ilm, fan va texnika taraqqiyoti
jadallik bilan rivojlanib borar ekan, nafaqat tilshunoslikning leksik qatlamini
boyitadi, balki nutqda qo’llanilayotgan qator lisoniy birliklarni o’zida jamlab
kengaytiradi.
Hozirgi zamon o’zbek tilshunosligida termin, terminologiya va nomenklatura
tushunchalarining ma’nolarini, qolaversa, ular to’g’risida aytilgan turli fikrlarni
farqlash eng muhim muammolardan biri bo’lib hisoblanadi. Tilshunos
terminologlarning bu muammo ustida olib borgan ilmiy izlanishlari keng doirani
qamrab olsa ham, bu tushunchalarning kelib chiqishi borasida yaxlit fikrlar
bildirilmagan. “Termin” so’zi lotincha “terminus” so’zidan olingan bo’lib, uning
birinchi lug’aviy ma’nosi “chek, chegara” dir. Termin – bilim yoki faoliyatning
maxsus sohasiga doir tushunchani ifodalovchi so’z yoki so’z birikmasi. Termin
umumxalq tiliga muayyan terminologik tizim orqali o’tadi, binobarin, termin va
umumiste’moldagi so’zlar bir-birini to’ldiradigan leksik birliklardir.
Sistem xarakterga egalik, o’z terminologik maydonida bir ma’nolikka moyillik,
his-tug’u ifodalamaslik, uslubiy betaraflik kabilar terminga xos xususiyatlardir.
Ammo bu so’zning kelib chiqishi hozirgi davrdagi termin tushunchasini to’la
10](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_10.png)
![ifodalamaydi. Chunki termin ma’lum ma’noga ega bo’lib, boshqa leksik birliklar
bilan semantik jihatdan aloqada bo’ladi va bir yaxlit terminologik tizimni tashkil
etadi. G’arbiy Yevropa tillari materialida olib borilgan ilmiy izlanishlarda
“terminius”ning – “chegara” ma’nosidan tashqari, boshqa ma’nolarni anglatishi
haqida ayrim fikrlar aytib o’tilgan. Masalan, bu leksik birlik fransuz tilida “terme” –
“so’z”, undan so’ng esa hozirgi davrda tushunilayotgan “termin” tushunchasini
ifodalaydi. Ingliz tilida esa “term” so’zi to’g’ridan-to’g’ri “termin” so’zining
ma’nosini anglatgan. O’zbek tiliga bu so’z XX asrning 40-50 yillarida kirib kelgan.
Bu davrgacha “istiloh” va “atama” so’zlaridan foydalanilgan. “Terminologiya” so’zi
lotincha “terminius” va grekcha “logos” so’zlaridan tashkil topgan bo’lib, “terminlar
haqidagi fan” ma’nosini anglatadi. A.D. Xayutin ingliz tilining etimologik lug’atiga
asoslanib mazkur so’z ilk bor nemis olimi S. Shyutz tomonidan 1786 yilda
qo’llanilganini ta’kidlaydi. Uning aniqlashicha, mazkur so’z ingliz, fransuz tillarida
XVIII asr oxirlaridan, rus tilida esa XIX asr boshlaridan iste’molga kirgan.
Ilmiy tadqiqot ishlarida terminologiya so’zi quyidagi ikki ma’noda qo’llaniladi:
1. Terminologiya bu maxsus predmet va tushunchalarni ifodalovchi so’z va so’z
birikmalarining yig’indisi, majmui. 2. Terminologiya bu terminlar, ularning
grammatik tuzilishi va tilda amal qilishi bilan bog’liq qonuniyatlarni o’rganish bilan
shug’ullanuvchi tilshunoslik fanining bir bo’limidir [21, 28] . A.A.Reformatskiyning
ta’kidlashicha, termin doimo muayyan terminologik maydonga tegishli bo’ladi va ana
shu maydon ichida u birgina ma’noga ega bo’ladi [59, 180]. Demak, ma’lum bir
sohaga oid predmet yoki tushunchalarni ifodalovchi terminlar bir-biri bilan ma’nosi,
leksik-grammatik strukturasi va boshqa xususiyatlari bilan uzviy bog’liq holda
terminologiyani tashkil qiladi.
Terminologiyaning ajralmas qismi bo’lgan nomenklatura tushunchasi o’z
funksiyasi jihatidan “termin”larga juda o’xshab ketadi. Natijada bu ikki tushunchani
farqlashda ayrim chalkashliklarga yo’l qo’yilishi mumkin. “Nomenklatura” so’zi
lotin tilidan kelib chiqqan bo’lib, “nomlarni yozish, atash” degan ma’noni anglatadi.
A.D.Xayutinning ta’kidlashicha, mazkur so’z ilk bor botanik olim Linney tomonidan
qo’llanilgan va unga o’simliklar klassifikasiyasini yaratishda xizmat qilgan.
11](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_11.png)
![“Nomenklatura” so’zining o’zi esa bir xil boshqa ko’rinishga ega bo’lgan predmet va
u yoki bu fan obyektini bildirish uchun qo’llanilgan atamalar, nomlar sistemasining
ma’nosini anglatadi.
Terminologiya bilan nomenklatura tushunchalari o’rtasidagi aloqaga A.A.
Reformatskiy o’zining munosabatini bildirib, bu ikki tushunchani sinonim deb
atashga qarshi chiqadi. Uning ta’kidlashicha, geografik tushunchani ifodalovchi
“dengiz”, “daryo”, “tog’”, “shahar” kabilar geografik termin, “Kaspiy”, “Volga”,
“Pomir”, “Moskva” kabi so’zlar esa geografik nomenklatura hisoblanadi [59, 180].
Nomenklaturaga odatda turli uskunalar, texnika mahsuloti turlarining nomlari
kiritiladi. V.M. Leychikning fikricha, nomenklaturaga bir xil turdagi predmetlarni
ifodalash uchun xizmat qiladigan so’zlarni kiritish kerak. Shu nuqtai nazardan olim
nomenklaturani terminlar bilan atoqli otlar o’rtasidagi bog’lovchi qatlam deb
izohlaydi [52, 44]. Ba’zi olimlar o’z ishlarida terminologiya bilan nomenklatura
tushunchalari o’rtasidagi chegarani aniq belgilab olish muhimligiga e’tiborni
qaratadilar. A.D.Xayutin o’z navbatida terminologiya bilan nomenklaturani o’zaro
qarama -qarshi qo’yib o’rganish maqsadga muvofiq deb biladi. Biror predmet yoki
voqyelikka qo’yilgan termin avvalo shu predmet yoki voqyelikka ta’rif va tavsif
beradi. Nomenlarda esa bu narsa kuzatilmaydi. Ularning funksiyasi narsa va
predmetlarni nomlash bilan chegaralanadi. Xulosa qilib aytganda, “termin”
nomenklaturaga nisbatan keng ma’noda bo’lib, maxsus vazifadagi so’z ma’nosini
bersa, “nomenklatura” esa terminga nisbatan tor ma’noda qo’llanib, o’zaro o’xshash
bo’lgan predmet va tushunchalarni nomlash uchun xizmat qiluvchi atamalarni
ifodalaydi.
Dunyo tilshunosligida terminlar bo’yicha olib borilgan tadqiqotlarda
terminologiya ga biror-bir sohaga tegishli bo’lgan bilimlar yig’indisida hosil
bo’ladigan terminlar jamlamasi yoki ularning qismiga tegishli bo’lgan tushunchalar
sifatida, terminosistema ga esa terminlarni tartibga soluvchi va ular o’rtasidagi
munosabatni namoyon qiluvchi tushuncha sifatida qaraladi .
Ma’lumki, har bir tilning o’ziga xos maxsus leksikasi mavjud bo’lib, uning
asosiy xususiyatlaridan biri qo’llanish doirasining cheklanganligidir. Maxsus leksika
12](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_12.png)
![faqat soha vakillari nutqida qo’llaniladi va ularning o’zigagina tushunarli bo’ladi.
Arxitektura va qurilish sohasida ham oddiy kishilar tushunmaydigan maxsus
birliklar mavjud: modul , part , perspektiva , gorizont , anturaj va staffaj ,
m odifikasiyalangan gil-gips va boshqalar.
K o’p yillar mobaynida terminologiya bilan shug’ullangan tilshunos olim
T.L.Kandelaki terminga quyidagicha ta’rif bergan : « Termin deganda, tegishli
tushunchalar tizimidagi o’z ma’nosini aniqlash uchun definitsiya qilinishini talab
etadigan so’z yoki leksikallashgan so’z birikmasi tushuniladi» [49, 7].
A.A.Reformatskiy terminning ikki tomonlama «fuqaroligi » haqidagi fikrni
quyidagicha ifodalaydi: «Terminning o’ziga xos xususiyati uning birdaniga ikki turli
tizim birligi ekanidir: logos – ilmiy bilimlar tizimi va leksis – tilning leksik tizimi.
Logos va leksis terminning shakllanish yo’llari va xususiyatlaridan qati nazar, uning
ma’nosini tushunishda ahamiyatlidir» [59, 11] .
Darhaqiqat, termin maxsus tushunchani nomlaydi. Shunga qaramay, bunda
jiddiy e’tiroz paydo bo’ladi: nominativ funksiya ko’pgina mustaqil ma’noli so’zlarga
xos, bu holatda terminologik leksikaning undan farqli jihati bo’lmaydi, demak, bu
belgi termin uchun asosiy va yagona bo’la olmaydi, uning differensial belgisi bo’lib
xizmat qilmaydi. Bu kabi dalillar definitiv funksiyani maxsus nomning asosiy
farqlovchi jihati deb, hisoblash imkonini bermaydi.
Tilshunoslar terminlarga xos eng muhim xususiyatlar qatorida ularga
qo’yiladigan talablarni ham belgilab berishgan. Terminga nisbatan me’yoriy
talablar ilk bor rus terminologik maktabi asoschisi D.S.Lotte tomonidan
belgilangan edi. Bular: tizimlilik, terminning kontekstga bog’liq emasligi, qisqalik,
mutlaq va nisbiy bir ma’nolik, oddiylik va tushunarlilik, terminning joriy
etilganlik darajasi [ 53, 130 ] .
Ma’lumki, terminlar shunchaki o’ziga xos so’zlar bo’lmay, balki o’ziga xos
leksik birliklar hamdir. Terminlar nomlash bilan birga ta’rif berish xususiyatiga ham
ega. So’zlashuv nutqida sodir bo’ladigan barcha leksik-semantik jarayonlar
terminlarga h am xos. Ammo, terminologik leksikadagi bunday semantik jarayonlar
(ko’p ma’nolilik, omonimlik, sinonimlik, antonimlik kabilar) umumadabiy
13](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_13.png)
![leksikadan farqlanadi. B.N.Golovin va Yu.N.Kobrin fikricha atamalar
standartlashtirilganda, quyidagi talablarga bo’linadi: 1) noaniqlik; 2) izchillik; 3)
derivativlik; (atama yangi atamalarni shakllantirish uchun qulay bo’lishi kerak); 4)
qisqalik; 5) lingvistik to’g’riligi; 6) chet tilidan olib kirishni istalmaganligi; 7)
momiladan chiqib ketganlik turlarda mavjud deb tarif bergan [43, 95].
V. Gumboldtning fikriga ko’ra, til "faoliyatning samarasi emas, balki uning
faoliyati muximroq", deb aytgan. Shu bilan birga ta’kidlaganidek, "uning kelib
chiqish shartlarini aniqlashimiz kerak" [ 46, 70]. Bizning maqsadimiz - terminlarni
o’rganish masalasi tarixini aniqlashtirishdir. Shuni hisobga olish muhimki, L.Yu.
Buyanova buni "tahlil qilinayotgan lingvistik hodisaning genetik va funksional ta’rifi
o’rtasidagi o’zaro ta’sir" deb ta’riflaydi [38, 18].
Terminologiyani fonetika, morfologiya, sintaksis nuqtai nazaridan ko’rib
chiqib, B.N. Golovin va Yu.N. Kobrin quyidagi xulosalarni chiqaradi:
1) atamalarning shakllanishi umumiy lingvistik qonunlarga bo’ysunadi.
2) atamalarning maxsus shakllardagi vazifasi badiiy matnlarda keng tarqalgan
so’z va iboralarning vazifasidan farq qiladi.
3) maxsus matnlarda atamalar bilan bir qatorda keng tarqalgan so’zlar ham
ishlaydi [ 44, 11].
Shu munosabat bilan M.R. Mironova terminlarni o’rganishda mantiqiy va
lingvistik ikkita taniqli ilmiy yondashuvni ajratib ko’rsatdi: Bunda mantiqiy
yondashuvdan foydalanib, darajali abstraktsiya tushunchalarini bildiruvchi birliklar
terminologiya tizimida ajratiladi, birinchi bosqichda falsafada "kuzatuv atamalari"
deb nomlangan atamalarda namoyon bo’ladi.
Bizning tadqiqot ishimiz ikki bir-biriga mutonosib bo’lgan terminlarga atalgan
bo’lib, biz ularni alohida o’rganishni va tushunchalar berishni lozim topdik.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, terminologiya soxasi dunyo olimlarining
nazariy qarashlari bilan keng ifoda etilgan. Jumladan, ayrim fikrlar falsafiy bo’lsa
ayrimlari lingvistik nuqtaiy nazardan o’z xulosasiga ega. Shunindek, tizim atamasiga
lingvistik yondoshish ushbu atama tizimining birliklari qaysi leksik birliklar orqali
ifodalanganligini ko’rsatishga imkon beradi.
14](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_14.png)
![1.2. Termin tushunchasining lingvistik va kognitiv tomonlari
Zamonaviy fanda atamani o’rganish davom etmoqda va mahalliy va xorijiy
terminologiyaning yutuqlari ushbu fanning asosiy tushunchalarining asosiy
ta’riflarini belgilab beradi.
Termin so’zi "ma’lum bir tushunchani aniq ko’rsatadigan barqaror so’z yoki
so’z birikmasi sifatida tushuniladi. Bu so’z lotincha terminusidan kelib chiqadi, ya’ni
chegara, oxirgi yo’l kabi ma’nolarni anglatadi. Rim mifologiyasida terminus «yer
uchastkalarini ajratib turuvchi chegaralar va nishonlar xudosi bo’lib, har bir hudud
chegara toshida tasvirlangan o’z terminiga ega edi. Malumki, o’tmishda 23 fevralni
Rimliklar Terminaliyani chegara toshlari yonida qazilgan chuqurlarga sut va asal
quyib nishonlashganlar; chegara toshini ko’chirganga la’nat va keyinchalik jinoyatchi
sifatida sud qilingan; terminusga sig’inish xususiy mulk daxlsizligi g’oyasini aks
ettirgan. Bundan tashqari, mantiqdagi termin so’zi hukmning tarkibiy qismini (narsa
va predikat) yoki sillogizmni (unda uchinchi, o’rta element qo’shilgan) bildiradi »
[82, 392].
A.V. Superanskaya, N.V. Podolskaya va N.V. Vasilev "termin" so’zining
"natija, nihoya" degan tarjimalari bilan yana bir ma’nosi sifatida ajralib turishini
namayon qilgan: "Lotincha terminusi so’zi kelib chiqishi bilan yunoncha tertsa
(terma) so’zi paydo bo’lgan, bu quyidagi ma’nolarga ega: 1. yakuniy ro’yxatlar
ustuni; 2. oxiri, chekkasi, chegarasi; 3. natija, nihoya kabilar [26, 11-12].
Mahalliy adabiyotda terminning ko’p qirrali ta’riflari shakllangan bo’lib,
dunyo tilshunos olimlari quyidagicha ma’nolar berishgan:
V.V. Vinogradov bu atamani "mantiqiy qat’iyat vositasi" deb hisoblaydi [39,
12-13]. N.B. Gvishiani, "bu atamani asosli belgidir" deb ifodalaydi [42, 33].
A.A. Reformedning ta’kidlashicha islohot qilingan atamalar nafaqat kontekst
doirasida, balki qaysi terminologik sohaga tegishli ekanligi ma’lum bo’lsa amal
qiladi. Terminlarning noaniqligi kontekst sharoitining natijasi emas, balki ma’lum bir
terminologiyaga tegishli bo’ladi. Shuning uchun, umumiy adabiy tilning so’zlaridan
farqli o’laroq, atamalar kontekstga bog’liq emas.
15](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_15.png)
![B.N Golovin va Yu.N. Kobrinlarning so’zlariga ko’ra. "atama - bu maxsus
ma’noga ega bo’lgan, professional tushunchasini ifodalaydigan va shakllantiradigan
ilmiy, professional-texnik obyektlar, ular o’rtasidagi munosabatlarni bilish va
rivojlantirish jarayonida foydalaniladigan so’z yoki bo’ysunuvchi so’z birikmasi"
degan manoni anglatadi.
B.N. Golovin "atama - bu kasbiy tushunchani anglatadigan va ma’lum bir kasb
sohasidagi (ilmiy, texnik, ishlab chiqarish, aloqa) o’ziga xos ehtiyojlarini qondirish
uchun ishlab chiqilgan ism asosida yaratilgan alohida so’z yoki bo’ysunuvchi so’z
birikmasi. boshqaruv)" kabi manolari beradi [43, 276].
Falsafiy ensiklopedik lug’atda biz ushbu atamaga bir nechta turli xil ta’riflarni
topamiz: «Termin (lot. Terminus - chegara, nixoya, oxiri: 1) nazariya sharoitida
aniqlangan maxsus (ilmiy) ma’noga ega bo’lgan ism. yoki bilim sohasi; 2) antik
falsafada - voqyelikning turlicha va o’zgarmas hissiy obrazlaridan farqli o’laroq,
uning barqaror va doimiy tomonlarini tuzatuvchi tushuncha (zamonaviy "qonun"
tushunchasining analogi); 3) Aristotel sillogistikasida va an’anaviy mantiqda -
sillogizmni tashkil etuvchi hukmlar elementlari: narsa va xodisalar xulosasi " [83,
681].
Keyinchalik D.N. Ushakov atama so’zining quyidagi ta’rifini shakllantirdi:
"atama (lotin terminusidan, "chegara, oxir"); 1. Rasmiy ma’noda - so’z bilan
ifodalangan tushuncha (falsafa); 2. Qat’iy belgilangan tushunchaning nomi bo’lgan
so’zlar // ma’lum bir muhitda, kasbda nimanidir anglatish uchun qabul qilingan
maxsus so’z va ibora" [60, 289].
T.L. Kandelaki ushbu atamaga quyidagi ishchi ta’rifini beradi. "Termin so’zni
yoki tegishli tushunchalar tizimida uning ma’nosini o’rnatish uchun ta’rifni tuzishni
talab qiladigan so’z yoki so’z birikmasi sifatida tushuniladi" [49, 7].
Terminning kengaytirilgan talqinidagi tizim va ta’riflar to’g’risida G. Rondo
shunday deydi: "Termin atamasi Sossyur ma’nosida lingvistik belgidir, ya’ni. belgili
va belgili belgiga ega lisoniy birlik. Bu atama boshqa lingvistik alomatlardan
farqqiladi, chunki uning semantik kengaytmasi ishoraning belgisiga nisbatan ilgari
bildirilganga nisbatan belgilanadi. Siz u yoki bu lisoniy shakl nimani anglatishini
16](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_16.png)
![bilmasligingiz mumkin, ammo tushunchani tasavvur qilish, uni qaysi lisoniy shakl
ifodalaydi, deb taxmin qilish yaxshi. Terminning yana bir o’ziga xos xususiyati
shundaki, uning belgisi shu sohaga tegishli boshqa belgilar orasida ta’rif oladi, ya’ni.
Atamani alohida ko’rib chiqish mumkin emasligi. Bu har doim fan, amaliyot,
texnologiya bo’lishi mumkin bo’lgan semantik bir butunning bir qismidir" [84, 15].
G.O. Vinokur so’zi bilan aytganda “terimning mohiyati haqidagi savolga
nisbatan ko’plab tilshunoslar uning funksional pozitsiyasiga rioya qilishadi”,
shuningdek, "har qanday so’z atama vazifasini bajarishi mumkin" yoki "atamalar
maxsus so’zlar emas, balki faqat maxsus funksiyadagi so’zlardir" [40, 5].
Biroq, "atamalar funssiyasi" tushunchasining mohiyati hali ham bahsli. Shu
nuqtai nazardan, P.A. Florenskiy, "bu atama odatdagi so’zning variantidir. O’zining
asosiy prinsipi xususiyatlariga va yangi, o’ziga xos fazilatlarga ega bo’lgan, maxsus
yaratilgan birlik ". L.V. Ivina mahalliy va xorijiy tilshunoslarning zng konstruktiv
g’oyalarini umumlashtirib, ushbu atama tushunchasiga quyidagi mazmunni kiritadi:
atama - "fanning asosiy birligi, maxsus bilim sohalari va inson faoliyati xos bo’lib,
obyektlarni nomlash va jarayonlar bilan birga atrofdagi olamni bilish vositasi bo’lib
xizmat qiladi".
Bundan tashqari, S.V. Grinev atamalarning barcha xususiyatlarini 3 guruhga
ajratadi: semantik, sintaktik, pragmatik. M.R. Mironova, birinchi guruh
tushunchalarning zarur va yetarlicha xususiyatlari bilan, shuningdek, atamaning
o’ziga xosligi bilan bog’liq. Ikkinchi guruh atamalarni shakllantirish modellarini
nazarda tutadi. Uchinchi guruhga sosiolingvistik masalalar, umumiy adabiy til va
terminologiya o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik va atamalardan to’g’ri foydalanish
mavzusi kiradi. Belgilangan atama fan tomonidan o’rnatilgan barcha semiotik
munosabatlarda paydo bo’ladi:
• belgining belgiga aloqasi (sintaksis);
• belgining ma’noga, mazmunga aloqasi (semantikasi);
• belgining odamga munosabati (pragmatik).
Shu munosabat bilan e.A. Fedorechko, atamaning xususiyatlari, birinchi
navbatda, nominativlikni (maxsus tushunchalar nominasiyasida atamaning ishtirok
17](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_17.png)
![etishi), ma’lum bir tematik sohaga tegishli bo’lishini, izchilligini, ilmiy ta’rifi
mavjudligi sababli moddiy yaqligini o’z ichiga oladi.
Tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, bu atama munozarali lingvistik birlikdir. A.A
Reformatskiy ta’rifida; "ba’zi o’tib bo’lmaydigan tubsizlik terminologiya va
terminologiyani ajratib turadi". Bir tomondan, I.Yu. Apalko shunday ta’rifbersa,
“atamani ixtisoslashtirish jarayoni uni umumiy so’z boyligidan ajratib turadi va yangi
semantik aloqalarni hosil qiladi”. Boshqa tomondan, O.I. Kuznetsova quyidagicha
ta’rif beradi, “har xil tadqiqotchilar tomonidan bir xil atamaning ma’nosini
tushunishda har doim ham yakdillik mavjud emas”. Aniqrog’i, u dunyoning lingvistik
va ilmiy rasmining konseptual sohalari kesishadi va bu yaqinlashish natijasida
atamalar ko’pincha keng tarqalgan leksik birliklar bilan birlashadi. Materiallar tahlili
shuni ko’rsatdiki, ushbu hodisa ayniqsa me’moriy terminologiyaga xosdir [ 51, 11].
K.A. Shipkov umuman fan tilini tabaqalashtirish muammosini bayon qilib, uni
bir tomondan, bilim sohalari va sohalarini predmetli-tematik belgilash zarurati bilan
belgilanadi, deydi. Konseptual sohalarni shakllantirish masalalari, ma’lum bir
terminologik tizim sohasidagi derivasiya usullaridir. Terminologik darajada u
terminologiyaning quyidagi turlarini ajratadi: 1) ilmiy; a) umumiy-ilmiy; b) mavzu;
c) tor mavzu; 2) texnik; a) umumiy-texnik; b) tarmoqqa xos; v) tor tarmoq; d) yuqori
darajada ixtisoslashgan; 3) gumanitar; a) umumiy-gumanitar; b) mavzu va sanoat; v)
umumiy-ilmiy; d) yuqori ixtisoslashgan. So’nggi yillarda fanlarning integrasiyasi
universal hodisaga aylanganligi sababli, fan tilini tabaqalash masalalari ham integral
usulda ko’rib chiqilmoqda.
Maxsus lug’at faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari haqidagi savol zamonaviy
tilshunoslikda dolzarb bo’lib qolmoqda, chunki terminologik lug’at faoliyati sohalari
kengaymoqda va bu fakt atamalar ma’nosining kengayishiga yoki torayishiga yordam
beradi.
Me’moriy atamalar ilmiy nutq uslubining quyidagi kichik tiplarida qo’llaniladi:
• o’zining ilmiy pastki qismida (me’morchilik va me’morchilik faoliyati
bo’yicha ilmiy ishlar, maqolalar, monografiyalar, dissertasiyalar);
18](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_18.png)
![• ilmiy-ommabop subtitrda (ilmiy-ommabop maqolalar, risolalar,
ma’lumotnomalar, yo’riqnomalar);
• ilmiy va ishbilarmonlik subyektlarida (ma’lumotnoma va ma’lumot hujjatlari,
sayohatlar uchun qo’llanmalar va turistik qo’llanmalar);
• o’quv va ilmiy asosda (darsliklar, o’quv-uslubiy qo’llanmalar, izohli
lug’atlar, ma’lumotnomalar);
• ilmiy va ma’lumotnomada (referatlar, izohlar, sharhlar, maqolalar).
Ushbu matnlarning barchasini E.N.Luchinska o’zining me’moriy nutqqa
kiritilgan asarida quyidagicha nomlaydi; "matnning o’zi, aloqa ishtirokchilari va
aloqa holati".
Lug’at materiallarini o’rganish shuni ko’rsatdiki, yunon va lotin tillari bu
xalqaro asos bo’lib, uning asosida me’moriy terminologiya tizimi, ingliz, nemis va
yunon tillarida rivojlangan. Yunon tilidan (masalan, "bazilika") yoki lotin tilidan
(masalan, "ustun") olingan so’z asosida, leksemalarning keng guruhi ko’pincha qarz
olish tiliga asoslanib shakllanadi ("zal bazilika", "xoch-gumbazli" bazilika", "devor
bilan o’ralgan ustun", "yarim ustun" va boshqalar). Tizim atamasida nom ustunlik
qiladi, bu esa me’morchilikning natijada ko’rib chiqilishini ko’rsatadi, duyoqarash
esa jarayon g’oyasi bilan ko’proq bog’liqdir.
Qurilish sohasi terminologiyasidagi semantik munosabatlarni tahlil qilish uning
tarkibiy qismlari o’rtasida murakkab tizimli aloqalarni ochib beradi. Bu umuman
fanning ushbu sohasida qabul qilingan tushunchalar o’rtasidagi tipik iyerarxik
munosabatlarning aksidir. Qurilish atamashunosligining butun tizimini leksik-tematik
guruh sifatida olib, uning tarkibiy qismlari o’rtasida paydo bo’ladigan o’ziga xos
tipdagi munosabatlarni sinflarga va turlarga ajratamiz. Umuman olganda ushbu
tizimdagi tarkibiy qismlar o’rtasidagi tizimli iyerarxik munosabatlarni tavsiflaymiz.
Qurilish terminologiyasi quyidagi sinflaga ajratilgan:
A. Qurilish inshootlari va ularning funksional turlarini belgilash bilan bog’liq
tushunchalarni nomlaydigan atamalar sinfi.
B. Qurilish ishlab chiqarish texnologiyasi va tashkil etilishida ishlatiladigan
atamalar sinfi.
19](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_19.png)
![Terminlar sinflari qurilish terminologiyasidagi iyerarxik munosabatlardagi eng
katta atamalar guruhlarini birlashtiradi va aslida qurilish sanoatining mustaqil
bo’limlarining konseptual toifalarini aks ettiradi: "qurilish inshootlari - qurilish
ishlari texnologiyasi va aslaxalari" . Terminologiyaning birinchi sinfi qurilish
inshootlari turlari. Ularning funksional qismlari tushunchalarini belgilash bilan
bog’liq. Ikkinchi sinf qurilish ishlarini tashkil etish va qurilish texnologiyasi bilan
bog’liq atamalarni birlashtiradi. Tematik tushunarli tuzilma, ularning har biri aniq
atamalardan foydalanadi, taqqoslang: masalan. X ona, omborxona, sartaroshxona,
poliklinika, kasalxona, oshxona, do’kon, stadion, ko’rgazma: ko’prik, narvon, yuz-
yer, zavod, to’g’on, ko’rgazma: Ingliz tilida esa kuyidagicha building, edifice, house,
housing, hotbed,yvorkshop, boiler-room, barn, pantoon - bridge, tower, ferry, saw-
mill, club-house, room qurilishni sanoatlashtirish, qurilishning texnologik
operasiyalari, tom yopish, Angren armaturalari, sanitariya ishlari, pardozlash,
yog’ochga ishlov berish, perchinlash, mexanik, rekonstruksiya qilish, so’rib olish; -
tuproq ishlari- earth works, burg’ulash va portlatish ishlari - boring and blasting
work; qoziq ishlari - pile works, timber (wood) works;; beton va temir-beton ishlari -
concrete and reinforced concrete works; qurilish inshootlarini o’rnatish—
installation building construction.
Taklif etilayotgan ishda tahlil obyektlari birinchi sinfning shartlari hisoblanadi.
Biroq, fuqarolik binolarining turlarini, ularning tarkibiy qismlarini belgilash bilan
bog’liq atamalarni tahlil qilishda, ikkinchi sinfning atamalari, ayniqsa, fuqarolik
binolarining konstruktiv xususiyatlarini belgilash bilan bog’liq bo’lgan atamalardan
keng foydalaniladi. Tahlil turli xil qurilish inshootlarini, asboblarni, qurilish
materiallarini, texnologik, binolarning konstruktiv elementlarining xususiyatlarini va
boshqalarni bildiruvchi atamalarni o’z ichiga oladi [50, 7].
Birinchi sinf shartlarini birlashtirgan umumiy semantik xususiyat differensial
semantik formulada ifodalanadi: "inshoot + s’hatgox" (qurilish + qurish).
Ingliz tilida nomlangan sinfning differensial xususiyatini belgilash uchun
structure atamasi o’zbekcha inshot ishlatiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, ularning
polisemiyasiga qaramay - taqqoslangan tillardagi ikkala atama ham " qurilish"
20](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_20.png)
![ma’nosidan tashqari "tuzilish, bino" ma’nosini ham anglatadi va structure atamasi
" tuzulish " tushunchalarining terminologik belgilari bilan tavsiflanadi, " qurilish", -
nomlangan atamalar eng umumiy shaklda qurilish obyektlari, inshootlari
tushunchalarini ifodalaydi. Qurilish terminologiyasining o’zida har qanday inshootni,
shu jumladan binolarni va " muhandislik inshootlari (texnik maqsadlar uchun binolar,
ko’priklar, to’g’onlar, muzeylar, galereyalar va boshqalar) " tushunchasini belgilash
uchun konstruktsiya tushunchasi ishlatiladi.
Qurilish sanoatida yer usti inshootlarini tizimlashtirish ularning texnik,
konstruktiv va funksional xususiyatlari bilan ajralib turadigan bir necha asoslarda
qabul qilingan. Shuning uchun " qurilish inshootlari " tushunchasi bu yerga kiritilgan
atamalarning har xil tematik turlarining konseptual mantiqiy sohasini qamrab oluvchi
tasnif tushunchasidir.
Qurilish inshootlarining alomatlari va xususiyatlarini tavsiflash uchun
foydalaniladigan tushunchalar va voqyeliklar o’rtasidagi kategorik munosabatlarning
aks etishiga qarab, ushbu terminologik soha bir nechta leksik-tematik turlarini o’z
ichiga oladi. Avvalo, "texnik - texnik bo’lmagan maqsadlar tuzilmalari"ning semantik
asosidagi qarama-qarshilik ma’lum bir sinfning barcha konseptual maydonini
muhandislik inshootlarini va binolarning xususiyatlari va xususiyatlarini bildiruvchi
atamalarga ajratadi. "Muhandislik inshootlari" atamalariga quyidagilar kiradi:
to’g’on, galereya, gaz quvuri, gaz quvuri,metro, shaxta, er osti qayta ishlash,
sug’orish sug’orish, Ochiq obyektlar; ayerodrom, yalanglik va boshqalar.
Texnik bo’lmagan tuzilmalarni bildiradigan atamalarning semantik aloqalarini
yuqorida aytib o’tilgan birinchi sinfat amalariningu mumiy tasniflash atribyuutiv
bilan tavsiflab, ularning "inshootlar - binolar" tushunchalariga zid ravishda
ifodalanganligini ko’rsatish kerak. Ushbu qarama-qarshilik va atamalarni "tuzilmalar"
sinfiga nisbatan iyerarxik munosabatlarga xos bo’lgan "binolar" differensial
atribyuutiv bilan ajratib turadi. ingliz va o’zbek tillarida "bino" differenssial
atributining tipik semantik munosabatlari eng umumlashtirilgan shaklda bino, imorat,
xona, building, edifice, construction, house.
21](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_21.png)
![Ushbu semantik qarama-qarshilikning terminologik belgilanishini taqqoslab
shuni ta’kidlash kerakki, ingliz tilida ham, o’zbek tilida ham bu yerda keltirilgan
atamalar noaniq. "Bino" ning asosiy ma’nosidan tashqari, ular qurilishda
ishlatiladigan boshqa tushunchalar bilan o’zaro bog’liq bo’lgan o’ziga xos ma’nolari
bilan tavsiflanadi. Qurilish atamasi – turli xil ma’nolarda qurilish jarayoni, qurilish
joyi va binoning o’zi, tuzilishi, tarkibi va o’zaro kelishuvini bildiruvchi "qurilish,
me’morchilik, yaratish" umumiy tushunchalariga ham tegishli bo’lishi mumkin. Har
qanday tuzilma, tarkib, mexanizm qismlarining bir bo’lagidir [45, 56].
Yuqoridagilardan xulosa qilishimiz mumkinki, qadimgi me’morchilikni
o’rganishda antik davrga nisbatan mafkuraviy taranglik bilan bog’liq ma’lum
miqdordagi xolislik paydo bo’lishi mumkin.
1.3. Konseptning tarkibiy xususiyatlari va ularning verballashuvi
Bizga ayonki, konsept ni o’rganishda jahon tilshunosligida atoqli olimlardan
V.Gumbolt, J.Lakoff, R.Langaker, M.Jonson kabilarning ilmiy tadqiqotlari tayanch
vazifasini o’tab kelmoqda. Xususan, rus tilshunosligida ham konsept tushunchasi XX
asrning birinchi choragida faylasuf S. Askoldov tomonidan ilmiy muomalaga
kiritiladi. S. Askoldovning qarashicha, konseptlar vositasida turli millat vakillari
muloqotga kirishadi, shunga ko‘ra, konseptlarni yaratish va idrok qilish ikki
tomonlama kommunikativ jarayon hisoblanadi. Lisoniy makonda mavjud bo‘lgan
bunday tizim dunyo milliy manzarasining o‘ziga xosligini belgilaydi [6, 280.].
Konsept ikki tomonli xususiyatga egadir. Bir tomondan, madaniyat konsept
ko‘rinishida insonning mental dunyosiga kirsa, boshqa tomondan, inson konsept
yordamida madaniyatga kiradi va ba’zan unga ta’sir ko‘rsatadi. Inson o‘zining
individual, betakror madaniyatini saqlagan holda, konsept orqali xalqlarning
madaniyatiga, turli millat vakillarining mental dunyosiga murojaat qiladi.
Konseptning kognitiv tilshunoslik, lingvokulturologiya, shuningdek,
adabiyotshunoslik fanlaridagi izohi o‘zaro farqlanadi. Ushbu termin tilshunoslikda
22](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_22.png)
![o‘tgan asrning 80-yillariga qadar tushuncha so‘ziga sinonim sifatida ishlatilgan
bo‘lsa, bugungi kunga kelib uning izohi tushuncha terminiga nisbatan kengayganini
ko‘rish mumkin.
Demak, konsept lingvokulturologiyada eng faol qo‘llanuvchi birlik sanaladi.
Konsept lingvomadaniy birlik sifatida u yoki bu xalq madaniyatining o‘ziga xos
jihatlarini ifodalaydi. Masalan, uy konsepti o‘zbek kishilarining tafakkurida
quyidagicha assotsiatsiyalanadi: a) yashash joyi – bino – ko‘p qavatli uy – hovli –
xonadon – oila; b) katta, kichik, chiroyli, shinam, yorug‘, yangi, eski; v) mehribonlik
uyi, dam olish uyi, madaniyat uyi. Ko‘chma ma’noli birliklarni yuzaga chiqaradi: uy
ichi “oila a’zolari”, uyi buzilmoq “er-xotinning ajralishi”, uyi kuymoq “xonavayron
bo‘lmoq” [68, 233]. Lingvomadaniy konsept etnomadaniy xususiyatga ega bo‘lgan
va borliq haqidagi funksional ahamiyatga molik informatsiyani uzatadigan
madaniyatning asosiy birligidir. U madaniy universaliyalarni ifodalaydi.
Lingvomadaniy konsept tafakkurda mavjud bo‘ladi, u o‘zida kognitiv-ratsional va
emotsional-psixologik mazmunni biriktiradi. Lingvomadaniy konsept barcha til
egalari uchun dunyoqarash modeli vazifasini o‘taydi. Lingvomadaniy konsept milliy
xarakterning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi madaniyat vositasi hisoblanadi.
Lingvokulturologiyada madaniyat konseptlari alohida tadqiq etiladi. Madaniyatning
asosiy konseptlari jamoaviy til ongida muhim ahamiyat kasb etadi. Madaniyatning
asosiy konseptlari deganda mavhum otlar, xususan, vijdon, taqdir, qismat, iroda,
gunoh, qonun, erkinlik, ziyolilar, vatan va h.k. tushuniladi.
Madaniyat konseptlarini A. Ya. Gurevich ikki guruhga: “fazoviy”, falsafiy
kategoriyalar, ya’ni madaniyatning universal kategoriyalari (vaqt, makon, sabab,
o‘zgarish, harakat ) hamda ijtimoiy kategoriyalar , ya’ni madaniyat kategoriyalari
( erkinlik, huquq, haqiqat, mehnat, boylik, mulk )ga ajratadi [28, 515-531].
V.A. Maslova bunga yana bir guruhni – milliy madaniyat kategoriyasini ham
ilova qiladi. Konseptlarni tahlil qilish jarayonida har qanday tilda madaniy o‘ziga xos
konseptlarning ko‘pligi aniqlangan.
Inglizlarda Y.S.Stepanov fikricha, “tushuncha predmetlar va hodisalar
haqidagi fikr bo‘lib, ularning umumiy va ahamiyatli belgilarini aks ettiradi, konsept
23](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_23.png)
![esa – bu shunday bir g‘oyaki, u nafaqat mavhum, balki, aniq-assotsiativ va
emotsional-baholovchi belgilarni ham qamrab oladi. Konseptlar nafaqat fikrlanadi,
balki ular boshdan kechiriladi” [59, 42-67]. Konseptning markaziy doirasini aniqlash
mumkin, ammo u bir strukturaga ega emas. Konseptning izohi, uning ta’rifi,
konseptual sathlarining belgilari, ularning konsept doirasida joylashishi haqida so‘z
yuritsa bo‘ladi, lekin konseptning aniq bir muayyan strukturasi mavjud emas.
D.U.Ashurova konsept ni mantiqiy, milliy xususiyatga ega bo‘lgan bir hodisa sifatida
talqin qilib, shu konseptning negizini aynan shu o‘rganilayotgan predmet yoki hodisa
haqidagi bilim tashkil qilsa, ifodalanishini esa til vositalarining (leksik, frazeologik,
paremiologik va h.k.) mutanosibligi tashkil qilishini aytadi. Ya’ni, konsept bu –
uyg’un birlik hosil qiluvchi mental tuzilma bo’lib, u olam tasvirining yadroviy
komponenti sifatida lingvokulturologik ahamiyatga ega bo’lgan alohida shaxsga yoki
butun jamiyatga tegishli bo’ladi [9, 11-14].
Konsept deb hamma tushunchalarni ham atash noto‘g‘ri, balki dunyo va milliy
madaniyat sohalarida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan elementlargina konsept deb
atalishi mumkin. Masalan, oddiy “cho‘mich” so‘zini olsak, u hech qanday konsept
maqomiga ega emas, chunki uning funksiyalari chegaralangan. Kognitiv tilshunoslik
– dunyoning lisoniy tasvirida muayyan konseptning mohiyati va dunyo voqeliklari
bilan bog’liqligini o’rganuvchi fandir. Konsept esa kognitiv tilshunoslik fanining
asosiy kategoriyalaridan biri bo’lib, madaniyat va inson o’rtasidagi aloqa o’rnatuvchi
elementdir.
“Konsept” termini 80-yillardan beri lingvistikada qo’llanilib kelinmoqda.
Konsept tushunchasi hali hamon bitta umumiy izoh yoki talqinga ega emas.
Konseptlarning o’rganilishi bo’yicha eng atoqli tilshunoslaridan biri S.A.Askoldov
hisoblanadi. U konseptga “bu bir tur yoki boshqa turdagi tushunchalar haqida fikrlash
jarayonini o’zida aks ettiradigan birlikdir” deb izoh bergan [9, 11-14].
N.D.Aryutunova konseptni filosofiyadagi amaliy tushuncha bo’lib, milliy an’ana,
hayotiy tajriba, din, ideologiya, folklor, san’at obrazlari kabi ko’plab faktorlar va
fikrlash jarayoni o’rtasidagi munosabatlarni aks ettiradi. Konsept “inson va dunyo
o’rtasida bog’liqlik o’rnatadigan madaniy qatlamni” o’zida namoyon qiladi.
24](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_24.png)
![D.S.Lihacheva o’zining “Konseptosfera russkogo yazka” nomli ilmiy ishida
konseptni so’zning lug’at ma’nosi bilan insonning o’z milliy qarashlari bilan
to’qnashuvi natijasida hosil bo’ladigan fikrlash jarayonining maxsuli deb ta’riflaydi
[58, 34-55]. S.G.Vorkachev bu tushunchani “Konsept – tildagi o’z ifodasi va
lingvokulturologik spetsifikasiga ega tushuncha, tasavvur va bilimlar to’plamidir”,
deydi [15, 46-78]. Bu madaniy tushuncha va tasavvurlarning verballashgan fikrni
ham anglatadi. Konsept milliy til va milliy tafakkurga tegishli elementdir.
Abstraktlikning yuqori bosqichida semantik shakllanish konseptning o’ziga
xosligidir”. Bu bildirilgan fikr Yu.S.Stepanovaning bildirgan fikriga juda yaqin,
konsept - bu madaniyat elementlaridan birining kishi tafakkurida shakllangan
shaklidir, xuddi shu shaklda madaniyat kishining mental dunyosiga kirib boradi” [69,
42-67].
Turli tilshunoslarning ilmiy ishlarini solishtirish natijasida ko’plab xususiy
xulosalar qabul qilindi. Konsept tushunchasining tilshunoslikda qabul qilinganligi
madaniyat, ong, tafakkur va til birligining asosiy o’ziga xosliklarini aniqlashda,
lingvistikaning kulturologiya, falsafa va kognitologiya aspektlari uchun yangi
bosqich bo’lib xizmat qildi. Lingvistik adabiyotlarda “konsept” tushunchasiga
turlicha yondashuvlar mavjud, shu sababli ham bu termin haqida juda ko’p izohlar
mavjud, turli yondashuvlar natijasida esa konseptning tasniflari ham turlicha
aniqlanadi.
Konsept turlari: konsept o’z strukturasiga ega. Oddiy muayyan fikr, butun
konseptual struktura , abstraktlikning bosqichlarini tashkil qilgan tushuncha ham
konsept funksiyasini bajarishi mumkin. O’z mazmuni va abstraktlik darajasiga ko’ra
A.P. Babushkin konseptni quyidagi turlarga tasniflab chiqqan:
1)konkret obraz;
2)sxema;
3)tushuncha;
4)prototip;
5)freym;
6)ssenariy(skript),
25](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_25.png)
![7)geshtalt [16, 305].
Konkret obraz — bu tasavvur yoki tafakkurdagi konkret predmet yoki
voqelikning aks etishi. Ingliz tilida adabiyotlarda wheezing laugh like cricket
chirping, sweet and sour kisses like lavender or like a hospital kabi metaforik
obrazlaridan, o’zbek tilida esa “O’tkan kunlar” romanining bosh qahramonlari
Otabek, Kumush, Zaynablar esa konkret obraz lar na’munasidir. Abstraktlik darajasi
yuqoriroq bo’lgan konsept turi tasavvur (fikrlar kartinkasi) – turli predmet yoki
voqeliklarning umumlashtirilgan obrazlari. Tasavvur konseptning ko’proq tashqi
belgilariga asosan aks ettirgan turi hisoblanadi.
Sxema – umumlashgan makon-grafik obrazlari haqidagi tasavvurlardir.
(“daryo” ko’k lentaga qiyoslanadi ).
Tushuncha — predmetning umumiy yoki konkret belgilari, obyektiv, mantiqiy
xarakteristikalarini o’zida aks ettiradi. Tushuncha tasavvur yoki sxema asosida
ikkinchi darajali begilardan bosqichli abstraktlashtirish natijasida yuzaga keladi.
Prototip – muayyan kategoriyali tipik predmet yoki voqelik haqida
boshlang’ich tasavvurni yuzaga keltiruvchi birlikdir. Misol uchun ideal uy bekasi
haqida tasavvur , avtomobil haqidagi tasavvur. Mazkur konseptlar kishiga olamdagi
obyekt va voqeliklarni kategoriyalarga ajratishga yordam beradigan birlik sifatida
xizmat qiladi.
Freym – xotiradagi assotsiatsiyalar. Konsept freymni “kadr” tushunchasi bilan
solishtirish ham mumkin, chunki bu konsept turi muayyan konseptning ramkasiga
tipik tarzda nima kirsa, shu belgilarni o’z ichiga oladi. Freymlar sxemasidan tashqari
voqealar sxemasi degan tushuncha ham mavjud. Freymlar na’munasini ingliz
adabiyotida “The Canterbury tales” [41, 132] da uchraydigan kichik hikoyalar tashkil
etadi.
Sseenariy - faktor freymidan vaqt o’lchami orqali farq qiladi. Sseenariy o’zida
voqealarning syujetli rivojlanishi haqidagi bilimlarni jamlaydi. Bu esa kishiga
kundalik hayotiy hodisalarga diqqat qaratishga imkon beradi.
Geshtalt – his-tuyg’u yoki ratsional komponentlarni o’zida jamlab konseptual
struktura yoki butun bir obrazni aks ettirishi , situatsiyaning butun holda qabul
26](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_26.png)
![qilinishi, abstraktlikning eng yuqori darajasi bilan bog’liq birlikdir. Geshtalt anglash
va tushunish jarayonining boshlang’ich bosqichidir: biron predmet, voqelik haqidagi
qismlarga bo’linmagan bir butun tasavvurlar to’plami. Insonda konseptning har bir
obyekti va komponenti haqida yetarlicha bilim mavjud bo’lganida geshtalt shu
bilimlar ichida eng yuqori pog’onadagi birlik bo’lib turadi. Geshtalt konsept turlarini
bir birlikka jamlovchi konseptual sistema, konsept esa shu sistema ichiga kirib qolgan
obyektlarni aniqlashtiruvchi termin sifatida qo’llaniladi.
A.P.Babushkinning aniqlashicha, bu kabi konsept turlarining o’rtasidagi farq
juda katta emas. Ularning har biri nisbatan o’zgaruvchanlik xossasiga ega bo’lib, vaqt
o’tishi bilan qayta- qayta shakllanishi ham mumkin. Erkin so’z birikmalari konsept
kartinalar, sxemalar, freymlar, sseenariylarning shakllanishi uchun manba ya’ni
material vazifasini o’taydi. Konsept o’zining aniq strukturasiga ega.
Tadqiqotchilar strukturaning murakkabligi, konseptning ko’p qatlamli ekanligiga
diqqat qilib, ular umuman olib qaraganda , ongli konstruktni tashkil qilishini
aniqlashdi. Struktura konsept haqidagi ma’lumotni qayta shakllantirishga imkon
beradi. Strukturasiga ko’ra konseptlar ham turlicha bo’lganidek, ularning aniq
klassifikatsiyasini ishlab chiqish tilshunoslar uchun haligacha yechim talab qiladigan
muammoligicha qolmoqda.
Klassifikatsiyani strukturaga ahamiyat berib tuzish g’oyasini I.A.Sternin taklif
qilgan.U uch turdagi konseptlarni ajratib ko’rsatgan: bir bosqichli – faqat bazali
qatlamni o’z ichiga oladi; ko’p bosqichli: turli bosqichli bir necha kognitiv
qatlamlarni o’z ichiga oladi; segmentli: bazali qatlamdan iborat bo’lib, abstraktlik
darajasiga ko’ra bir xil hajmli segmentlardan tarkib topgan bo’ladi.
I.A.Sternin konsept strukturasida bazali qatlamni ajratib ko’rsatib, unda
konkret voqelikning belgilari, universal predmet–kod mavjudligini ham aniqlaydi
[29, 61]. Qolaversa, bu kod konseptni, shuningdek, ba’zi qo’shimcha konseptual
belgilarni fikr operatsiyalari uchun kodlashtiradi. Konseptning rivojlanishi, uning
boshqa konseptlar bilan aloqasini o’zida jamlagan kognitiv qatlam konseptual
belgilar orqali aks etib o’zining konseptual qatlamini to’ldirib boradi. Baza qatlami
va qo’shimcha kognitiv belgilarning mosligi konseptning hajmini tashkil qilib, uning
27](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_27.png)
![strukturasini aniqlaydi. Shunday qilib, bazadagi kognitiv qatlam obrazli yadro bilan
har qanday konseptning ajralmas tarkibiy qismi sanaladi, ko’p sonli kognitiv
qatlamlar esa konseptning strukturasida mavjud bo’lmasligi ham mumkin.
Konseptning strukturasiga tushuncha , obrazli elementlar kiradi.
Konseptning tushunchali elementida Yu.S.Stepanov quyidagi qatlam va
komponentlarni alohida ko’rsatib o’tgan bo’lib, ular har bir konseptda mavjud:
birinchi qatlam o’zida muhim belgini aks ettiradi, ikkinchi qatlam bitta yoki bir
nechta qo’shimcha belgilarni, passiv belgilarni, uchinchi qatlam esa konseptning
ichki shaklini o’zida aks ettiradi [28, 42-67].
G.G.Slishkin tomonidan taklif qilingan konseptlar tipologiyasida konseptning
asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo’lgan qadriyatlarga asoslangan elementi haqida
yaxshi ma’lumotlar berilgan. Olim bu borada quyidagi tasnifni kiritgan:
-individual (personal, muallif tomonidan ishlangan);
-mikroguruhlangan(masalan,oila,do’stlarga tegishli);
-makroguruhlangan(sotsial,rolga asoslangan,statusga asoslangan);
-etnik, umuminsoniy qadriyatlar [27, 77].
Olim ishlab chiqqan bu tasnifdagi omillar oppozitsion metod orqali tahlil
qilinadi. Bu kriteriya bo’yicha quyidagi konseptlar borligi aniqlandi: Individual,
mikroguruhlangan, makroguruhlangan, milliy, sivilizatsion, umuminsoniy.
Konseptning ongli va struktur ko’p qatlamligi konseptni anglash protsedurasida o’z
aksini topadi. Bu jarayonning birinchi bosqichida konseptning tashqi faktorlari ,
ikkinchi bosqichida konseptning ichki markazi , konsept-obrazi aks etadi. Uchinchi
bosqichda obrazning metonimik konsentratsiyasi yuzaga kelib, bu so’zning simvolik
ma’nosini shakllanishiga imkon beradi. To’rtinchi bosqichda mifologik ustanovka
jarayoni bo’lib, madaniyat paradigmasida simvolik xususiyatlar jonlantiriladi. Bu
yerda esa so’zning ancha chuqurroq semantikasini tahlil qilish jarayoni kechadi.
Xulosa qilganda, mavjud tasniflar konseptlarning struktur va ma’noviy
organizatsiyasining keng qamrovliligi va murakkabligidan dalolat beradi. Hozirgi
kunga kelib konseptlarni o’rganishning bir necha metodikalari ishlab chiqildi.
Bugungi kundagi tadqiqotlar uchun konseptual analizni amalga oshirish metod va
28](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_28.png)
![usullari bir talay ekan. Konseptual tahlil qilishdan maqsad “madaniy ahamiyatga ega
konseptlarning paradigmasini aniqlash va ularning konseptosferasini ta’riflashdir”.
Bu kabi tadqiqotning obyekti alohida so’zlar, grammatik kategoriyalar yoki matnlar
orqali beriladigan fikrlar, shuningdek, katakorpusli so’z va leksemalarning badiiy
adabiyotda qo’llanilishi nafaqat o’rganilayotgan konseptni ta’riflash, uni strukturasini
tuzish, asosiy belgilarini aniqlash imkonini beradi.
Birinchi bob bo‘yicha xulosa
Arxitektura va qurilish to’g’risidagi lug’atlar ona tilida so’zlashuvchilar
dunyosining sodda va ilmiy manzarasida mustaqil segmentni tashkil etadi. U
me’morchilik va qurilish faoliyati tushunchalarini chaqiradigan umumiy adabiy
lug’at va maxsus atamalarni birlashtirgan arxitektura va qurilishning kengaytirilgan
atamalar tizimini shakllantiradi. Arxitektura va qurilish qadimgi va zamonaviy
jamiyat hayotida alohida o’rin tutadi. Unda inshootlarni qurish va loyihalashtirish
san’ati sifatida me’morchilik ramziy ma’noga ega bo’lib, ma’lum bir xalqning
ma’naviyatini va madaniyatini aks ettiradi.
Zamonaviy ilm-fan tez kirib kelayotganligi sababli ijtimoiy va axborot makoni
olamida ilmiy ma’lumotlar asosiy rol o’ynay boshlaydi. Ommaviy axborot vositalari
ko’plab nutqlarni amalga oshirish sohasi ekanligini hisobga olsak, arxitektura va
qurilish nutqining paydo bo’lishining potensial tendensiyasi haqida gapirishimiz
mumkin. Bu ham inson bilimlarining ma’lum bir sohasi vakili bo’lib xizmat qiladi.
Arxitektura va qurilish atamalari matnlarda (arxitektura va qurilish bo’yicha
ilmiy ishlar, sayohatlar uchun qo’llanmalar, sayohat uchun esdaliklar, badiiy matnlar
va boshqalar) muayyan ijtimoiy tarixiy sharoitlar mavjud bo’lshida katta ro’l
o’ynaydi.
29](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_29.png)
![IKKINCHI BOB. INGLIZ VA O ‘ ZBEK TILLARIDA QURILISH VA
ARXITEKTURA TERMINLARINING LEKSIKOLOGIK TAHLILI
2.1 . O ‘ zbek tilida arxitektura va qurilish terminlarining semantik xususiyatlari
Bugungi kunda yurtimizda qurilish ishlari jadal rivojlanib bormoqda. Shu bilan
birga qurilish, muhandislik va arxitektura sohalariga oid xorijiy tillardan o’zbek tiliga
yangi terminlar va iboralar kirib kelmoqda. Bunday terminlarni tilimizda ba’zan
muqobil variantini qo’llashimiz mumkin, ba’zan esa muqobili bo’lmagan o’sha
atamalarning o’zini qo’llashga to’g’ri kelmoqda. Shunday ekan, bu kabi
muommolarning yechimini topishda jahon tamadduni hamda dunyo axborot
resurslaridan keng foydalanish dolzarb vazifalardan biri bo’lib kelmoqda.
Mamlakatimizda davlat tilini yanada rivojlantirish va takomillashtirish borasida
amalga oshirilayotgan tadqiqotlarda, haligacha qurilish sohasiga oid terminlarni rus
tilida qo’llanilishi hamda o’quv muassasalarimizda ham rus tilida berilishi kuzatildi.
Bu esa o’z navbatida bo’lajak mutahassislarimizga qiyinchiliklar tug’dirib kelmoqda.
Bundan ko’rinib turibdiki, biz tilimizning rivoji uchun juda ko’p sohalarda ko’plab
islohatlar o’tkazishimiz kerak. Bunga misol tariqasida ingliz tilidagi “concrete” so’zi
bizga rus tili orqali “ beton” bo’lib kirib kelgan. Afsuski, bu so’zning o’zbekcha
muqobili yo’q [31, 8]. Ingliz tilidan rus tiliga o’zlashgan “concrete” (konkret,
konkretny) so’zi esa bizning tilimizda ham umuman boshqacha ma’no anglatadi,
ya’ni juda zo’r degan ma’noda qo’llaniladi. Yana shunday misollardan biri ingliz
tilidagi muhandislikda ko’p qo’llaniluvchi “pump” atamasi bizga rus tili orqali
“nasos”-nasos bo’lib kirib kelgan. Bu so’zni biz “so’rg’ich” deb so’zma-so’z tarjima
qilishimiz mumkin, ammo muloqatda esa allaqachon “nasos” bo’lib kirib kelgan va
keng qo’llanilmoqda. Aslida bu atama(pump- pumps) bizga mashhur “pumpers”
brendi orqali istimolimizga kirib kelgan bolalar tagligining nomi [15, 74]. Qurilishda
va me’morchilikda keng qo’llaniladigan atama “Arka” so’zi hammamizga tanish
lekin uni o’zbek tilidagi muqobili “ravoq” so’zi borligini hamma ham bilmaydi [24,
45]. Bunday atamalarning o’zbek tilida ekvivalenti borligiga qaramasdan, hamon rus
tilidan kirib kelgan “arka” atamasining qo’llanilishi, sohaga oid adabiyotlarning
30](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_30.png)
![asosan rus tilida mavjudligidan dalolat beradi.“YuNESKO tomonidan Xiva shahri
Ichan-Qal’a ansambli, Buxoro shahri markazi, Shahrisabz shahri va Samarqand
shahri arxitektura yodgorliklari jahon umuminsoniy qadriyatlari deb e’lon qilinishi,
O’zbekiston me’morchiligining qadimdan rivojlangan ekanligini dunyoga tanitdi.
Shu tufayli hozirgi kunda dunyoda bu umuminsoniy qadriyatlarga bo’lgan qiziqish
keskin ortib bormoqda va rivojlangan mamlakatlar obidalarimizni “restavrasiya”
qilish ishlariga investisiya kiritish istagini bildirmoqdalar” [24, 38]. Ushbu jumlada
qo’llanilgan “restovrasiya” so’zi inglizcha “restoration” so’zidan olingan bo’lib,
bizning tilimizga rus tiliidagi “restovrasiya” so’zi orqali kirib kelgan. Bu atama
asosan san’at asarlarini va me’moriy yodgorliklarni qayta tiklashda keng qo’llaniladi.
Bu atamani biz so’zma so’z “qayta tiklash” deb o’zbek tiliga o’girishimiz mumkin,
lekin bu bilan biz “restovrasiya” atamasini istemoldan chiqara
olmaymiz.Muhandislikda ko’p qo’llaniladigan “Gayka” atamasi rus tilidan kirib
kelgan bo’lib texnika va muhandislik sohalarida juda keng qo’llaniladi. Afsuski
hanuzgacha tilimizda uning muqobil varianti mavjud emas. Ingliz tilida esa bu atama
“Nut” so’zi bilan ifodalanadi. Ammo “Nut” so’zi asosan yong’oq degan ma’noda
qo’llanilishini hisobga olib, tarjimada e’tiborliroq bo’lish talab etiladi. Aks xolda
qo’pol xato kelib chiqishi mumkin [31, 112]. Masalan yana bir ko’p qo’llaniladigan
ruscha “oval” so’zi, inglizcha “oval”- aylana degan ma’noni anglatadi.
Me’morchilikda soha mutahassislari tomonidan va bo’lajak mutahassislar bo’lmish
talabalar tomonidan ham bu so’z boshqalari kabi keng qo’llaniladi. Bu kabi
misollarni M.A. Ahrorqulova, F. E. Qultayevalarning “Building materials and
products” nomli uch tillik qurilish atamalari lug’atida ko’rishimiz mumkin.
Qurilishda eng ko’p ishlatiladigan birgina g’isht so’zini ishtirokida qurilish sohasida
u bilan bog’liq bo’lgan juda ko’p terminlarni uchratish mumkin. Misol uchun: Ingliz
tilida “Bricks”, rus tilida “Kirpich”, O’zbek tilida “G’isht” deb tarjima qilinadi, lekin
ingliz tilidagi “Bricks”so’ziga oid atamalarni o’zbek tiliga so’zma-so’z
o’giraolmaymiz: “green brick” atamasini so’zma-so’z tarjima qilsak “yashil g’isht”
deb o’girsak juda katta xatoga yo’l qo’ygan bo’lamiz. Buni biz tilimizda mavjud
bo’lgan “xom g’isht”deb o’girsak maqsadga muvofiq bo’ladi. Rus tiliga esa
31](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_31.png)
![“neobojjenny kirpich” (“kuydirilmagan g’isht”) deb o’giriladi. Bunga yana bir misol
qilib,“face brick” atamasini olsak, so’zma-so’z “face-yuz, brick-g’isht” deb tarjima
qilinadi lekin asl ma’nosi esa “pardozbop g’isht”nazarda tutiladi, rus
tilida“oblisovochny kirpich”deb o’giriladi. Xulosa qilib aytganda, bu kabi ba’zi
atamalarning tilimizda muqobil varianti bo’la turib, undan foydalanmayotganimizdan
shu ko’rinib turibdiki, bu sohada haligacha yetarlicha tadqiqotlar va izlanishlar olib
borilmagan.
Ushbu o’rinda biz o’zbek tilida qurilish va arxitektura terminlarning
ayrimlarini semantik va etimologik jihatlari to’g’risida qator fikrlarimizni bayon
qilsak .
Inson faoliyatining qadimiy va nafis sohalaridan biri bu arxitekturadir.
Arxitekturaga o’zbek tilida ta’rif bermasdan avval, «arxitektura» so‘zining kelib
chiqishiga nazar tashlaylik. So‘z ildizi «tektura» qurilish san’ati ma’nosini berib,
« arxi » qo’shimchasi esa oliy, yuqori darajada degan ma'noni bildiradi. Demak,
« arxitektura » - qurilishning yuqori bosqichi, ya’ni oliy darajadagi qurilish demakdir.
Aynan shu ma’noda « arxitektor » o'zbek tilidagi « me’mor » so'ziga yaqin turadi.
Shuning uchun ham arxitekturaga nisbatan me’morchilik atamasi keng ishlatiladi.
Jumladan, arxitektura va qurilishga doir so’zlardan biri bo’lgan me’mor
so’zining semantik shakllanishi to’g’risida quyidagicha izohlarni bildirib o’tamiz. Bu
arabcha suz mii>mar(un) shakliga ega; o’zbek tiliga i unlisini ye(e) unlisiga, chuziq a
unlsini a unlisiga almashtirib, sukunli ayn urniga ‘ (ayirish) belgisini qo’yib qabul
qilingan; tgpag -> me’mar (me’mor). Bu so’z ko’p ma’noli ‘ashaga fe’li - ning 'kurdi'
ma’nosidan yasalgan shaxs oti bo’lib, 'quruvchi usta', 'arxitektor' ma’nosi - ni
anglatadi. Bu so’zdan me’morlik, me’morchilik so’zlari yasalgan [22, 162].
Shuningdek, binokor so’ziga esa manmalarda quyidagicha izoh beriladi.
Binokor — bino, inshoot quruvchi usta, ishchi. Bino va inshootlarni loyihalovchi
me mor, qurilish muhandisi va texnigi, montajchi (qurilishda), umuman qurilishdaʼ
ishlaydigan mutaxassis ham Binokor hisoblanadi [103].
32](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_32.png)
!["Hozirgi o‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati " nomli kitobida esa
Arxitektor so’ziga izoh berilishi bilan birgalikda ushbu tushunchaga Bunyodkor,
Me’mor kabi s zlar sinonim sifatida berilgan.ӯ
Arxitektor - Bino yoki umuman inshootlarning loyihasini tayyorlovchi hamda
quruvchi shaxs, me’mor. Arxitektor loyihasi.
Arxitektura - Bino va inshootlami bezatish, qurish jarayoni yoki holati.
Uyning arxitekturasi.
Bunyod : ~ bo‘lmoq // ~ qilmoq Yuzaga kelmoq, barpo bo'lmoq; yaralmoq,
yaratmoq, barpo qilmoq . Mustaqillik davrida ulkan qurilishlar bunyod bo'ldi
(bunyodga keldi).
Bunyod+kor Yaratuvchi, quruvchi. Bunyodkor xalq.
Bunyodkor+lik Bunyod etish, ijodkorlik. Bunyodkorlik zavqi.
Me’mor . Bino loyihalarini tuzuvchi, arxitektor, binokor. Me'mor tashrifi.
Me’mor+lik me'mor ishi, kasbi. M e’morlik kasbi bilan faxrlanmoq.
Me’mor+chilik . Bino va inshootlaming loyihasini chizish, qurish, bezatish san’ati,
arxitektura . Sharqda me’morchilik qadimdan rivojlangan [77, 23].
"O’zbek tilining izohli lug’ati". nomli keyingi adabiyotda esa ushbu
Arxitektor so’ziga izoh berilishi bilan birgalikda ushbu tushunchaga Bunyodkor,
Me’mor, Binokor kabi s zlar sinonim sifatida berilgan. Shuningdek, ushbu lug'at
ӯ
kitobda "Arxitektor" tushunchasi bilan bog'liq bo'lgan Arxitektura, Arxitektorlik ,
Arxitektonika, Binokor tushunchasi bilan bog'liq bo'lgan Binokorlik, Bunyodkor,
Bunyodkorlik, Bunyodkorona va yana bir qancha so'zlar qaysi tildan kelib
chiqganligi misollar bilan yortilib berilgan.
Arxitektor - ( yunoncha- architekton- arxitektura mutaxassisi) Arxitektura
mutaxassis, bino va inshoatlarni quruvchi yoki loyihalovchi mutaxassis;
Arxitektura - (lotincha architectura < yunoncha architektonike ) bino va
inshoatlarni loyihalash, qurish va bezatish san'ati; me'morlik. Samarqand
arxitekturasi. Zamonaviy arxitektura.
- Shahar markazida ulug'vor arxetiktura ansambllari barpo etildi. "Fan va
Turmush".
33](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_33.png)
![Arxitektorlik - arxitektorlik kasbi.
Arxitektonika - yunoncha "architektonike" so'zidan olingan bo'lib qurilish
sàn'ati ma'nosini anglatadi. San'atda, xususan arxitekturada bir butunning ayrim
qismalri o'rtasidagi uyg'unlik, mutanosiblik, moslik; badiiy elementlarning o'zaro
monandligi, moslashuvi kabi ma’nolarni anglatib keladi .
Binokor - ( bino + forscha kor esa - qiluvchi, quruvchi)
1. Bino, imorat quruvchi ishchi, usta. Mohir binokor. Binokorlar bayrami.
Binokor usta.
- Chor atrofda beton devorlar bilan o'ralgan bu qurilish maydonida
binokorlarning ish boshlaganiga ko'p bo'lgani yo'q.
2. ko'chma ma'noda: Bunyod etuvchi; bunyodkor, ijodkor. Mustaqilligimiz
binokorlari. Madaniyatimiz binokorlari.
Binokorlik - 1. Bino qurish bilan shug'ullanishlik; binokor kasbi. Binokorlik -
mening ota kasbim.
- Ali tajang juda to'g'ri o'sgan, yo'g'on va baland qarag'ayni suyib quchoqladi.
Binokorlikdan picha xabardor edi u.
2.Qurilish ishi; qurilish sohasi, qurilish. Men binokorlikda ishlayman.
Binokorlik materiallari.
- Tepaning talay hissasi ko'chaning bu betidagi yangi binolarning xom g'ishti,
suvog'i kabi binokorlik ehtiyojlariga ishlatilib, bir nimtasi olingan tuyadek
ko'rinishiga kelib qolgan. [80, 102].
Bunyod - forscha so'zdan olingan bo'lib "asos", "negiz", "poydevor"; "ibtido"
ma'nolarini anglatadi.
1. bunyod bo'lmoq yoki bunyodga kelmoq: 1) yuzaga kelmoq, barpo bo'lmoq;
paydo bo'lmoq. - Sarbaland xirmonlar o'z-o'zidan bunyodga kelmaydi .
- Gazli posyolkasi asosan 1954-yilda bunyodga keldi.
2) tug'ulmoq. - Farzand bunyod bo'ldi, o'lim yo'q demak. Bunyod qilmoq (yoki
etmoq, aylanmoq). Yuzaga keltirmoq; barpo etmoq, yaratmoq, qurmoq.
- Ne keraging bor esa, bunyod qil, Yaxshisi, inson dilini obod qil. (Aql aqldan
quvvat oladi)
34](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_34.png)
![2. Bor, barqaror. - Jahonda toki bunyodsen Ki nomi odamzotsen.
Bunyodkor - forscha "asos soluvchi,yaratuvchi" so'zidan olingan. Asos
soluvchi, barpo etuvchi va yaratuvchi kabi ma'nolarga ega.
- Bunyodkor xalqimiz Qarshi va Jizzax dashtlarini yashnab turgan
paxtazorlarga aylantirmoqdalar. (O'zbekiston qo'riqlari)
- Axir, ayol seni barcha odamzodni dunyoga keltirib oq sut berib katta qilgan
bunyodkor-ku!
Bunyodkorlik - bunyod etish yaratuvchilik, ijodkorlik.
- Bunyodkorlik tufayli serquyosh diyorimiz yil sayin go'zallashib bormoqda.
- Ulug'vor bunyodkorlik rejalarini amalga oshirish uchun xalqimizga tinchlik
kerak.
- Ikki tomonlama kurash ketayapdi. Bunyodkorlik kurashi.
Bunyodkorona - yaratishga, bunyod qilishga bois bo'ladigan, asos soladigan.
- Dilnavoz esa suhbatdoshini maftun etganiga mahliyo bo'lib, Chotqol
etaklaridan bunyodkorona mehnat taronasini ashula qilib kuylayotganday, zavq
bilan so'zlardi [66, 142].
Me'mor - arab tilidan olingan bo'lib binokor, imoratsoz; arxitektor degan
ma'nolarni anglatadi. Me'morchilik mutaxassisi - bu binoning haqiqiy san'at
darajasiga ko'tarilishi Xuroson me'morlari - ustoz Qavom, ustoz Najmiddin Buxoriy..
nomi bilan bog'liqdir .
ME’MOR Bu arabcha suz mii>mar(un) shakliga ega; uzbek tiliga i unlisini
ye(e) unlisiga, chuzik a unlsini a unlisiga almashtirib, sukunli ayn urniga ‘ (ayirish)
belgisini kuyib kabul kilingan; tgpag -> me’mar (me’mor). Bu suz kupma’noli
‘ashaga fe’li - ning 'kurdi' ma’nosidan yasalgan shaxe oti bulib, 'kuruvchi usta',
'arxitektor' ma’nosi - ni anglatadi. Bu suzdan me’morlik, me’morchilik suzlari
yasalgan.
Me'morchilik - 1) Me'mor ishi, kasbi.
- Me'morlikni muqaddas bir san'at deb bilgan Mulla Fazliddin Yoqubbekning
shahvoniy niyatlaridan nafrati keldi.
35](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_35.png)
![2) me'morchilk. Xorazmlik vakillar Xivaga o'xshab ketadigan qadim tarixga
boy Buxoroning me'morlik san'ati nodir yodgorliklarini ko'rib, nihoyatda qoyil
qolishdi.
Me'morchilik shuningdek me'morlik 1. Me'morchilik o'rganmoq
2. Bino va inshootlarni loyihalash, qurish va bezatish san'ati.
- Me'morchilik asari sifatida muzey binosi juda original va o'ziga xos [80,
267]. Sohaga doir ushbu so’zlardan ko’rinib turibdiki, o’zbek tili lug’atlarida
arxitektura va qurilishga oid so’zlar va ularning sinonimlari keng ma’noda
ifodalangan. Bu borada ilmiy izlanishlarni olib borish sohani yanada kengayishiga
ijobiy ta’sir qiladi deb o’ylaymiz.
Xulosa qilib aytganimizda ushbu paragrifda biz arxitektora va qurilishga doir
qator so’zlarning o’zbek tilidagi semantik va etimologik jihatlarini tahlil qilib,
tahlilda o’zbek tilida mavjud yirik lug’atlar asos bo’ldi. Shu qatorda arxitektora va
qurilishga doir so’zlarning o’zak ma’nosiga sufikslar qo’shilishi yordamida soxaga
doir ma’nodosh so’zlarning paydo bo’lishi xam izlanishlar davomida kuzatildi.
Shuningdek, yuqoridagi so’zlar san'atda, xususan arxitekturada bir butunning ayrim
qismalri o'rtasidagi uyg'unlik, mutanosiblik, moslik; badiiy elementlarning o'zaro
monandligi, moslashuvi kabi ma’nolarni anglatib kelshi xam kuzatildi.
2.2 . Ingliz tilida arxitektura va qurilish terminlarini semantik
xususiyatlari
Ingliz tilida arxitektura va qurilish terminlarini semantik xususiyatlari xaqida
gapirishdan oldin biz semantik xaqida quyidagi ma’lumotni berishga qaror qildik.
Se mantika (yun. semantikos - bildiruvchi, ifodalovchi) - 1) til yoki uning bironbir
birligi (so’z, so’zning grammatik shakli, frazeologizm, so’z birikmasi, ran) orqali
ifodalanadigan butun mazmun, ma’no, axborot degan ma’noni anglatadi.
Shuningdek, turli til birliklarining ma’noviy tomonini o’rganuvchi tilshunoslik
bo’limi; semasiologiya . Ayrim lu g’ aviy unsurlar tushunchalarni bildiradi, bu
tushunchalarni esa faqat to’liq gaplar va ularning qo’shilmalari ifodalashi mumkin.
Binobarin, Semantikaning o’rganish obyekti ham, asosan, to’liq, mustaqil ma’noli
36](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_36.png)
![so’zlar va gaplarning ma’nolar tizimidir. Semantika fan sifatida IIX- asr ning ikkinchi
yarmidan rivojlana boshlagan va hozirgacha bir biridan sifat jihatidan farklanuvchi
bir necha bosqichni o’tgan.
Ma’lumki semantika yoki so’zlarni konseptual ma’nolari to’g’risida qator
tilshunos olimlar o’zlarining teran fikrlarini berib o’tishgan. Jumladan,
X.B.Samigova kognitiv-semantik o’rganishning asosiy xususiyatlari haqida fikr
bildirib, antroposentrizm tamoyillarini har tomonlama hisobga olib, til birliklarining
semantikasini konseptlar asosida ko’rib chiqadi. Ushbu muammo bo’yicha fikrlarni
O’.Yusupov, D.Ashurova, A.Abduazizov, Sh.Safarov, M.Djusupov, A.Mamatov
kabi bir kator o’zbek olimlarining ishlarida ham kuzatishimiz mumkin. Konsept
to’g’ridan-to’g’ri tildagi inson omiliga bog’liq munosabatda bo’ladi. U inson
dunyoqarashining intellektual, emosional, baholovchi va obrazli mahsulidir.
Konseptning mazmuni bir umumiy ma’no bilan birlashgan leksik birliklar orqali
ifodalanadi va ular leksik-semantik maydonni tashkil etadi. Tadqiqotchining fikricha
“Semantik maydon” atamasi birinchi marta G.Ipsen tomonidan qo’llanilgan va
hozirgi tilshunoslikda leksik-semantik birliklar yig’indisini ifodalashda “maydon”,
“guruh”, “paradigma” kabi atamalar bilan birga “konsept”,“madaniy konsept”
atamalari keng tilga olinadi. Bunda maydon tushunchasida mohiyati bo’yicha bir-biri
bilan bevosita semantik jihatdan bog’liq bo’lgan ma’lum bir tildagi so’zlar maydoni
nazarda tutilgan.
A.A.Abduazizovning ta’kidlashicha,“Semantik yoki tushuncha maydoni”
orqali ma’nolari bilan bog’langan so’zlar birlashadi, bunday so’zlar odatda bir leksik-
semantik guruhni tashkil etadi [5, 5-69].
Ayniqsa, o’zbek tilshunoslaridan biri M.R.Galiyeva konseptning xususiyatlari,
kognitiv-konseptual belgilarini talqin qilish davomida uning aniq bir elementi
birinchi o’ringa chiqishini ta’kidlaydi. Olima o’z tadqiqotida Ye.S.Kubryakovaning
konseptual tahlili haqida juda ma’qul fikrlarni qayd etib o’tgan. Jumladan, u tahlil
qilish uchun kognitiv xarita tuzish metodini taklif qildi. Kognitiv xarita kontekstdagi
so’zlarning leksikografik definisiyasi, o’xshash tomonlarining aloqasi, so’zlarning
berilish tasnifi asosida tuziladi. Ye.S.Kubryakova taklif qilgan konseptual tahlil
37](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_37.png)
![metodikasi sxemasining markazida, o’zida mujassamlashtirgan so’zlar ma’nolarining
keng va to’la tahlili asoslanashi qayd etiladi. Bu metodikada semantik tahlil bilan bir
qatorda o’rganilayotgan konseptning kontekstual tahlili beriladi.
Taklif qilinayotgan metodikada komponent-semantik va kontekstual tahlil
o’zaro bir-biriga ta’sir qiladi va bir-birini to’ldiradi. Uning natijasida so’zning
kognitiv xaritasi, uning turli semantik aloqalari, so’zning alohida ma’nosi, jumladan,
uning boshqa so’zlar bilan qo’shilib hosil qilgan ma’nosi haqida ham to’liq taassavur
paydo bo’ladi. Shunday qilib, kognitiv xarita tuzish metodiga asoslangan konseptual
tahlil usuli konsept atamasi kognitiv mohiyatini yuzaga chiqaradi va o’rganilayotgan
konsept semantikasining chuqurligini, ichki shaklini modelllashtirish imkonini beradi
[43, 55-58].
Biz ushbularga tayangan holda endi ingliz tilida arxitektura va qurilishga doir
so’zlarning semantik va etimologik qolaversa ularning sinonimlari to’g’risida
qisqacha o’z izlanishlarimizni bayon etamiz. Ingliz tilidagi etimologik lug’atlarda shu
narsa kuzatiladiki, arxitektura so’zi lotin tilidan kirib kelishiga qaramasdan aslida
ushbu so’z grekcha so’z hisoblanib ushbu so’z manbalarda quyidagicha izohlanadi.
Jumladan, ingliz tilida "Architect" comes from the latin word architectus which
comes from the Greek ρχιτέκτων (architéktōn). ἀ Architéktōn is composed of two
parts: ρχι (archi
ἀ : to be the first, who commands) and τ έκτων (tecton: mason,
builder ). That is, the boss who sends the masons.
Bizga ma’lumki, q adimgi va o'rta asrlar tarixida me'moriy dizayn va
qurilishning aksariyati hunarmandlar, masalan, tosh ustalari va duradgorlar
tomonidan amalga oshirilgan, ular usta quruvchi roliga ko'tarilgan. Hozirgi zamonga
qadar me'mor va muhandis o'rtasida aniq farq yo'q edi. Evropada arxitektor va
muhandis unvonlari asosan bir shaxsga tegishli bo'lgan geografik o'zgarishlar bo'lib,
ko'pincha bir-birining o'rnida ishlatilgan. "Arxitektor" yunoncha rcutĭktōn
ἀ
(arkhitéktōn, "usta quruvchi" so’zidan olingan. "Architect" derives from Greek
ρχιτ
έκτων ἀ (arkhitéktōn, "master builder", "chief tektōn) [105].
Shuningdek, Merriam Webster's Collegiate Dictionary lug'atining o'ninchi
nashrida Architect tushunchasining bir nechta semantik ma'nolari keltirilgan.
38](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_38.png)
![Masalan, "Arxitektor - bu binolarni loyihalash va ularni qurishda maslahat beruvchi
shaxs". Shunindek, ushbu lug’atda biz "Arxitektor ” so’zining quyidagi bir nechta
sinonimlarini ham kuzatishimiz mumkin. In particular, in this dictionary we can see
a number of words synonymous with the concept of Architect , such as engineer ,
mastermind , builder , craftsman , designer , maker , inaugurator , commander kabilarni
uchratamiz. Lug’atda ushbu so’zlar ingliz tilida quyidagicha izohlanadi.
Architect [ är-kə- tektˈ ˌ ]
1: a person who designs buildings and advises in their construction
2: a person who designs and guides a plan or undertaking
- The architect of the economic plan that rebuilt Europe after World War II
[18, 135].
Engineer [ en-jə- nir]
ˌ ˈ noun
1: a member of a military group devoted to engineering work
2. obsolete : a crafty schemer : PLOTTER
3: a designer or builder of engines
b a person who is trained in or follows as a profession a branch of engineering
c: a person who carries through an enterprise by skillful or artful contrivance
4: a person who runs or supervises an engine or an apparatus
Mastermind [ ma-stər- mīnd
ˈ ˌ ] noun
: a person who supplies the directing or creative intelligence for a project
- the real mastermind behind the embezzlement scheme
Mastermind verb - masterminded; masterminding; masterminds
: to be the mastermind of
- They masterminded a unique solution to the problem.
Builder [ bil-dər ] noun (The first known use of builder was in the 14th
century)
1: one that builds especially : one that contracts to build and
supervises building operations
2: a substance added to or used with detergents to increase their cleansing
action
39](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_39.png)
![- The architect discussed her plans with the builder and the contractor.
- We will have to get the builders to repair the wall.
Craftsman [ ' kraf(t)s-mən ] noun
1: a person and especially a man who practices a trade or handicraft as a job.
- The router offers a wide range of speeds and is designed for the
cabinetmaker, solid surface fabricator and other craftsmen.(Wood & Wood
Products)
2: a person and especially a man who is skilled in a craft .
- A genuine craftsman with an ear for dialogue and, more importantly, an
understanding of the human heart. (Wes Lukowsky)
- Norman was a craftsman, distinctive and took great film [11, 40].
- Timblethorne is a contemporary approach to the craftsman style.
Maker [ mā-kər ] noun
1: one that makes: such as a capitalized .
- Taste makers shunned Hartshorne because he violated modernist taboo by
arguing that God actually exists. Faith establishments shunned him because he
maintained that the Maker must be imperfect.
2: a person who borrows money on a promissory note.
- The party that agrees to repay the money is the maker of the note, and the
party that receives money in the future is the payee. (Gary A. Porter and Curtis L.
Norton)
3: a person who experiments with creating, constructing, modifying, or
repairing objects especially as a hobby
- With 3D printers and sewing machines, laser cutters and hand
tools, makers are innovating and revolutionizing the creative process of turning
ideas into tangible objects.—Record Observer (Centreville, Maryland)
Designer [ di- zī-nər ]ˈ noun
1: one that designs: such as
2: one who creates and often executes plans for a project or structure
urban designers a theater set designer.
40](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_40.png)
![3: one that creates and manufactures a new product style or design especially .
4: one who designs and manufactures high-fashion clothing the designer's new
fall line.
- She is one of the leading designers in the fashion world.
-Years later, Harris moved to New York and became a jewelry designer [31, 3].
- In the late two-thousands, Jenna Lyons, a designer whose persona and
eclectic personal style became synonymous with the brand, attracted a devoted
following.
Ina uqurator so’zining lug’atlarda qator ma’nolari keltirilgan ushbu so’z
nafaqat qurilishga oid qolaversa boshqa sohalarga ham tegishli ekanligi manbalarda
keltirilgan. Jumladan, ushbu so'zining birinchi yozuvlari 1560-yillarga to'g'ri keladi.
Oxir oqibat, bu lotincha inaugurāre fe'lidan kelib chiqqan bo'lib, "avgura bilan
muqaddaslash" degan ma'noni anglatadi. Qadimgi Rimda augury - bu folbin yoki
ruhoniy tomonidan o'tkaziladigan marosim yoki marosim bo'lib, uning vazifasi
qarorlarni boshqarish uchun oyatlarni talqin qilish edi. Shunindek, lug’atlarda
quyidagicha ma’nolarni ham anglatib keladi.
the act of officially putting someone into an important position , or
the ceremony at which this is done:
He watched the inauguration of his country's new president .
When is the inauguration?
an inauguration ceremony
the act of something officially starting to be used:
In 1900 Paris saw the inauguration of the Metro.
the beginning of a new period , style , or activity :
It was the inauguration of a new era in American life .
Fewer examples
President-elect Jefferson actually arrived on foot for his inauguration
on March 4, 1801.
He wrote a poem for the mayor's inauguration.
The Foundation announced the inauguration of a Charity Fund.
41](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_41.png)
![the inauguration of a year-long festival of cultural events
The inauguration of the space station as a working lab was
a turning point for science in space .
Shuningdek, Oxford Advanced Learner's lug'atida biz me'mor tushunchasi
bilan bog'liq bo'lgan so'zlarni va ularning semantik ma'nolarini ko'rishimiz mumkin
va ba'zi ta'riflar misollar bilan ta'kidlangan. Keling, misollar orqali quyidagi
sinonimlarni ko'rib chiqaylik:
Architect [ rk tekt] noun
ɑː ɪ
1. Architect a person whose job is designing buildings.
- The house was designed by architect Louis Kahn.
- She's a London-based architect and interior designer.
- In 1721 he was named chief architect of the cathedral.
2. Architect a person who is responsible for planning or creating an idea, an
event or a situation.
-He was one of the principal architects of the revolution.
- Jones was the architect of the team's first goal [79, 145].
Builder [b ldə(r)]
ɪ noun
Builder a person or company whose job is to build or repair houses or other
buildings.
- We got a local builder to do the work for us.
- The house looked like a builder's yard, with stacks of bricks and piles of sand
in the garden.
2. (usually in compounds) a person or thing that builds, creates or develops
something a shipbuilder
- Going on the course was a real confidence builder for me.
Craftsman [ kr ftsmən]
ˈ ɑː noun (also craftsperson)
Craftsman a person with a special skill, especially one who makes beautiful
things by hand.
- Rugs handmade by local craftsmen.
- It is clearly the work of a master craftsman kabi ma’nolarni anglatib keladi.
42](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_42.png)
![Xullas, ingliz tilida xam arxitektora va qurilishga doir ushbu so’zlar va ularni
sinonimlarining semantik va etimologik ma’nolari o’z ahamiyatiga ega bo’lib, ular
tarixan boy me’ros sifatida qadrlanadi. Ushbu so’zlarning barchasida ezgu g’oya
yaratuvchanlik va bunyodkorlik asosiy maqsad hisoblanadi.
2.3 . Ingliz va o’zbek tillarida arxitektura va qurilish sohasiga oid leksik
birliklarning tarjima qilish masalalari
Ingliz va o’zbek tili soha terminlarining tarjimaviy ekvivalentlik hususiyati
o’ziga xos hisoblanadi. Tilshunoslik sohasiga doir tadqiqot ishlarini kuzatar ekanmiz
har qanday tilning tarixi, til bilan bog’liq madaniyati, badiiy yodgorliklariga tabiiy
ravishda murojaat qilamiz. Ularni amaliy va nazariy tadqiq etish jarayonida eng
muhim lisoniy hodisa hisoblangan tarjima sohasiga bevosita ro’baro kelamiz.
Tilshunoslik sohasida muayyan til asliyatga doir manbani zamon bilan hamnafas
ravishda, ya’ni davr talabida tasavvur etishda tarjimaning o’rni beqiyos. Boisi tarjima
sohasining badiiy mahorat sir-sinoatlarini har tomonlama mukammal egallash, o’zga
tilga oid rang barang manbani asliymonand taqdim etish va ushbu nozik jarayonda
so’zlarning qo’llanishiga ko’ra ularda aks etgan turli ma’no qirralarini
mujassamlashishi tarjima sohasini naqadar murakkab, mas’uliyatli va o’ziga xos
nozik ijodiy jarayon ekanligidan dalolat beradi.
Tarjima yuzaga keltiruvchi mana shunday murakkab jarayon tarjimon
zimmasiga juda katta mas’uliyatni yuklaydi, chunki muayyan tilga tegishli asliy
manbaning asosiy mazmuni tasvir etilgan tilshunoslikka daxldor xususiyatlaridan
tashqari, tarjimon zimmasiga asarning lingvomadaniy manzarasi, tarixiy-madaniy
xayoti, ruhiy kechinmalari bilan bog’liq ijtimoiy jihatlarni ham ko’zdan qochirmaslik
kabi qo’shimcha vazifalar mas’uliyatini yuklaydi. Natijada tarjimonga asar (matn,
hikoya, she’r va h.k.)ni yangi bir tilda qayta yaratish imkoniyati taqdim etiladi.
Xususan, tilshunoslik sohasida ma’lum soha terminlarini tarjimasini amalga oshirish
tarjimondan ikki karra ko’proq e’tibor, sinchkovlik va mas’uliyatni talab qiladi. Boisi
terminlar o’ziga tegishli sohaning muhim bo’g’ini hisoblanib, ularning tarjima
tasviridagi aniqligi sohaning voqyeligi va umumiy manzarasini yoritib beradi.
43](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_43.png)
![Shunday ekan tarjima jarayonidagi kichik bir mexanizm ham sohaga oid butun
matnning tarjima adekvatligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Tarjimashunos olim Q.Musayev: “Tarjimada shakl va mazmun munosabatini
bejirim talqin etish zarurati san’atkor oldiga asarning badiiy nafosati va milliy
xususiyatini yuzaga keltiruvchi barcha lisoniy-uslubiy vositalar vazifalarini ijodiy aks
ettira oladigan muqobil til va nutq birliklari tanlash vazifasini ko’yadi” - deb yozgan
edi [18, 4].
Bunda tashqari tarjimaning bevosita ong bilan bog’liq jarayon ekanligini
G’.Salomov ko’p bora ta’kidlagan. Xususan: “Tillardan-tillarga tarjima qilish
mumkinligini asoslaydigan narsa shuki, jahon xalqlari garchi turli-tuman tillarda
so’zlashsalar ham, ammo ularning tafakkur qonunlari bir xildir”- deb yozgan edi [23,
13].
Terminologiya sohasida tarjimaning muhim o’rni muhim va uning tadqiq etish
lozim bo’lgan vazifalaridan biri “tarjimaviy ekvivalentlik” jarayonidir. Ekvivalentlik
tushunchasi tarjima sohasidagi markaziy tushunchalardan biri hisoblanib, tildagi
semantik tarjima muammolari yechimi, mazmuniy jihatini o’rganish, aynan, mazkur
jarayon bilan bevosita bog’liq deyish maqsadga muvofiqdir.
Mazkur leksik birlikning ingliz tilida paydo bo’lish davri XV asr bo’lib, shu
asrda lotin tili o’zlashmasi sifatida kirib keldi. O’sha davrdagi leksik shakli
“aequivalentem” bo’lib, equal in value, power, or effect3 - teng qiymat, kuch yoki
natijaga ega - kabi ma’nolarda umumiste’molga taqdim etilgan. Hozirgi zamonaviy
lug’atlarda, jumladan, Oxford lug’atida, that is equal in value, meaning or purpose to
something else4 -biror narsaning qiymati, ma’nosi yoki maqsadi teng boshqa bir
narsa - ma’nosida ishlatiladi. O’zbek tili izohli lug’atlari ekvivalent tushunchasiga
nisbatan ikki xil ta’rif berilgan. 1) ot. biror narsaga teng yoki biror jihatdan mos
keladigan va uning o’rnini bosa oladigan boshqa narsa; 2) sifat. Teng, teng bo’lgan;
mos keladigan, o’rnini bosadigan. Shuni ta’kidlash joizki, ayrim manbalarda
ekvivalent termini o’rnida muqobil atamasi qo’llaniladi. Biroq izohli lug’atda
muqobil terminining uchta asosiy ta’rifi berilgan. 1) qarshi turuvchi, qarshi, zid; 2)
44](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_44.png)
![qarama-qarshi yo’nalishda; 3) javob bo’luvchi bizga aynan uchinchi ta’rif mos keladi
[94].
Ingliz tili AQ terminologiyasi bilan umumadabiy til orasida o’zaro,uzviy
munosabat mavjud bo’lganligi bois terminologik tizimda umumlisoniy leksik-
semantik jarayonlar kuzatiladi. Ya’ni, umumiste’moldan AQ terminologik tizimiga
o’tgan leksemalar o’z shaklini o’zgartirmay kognitivlik asosida sohaga oid yangi
ma’nolarni ifodalashda ham faol qo’llanadi. Bunday stilistik bo’yoqqa ega bo’lgan
leksik birliklar soha terminlari tarjimasida birmuncha qiyinchilikni yuzaga
keltirmoqda.
Umuman, tilshunoslikda stilistik birliklarni u yoki bu til me’yorlariga mos,
muvofiq tarjima qilish o’ta murakkab va mas’uliyatli ish sanaladi. Bu hol
terminologik tizimni ham chetlab o’tmaydi. Konnotativ ma’noni o’zida aks ettiruvchi
birliklar terminologiyaga xos bo’lmagan hodisadir [21, 48].
Ingliz tilida ham arxitektrura va qurilish sohasi doirasida qo’llanadigan bunday
leksemalar tarkibidagi semantik, pragmatik xususiyatlarni aniqlashtirish jarayonida
ikki tilli (inglizcha-o’zbekcha) izohli lug’atlarga tayaniladi. A.V. Fedorov to’g’ri
ta’kidlaganidek: “Tilning har bir vositasi to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita uslubiy
vositalar ifodasi uchun xizmat qilishi mumkin. Har bir til hodisasi bayon etilgan
fikrning semantik ko’lamidan qat’iy nazar ma’lum darajada uslubiy bo’yoq kasb
etishi mumkin” [62, 16]. Bu fikrlar ingliz tili AQ terminologik birliklariga ham
taalluqli.
Demak, lisoniy birliklarning bunday xususiyati til ma’lumotlarining barcha
jihatini hisobga olgan holda, lingvistik tarjimashunoslik uchun asos bo’lib xizmat
qiladigan qiyosiy stilistika bilan tarjima nazariyasini yanada yaqinlashtiradi.
Anglashiladiki, qiyoslanayotgan ingliz va o’zbek tili AQ terminologik
birliklarining mazmuniy, uslubiy va pragmatik jihatdan o’zaro funksional mos kelish-
kelmasligiga ahamiyat qaratish tarjima adekvatligini ta’minlovchi muhim omildir. Q.
Musayev talqinida: “Stilistik muammolar lingvistik tarjima tarkibida muhim o’rin
egallaydi. Stilistika lingvistikaning tahlil obyekti sifatida ko’p jihatdan tarjima bilan
chambarchas bog’liqdir. Stilistikaga xos barcha xususiyatlar lingvistik
45](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_45.png)
![tarjimashunoslikka ham to’la aloqador bo’lib, tarjimaning lisoniy tahlili masalasiga
atroflicha yondashishni, chunonchi, til hodisalarining qurilish, me’yor va an’ana kabi
omillar bilan bog’liqlikda tadqiq qilinishi talab qilinadi” [18, 62].
Stilistik birliklar obrazlilikka ega bo’lganligi bois nutqning badiiy-tasvir
vositalari sifatida fikrni uslubiy bo’yoqdor va jozibali qilib
ifodalashga xizmat qiladi. Ular asosan adabiyotshunoslikda badiiy asar
tilining ta’sirli bo’lishini ta’minlaydi.
Ingliz tili AQ terminologiyasida stilistik bo’yoqqa ega bo’lgan terminlar
mavjudligini kuzatish mumkin. Ular AQ sohasiga oid terminlar bilan yondosh holda
birikib, birikma termin shaklida qo’llanadi. Masalan: expensive –mumadabiy tildagi
leksik ma’nosi.
“qimmat”,the weather is expensive–“qurilish maydonida ob-havo
yomonlashuvi ish narxini oshishiga olib kelishigasabab bo’lishi”.
Contact–leksik ma’nosi“aloqa”, material contact–“qurilishmateriallarining bir-
biri bilan qorishishi”,“kirishishi”, “aralashishi” kabi ma’nolarni o’zida aks ettiradi.
Jumladan: We should check the contact of active additive minerals with bilding
materials.
– Biz faol mineral qo’shimchalar bilan qurilish materiallarini qorishishini
tekshirishimiz kerak.
Plate– umumadabiy tildagi leksik ma’nosi “likobcha”,base plate–“qurilishda
ishlatiladigan taxtacha”. Tie– leksik ma’nosi “galstuk”, AQ terminologiyasida wall
tie– devor to’sig’I birikmali termin hosil qilgan.
Terminologiyada kishilikning arxitektura-qurilishga oid muayyan faoliyat
turlari ham o’z aksini topgan bo’lib, umumadabiy tildan terminologik tizimga chuqur
konseptual bosqich orqali o’tishi tabiiy va ijtimoiy hodisadir. Terminlar tilga, til esa
kishilarga tegishli. AQ terminologiyasi qurilishning ajralmas tarkibiy qatlami
bo’lgani bois mazkur tizimda ham sinonimiya hodisasi keng tarqalgan. Terminlarning
berilishida sinonimik birliklarning o’ziga xos salbiy va ijobiy jihatlari mavjud.
Birinchidan: ularning ijobiy holati shundaki, tizimdagi birliklarning sinonimlik
holatini hisobga olib, tarjimada lisoniy vositalarni to’g’ri tanlash muhimligi, ularning
46](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_46.png)
![semantik belgilari va uslubiy vazifalari o’ziga monandini topib ishlatish jarayonida
qo’l keladi;
Ikkinchidan: salbiy holati esa har qanday terminologiyada sodir bo’ladigan
determinologizasiya va reterminologizasiya hodisasi natijasida birliklarning
funksional-semantik diapazoni kengayib, torayib turish xususiyatlariga ega bo’lishi
natijasida tizimga ko’chgan sinonimik birliklar tarjima jarayonida muayyan
qiyinchiliklar tug’diradi.
Kompyuter va axborot kommunikasiya texnologiyalari yordamida axborotni
qayta ishlash, mashina tarjimasi, elektron lug’atshunoslikni rivojlantirish, tezauruslar
tuzish, til korpusini yaratish ishlarini dunyo lingvistikasida sivilizasiyasiga erishgan
tillar allaqachon amalga oshirib bo’ldi. Bunday tillar qatoriga ingliz, rus, arab,
fransuz, nemis, ispan, tojik kabilarni kiritish mumkin. Ushbu tillarda internet tizimida
til korpusini yaratish masalasining ilmiy-nazariy jihatlari ham ishlab chiqilganki, bu
o’zbek tilini ham internet “tushunadigan” tilga aylantirish (ya’ni til korpusini
yaratish) sa’y-harakatlarini jadallashtirish zaruratini davrning dolzarb vazifasiga
aylantiradi. O’zbek tilida yaratilishi, boyitilishi va takomillashtirilishi kuchli
ehtiyojga aylangan korpuslar ichida o’zbek tilining milliy korpusi alohida ajralib
turadi [13, 102].
Xullas, tarjima sohasining badiiy mahorat sir-sinoatlarini har tomonlama
mukammal egallash, o’zga tilga oid rang barang manbani asliymonand taqdim etish
va ushbu nozik jarayonda so’zlarning qo’llanishiga ko’ra ularda aks etgan turli ma’no
qirralarini mujassamlashishi tarjima sohasini naqadar murakkab, mas’uliyatli va
o’ziga xos nozik ijodiy jarayon ekanligidan dalolat beradi.
Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa
Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagicha xulosalarga kelish mumkin. Ikki
qardosh bo’lmagan til vakillarining lug’atlarida mavjud bo’lgan arxitektura va
qurilishga doir so’zlarning leksikografik tahlillari manalar asosida ushbu bobda
quyidagicha tahlil qilindi.
47](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_47.png)
![- Ingliz va o’zbek tillarida arxitektura va qurilishga doir so’zlarning semantik
va etimologik jihatlari tahlil qilindi.
- Ikki tilda mavjud lug’atlar yordamida ularning sinonimlar yoritildi.
- Shu qatorda arxitektora va qurilishga doir so’zlarning o’zak ma’nosiga
sufikslar qo’shilishi yordamida soxaga doir ma’nodosh so’zlarning paydo bo’lishi
xam izlanishlar davomida kuzatildi.
- Shuningdek, yuqoridagi so’zlar san'atda, xususan arxitekturada bir
butunning ayrim qismalri o'rtasidagi uyg'unlik, mutanosiblik, moslik; badiiy
elementlarning o'zaro monandligi, moslashuvi kabi ma’nolarni anglatib kelshi xam
kuzatildi.
48](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_48.png)
![UCHINCHI BOB . INGLIZ VA O’ZBEK TILLARI MATNLARIDA
QURILISH VA ARXITEKTURA TERMINLARINING TALQINI
3.1. Ingliz va o’zbek tillari paremiologiyasida qurilish va arxitektura oid
maqollarning tahlili.
Ma’lumki, milliy til, umuman, til nafaqat muloqot vositasi, balki xabar
almashish uchun belgilar sistemasi bo’lib, milliy madaniyat ma’nosidagi
tushunchalarni ham ifodalaydi. Milliy–madaniylikning o’ziga xoslik mavzusi lisoniy
konseptosferada paremiologiya sohasidagi tadqiqotlar uchun yetarli darajada
an’anaviy hisoblanadi. Biz tadqiqotimizda frazeologiyani keng ma’noda tushungan
holda maqol va matallarni, aforizmlarni umumlashgan paremiologik birliklarni
frazeologizmlar tarkibiga kiritib o’rganamiz. Qator yillar davomida tilshunoslikning
ushbu bo’limi lingvomadaniy masalalarni o’rganishga bag’ishlangan ishlarda
ta’kidlangan ediki, maqol va matallar tilning milliy o’ziga xos birliklari hisoblanib,
xalqning madaniy imkoniyatlarini oshiradi. Bu holat ingliz va o’zbek tillari
paremiologiyasida qurilish va arxitektura oid maqollarning tahlili orqali yuzaga
kelgan tushunchalarda kuzatiladi. Mazkur tushunchalar barcha tillarda uchrasa-da,
ularning konseptual belgilarining ifodalanishida farqlar bo’lishi mumkin. So’nggi
yillarda yaratilgan paremiologik lug’atlarda yuqorida qayd etilgan leksemalar orqali
yuzaga kelgan juda ko’p maqol va hikmatlar kiritilganligini ko’ramiz. Biz mazkur
ishimizda asosan qurilish va arxitektura leksemalarning paremiologik tushunchalarini
tadqiq etish va ularning strukturasini belgilash uchun ingliz va o’zbek tillaridagi
maqol va matallar lug’atlaridan foydalandik.
Hozirgi zamon sosiogumanitar bilimlarida, jumladan, til va madaniyat falsafasi
tutashgan joyda sosiomadaniy tahlilning istiqbolli yo’nalishlaridan biri sifatida
lingvomadaniy yo’nalishning shakllanishi natijasida tildagi har xil etnoslar
konseptining mental ma’nolari, madaniy turmush shakllarining aks etishi va
mustahkamlanishi masalasini tadqiq qilish shu kunning dolzarb muammolariga
aylandi. Ma’lumki, til bir vaqtning o’zida ham madaniyat mahsuli, ham uni hosil
qiluvchi, uning muhim tarkibiy qismi, madaniy kodlarni shakllantiruvchi omil
49](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_49.png)
![sifatida tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, til madaniyatning mavjudligi va
faoliyat ko’rsatishining fundamental asosi sifatida namoyon bo’ladi [21, 48] .
Yukorida aytib o’tilganidek, madaniyatshunoslikda insonning tabiat, jamiyat,
tarix, san’at va ijtimoiy hamda madaniy hayotiga xos boshqa sohalar bilan
munosabatdagi bilimlari tadqiq qilinsa, lingvomadaniyatshunoslikda esa til va
madaniyatning o’zaro dialogik munosabatlari o’rganiladi.
Lingvomadaniyatshunoslik alohida fan sifatida ajratilishi gumanitar bilimlar
antroposentrik paradigmasi paydo bo’lishini va lingvistik nuqtai nazardan tadqiq
qilinishini taqozo qiladi.
Insonning ichki dunyosini aks ettiruvchi shunday muhim madaniy- axloqiy
qadriyatlar borki, ular bevosita lingvomadaniyatshunoslikning obyekti sanaladi.
Inson ichki dunyosi, obrazi keng ko’lamli va nihoyatda qiziqarlidir, ayniqsa, inson
hayotining hissiy-aksiologik tomoni o’ziga xos xarakterga ega. Lisoniy belgida
ifodalangan va mustahkamlangan emosional hodisalarning tahlili til sohiblarining
kundalik ongi, ular hayotining hissiy-aksiologik xususiyatlari madaniylik
axborotining muhim manbai hisoblanadi. Bu manba o’zida madaniy-lisoniy tafakkur
andoza (stereotip)larini mujassamlashtiradi.
Ta’kidlaganimizdek, tilda xususiylik, milliylik belgisi mavjud, ya’ni har bir
xalqning o’ziga xos tili bor. Ammo til orqali aks etadigan madaniylik belgisida esa
umummilliylik xususiyati ustundir. Zero, til har bir millat uchun madaniylikning
oynasi, xazinasi sanaladi. Bu xazina (til orqali) barcha insonlarga xos madaniy-
axloqiy qadriyatlar avloddan avlodga yetib kelgan. Chunonchi, paremiyalar ana
shunday madaniy-axloqiy qadriyatlarni ifodalovchi til birikmalaridir.
Milliy til uchun eng muqaddas narsa unda millatning ruhi va o’ziga xosligi
ham qaytarilmas darajada namoyon bo’ladi [22 , 37]. Bunday xususiyat, ayniqsa,
madaniy-axloqiy tushunchalar bilan bog’liq bo’lgan milliy qadriyatlarda ko’proq o’z
aksini topadi. Milliy qadriyatlar tilning milliy-madaniy semantikasini tashkil etadi.
Milliy-madaniy semantika til qurilishining hamma qatlamida kuzatiladi. Xususan,
tilning harakatdagi birliklari ( so’zlar, frazeologik birliklar, paremiyalar kabilar)da
milliy-madaniy semantikaning xususiyatlari juda ham aniq namoyon bo’ladi.
50](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_50.png)
![Chunonchi, paremiyalarda insonning o’zi yashagan jamiyatga, turmush tarziga
munosabati, ruhiy holati, tuyg’ulari, ijobiy yoki salbiy fazilatlari, etik-estetik va
falsafiy qarashlari, jamiyat qonuniyatlari va hayotiy sinovlar asosida mujassamlangan
bo’ladi . Bilamizki, maqollar va paremalar ingliz tilida ( proverbs. idiom, saying,
harrate, aphoris, phraseologyzm ) deb nomlanadi. Ammo bu termin o’zbek tilida juda
ko’p nomlar bilan atalib kelinadi. Masalan, maqol, idiomalar, masal, naql, hikmat
yoki hikmatli so’zlar, donishmandlar so’zi yoki donolar so’zi, quyma iboralar yoki
xalq iborasi (hikmatlari), qanotli so’zlar, xalq aforizmlari, frazeologizm lar shular
jumlasidandir. Ba’zi ishlarda frazeologik iboralarni maqol va matallardan ajratib,
ularning o’ziga xos xususiyatlari borligi, bir-biridan farqlanishi qayd etilgan. Keyingi
davrlarda bu tushunchalar nomi bilan bir qancha ilmiy tadqiqot va lug’at nashr
qilingan. Bu sohada A.V.Kunin, V.K.Myuller, R.Fergusson, G.L.Apperson,
K.I.Dubrovin, S.F.Kuskovskaya kabilarning xizmati katta bo’lgan.
Chunonchi, o’zbek tilshunosligida G’.Salomovning maqol va idiomalar
tarjimasi bo’yicha amalga oshirgan tadqiqotlari, Sh.Rahmatullayevning “O’zbek
tilining izohli frazeologik lug’ati”, M.Abdurahimovning “O’zbekcha-ruscha
aforizmlar lug’ati”, T.Mirzayev, B.Sarimsoqov, A.Musoqulovning “O’zbek xalq
maqollari” to’plamlari; Sh.Shomaqsudov, Sh.Shorahmedovning “Ma’nolar maxzani” ;
Sh.Shomuhammedovning “Donolar bisotidan” ; Sh.Abdurazzoqovaning “Tafakkur
gulshani” (tarjimalari) ; Hamidjon Homidiy, Mahmud Hasaniyning “Mashriqzamin
hikmat bo’stoni”, xususan, H.Berdiyorov, R.Rasulovning “O’zbek tilining
paremiologik lug’ati” ; U.Sanaqulovning “Mahmud Koshg’ariy hikmatlari” kabi
kitoblarida tilimizdagi madaniy- axloqiy qadriyatlar aks etgan til birliklari
to’planganligini kuzatish mumkin [24, 162].
Shuningdek, dunyoning taniqli mutaffkur olimlarning me’morchilik xaqidagi
ajoyib fikrlarini xam ushbu joyda keltirishga qaror qildik. Jumladan, Aristotel va
Leonardo Dovinchalarning ingliz tilidagi quyidagi fikrlarini berib o’tamiz.
" By dint of building well, you get to be a good architect" - Aristotle.
“Beauty perishes in life, but is immortal in art” - Leonardo da Vinci.
51](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_51.png)
![“Architecture should speak of its time and place, but yearn for
timelessness” - Frank Gehry. Ushbu fikrlarda arxitektura va me’morchilik bu
nafaqat go’zallik qolaversa u abadiylikka intilish degan g’oyalar turadi.
Ushbu o’rinda yuqorida qayd etilgan lug’atlardagi qurilish va arxitektura oid
maqollarning ingliz va o’zbek tillaridagi tahlili, har ikki tildagi o’xshash va farqli
tomonlarini oydinlashtirsak. Masalan Every man is the architect in his own
fortune ;
Rome was not built in a day- Har bir inson o'z taqdirining me'moridir .
Yoki Rim bir kunda qurilmagan kabi maqollarda inson o’z taqdiriga nisbattan
ma’sulligi, shoshib qilingan xarakatdan xech bir naf yo’qli izoxlanadi.
Barcha xalqlar og’zaki ijodida yoki maqollarida tez-tez tilga olinadigan yana
shunday paremiyalar borki, ular ingliz tillida gaplashuvchi xalq maqollarida xam
kuzatiladi. Jumladan, Build one’s house upon the sand- qum ustida uy qurmoq-
(ko’chma ma’noda- birovning ko’nglini puch yong’oq bilan to’lg’azmoq.) Tha
highest building is in the most danger of falling-
Eng baland bino qulash xavfi
ostida kabi maqollarda noto’g’ri joyga bino yoki uy qurish yaramasligi, baland
binoning xammasi xam ishonchli bo’ladi degan emas deb so’zma-so’z tarjima qilish
bilan biz asosiy g’oyani anglay olmaymiz. Bu yerda asosiy g’oya birovni aldamaslik,
qolaversa inson birovning quchi orqali emas, balki o’z kuchiga o’z aqliga va
imkoniyatiga ishonib xarakat qilsagina kishi doim o’z oldiga qo’ygan maqsadlarga
erisha olishi mumkinligi bayon etiladi.
Tadqiqotimiz davomida biz izlanayotgan yo’nalishimizda qator maqollarni
uchratdikki, ularda xam ko’chma va mantiqiy ma’nolar bir-birini to’ldirib boradi.
Masalan, It is easier to pull down than to build; No good building without good
foundation kabi maqollarimizda me’morchilikda binoni qurishning asosini
fundament tashkil qilishi yoki xar qanday binoni qurishdan ko’ra buzish osonligi
takidlanadi. Aslida xar qanday ishni boshlashda ilk qadam ya’ni fundamentning
yaxshi bo’lishi inson kamolotining asosini tashkil etishi belgilangan. Shuningdek,
shaxs kamolotida noto’g’ri yondashuv uning kelajagini barbod qilish bilan teng
hisoblanishi yuqoridagi maqollarda o’z aksini topganligini ko’rishimiz mumkin.
Yana shunday ingliz tilida maqollar borki, ularda me’morchilik ya’ni yaratuvchanlik,
52](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_52.png)
![bunyodkorlik g’oyalari universallika ya’ni barcha xalqlar uchun umumiylik kasb
etish kuzatiladi. Masalan, What is a workman without his tools; No man is his
craft’s master the first day; Good masters make good servants kabi maqollarda
esa asosiy g’oya kishining hyech qanday muvofaqqiyatga mexnatsiz bir kunda erisha
olmasligi yoki maxoratli ustadan yaxshi xunarmand shogirdlar chiqishi,
xunarmandning yaratuvchanligida uning bilimi va unga zarur bo’ladigan uskunalarni
ahamiyati juda katta ekanligi e’tirof etiladi [16, 34-55] .
Ma’lumki ingliz tilida arxitektura va qurilish sohasini qolaversa bunyodkorlik,
yaratuvchanlik ma’nolarini ifodalab keluvchi architector, engineer, mastermind,
builder,craftsman, designer kabi so’zlardan tashqari maker so’zi xam borki ular
yordamida biz ingliz tilda sohaga doir qator maqollarni ko’rishimiz mumkin.
Masalan, One man does not make team- bir kishi jamoa bulaolmaydi. Many
hands make light works- birdamlik ishda natija beradi . A good beginning makes
a good ending. Hayrli ishning ohiri yaxshi bulur.
Shunindek, ingliz tilida ayrim maqollar borki, ularning yaqin ma’nodoshini biz
o’zbek tilida deyarli uchratmaymiz. Masalan, Master your temper lest it masters
you; Love in a cottage; To carry coals to New castl kabi maqollar borki ularda
asosiy mazmun kishi o’z xarakterini o’z qurishi boshqarish lozimligi yoki kottejdagi
muhabbat, yangi qal’aga bezak bilan bor kabi mantiqan tarjimalarni berishimiz
mumkin. Bizga ma’lumki barcha xalqlar singari inglizlarda xam uy- home,house
nafaqat arxitekturaviy maskanlardan biri qolaversa biz yashaydigan, sog’inadigan va
xar doim intiladigan muqaddas go’sha hisoblanib ular bilan ishlatilagan shunday
maqollar borki ular ingdiz va o’zbek madaniyati uchun xam mos keladi. Masalan,
Men make houses, women make homes ; My house is my castle ; There is no place
like home ; Those who live in glass houses should not throw stones ; The furthest
way about is the nearest way home ; Every dog is a lion at home kabi
maqollardagi uy, qal’a va shunga o’xshash qurilish maskanlari kishilarning kichik
vatani, mehr qo’ygan ardoqli joy hisoblanib, xamma u joylarni sevadi [23, 97] .
Ingliz tilida xam shunday maqollar borki, ularda metaforik xolatlar,
o’xshatishlarga boy tarzda o’zbek tildagiga mos ravishda ifodalangan maqollar
53](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_53.png)
![tarkibida namoyon bo’dadi.. Jumladan, devor –wall leksemasi yordamida ishlatilgan
quyidagi maqolni berishimiz mumkin. Masalan, Walls have ears- devorning xam
q ulogi bor ; Ass lo aded with gold climbs to the top of the castle-
Oltin ortilgan
eshak qal’a tepasiga ko‘tariladi
Biz bilamizki, qachon qurilish sohasiga doir maqollar aytilganda Rim shaxri
tez –tez tilga olinadiki, zero biror ishni bajarishda shoshma- shosharlik to’g’ri
kelmasligi balki biror vazifani bajarishda puxta o’ylab maxorat bilan qilish lozimligi
takidlanadi. Masalan, Rome was not built in a day. Ayni paytda shunday boshqa
maqollar xam borki, ularda xam ushbu shaxar tez-tez tilga olinadi. Masalan, To
fiddle while Rome is burning; When at Rome, do as the Romans do kabi
maqollardagi asosiy g’oya xar qayerga borsang o’sha joy udumiga rioya qilish yoki
o’zgalar ishini kuzatish emas balki ularga yordam berish lozimligi bayon etiladi.
Endi o’zbek tilidagi maqollarda arxitektura va qurilish anjomlari ishtirok etgan
xolatlarni ketma-ket tahlil va izohlaymiz.
Izlanishlar davomida shuning guvohi bo’ldikki, o’zbek tilida mavjud
maqollarning aksariyatida arxitektura va qurilish sohasini ifodalab kelgan quyidagi
so’zlarni uchratdik; uy, imorat, qal’a, qo’rg’on, ayvon, bostirma, rabot, bino
kabilar so’zlar milliy madaniyatimizning maqollarda qanchalik teran ishlatilishini
ko’rsatib kelganligini taxlillar davomida ko’ramiz. Jumladan uy leksemasi ishlatilgan
quyidagi maqollarimizda ko’plab xikmatli va ibratli fikrlar bayon etilgan. Masalan,
Xashar qildim uy qurdim, unda ko’p xikmat ko’rdim; Anjom uy ziynati, so’z
inson ziynati; Ilimli uy chirog’ing, ilimsiz uy zimiston. Ushbu maqollarda
qanchalik falsafiy g’oyaning boyligi ko’rinib turibdi. Jumladan, inglizlardan farqli
o’laroq faqat o’zbek urf-odatlarigagina xos bo’lgan xashar yo’li bilan uy qurish,
imorat solish bu sharqona mentalitetning, madaniyatning bir qismidir. Shuningdek,
uyning ilimga, ziynatga tenglashtirilgan ijobiy xolatlari xam kuzatiladi. Yana
shunday maqollarimiz borki, ulardagi insongarchilik g’oyalari ko’proq o’zbek
mentalitetigagina xos bunday xolatlar inglizlar madaniyatida diyarli uchramaydi.
Masalan, Xayr qil o’ladigandek, imorat qil o’lmaydigandek; Rabot solma do’st
orttir kabi maqollarimizdagi asosiy g’oya insonlarning bir-biriga xayrli va do’stona
54](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_54.png)
![munosabatta bo’lishi, shu bilan birgalikda quradigan imoratlari nafaqat o’ziga
qolaversa kelajak avlod uchun xam ko’p yillar xizmat qilishi bayon etiladi. Ayrim
maqollarimiz esa biroz salbiy ma’noni kurishimiz mumkin. Masalan, Yolg’iz
yog’och uy bo’lmas; Birov tuzar birov buzar; Uyi buziq o’ngalar, o’yi buziq
o’ngalmas;Ikki yaxshi uyada bitar, ikki yomon qiyada; Bir kun urush bo’lgan
uydan qirq kun baraka ketur kabi maqollarimizda esa boshqa falsafiy g’oya
ilgariga suriladi. Bu yerda yolg’izlik, buzg’inchilik, yomonlik, barakaning qochishi
kabi g’oyalar orqali insonlarni manashunday xolatlarga tushmasligi, ularning salbiy
ta’siri qanchalik yomonligi yuqoridagi maqollar orqali bizga bildiriladi [23, 106].
Keyingi maqollarimizda esa biz qal’a, qo’rg’on, bino, bostirma kabi
qurilishga doir leksemalarning izohlarini berib o’tamiz. Masalan Shaxarning qal’asi
qo’rg’on, odamning yomoni gap urgan; Bostirmadan ayvon yaxshi, yomon
do’stdan xayvon yaxshi; Devor bino bo’lmas qari bo’lgan bilan dono bo’lmas;
Dono so’ziga bino qo’yar, nodon o’ziga. Ushbu maqollarimizda biz ko’proq
ko’chma ma’no bilan asl ma’noning xar bir maqollar tarkibida keng ishlatilgan
xolatlarini ko’rishimiz mumkin. Bu yerdagi juft o’xshatishlarda asosan yaxshilik va
yomonlik, donolik va nodonlik o’rtasidagi keskin farqlarning mavjudligi namoyon
bo’ladi. Umuman olganda ushbu maqollardagi semantik ma’no insonlarning o’zaro
bir-biriga do’stona munosabatda bo’lishi, imkon qadar yaxshilikka yondashish kabi
g’oyalar izohlanishini ko’rishimiz mumkin.
Tadqiqotimiz maboynida yana shunday maqollarni xam kuzatdikki, ulardagi
asosiy g’oya inson ko’ngli, dilni ko’tarish ma’nolari yotadi. Masalan, Ming makka
ziyoratidan bir ko’ngil imorati yaxshi. Xar bir halqning ichki mentalitetiga xos
bo’lgan yana shunday maqollar borki ular o’ziga xosligi bilan doim ajralib turadi.
Jumladan, o’zbek halqi xam o’z xarakteriga ega bo’lgan xalqki unda o’ziga xos
maqollari mavjud. Shunday maqollar borki, ularda asosiy g’oya muhabbat,vafo,
tinchlik, yosh ulug’ligi, ko’ngil tinchligi kabi ma’nolar o’sha qurilishga doir leksik
vositalar orqali metoforik izohlanishini ko’rishimiz mumkin. Masalan, Muhabbat -
uy poydevori, vafo – ustuni; Oila tinch - yurt tinch, oila qo’sh ustunli ayvon;
Qariyali uyda qo’y ham omon, bo’ri ham yo’q; Ovuli yaqin it qashqirdan
55](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_55.png)
![qo’rqmas; Uyim sinch, ko’nglim tinch kabi maqollar orqali yuqoridagi
izohlarimizni ko’rishimiz mumkin bo’lib bunday maqollar ko’proq o’zbek
madaniyatiga va mentalitetiga xos hisoblanadi.
O’zbek tilida xam shunday maqollar borki, ulardagi arxitekurara va qurilishga
oid so’zlar orqali odobsizlik (nigilistik) ma’no anglashilgan xolatlarni ko’rishimiz
mumkin. Masalan, Osh o’rniga – ayron, kundoshli uy – vayron; Birovning uyiga
boqma, bemahal eshigin qoqma; Og’zi kattani uyida sina, nafsi kattani to’yda;
Umidsizlik uyin buzsang, umidingga yetasan; O’limni o’ylagan uy qurmas kabi
maqollarda asosiy g’oyalardan biri notinchlik, bemahaldagi xarakat, nafs, umidsizlik
ma’nolari anglashiladi .
O’zbek maqollarining yana keyingi mavzularidan birida o’zbek xalq urf-
odatlari, an’analari va milliylikka xos g’oyalar aks etishini ko’rishimiz mumkin.
Maslan, Qiz chiqargan uy masjidga o’xshab qolar; Qizli uyga otliqlar kulib
boqar, tuyalilar – bukilib; Qizli uyni shox ham so’ratadi, gado ham. Ushbu
maqollardan ko’rinib turibdiki, qiz farzandning qanchalik oilaga, jamiyatga nisbatan
ta’siri o’ziga xos ekanligi bitta uy leksemasi orqali keng bayon etilishi ko’rinib
turibdi.
Yana shunday maqollar borki ulardagi asosiy g’oyada g’am bilan shodlik
dualligi yoki uyda er kishining mavjudligi va uning ahamiyati ushbu maqollarda
o’ziga xos berilgan. Masalan, Ulkan uydagi kulsa, kichkinadagi yig’lar; Erli uy
eshikli uy; G’amli uyga shodlik kelar, kambag’alga ozodlik; Janjalli uy, azobli
g’or kabi maqollarda yuqoridagi fikrlarimiz nafaqat o’zbek madaniyatiga bog’liq
balki boshqa halqlar madaniyati va maqollarida xam uchratamiz. Biz ushbu bobda
nafaqat uy qolaversa ovul, qal’a leksemalari orqali bayon etilgan ayrim maqallarini
xam ishda izohlashga xarakat qildik. Jumladan, Ovul boshqa–tilak bir, barmoq
boshqa–bilak bir; Ovil boshqa oldirmas, ovuling seni qoldirmas; Ovilni olalik
buzar, orani qoralik buzar kabi maqollarimizdagi asosiy g’oya insonlarning
umumiylikka, yakdillikka intilishi bo’lsa ayrimlarida esa buning teskari ma’nolari
buzg’unchilik, qora niyatli xarakatlar borligi aks etadi [23, 145].
56](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_56.png)
![O’zbek xalq maqollarida yana shunday o’z mazmuniga ega maqollar borki,
ulardagi asosiy g’oya tozalik, sog’lik, rohat va unum kabi ma’nolar yana o’sha
qurilishga doir bo’lgan uy leksemasi orqali bayon etilib yuqoridagi mazmunni beradi.
Uyi tozaga gard yuqmas, gard yuqsa ham dard yuqmas; Toza uyda dard
qolmas; Ermanalik uyda er o’lmas, darmonalik uyda dard bo’lmas; Tanasi
boshqa dard bilmas– uyi boshqa g’am bilmas; Uyida rohati yo’qning, ishida
unumi yuq .
Sohaga doir ayrim maqollar borki, ulardagi mazmun ko’chma ma’no va asl
ma’no bir- biriga ko’proq mos keladi. Masalan,q al’a ichdan olinar; ko’cha xandon,
uy zindon;Uyingga o’t qo’ymoqchi bo’lgan, sendan gugurt so’ramas;
Ishlaganing o’yingga, o’rganganing o’zingga kabi maqollarda yuqoridagi ma’no
anglashiladi.
Maqollar halq og’zaki ijodi bo’lib, ulardagi asl ma’no insonlarni yaxshilikka
chorlash, inson ma’naviyatiga ijobiy ta’sir etish g’oyalari turadi. Qator maqollar
borki, ulardagi yana bir ma’no insonlar, oila o’rtasidagi o’zaro sir va gapi ko’chaga
chiqarmaslik kabi ma’nolar aks etadi. Masalan, Uyning gapi ko’chaga to’g’ri
kelmas; Uydagi narxni bozordagi baxo buzar; Uy siri – yopiqlik qozon; Uy
o’zimniki dema, uy orqasida kishi bor kabi maqollarda ko’rishimiz mumkin.
Izlanishlar davomida arxitektura va qurilish sohasining asosiy leksemalaridan
bo’lgan bino va uy qurish bilan bog’liq bo’lgan bir nechta maqollarini xam tahlilga
tortdik. Masalan, Zo’ring bo’lsa uy qurib ko’r, zaring bo’lsa to’y qilib ko’r; Vaqti
kelsa qush ham uya qurar; Yozda uy– joy qurmasang, qishda balchiq kizasan;
Uying kapa bo’lsin, noning katta bo’lsin; Dalaning begi bo’lguncha, qal’aning iti
bo’l kabi maqollardagi asosiy g’oya kishi hayotining asosiy mazmunlaridan birini uy
qurish, vatan qilish unga mehr-muhabbatli, sadoqatli bo’lish kabi g’oyalar aks etadi
[23, 225].
Xullas, tadqiqotimizda frazeologiyani keng ma’noda tushungan holda maqol
va matallarni, aforizmlarni umumlashgan paremiologik birliklarni frazeologizmlar
tarkibiga kiritib o’rganamiz. Ikki qardosh bo’lmagan til vakillarining og’zaki ijodida,
57](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_57.png)
![maqollarida va paremoligik birliklarida arxitektura va qurlishga doir qator
maqollarni izohlab, ularda yuqorida takidlangan turli g’oyalarni bayon etdik.
3.2. Ingliz va o’zbek tillari badiiy asarlarida qurilish va arxitetura oid
leksemalarni tarjima qilish masalalari
Bizga ayonki, bu ikki millat adabiyotida “qurilish va arxitetura” mavsusiga
doir juda ko’plab badiiy asarlar yaratilgan bo’lib, ularda bu leksema turlicha talqin
etiladi.
Ma’lumki, i ngliz va o’zbek tili matnlarida ikkita qarama - qarshi dunyo qarash
ko’rinishi mumkin, bu narsa umuman, ikki til vakillarining falsafiy qarashlariga xar
doim ham mos kel aver ma sligi ma’lum bo’ladi . Ikki qardosh bo’lmagan til
vakillarining badiiy olamini tahlil qilish orqali, biz ikki madaniyat vakillarining
falsafiy qarashlardagi umumiylik va o’ziga xoslik tomonlarini ko’rib chiqamiz. Bu
faktni falsafiy jihatdan e’tiborga olib, ishonch bilan aytish mumkinki, xar ikkala
madaniyat vakillari badiiy matnida birinchi o’ringa ikki asosy konsepsiya xosil
qiluvchi belgi qo’yiladi: stoiklar konsepsiyasidagi yaxshilik belgisi, nigilistik
konsepsiyadagi odobsizlik belgisi. Xar ikkala belgining xam sifat, xam miqdor
jihatidan struktural o’hshashlik va farqlar mavjud. Bizga ma’lumki, Musulmon
me’morchiligidagi eng yaxshi davr Amir Temur va uning avlodlari nomi bilan
bogliq. Temuriylar davrida qurilish ishlari, me’morchilik misli ko’rilmagan darajada
rivojlangan. Amir Temur buyuk imoratlar, masjid va maqbaralar, ulkan bog’u-
rog’lar, suv inshootlari barpo etganligi bilan ham mashxur.Temur va uning avlodlari
davrida Samarqand, Toshkent, Buxoro, Shaxrisabz, Qarshi, Turkiston, Hirot,
Mashhad, Nishopur, Qobul va boshqa shaharlarda buyuk yaratuvchilik ishlari olib
borilgandi. Albatta, Amir Temur birinchi navbatda o’z poytaxti Samarqandni
dunyoning eng go’zal va obod, ko’rkam shahriga aylantirishni istar edi. Uni davrida
Samarqandning dovrug’i doston bo’ladi. Shaharning to’rt tomonida to’rtta darvozasi
bo’lgan. Samarqandning o’zida sohibqiron hukmronligi davrida 80 ga yaqin
hammom, katta 5 ta bozor bo’lgan. Xukmdor poytaxti atrofini bog’larga aylantirgan.
Bundan tashqari Shahrisabzdagi “Oq saroy” o’z davrining eng muhtasham, betakror,
58](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_58.png)
![murakkab me’moriy yechimga ega inshooti bulgan. Oradan bir necha yuz yilliklar
o’tgan bo’lsada Amir Temur va Temuriylar bunyod etgan inshootlar o’z mahobati va
go’zalligi bilan jahon me’morligining asl durdonalaridan biri bo’lib turibdi [31, 112].
Biz bobomiz Amir Temur tomonidan aytilgan o’sha mashxur iborani yana bir
bor eslashni joyiz bildik. Jumladan, “Bizning kuchimizga shubha qilsangiz biz
qurgan imoratlarga boqing” degan fikrlaridan ko’rinib turibdiki shaxarsozlik, qurilish
va me’morchilik ishlarida ko’plab islohatlar amalga oshirilgan. Tilshunoslik sohasiga
doir tadqiqot ishlarini kuzatar ekanmiz har qanday tilning tarixi, til bilan bog’liq
madaniyati, badiiy yodgorliklariga tabiiy ravishda murojaat qilamiz. Ularni amaliy va
nazariy tadqiq etish jarayonida eng muhim lisoniy hodisa hisoblangan tarjima
sohasiga bevosita ro’baro kelamiz. Tilshunoslik sohasida muayyan til asliyatga doir
manbani zamon bilan hamnafas ravishda, ya’ni davr talabida tasavvur etishda
tarjimaning o’rni beqiyos. Boisi tarjima sohasining badiiy mahorat sir-sinoatlarini
har tomonlama mukammal egallash , o’zga tilga oid rang barang manbani
asliymonand taqdim etish va ushbu nozik jarayonda so’zlarning qo’llanishiga ko’ra
ularda aks etgan turli ma’no qirralarini mujassamlashishi tarjima sohasini naqadar
murakkab, mas’uliyatli va o’ziga xos nozik ijodiy jarayon ekanligidan dalolat beradi.
Tarjima yuzaga keltiruvchi mana shunday murakkab jarayon tarjimon
zimmasiga juda katta mas’uliyatni yuklaydi, chunki muayyan tilga tegishli asliy
manbaning asosiy mazmuni tasvir etilgan tilshunoslikka daxldor xususiyatlaridan
tashqari, tarjimon zimmasiga asarning lingvomadaniy manzarasi , tarixiy-madaniy
xayoti, ruhiy kechinmalari bilan bog’liq ijtimoiy jihatlarni ham ko’zdan qochirmaslik
kabi qo’shimcha vazifalar mas’uliyatini yuklaydi. Natijada tarjimonga asar (matn,
hikoya, she’r va h.k.)ni yangi bir tilda qayta yaratish imkoniyati taqdim etiladi.
Xususan, tilshunoslik sohasida ma’lum soha terminlarini tarjimasini amalga oshirish
tarjimondan ikki karra ko’proq e’tibor, sinchkovlik va mas’uliyatni talab qiladi. Boisi
terminlar o’ziga tegishli sohaning muhim bo’g’ini hisoblanib, ularning tarjima
tasviridagi aniqligi sohaning voqyeligi va umumiy manzarasini yoritib beradi.
Shunday ekan tarjima jarayonidagi kichik bir mexanizm ham sohaga oid butun
matnning tarjima adekvatligini ta’minlashga xizmat qiladi.
59](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_59.png)
![Tarjimashunos olim Q.Musayev: “Tarjimada shakl va mazmun munosabatini
bejirim talqin etish zarurati san’atkor oldiga asarning badiiy nafosati va milliy
xususiyatini yuzaga keltiruvchi barcha lisoniy-uslubiy vositalar vazifalarini ijodiy aks
ettira oladigan muqobil til va nutq birliklari tanlash vazifasini ko’yadi”1 - deb yozgan
edi [18, 4].
Bunda tashqari tarjimaning bevosita ong bilan bog’liq jarayon ekanligini
G’.Salomov ko’p bora ta’kidlagan. Xususan: “Tillardan-tillarga tarjima qilish
mumkinligini asoslaydigan narsa shuki, jahon xalqlari garchi turli-tuman tillarda
so’zlashsalar ham, ammo ularning tafakkur qonunlari bir xildir” 2 - deb yozgan edi.
Terminologiya sohasida tarjimaning muhim o’rni muhim va uning tadqiq etish lozim
bo’lgan vazifalaridan biri “tarjimaviy ekvivalentlik” jarayonidir. Ekvivalentlik
tushunchasi tarjima sohasidagi markaziy tushunchalardan biri hisoblanib, tildagi
semantik tarjima muammolari yechimi, mazmuniy jihatini o’rganish, aynan, mazkur
jarayon bilan bevosita bog’liq deyish maqsadga muvofiqdir.
Mazkur leksik birlikning ingliz tilida paydo bo’lish davri XV asr bo’lib, shu
asrda lotin tili o’zlashmasi sifatida kirib keldi. O’sha davrdagi leksik shakli
“aequivalentem” bo’lib, equal in value, power, or effect 3 - teng qiymat, kuch yoki
natijaga ega - kabi ma’nolarda umumiste’molga taqdim etilgan. Hozirgi zamonaviy
lug’atlarda, jumladan, Oxford lug’atida, that is equal in value , meaning or purpose
to something else 4 -biror narsaning qiymati, ma’nosi yoki maqsadi teng boshqa bir
narsa - ma’nosida ishlatiladi. O’zbek tili izohli lug’atlari ekvivalent tushunchasiga
nisbatan ikki xil ta’rif berilgan. 1) ot. biror narsaga teng yoki biror jihatdan mos
keladigan va uning o’rnini bosa oladigan boshqa narsa; 2) sft. Teng, teng
bo’lgan; mos keladigan , o’rnini bosadigan5. Shuni ta’kidlash joizki, ayrim
manbalarda ekvivalent termini o’rnida muqobil atamasi qo’llaniladi. Biroq izohli
lug’atda muqobil terminining uchta asosiy ta’rifi berilgan. 1) qarshi turuvchi, qarshi,
zid; 2) qarama-qarshi yo’nalishda; 3) javob bo’luvchi bizga aynan uchinchi ta’rif mos
keladi. Ekvivalentlik deganda ikki yoki undan ortiq tillarning til birliklari
ma’nolarining mos kelishi, ya’ni solishtirilayotgan til tizimlaridagi til birliklarining
ma’noviy uyg’unligi. Manba til bilan tarjima tili o’rtasida mazmuniy, tarkibiy va
60](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_60.png)
![vazifaviy jihatdan o’xshashlik ekvivalentlik (muqobillik) hisoblanadi.
Manbalar asosida shuni aytish joizki , tarjima jarayonida ekvivalentlarini
taqdim etishda tarjimon o’zining kompetensiyasiga bog’liq bo’lmagan tarjima
qiyinchiliklariga duch kelishi mumkin. Mana shundan muammolarni Kristian Nord
to’rt toifaga, ya’ni a) pragmatik, b) madaniy, c) lingvistik va d) matnga xos
muammolarga ajratadi. Ushbu muammolar yechimini topish uchun tarjimondan aniq
tarjima strategiyasini qo’llash talab qiladi [53, 130] .
A) Pragmatik jihatlar. Ishimizda olim tomonidan qayd etilgan tavsiflarni
tahlilga tortdik. Tarjimada pragmatik masalalar insonning nutqiy faoliyati bilan
bog’liq bo’lib, muloqotda lisoniy birliklarning ma’nosini o’rganuvchi bo’limdir.
Tarjima jarayonida pragmatik ekvivalentlik (nisbatan sinxron tarjimonlar ko’proq
duch keladi) muayyan termin yoki mavjud terminologik maydondagi neologizmlar
bilan yuzaga keluvchi jarayon. Tarjimada ushbu jarayon bilan bog’liq murakkab ,
chigal nutqiy vaziyat vujudga kelishi tabiiydir.
Masalan, architectsjournal.co.uk elektron jurnalida havola etilgan platitudinum
- neologizmi muloqot jarayonida tarjimon uchun qiyinchilik yuzaga keltiradi. Sababi
ushbu yangi leksik birlikning ekvivalentini topish uchun ma’lum vaqt kerak. Boisi bu
termin odatiy umumiste’moldagi soha terminlari tarkibida uchramaydi. Platitudinum
- qayta ishlangan material nomi, ushbu material arxitektura va qurilish sohasida
madaniy obidalar uchun qoplama jihozi sifatida ishlatiladi. Bu kabi chigalliklar
urbacious - aqldan ozdiruv (telbanamo)chi shaxasozlik uslubi; iconista -
ommalashgan inshootlarniga ma’sul shaxs kabi terminlarda ham kuzatiladi.
Anglashiladiki, zamonaviy tarjimon tarjima amaliyoti jarayonida asliyatning obyekti
va predmeti haqida ma’lumotlarni mukammal o’zlashtirishi yuzaga keluvchi
(pragmatik) chigalliklarni bartaraf etadi. Yangi termin va neolgizmlar uchun eng
maqul yo’l ularning izohini berishdir.
Ingliz tilida bu kabi neologizmlar tez - tez ko’zga tashlanadi , biroq o’zbek
tilida ular juda kam mahsul. Biroq o’zbek tilida dalil bo’la oladigan terminlar majud.
Masalan, shayton - devor balanligining to’g’ri yoki qiyshiq ekanligini tekshiruvchi
qo’lbola asbob. Bu kabi misollarning kamligining asosiy sababi shundaki soha
61](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_61.png)
![mutaxxassislari o’z ehtiyoji uchun ko’proq o’zlashmalar yoki kalkalash usuli bilan
amalga oshirilgan terminlarga murojaat qilishadi [29, 61].
B) Madaniy jihatlar. Olim tomonidan qayd etilgan ikkinchi
tasnif madaniy jihatlarini hisobga olgan holda tarjima qilish jarayoni bo’lib, ma’lum
millatga xos til va madaniy tushunchalar o’rtasida yuzaga keluvchi munosabatlar va
terminlar tarjimasi hisoblanadi. Bundan tashqari, tarjimaning madaniy jihatlari
tarkibida tarjimon turli tillarning madaniy tushunchalarni, shu jumladan , madaniy
modellarni, madaniy toifalarni va madaniy metaforalarni o’sha til xususiyatlaridan
kelib chiqqan holda ekvivalntini topish va tarjima qilish kerak. Masalan, knee
wall termini faqat britan xalqiga xos bo’lgan termin bo’lib, o’zbek tili tarjimasida,
uning ekvivalentini berishda termin bilan bog’liq madaniy ma’lumotlarni o’rganish
kerak. So’zma-so’z tizza devor sifatida xavola qilish, tarjima chalkashliklarini yuzaga
keltiradi. Sohaga doir izohli lug’atlarda quyidagicha berilgan. A knee wall is a short
wall, typically under three feet (one metre) in height , used to support the rafters
in timber roof construction – tarj. knee wall - bu qisqa devor bo’lib, odatda
balandligi uch fut (bir metr), yog’och tomni qurishda sinchni qo’llab-quvvatlash
uchun ishlatiladi. Knee wall – shift devor ekvivalentini taqdim etish eng to’g’ri yo’l
hisoblanadi. Bundan tashqari, pony wall termini ham mavjud ushbu terminga
ekvivalent sifatida zina orti devori birligini taqdim etish maqsadga muvofiq. Ikki tilni
har bir tasnif asosida chog’ishtirish natijasida o’zbek tilidan boshqa tillarga tarjima
qilinishi murakkab bo’lgan soha terminlari ham mavjud ekanligini kuzatdik.
Xususan, kampir devor termini, mazkur termin vujudga kelishi o’zbek tilining boy
madaniyati bilan bog’liq. Terminni ingliz tiliga old woman wall yoki aged woman
wall talqinida taqdim etish tarjimada mavjud xatoliklar , qolaversa, tarjimonning
saviyasini ko’rsatib beradi. Kampir devor - O’rta Osiyoda dehqonchilik vohalarini
ko’chmanchilar hujumidan himoya qilish maqsadida barpo qilingan devor turi.
Izohiga ko’ra, “qazilgan” (choh) ma’nosida qo’llangan, pir so’zi esa qadimda payrya
- aylana, o’rov ma’nosida ishlatilgan. Bundan kelib chiqadiki, kampir devor - aylana
handaqli devor. Ilk devorlarning kengligi 12-14 m, balandligi: 8-10 m bo’lgan.
O’zbek tilida madaniy jihatlariga e’tibor qaratilishi lozim bo’lgan soha terminlari
62](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_62.png)
![ingliz tili kabi ko’plab topiladi. Masalan, gardish - yuk ko’tarishda asosiy vazifani
bajaruvchi aylanasimon qurilma, richag; pona - bir qirrasi qiya tekislik ko’rinishidagi
oddiy yog’och, ustun va to’sinlarni o’zaro mahkamlashda foydalaniladigan
yassisimon yog’och [32, 112]. Soha terminlarining muayyan manbadan madaniy
jihatlarini tarjima qilishda bir necha chigalli masalalar ko’zga tashlanadi. Shu kabi
muammoli vaziyatlarni payqagan kanadalik olimlar J.Vine va J.Drabernelar
tilshunoslikka olib kirgan termin lakuna bunga misol bo’ladi. Olimlar ushbu terminga
quyidagicha ta’rif beradi: “bir tildagi so’zning boshqa bir tilda muqobili topilmagan
o’rinlarda lakuna hodisasi vujudga keladi”. Berilgan ta’rifdan anglashiladiki,
kanadalik olimlar lakunaning ikki til ko’lamida aniqlanadigan, ikki madaniyatning
konseptosferasida bir-biriga muqobil bo’lmagan tushunchalarni ifodalash uchun
lakuna atamasini tilshunoslikka olib kirgan. Keyinroq, mazkur termin , juz’iy
semantik o’zgarishlarga duch kelsa-da o’z xususiyatlarini saqlab qolishida aynan
yuqoridagi ta’rif birlamchi asos bo’lib kelmoqda [20, 233].
Manbalar tahlili orqali ma’lum bo’ldiki, lakunani til ichida mavjudligini o’tgan
asrdagina paydo bo’lgan emas. O’zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy
o’zining “Muhokamat-ul lug’atayn” asarida ham turkiy va forsiy so’zlarni
chog’ishtirish jarayonida muayyan tilda ayrim tushunchani ifodalovchi so’zning
mavjud bo’lmasligini badiiy misollar tahlilida ilmiy asoslagan. Keyinchalik
yevropada hali lakuna termini shakllanmasdan oldin F.Gumbolt, F.de Sossyur
qarashlarida leksik tizimdagi “bo’sh katakchalar”, leksik tizimdagi ba’zi
paradigmalarda ikkinchi qutbning mavjud emasligi haqida jiddiy munozaralar
yuritilgan. Tahlillar asosida topilgan yana bir termin bu tesha terminidir. Mazkur
terminnning paydo bo’lishi Markaziy Osiyoning janubiy qismiga joylashgan xalqlar
madaniyati bilan bog’liq. Uning boshqa tilda muqobili bo’lmaganligi lingvistik
jihatdan lakuna hodisasidir. Ushbu xalqlarning soha madaniyati orqali qo’llanishiga
ko’ra tavsiflanadi. Katta tesha – poy tesha, qo’l tesha – kichik yoki dast tesha kabi
nomlar bilan atalgan. Qurilish sohasida yog’och bilan bog’liq ishlarning asosiy quroli
hisoblanadi. Ingliz tilida ushbu tesha termini, asosan, ifoda (deskriptiv) shaklida
taqdim etiladi. O’tgan asrning 70-yillarida tilshunoslikning tarkibiy qismlari bo’lmish
63](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_63.png)
![lingvokulturologiya, tarjimashunoslik, lingvomamlakat-shunoslik sohalari taraqqiy
etishi, lakuna atamasi ommalashishiga sabab bo’lgan. Turli tadqiqotlarda lakuna
tushunchasi oraliq, lakuna, zid so’zlar, oraliqlar, lakunalar yoki til xaritasidagi oq
dog’lar, tarjima qilib bo’lmaydigan so’zlar, muqobilsiz, nol so’z, muqobilsiz yoki
fonli leksika, tasodifiy lakunalar , tarjimasiz leksika kabi atamalar bilan
nomlangan11. Dastlab, olimlar tomonidan barcha muqobilsiz so’zlar lakuna sifatida
e’tirof etilgan bo’lsa, tadqiqotlar natijasida lakuna atamasining semantik ko’lami
torayib, konkretlashdi (terminlashdi): uning tarkibidan semema sifatida qo’llanilib
kelingan ekvivalentsiz so’z, realiya kabi tushunchalar ajratildi [26, 157].
Terminlarning tarjimadagi ekvivalentlikka doir masalalar P.Nyumarkning
tarjima sohasiga doir ishlarida ko’zga tashlanadi. Tarjima vositalari qatorida madaniy
ekvivalent, tasviriy ekvivalent muhim ekanligini ko’p bor qayd etgan.
S) Lingvistik jihatlar. Mazkur jihatlar orqali ekvivalent topish va taqdim etish
bir muncha yengil jarayondek tuyulsada, uning o’ziga hos jihatlari tarjimonga
qiyinchilik tug’dirishi tabiiy. Masalan, tarkibida soha termini bo’lgan
frazeologik birlikka e’tibor bersak , a rolling stone gathers no moss (soha
terminologiyasida rolling stone – ishlov berilayotgan (harakatdagi) tosh ma’nosi
mavjud) ushbu birlikka muqobil sifatida “sayoq yursang, tayoq yeysan!” iborasini
qo’llash tarjimani adekvatlikdan uzoqlashtiradi (biroq ayrim manbalarda shu tarzda
havola qilingan). Chunki, frazeologik lug’atlarda ushbu birlikning izohi a rolling
stone gathers no moss - a person who moves from place to place, job to job,
etc. does not have a lot of money , possessions or friends but is free from
responsibilities (bir joydan ikkinchi joyga, bir ishdan ikkinchi ishga o’tib yuruvchi,
puli, mol mulki, do’sti ko’p bo’lmagan, ammo mas’uliyatdan holi kishi). Shuning
uchun ekvivalentini topish jarayonida harqanday leksik birlikning lingvistik omillarni
hisobga olib, kontekstni chuqurroq tahlil qilib keyin ekvivalentini havola etish
maqsadga muvofiqdir. Shu birlik ishtirok etgan matnni tahlilga tortdik. Diane: I'm
really worried about Mike. He's 35 and he has no family and no career. He
asked me for money again today. Thomas: Well, Mike moves around all the
time. He never stays in a city for more than a year and you know what they say
64](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_64.png)
![- a rolling stone gathers no moss . O’zbek tilida tarjimasi quyidagicha. Diana: Men
Maykdan juda xavotirdaman. U 35 yoshda, unda na oila bor va na martaba. Bugun u
mendan yana pul so’radi. Tomas: Xullas, Mayk har doim harakat qiladi. U hyech
qachon bir shaharda bir yildan ortiq turmaydi va bu haqida nima deyishlarini bilasan,
ya’ni daraxt bir joyda ko’karadi. Mazkur jarayonda tarjimonga lingvistik jihatdan
ekvivalentni to’g’ri tanlash mas’uliyati yuklatiladi . O’zbek tili tarjimasida ham
tarjimonlar bu kabi muammolarga duch kelishadi. Tarkibida arxitektura va qurilish
termini ishtirok etgan misolni tahlil qilsak, jumladan , avval Rustambekning
tilidan holvachining teshasiday xat qildirdim (Hamza, Paranji sirlari). Ushbu
misolda holvachining teshasiday termininit ingliz tiliga tarjima qilishda munosib
ekvivalenti berilmasa , gapning ma’nosi buziladi. Bu masala rus tarjimashunos olimi
L.Barxudarov tomonidan tahlil qilinib, ushbu tarjima jarayonida
qo’llanadigan lingvistik usulni to’rt turga bo’ladi: 1) joy o’zgartirish; 2) so’z
almashtirish; 3) so’z qo’shish; 4) so’zni tushirib qoldirish kabi usullarni taqdim etgan.
Olimning, aynan, barcha tasnifi ekvivalentlik jarayonida vujudga kelish ehtimoli
mavjud hisoblanadi. Yuqoridagi holvachining teshasiday termini L.Barxudarov
tomonidan taklif etilgan 2) so’z almashtirish tarjima jarayonida qo’llash maqsadga
muvofiq [37, 190].
So’z almashtirish jarayonida holvachining teshasiday kichkina yoki kalta
so’zlariga almashtirish tarjimaning aniq yechimi hisoblanadi. Shunday ekan, avval
Rustambekning tilidan holvachining teshasiday xat qildirdim - Firstly I ordered a
short letter on behalf of Rustambek tarzida berish mazmunga yaqinroqdir.
D) Matnga xos jihatlar tarjima jarayonidagi murakkab jarayonlardan biri
hisoblanadi. birinchi navbatda asliy matn bilan semantik o’xshashlik darajasi eng past
bo’lgan matnni tahlil qilish lozim. Boisi ular tarkibida o’xshash sema yoki
qurilmalarga duch kelinmaydi. Asliy matn va uning tarjimasida shakliy bog’liqlik
sezilmaydi, lekin mazmuniy bog’lanish mavjud bo’ladi. Sohaga doir birliklar
qo’llanilgan quyidagi misollarda mazkur jarayon namoyon bo’ladi: Maybe there is
some chemistry between us that does not mix - tarjimada - balki oramizda
aralashmaydigan ximikat bordir tarzida berish xatolik yuzaga keltiradi.
65](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_65.png)
![Tarjimani: balki bizlarni bir-birimizga mos kelmaydigan sifatlarimiz bordir -
ko’rinishida taqdim etish adekvatlikka yaqin hisoblanadi. Taqdim etilgan namunadan
xulosa qilish mumkinki , asliyat va tarjima gaplar orasida mazmun jihatdan qandaydir
umumiylik vujudga kelgan. Bundan tashqari, tarjima jarayonida yo’qolib ketishi
mumkin bo’lgan axborotning kattaroq qismlarini ham kontekst saqlab qoladi. Matniy
muqobillikning ushbu modelida tarjimada manba matn yoki unda nima deyilganligi,
qanday aytilganligi ifodalanmaydi. Bunda asosiy e’tibor matndagi kommunikativ
maqsadni birinchi o’ringa chiqarishga qaratilgan. Terminlarning tarjimada muqobil
variantini berish jarayoni kalka yoki loan translation jarayoni bilan xoslanadi. Bu usul
boshqa tildagi so’z va so’z birikmalarini o’z ma’no doirasidan uzoqlashtirmasdan
parallel tarjima qilish orqali yangi leksik birliklarni vujudga keltirish usuli
hisoblanadi. Shuni qayd etish joizki, tilshunoslikda ingliz tili flektiv tillar qatorida
tavsiflanadi, o’zbek tili esa agglyutinativ tillar qatorida, biroq shunga qaramasdan
ikki tilda kalkalash jarayonining mavjudligi ularning izomorfik xususiyatlari sifatida
xoslash maqsadga muvofiq. Xususan, bricklayer - g’isht teruvchi (g’isht ustasi);
stone-mason - tosh kesuvchi (sangtarosh); foam glass - ko’pik shisha; local color
- mahalliy rang; real estate - ko’chmas mulk; voice protector - tovush
to’sgich(qaytargich); window head - (oyna) deraza ravoqi; glass wool - shisha
momiq; roofer - tomchi (tom yopuvchi usta, tom ustasi); supplier - ta’minotchi;
oil paint - moy bo’yoq; frost resistance - sovuqqa chidamlilik kabi misollar bilan
kalkalash natijasida vujudga kelgan terminlarni kuzatish mumkin. Sh.
Rahmatullayevning fikricha, kalkalash tarjima bilan so’z yasalish o’rtasida turuvchi
hodisa bo’lganligi sababli tilshunoslar uni izohlashda ikkilanishadi: “Kalkalash tom
ma’noda so’z yasash ham emas, o’zlashtirish ham emas. Haqiqiy kalkada qismlar
sun’iy ravishda birlashadi...”.
Yuqoridagi fikrlardan shu anglashiladiki, kalkalar va muqobillik biri biriga
yaqin bo’lgan ikki struktur modellar deyish maqsadga muvofiq. Masalan, ingliz til
arxitektura va qurilish sohasiga doir fire plate – kalka usuli orqali o’zbek tilida olov
likopi, olov likopchasi tarzida qo’llaniladi. Agarda mazkur birikmani kalkalash orqali
soha terminologiyasida qo’llash so’zma-so’z to’g’ri bo’lsada semantik jihatdan
66](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_66.png)
![tarjima adekvatligidan uzoqlashadi va g’alizliklar, ma’noviy xatoliklarni yuzaga
keltiradi. Shunga ko’ra, fire plate – terminiga nisbatan tarjimma sohasida lisoniy
ekvivalentlik usuli orqali yondashish maqsadga muvofi hisoblanadi. Boisi mazkur
jarayonda fire plate – binoning yong’in (sug’urtasi) tamg’asi ma’nosida keladi.
Mazkur termin jism, ya’ni fire plate, Angliya va bir qator g’arb mamlakatlarida
binoning olovdan sug’urta qilinganligini anglatib, tamg’a sifatida sug’urta qilingan
binolarga biriktirib qo’yiladi. Ko’rinib turibdiki, tarjima qilish jarayonida
terminlarning kontekstga nisbatan mantiqiy, mazmuniy bog’liqligi ham muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu kabi tahlillar o’z oldiga chog’ishtirilayotgan tillar tarkibidagi
muayyan unsurlarning bir-birlariga mos kelish yoki kelmaslik kabi vaziyatlarni
taqdim qilish asosida “tarjimaviy muvofiqlikning yaxlit tizimini” vujudga keltiradi
[39, 59]. Ko’pchilik tilshunoslar va tadqiqotchilar tomonidan asliyat va tarjimaning
mazmunan to’la-to’kis mos kelishi birinchi darajali zarurat deb bilishi sababli
ekvivalentlikni tarjimaning asosiy belgisi va sharti deb hisoblashadi. Demak,
yuqoridagi lisoniy ta’rif asosida shuni aytish mumkinki , tarjimaviy ekvivalentlik
“bir tildagi manbaning o’zga bir tildagi tasvir, ta’sir, ma’no darajali mos keluvchi
manba bilan almashtirish” kabi ta’rifga mos keladi.
Mamlakatimizda olib borilayotgan modernizasiya ishlari soha terminlarini
umumiste’molda faollashishiga turtki bo’ldi. Shunga ko’ra, tashqaridan o’zbek tiliga
sohaga doir rang-barang yangi leksik birliklar oqimi kirib kelmoqda. Ishimizda soha
terminlarini tahlil qilish orqali o’zbek tili umumiste’molida ham o’zlashma shaklida,
ham muqobil tarzida qo’llaniluvchi arxitektura va qurilishga doir terminlari mavjud
ekanligi kuzatildi. Zamonaviy o’zbek tili umumiste’molida har ikkisidan ham
foydalanish inkor etilmaydi. Masalan, tambour - tambur yoki peshayvon;
consultant -konsultant yoki maslahatchi; terrasse – terrasa yoki ayvon; project -
proyekt yoki loyiha; beneficiar - benefisiar yoki naf oluvchi; company -
kompaniya yoki shirkat; parquet - parket yoki taxta pol; structure - struktura
yoki shakl; discount - diskont va chegirma; ceramic - keramik yoki sopol kabilar.
Bu kabi soha terminlari umumiste’mol tarkibiga kirib ketdiki , hatto badiiy
67](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_67.png)
![adabiyotimizda ham qo’llanila boshladi. Misol uchun, Palatalarning poli parket yoki
oddiy taxtadan yasalib, ustiga linoleum solingan bo’lishi yaxshiroqdir [43, 201] .
Bugungi kunda sohaga oid adabiyot, hujjat va kodekslarda yoxud
lug’atlardagina emas, balki ajdodlarimiz tomonidan yozilgan ilmiy, tarixiy va badiiy
asarlarning chet tillar, xususan, ingliz tiliga o’girilgan nus’halarida ham
muqobillariga murojaat etilgan yoki o’z holicha qo’llanilgan soha terminlarini
uchratish mumkin. Jumladan, aiwan - ayvon, gatch - ganch, squinch - sinch 18 kabi
terminlar. Afsuski, tarjima amaliyotida foydalanish uchun arxitektura va qurilish
sohasi terminlarining leksik-semantik , funksional-struktura xususiyatlarini qamrab
oluvchi ikki tilli (inglizcha-o’zbekcha, o’zbekcha - inglizcha) mukammal lug’atlar
hanuzgacha yaratilgan emas. Bu kabi lug’atlarni yaratishda ushbu sferada ilmiy
tadqiqotga doir mavjud nazariy manbalarni o’rgani, ko’zdan kechirish maqsadga
muvofiq.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, xar ikki tilada sohaga doir tarjimalarini
amalga oshirishda qator ishlar amalga oshirilgan. Shuni aytish joyizki, tarjima
jarayonida ekvivalentlarini taqdim etishda tarjimon o’zining kompetensiyasiga
bog’liq bo’lmagan tarjima qiyinchiliklariga duch kelishi va lokunlardan tarjima
jarayonida mohirona foydalanish, ikki til tarjimashunoslarining aslyatga mos qilib
matnlarni tarjima qilish katta maxorat talab qilish kuzatiladi.
3.3. Ingliz va o’zbek tillarida arxitektura va qurilish terminlarining
tarjimasida denotativ va konnotativ omilar
Har bir xalq madaniyati o’zining turlicha shakllariga ega bo’lgani kabi imorat
qurishda odatlari-yu, xom ashyoni ishlab chiqarish va uni tayorlab ommaga taqdim
etish, tarqatish uslublarida ham o’ziga xos xususiyatlar paydo bo’ldi. Mana shu
o’ziga xoslik milliy ustachilik , hunarmandchilik ajoyib arxitektura inshootlarini ijod
etilishiga va arxitektura va qurilish leksikasini boyishiga ham sabab bo’ldi. Demak,
xar bir xalqning milliy imorati nomlari, bino qurishi va qurilish jarayonida o’ziga xos
miliy terminlardan foydalanish o’sha xalqning madaniyati bevosita aks etadi.
68](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_68.png)
![Terminlarni tarjima qilish jarayonida bir necha usullari mavjud , ammo
ularning ba’zilari faol, ayrimlari nofaol sanaladi. Shunga qaramasdan ularning
barchasi paydo bo’lgan terminlarning yangiligi va ularning tarjimasiga ta’sir qiluvchi
omillar tufayli umumiy xarakterga ega. Shuning ko’ra, terminlarni tarjima qilish
jarayonida tarjimonlarga termin uchun qo’yiladigan talablarga va ma’lum bir tarjima
usulini tanlashga ta’sir qiluvchi omillarga e’tibor berish kabi jiddiy vazifalar
yuklatiladi. Shunga ko’ra, tarjimon tilning ba’zi xususiyatlarini , an’analarni
o’rganib chiqib, tarjimaning qaysi varianti eng muvaffaqiyatli bo’ladi va qaysi biri
umuman ishlamaydi deb taxmin qilish mumkin [44, 200].
Zamonaviy globallashuv jarayonida har qanday chet tilini o’zlashtirgan shaxs:
o’quvchi, talaba, jurnalist yoki chet tili o’qituvchilari o’zlarini eng kamida bir bora
tarjima sohasida sinab ko’rishadi. Biroq ularning tarjima amaliyotidagi muvaffaqiyati
ko’p hollarda omadsizlik bilan yakunlanadi. Buning asosiy sabablari tarjimaning
nazariy jihatlarini puhta o’zlashtirilmaganligi bilan izohlash eng to’g’ri yechim.
Shunday noqulayliklardan biri denotasiya jarayonidir. Denotasiya leksemasining
o’zak shakli denotat bo’lib, lotincha – denotare – belgilamoq ma’nosini ifodalaydi.
Til birligi yordamida (masalan, so’z) nomlanuvchi (ataluvchi) voqyelik yoki narsa
buyum hisoblanadi [44, 241]. Denotativ ma’no (yoki denotativ komponent)
tushuncha bilan bevosita bog’liq bo’lib, to’g’ridan-to’g’ri mantiqiy ravishda
yetkazish uchun xizmat qiladi. Arxitektura va qurilish sohasi tarkibida mazkur
jarayon antonimi va sinonimiya bilan uzviy bog’liq hisoblanadi. Boisi hozirgi zamon
tilshunoslik fanida terminlar antonimi va sinonimiya masalasi eng dolzarb va yechimi
murakkab bo’lgan muammolardan hisoblanadi. Xususan, sinonim terminlar bilan
umumadabiy tildagi sinonimiya tushunchalari o’rtasidagi tafovut masalalari hali
to’laqonli tadqiq etilmagan. Sinonimlar (yun. synonymos - bir nomli) - denotativ
ma’nosi bir xil, soddaroq bayoni bir umumiy ma’noga ega bo’lgan leksik birliklar.
Til birliklarining o’zaro ma’nodoshligi sinonimlar bo’lib, ular fikrni aniq va ravshan ,
rang-barang ifoda qilishga xizmat qiladi.
Terminologiya tarixi bilan maxsus shug’ullangan L.Kutina: “Terminologiya
sohasida keng tarqalgan sinonimiya hodisasi terminologik tizimlarning shakllanishi
69](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_69.png)
![uchun xarakterlidir”deya qayd etgan [51, 178]. “Sinonimlar – semantik jihatdan bir-
biriga yaqin yoki o’xshash tushunchani ifodalaydigan va ma’no belgilariga yoxud
uslubiy bo’yog’iga ko’ra o’zaro farqlanadigan leksemalardir”. Shunga muvofiq
I.Siddiqova so’zlarning sinonim ekanligini aniqlovchi mezon sifatida ularning
matnda leksik jihatdan o’zaro almashish imkoniyatini qayd etadi.
Masalan: olimaning fikricha , leksemalarning o’zaro sinonim bo’lishi denotativ
munosabat, semantik o’xshashlik va yaqinlikka ega bo’lishi bilan belgilanadi. Ingliz
tilida soha terminlari tarkibida sinonimlar barqaror hisoblanadi va denotativ
xususiyatiga ko’ra bog’lanadi va biri ikkinchisini to’ldirishga xizmat qiladi.
Sinonimlarlar qatoridagi bir leksik bosh birlik (asosiy birlik) hisoblanadi va qolgan
sinonimlar shu birlik atrofiga yig’iladi. Bosh leksik birlik tilshunoslik
sohasida dominant sinonim deyiladi [22, 104].
Aynan dominant sinonim sinonimlarning denotati hisoblanadi. Denotat
terminning markaziy ma’nosini anglatadi. Ushbu holat arxitektura va qurilish sohasi
terminologiyasida ham kuzatiladi. Masalan:
sinonimlar
denotat
builder (quruvchi)
erector (binokor); constructor (konstruktor); designer (bino
dizayneri); bricklayer (g’isht teruvchi)
builder (quruvchi); stonemason (tosh teruvchi); joiner (duradgor);
master(usta)
edifice (bino); building (imorat); construction (inshoot); structure
(inshoot)
building (bino)
woodworker (duradgor); carpenter (hunarmand);carver
(o’ymakor usta); cutter (randakash, yog’och ustasi)
carpenter (usta -hunarmand)
roof (tom); house top (tom qismi); ceiling (shift) roof (tom)
project (loyiha)
70](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_70.png)
![design (dizayn, ko’rinish); cadre(lavha); delineation (chizma);
draft (chizma); layout (maket); project (loyiha); blueprint
(loyiha); scheme (chizma); device (loyiha); plan (reja)
instrument (asbob-uskuna)
tool (dasgoh); instrument (asbob); apparatus (asbob-uskuna);
gear (asbob); weapon (qurol)
Arxitektura va qurilish terminlarining tarjima amaliyotida ahamiyatli jihati
shundaki , sinonimlarning har biridan ularga xos belgi va xususiyatlarni hisobga olgan
holda tarjima qilish sohaga doir umumiy kontekstni to ’ liq ma ’ nosini taqdim etadi .
Soha amaliyotida kuzataluvchi yana bir jihat bu teng qiymatga ega terminlardir.
Masalan, wire - cable (sim); engineer - mechanic(muhandis); ruin - wreckage
(xaroba va vayrona); ruins - remains (xarobalar va qoldiqlar); putridity - blight
(chiriganlik); fragments - remnants (parchalar va qoldiqlar) kabi terminlar.
Ingliz tili kabi o’zbek tilida ham arxitektura va qurilish terminlari bilan bog’liq
sinonimiya jarayoni uchraydi va tarjima qilishda o’ziga xos o’ringa ega. Mazkur tilda
soha terminlari tarkibida sinonimlar denotativ xususiyatiga ko’ra bir tushuncha
atrofiga shakllanish mavjud va tarjima sohasida ularni xususiyatiga ko’ra taqdim
etish samaraliroq hisoblanadi. Masalan, quruvchi – usta, ip – arqon – kanat, chelak
– paqir, qurol–asbob – dastgoh – anjom – uskuna. Tahlilarimiz asosida
aniqladikki, shaxs nomlarini ifodalovchi terminlar arxitektura va qurilish chohasidagi
funksiyasiga qarab, usta denotati bilan birgalikda taqdim etiladi. Tarjima jarayonida
ularning aynan funksiyasi asosida tarjima qilish foydadan holi bo’lmaydi. Jumladan:
sinonim
denotat
usta (si)
g’isht teruvchi
tom (yopuvchi)suvoq
paxsakash
loykash
beton (quyuvchi)
71](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_71.png)
![yog’och v.h.
Termin sinonimlari tarkibi bir yoki bir nechta tarkibiy qism (komponent)dan
iborat bo’lishi mumkin. Mazkur tarjima jarayonida terminning shakli uning denotativ
xususiyatidan biroz chalg’itadi. Shunga ko’ra, birinchi navbatda ularning semantik
belgilari mohiyatini aniqlash zarur. Masalan, ingliz tili: fireplace ash pit cleanout
door – tarj.: kamen pech kuldoni tozalash eshigi; ash door – kuldon eshigi. Terminlar
tarjimasida ikki tilning lisoniy strukturasini o’rganish tarjimonlar uchun juda
muhimdir jihatdir, ammo ushbu o’rganish asliyat tildagi matnni, terminni tarjima
samarali amalga oshirish uchun bu yetarli emas. Eng dolzarb lingvistik muammolar
sirasiga turli xil ma’noga ega leksik birliklarni, yoki bir ma’noga ega bo’lgan leksik
birliklarni yoki asliyat va tarjima tilida turli xil so’z tartibga ega bo’lishdir. Ikki til
soha terminlari sinonimiyasi tarkibida denotativ xususiyatidan tashqari konnotativ
xususiyati ham mavjud. Bu jarayon terminlar tarjimasida juda faol bo’lib, main
tarkibida terminni anglash uchun qo’shimcha semantik ma’no, ifoda taqdim etadi.
Inglizcha manbalarda: The terms connotation or connotative component are used
to describe more or less full picture of the meaning of a word , to give the
additional semantic structures [36, 51] – tarj.: konnotasiya yoki konnotativ
komponent atamalari so’zi ozmi-ko’pmi to’liq tavsifini ifodalash, qo’shimcha
semantik shakl berish uchun xizmat qiladi. Tahlillarimiz natijasida, ikki tilda ham
tarjima sohasida sinonimiya bilan raqobatlashuvchi lisoniy jarayon mavjud. Bu
birliklar tarjimada ham bir qancha noqulayliklar keltirib chiqaradi. Bu - so’zning ko’p
ma’nolik xususiyatidir. Agar so’zning mohiyatini til tizimi yoki lug’at orqali emas,
balki nutqda, matnda o’rganadigan bo’lsak, ko’p ma’nolilik muammosi o’z-o’zidan
tushib qoladi va ma’nodoshlik masalasi boshqacha nuqtai nazardan o’rganiladi. Agar
gap matndagi so’zni shu ma’noni ifodalovchi boshqa so’z bilan almashtirish haqida
ketsa, sinonimlar soni haddan tashqari oshib ketadi.
Terminologiya tizimida ko’p ma’nolik mavjud emas, bir termin – bir
predmedni ifodalaydi. Vaholanki, bir termin ikki yoki undan ziyod narsa –
buyum, shaxsni ifodalar ekan , ularning terminologik maydoni boshqa bo’lishi
tabiiydir. Terminologiya sohasiga doir eng qa’tiy qaror bir termin, faqat bir
72](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_72.png)
![terminologik maydon ichida terminologik xususiyatga ega. Modomiki, uning ko’p
ma’nolik xususiyati mavjud ekan, u holda, bu birlik umumiste’moldagi so’zdir. Biz
yashayotgan olam sir sinoatlarga to’la. Ana shunday mo’jizalardan biri aql bovar
qilmaydigan doimiy qarama qarshilikning mavjudligidir. Demak zamonaviy
arxitektura va qurilish terminlarini tarjima qilishda uchrovchi yana bir jarayon bu
antonimiya jarayonidir. Mazkur jarayonda narsa va hodisa, harakat-holat, belgi va
xususiyatni bir-biriga zidlash, ularning o’zaro o’xshash va farqli tomonlarini qiyoslab
aniqlash katta ahamiyatga ega. Shu ma’noda butun bilish faoliyatimiz zidlanishga ,
ya’ni, antonimik jarayonga asoslangan bo’lib, biror narsani aytishimiz bilan uning
ziddi xayolimizga keladi.
Arxitektura va qurilish terminologiyasida antonimik terminlar umumadabiy til
leksemalari sifatida qo’llaniladi va qat’iy tizimli hodisa sifatida namoyon bo’ladi.
Ingliz tili soha terminologik tizimida antonimiya hodisasi ichki va tashqi omillar
asosida keng tarqalgan. Aksariyat tadqiqotchilar, “ilmiy til antonimiyasi umumadabiy
tilda uchraydigan antonimiyadan keskin farq qilmasligi, aksincha, terminologik
tizimlarda umumadabiy tilga nisbatan keng tarqalganini ta’kidlaydilar” [48, 128].
Jumladan , V.P. Danilenko: “Antonimiyaning terminologiyada rivojlanishi maxsus
bo’lmagan leksikaga nisbatan faoldir”,- degan fikrni bildiradi. Tarjima jarayonida
antonimik tarjima usuli mavjud bo’lib, asliyatda taqdim etiluvchi tasdiq shaklidagi
fikr tarjima tilida inkor shaklda yoki aksincha berilishini ifodalaydi. Masalan, ingliz
tili: Nothing changed in this project – tarj.: bu loyihada hammasi ilgarigidek.
Bundan tashqari, arxitektura va kurilish sohasiga doir antonimik tarjimada asliyatdagi
til birligi tarjima tiliga qarama-qarshi ma’no ifodalovchi boshqa leksik birlik yoki
iboralar bilan ham o’girilishi sermahsul hisoblanadi. Masalan, ingliz tili: The artist
uses it to pay special attention to the fact that events take place in an ordinary
wooden hut - tarj.: rassom undan voqyea-hodisalar dabdabali saroyda kechmasligiga
alohida e’tibor qaratadi. Soha terminlarini antonimik tarjima qilish jarayonida,
ko’pincha, leksik va grammatik transformasiyalardan foydalanish ham
mumkin: Their house had no screen doors – tarj.: ularning uy eshiklari
73](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_73.png)
![mustahkam edi. Ushbu namunada antonimik tarjima jarayoni, inkor ma’no sifatida,
screen doors so’zining modulyasiyasi orqali amalga oshirilyapti.
Antonimik jarayon tarjimondan juda mohirlikni talab qiladi. Sababi ular o’zbek
tilida mos keladigan leksik birlik yoki termin bo’lmagan hollarda bu uslubga
murojaat qilish kerak. Tarjima amaliyotida ko’pincha bunday tarjima inglizcha
jumlaning grammatik tuzilishiga bog’liq. Jumladan, ingliz tili: they failed to fulfill
the building obligations - tarj.: ular qurilish majburiyatlarini bajara olishmadi.
Arxitektura va qurilish sohasiga doir antonimik terminlar asosan ikki turga
bo’linadi. Birinchi turi mutlaq antonimlar (absolute or root antonyms) deb nomlanib ,
tarkibiy qismlari sof, asos yoki o’zak bo’lgan ikki qarama qarshi terminlar
hisoblanadi. Ular avvaldan zid ma’noga ega bo’ladi. Masalan, N - ot: hut - palace
(kulba - saroy); hall - room (zal - xona); roof (tom) - base (asos); water - fire (suv
- olov); sand - stone (qum - tosh); Adj. - sifat: angle - round (burchak -
aylana); dark - bright (qorong’u -yorqin); front - back (old - ort, orqa) kabilar.
Ikkinchi turi derivativ antonimlar (derivational antonyms) bo’lib, shaklan antonim
yasovchi qo’shimchalar yoki affiksasiya yasovchi qo’shimchalar orqali vujudga
keladi. Masalan, exit (kirish) - entrance (chiqish); occupied (band) - vacant
(bo’sh); spoilt (buzilgan) - unspoilt (buzilmagan); construction (bino, inshoot) -
destruction (xaroba); inside (ichki) - outside (tashqi), natural (tabiiy) - artificial
(sun’iy); upstairs (yuqori qavat) - downstairs (pastgi qavatda); burnt
(pishirilgan) - disburnt (xom).
O’zbek tilida ham terminlarni tarjima qilishda ingliz til kabi antonim tarjimalar
murojaat qilinadi. Ular rasmiy va norasmiy vaziyatlarda iste’molgir. Yuqorida
tavsiflangan barcha holatlarda bo’lgani kabi, antonimik tarjima ham asl nusxadagi
fikrlarni tarjima tili uchun eng munosib tabiiy tarzda ifoda etish maqsadini
amaliyatga joriy qilingan [47, 8]. Ular sohaga doir terminlar uchungina xos emas,
balki so’z birikmalari va xatto gaplar tarjimasida ham kuzatiladi. Masalan qurilish
sohasida keng iste’mol qilinadigan jumlalar, ingliz tilida: authorized personnel only
– tarj.: ruxsatsiz kirish taqiqlanadi; ingliz tilida: keep clear of the door!
- tarj.: eshikga suyanmang!.
74](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_74.png)
![Misollardan kuzatishimiz mumkinki , terminlarning antonimik tarjimasi bu yerda
- sof shartli: umumiy fikrni ifodalash nuqtai nazaridan antonimiya yo’q. Bunday
antonimiya ko’p jihatdan tillarda shakllangan u yoki bu harakatni ifodalashning turli
usullari tufayli paydo bo’ladi. Terminlarni tarjima qilish jarayonida konnotasiya
jarayoni ona tilida so’zlashuvchilar ongida asosiy ma’no bilan izchil bog’langan
qo’shimcha semantik yoki stilistik xususiyatlarni o’z ichiga oluvchi jarayon
hisoblanadi. Terminlar tarjimasida mazkur jarayon terminlarning hissiy yoki
baholovchi belgilarini ifodalash uchun mo’ljallangan va jamiyatning madaniy
an’analarini o’zida aks ettiradi. Demak tarjima amaliyotda konnotasiyalar bu narsa va
hodisalarning o’zini emas, balki ularga nisbatan ma’lum munosabatni aks ettiruvchi
pragmatik ma’lumotlar tarjima qilish bilan bog’liq lisoniy hodisa 39. Anglashiladiki,
terminlar tarjimasi bilan bog’liq jarayon asliyat tilda mavjud frazeologik birliklar
bilan uzviy bog’liqdir. Til millatning asliyatini asosiy ifodalovchi belgilaridan biri
bo’lib, unda so’zlashuvchi xalq milliy madaniyatini ifodalaydi. Uni jozibador va rang
- barangligi bevosita frazeologik birliklar bilan bog’liq. Qolaversa, muayyan til
madaniyatini tushunishda ushbu tilning frazeologik birliklari muhim rol o’ynaydi.
Mazkur birliklar og’zaki va yozma leksik qatlam, matnlar tarkibining “til” ning
muhim qismidir [51, 3].
Frazeologik birliklarni o’rganish ko’p jihatdan xalqlar madaniyati va hayotini
tushunishga, chet tilini o’zlashtirishga yordam beradi. Zamonaviy ingliz
frazeologiyasi dunyosi keng va xilma-xil bo’lib, uni o’rganishning har bir jihati,
albatta, e’tiborga loyiqdir. Terminologiya sohasida terminlar ishtirok etgan
frazeologik birliklarni tarjima qilish juda mashaqqatli vazifa. Frazeologizmlar
o’zining semantik boyligi, obrazliligi, ixchamligi va yorqinligi tufayli asliy tilda juda
muhim o’rin tutadi. Ushbu birliklar nutqning ifodaliligi va o’ziga xosligini anglatadi.
Frazeologik birliklar ayniqsa og’zaki nutqda, badiiy va siyosiy adabiyotlarda keng
qo’llaniladi [88, 140]. Terminologiya sohasiga doir frazeologik birlikni tarjima
qilishning konnotativ asosida tarjimon uning ma’nosini yetkazishi va
uning obrazliligini aks ettirishi , o’zbekchada mavjud, o’xshash iborani topishi va
frazeologik birlikning stilistik funksiyasini e’tibordan chetda qoldirmasligi kerak.
75](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_75.png)
![Xullas, ingliz va o’zbek tillarida matnni tarjima qilishda bir xil muqobili
mavjud bo’lmasa, tarjimon taxminiy mos birliklarni qidirishga majbur bo’ladi.
Tarjima adekvatligini ta’minlash uchun tarjimondan mohirlik va katta tajriba talab
qilinadi. Ma’lumki, terminlar tarjimasi bilan bog’liq jarayon asliyat tilda mavjud
frazeologik birliklar bilan uzviy bog’liqdir. Shuning uchun tez-tez aytiladiki, til
millatning asliyatini asosiy ifodalovchi belgilaridan biri bo’lib, unda so’zlashuvchi
xalq milliy madaniyatini ifodalaydi deb xulosa qilishimiz mumkin.
Uchinchi bob bo‘yicha xulosa
Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagicha xulosalarga kelish mumkin.
Ta’kidlaganimizdek, tilda xususiylik, milliylik belgisi mavjud, ya’ni har bir xalqning
o’ziga xos tili bor. Ammo til orqali aks etadigan madaniylik belgisida esa
umummilliylik xususiyati ustundir. Zero, til har bir millat uchun madaniylikning
oynasi, xazinasi sanaladi. Bu xazina (til orqali) barcha insonlarga xos madaniy-
axloqiy qadriyatlar avloddan avlodga yetib kelgan. Chunonchi, paremiyalar ana
shunday madaniy-axloqiy qadriyatlarni ifodalovchi til birikmalaridir.
Bilamizki, tarjimada tarjimon zimmasiga juda katta mas’uliyatni yuklanadi,
chunki muayyan tilga tegishli asliy manbaning asosiy mazmuni tasvir etilgan
tilshunoslikka daxldor xususiyatlaridan tashqari, tarjimon zimmasiga
asarning lingvomadaniy manzarasi , tarixiy-madaniy xayoti, ruhiy kechinmalari bilan
bog’liq ijtimoiy jihatlarni ham ko’zdan qochirmaslik mas’uliyatini yuklaydi.
Tarjimonga asar (matn, hikoya, she’r va h.k.)ni yangi bir tilda qayta yaratish
imkoniyati taqdim etish katta ma’sulyat talab qiladi. Xususan, tilshunoslik sohasida
ma’lum soha terminlarini tarjimasini amalga oshirish tarjimondan ikki karra ko’proq
e’tibor, sinchkovlik va mas’uliyatni talab qiladi. Sababi terminlar o’ziga tegishli
sohaning muhim bo’g’ini hisoblanib, ularning tarjima tasviridagi aniqligi sohaning
voqyeligi va umumiy manzarasini yoritib beradi. Shunday ekan tarjima jarayonidagi
kichik bir mexanizm ham sohaga oid butun matnning tarjima adekvatligini
ta’minlashga xizmat qiladi.
Ingliz tili kabi o’zbek tilida ham arxitektura va qurilish terminlari bilan bog’liq
76](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_76.png)
![sinonimiya jarayoni uchraydi va tarjima qilishda o’ziga xos o’ringa ega. Mazkur tilda
soha terminlari tarkibida sinonimlar denotativ xususiyatiga ko’ra bir tushuncha
atrofiga shakllanish mavjud va tarjima sohasida ularni xususiyatiga ko’ra taqdim
etish samaraliroq hisoblanadi.
Ma’lumki, terminlar tarjimasi bilan bog’liq jarayon asliyat tilda mavjud
frazeologik birliklar bilan uzviy bog’liqdir. Shuning uchun tez-tez aytiladiki, til
millatning asliyatini asosiy ifodalovchi belgilaridan biri bo’lib, unda so’zlashuvchi
xalq milliy madaniyatini ifodalaydi deb xulosa qilishimiz mumkin.
Xullas, ingliz va o’zbek tillarida matnni tarjima qilishda bir xil muqobili
mavjud bo’lmasa, tarjimon taxminiy mos birliklarni qidirishga majbur bo’ladi.
Tarjima adekvatligini ta’minlash uchun tarjimondan mohirlik va katta tajriba talab
qilinadi. Ma’lumki, terminlar tarjimasi bilan bog’liq jarayon asliyat tilda mavjud
frazeologik birliklar bilan uzviy bog’liqdir. Shuning uchun tez-tez aytiladiki, til
millatning asliyatini asosiy ifodalovchi belgilaridan biri bo’lib, unda so’zlashuvchi
xalq milliy madaniyatini ifodalaydi deb xulosa qilishimiz mumkin.
77](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_77.png)
![XULOSA
Tadqiqotimiz yakunida yuqoridagi uchta bob va ularda ko’rsatilgan bob
paragriflarida aytilgan xam nazariy va amaliy fikrlarni asos qilib, biz quydagicha
umumiy xulosaga kelishga qaror qildik.
Ishning birinchi bobida biz asosan d unyo tilshunosligida konsept va
terminalogiyaning nazariy jihatlari to’g’risida qator ilmiy nazariy fikrlarni ikki til
vakillari muloxazalari bilan izohladik. Ma’lumki, terminlar shunchaki o’ziga xos
so’zlar bo’lmay, balki o’ziga xos leksik birliklar hamdir. Terminlar nomlash bilan
birga ta’rif berish xususiyatiga ham ega. So’zlashuv nutqida sodir bo’ladigan barcha
leksik-semantik jarayonlar terminlarga h am xos. Ammo, terminologik leksikadagi
bunday semantik jarayonlar (ko’p ma’nolilik, omonimlik, sinonimlik, antonimlik
kabilar) umumadabiy leksikadan farqlanadi.
Qurilish inshootlarining alomatlari va xususiyatlarini tavsiflash uchun
foydalaniladigan tushunchalar va voqyeliklar o’rtasidagi kategorik munosabatlarning
aks etishiga qarab, ushbu terminologik soha bir nechta leksik-tematik turlarini o’z
ichiga oladi. Avvalo, "texnik - texnik bo’lmagan maqsadlar tuzilmalari"ning semantik
asosidagi qarama-qarshilik ma’lum bir sinfning barcha konseptual maydonini
muhandislik inshootlarini va binolarning xususiyatlari va xususiyatlarini bildiruvchi
atamalarga ajratadi.
Terminologiyada kishilikning arxitektura-qurilishga oid muayyan faoliyat
turlari ham o’z aksini topgan bo’lib, umumadabiy tildan terminologik tizimga chuqur
konseptual bosqich orqali o’tishi tabiiy va ijtimoiy hodisadir. Terminlar tilga, til esa
kishilarga tegishli. AQ terminologiyasi qurilishning ajralmas tarkibiy qatlami
bo’lgani bois mazkur tizimda ham sinonimiya hodisasi keng tarqalgan.
Ingliz tilida ham arxitektrura va qurilish sohasi doirasida qo’llanadigan
leksemalar tarkibidagi semantik, pragmatik xususiyatlarni aniqlashtirish jarayonida
ikki tilli (inglizcha-o’zbekcha) izohli lug’atlarga tayandik.Tilning har bir vositasi
to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita uslubiy vositalar ifodasi uchun xizmat qilishi
mumkin. Har bir til hodisasi bayon etilgan fikrning semantik ko’lamidan qat’iy nazar
ma’lum darajada uslubiy bo’yoq kasb etishi xolati kuzatiladi.
78](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_78.png)
![Har bir tilning madaniy jihatlarini hisobga olgan holda tarjima qilish
jarayonida ma’lum millatga xos til va madaniy tushunchalar o’rtasida yuzaga
keluvchi munosabatlar va terminlar tarjimasi ayon bo’ladi. Bundan tashqari,
tarjimaning madaniy jihatlari tarkibida tarjimon turli tillarning madaniy
tushunchalarni, shu jumladan , madaniy modellarni, madaniy toifalarni va madaniy
metaforalarni o’sha til xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ekvivalentini topish va
tarjima qilish kerak.
79](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_79.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ- h u q u q iy h ujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 maydagi PQ-4335-
sonli «Qurilish materiallari sanoatini jadal rivojlantirishga doir qo’shimcha chora-
tadbirlar to’g’risida»gi Qarori.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 24 noyabrdagi PQ-
4028-sonli «Qishloq joylarda va fuqarolarning ayrim toifalari uchun arzon uy-joylar
qurishni kengaytirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi Qarori.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-
sonli «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasi» to’g’risidagi Farmoni.
4. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson mafaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi, – T.: O‘zbekiston, 2017. – 50 b.
II. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to‘plamlar
5. Abduazizov A. Tilshunosliknazariyasigakirish 2-nashr.–T. Sharq, 2010.-
150 b .
6. Alain Rey, vocabuliste français , textes réunis et présentés par François
Gaudin, Limoges, Éd. Lambert-Lucas, 2011 . – Р . 58 .
7. А skoldov S. А . Konsept i slovo. А ntologiya. – М . : Academia,
1997. -C. 267–280.
8. Ashurova D. U. Cognitive Stylistics: views, approaches, perspectives
/Stylistics in the light of modern linguistic trends. Papers of scientific practical
conference. – Tashkent, 2011. – P. 11-14.
9. Axmanova O.S.Slovar lingvisticheskix terminov. – M.: 2000. – p . 687.
10. Fodor J. D.and Garrett M. F. The psychological unreality of semantic
representations. Linguistic Inquiry. – The Mit Press, 1985. – P. 515–531.
11. Frederick N. Rasmussen, Baltimore Sun, 26 Feb. 2023. -p. 4.
80](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_80.png)
![12. Hojiev A. Termin tanlash mezonlari. – T.: Fan, 1996. – B. 46.
13. Humbolt W. V. Linguistic Variability and Intellectual Developmant. –
Florida: University of Miami Press, 1971. – 320 p.
14. Ismailov G‘.M. O‘zbek tili terminologik tizimlarida semantik usulda
termin hosil bo‘lishi: filol. fan. nom. diss... – T., 2011. – B.14.
15. Ko’chiboyev M. Qurilish va muhandislikka oid terminlar tarjimasining
muammo va yechimlari. 2022. - 91–93 b.
16. Lihacheva D.S. Konseptosfera. – M.: 1889. –p. 34-55.
17. Merriam Webster's Collegiate dictionary 10th edition. Springfield:
Merriam-Webster: 1993. - 135 p.
18. Musaev Q. Tarjima nazariyasi asoslari. Fan. -T.: 2005.-4 b.
19. Nurmonov A., Mahmudov N., А hmedov А ., Solixo’jayeva S. “O’zbek
tilining mazmuning sintaksisi”. Т oshkent: Fan, 1992. – 233 b.
20. Omarova S.I. Problem terminologii v dagestanskix yazkax
(lingvisticheskaya terminologiya): Avtoref. diss… dok. filol. nauk. –M.,1998. – p . 48 .
21. Parjiyeva M.A. Osobennosti funksionirovaniya lingvisticheskix terminov
v professionalnoy rechi. – Stavropol, 2005. – p . 28.
22. Rahmatullaev Sh. Sistem tilshunoslik asoslari. – Toshkent: Universitet,
2007. – 162 b.
23. Salomov G‘. Til va tarjima. T.: 1976. -285 b.
24. Samigova X.B. Ingliz va o‘zbek tillarida erkalash funksional-semantik
maydoni.Filol.fan nomz....diss. – T . : 2010. - 156 b.
25. Sitkina F. A. Terminologiya i perevod: (k osnovam sopostavitelnogo
terminovedeniya) / F. A. Sitkina. — Lvov: Visha shkola, 1988. - 157 c.
26. Shelov S.D. Termin kak osnovnaya yedinisa terminologii: raznoobraziye
opre-deleniy i yedinstvo ponimaniya //Vopros yazkoznaniya. – 2017. – N 6. – p. 102-
114.
27. Slishkin G.G. Typology of concepts. – M.: 1961. –p. 77.
28. Stepanov Yu.S. Concept and culture. – M.: 2004. –p 42-67.
29. Sternin I. I. General concept. Berlin: Walter de Gruyter, 2001. – P. 61.
81](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_81.png)
![30. Tessa Watson, ELLE Decor, 22 Mar. 2023. -p. 3.
31. Timirov A.M. Arxitekturaviy loyihalash asoslari. Uquvqo‘llanma, TAI.,
2021. – 112 b
32. Uralov A.S Arxitekturaviy loyihalash asoslari. Darslik .-Toshkent: TAQI,
2007. -212 b.
33. Usmonova Sh. Lingvokulturologiya (fanidan ma’ruzalar kursi). ‒
Toshkent: Universitet, 2014. B. 79.
‒
34. Vorkachev S.G. Consept and language. 1978. –p. 46-78.
35. Yule G. The Study of Language- . – Cambridge University Press. –
Ⅳ
2006. – Р . 51-66.
36. Апресян Ю. Д., Коннотации как часть прагматики слова //
Избранные труды., Интегральное описание языка и системная лексикография. -
М.: Школа «Языки русской культуры», 1995. - 766 с.
37. Бархударов Л.С. Язык и перевод. – М.: ИМО, 1975. – С.190.
38. Буянова Л. Ю. Терминологическая деривация: лингвофилософское
осмысление // Текст. Интертекст. Перевод.: Сб. науч. тр. Краснодар, 2004. - С.
12-59.
39. Виноградов В.В. Основные типы лексических значений: Избр.
труды. М., 1972. – C. 12-13 .
40. Винокур Г.О. О некоторых явлениях словообразования в русской
технической терминологии // Труды МИИФЛИ: Сб. ст. по языковедению. М.,
1939. Т. 5. - С. 3-54.
41. Винокур Г.О. О некоторых явлениях словообразования в русской
технической терминологии // Труды МИИФЛИ: Сб. ст. по языковедению. М.,
1939. Т. 5. - С. 3-54.
42. Галиева М.Р. Вербализация концептосферы word /с ўз/слово в
английской, узбекской и русской языковых картинах мира.дис…канд. филол.
наук.– Т.:2010, - 52 с.
43. Гвишиани М.Б. Язык научного общения (вопросы методологии).
Монография. М., 1986. -C. 33 .
82](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_82.png)
![44. Головин Б.Н. Основы культуры речи. М., 1980. - C. 276 .
45. Головин Б.Н., Кобрин Ю.Н. Лингвистические основы учения о
терминах. М., 1987. – C. 11 -5 2 .
46. Гринев-Гриневич С. В. Терминоведение. – М. : Академия, 2008. – 9 с.
47. Дадабаев X. Общественно-политическая и социально-экономическая
терминология в тюркоязычных письменных памятниках XI-XIVвв. – Т., 1991. –
C . 8.
48. Даниленко В.П. Лингвистические требования к стандартизированной
терминологии// Терминология и норма.-М.: 1972.-128 с.
49. Канделаки Т.Л. Семантика и мотивированность терминов . – М.:
Наука, 1977. – C . 7 .
50. Кузнецова О.И. Семантическая относительность лексических единиц
тематической группы ≪ атмосферные осадки ≫ в английском и русском языках:
сопоставительный анализ: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. Краснодар, 2002 .
- C . 3.
51. Кутина Л. Формирование языка русской науки. – М., 1974. – 278 с.
52. Лейчик В.М. Теоретические и прикладные проблемы унификации
терминов на современном этапе. Научно-техническая терминология. – М., 2002.
– С. 44–46.
53. Лотте Д.С. Краткие формы научно-технических терминов. – М.:
Наука, 1971 . – 130 с.
54. Лучинская Е.Н. Постмодернистский дискурс: семиологический и
лингвокультурогический, аспекты интерпретации. Краснодар, 2002. – C . 28 .
55. М иронова М.Р. Лексико-семантические и лингвокультурные
особенности формирования театральной лексики в английском и русском
языках: Дис. ... канд. филол. наук. Краснодар, 2007. - C . 16.
56. Новиков Л.А. Антонимия в русском языке. - М.:1973. -286 с.
57. Омарова С.И. Проблемы терминологии в дагестанских языках
(лингвистическая терминология): Автореф. дисс… док. филол. наук. –М.,1998.
– С. 48.
83](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_83.png)
![58. Паржиева М. А. Особенности функционирования лингвистических
терминов в профессиональной речи . – Ставрополь, 2005. – С. 28.
59. Реформатский А.А. Термин как член лексической системы языка //
Проблемы структурной лингвистики. – М.: Наука, 1968 . – 180 с .
60. Ушаков С. Основы архитектурной композиции, М., Искусство 1981.
- 289 c .
61. Федорченко Е.А. О функционировании терминологической лексики
в публициститической речи // Русский язык в школе, 2003. № 6. – С . 79-83.
62. Флоренский П.А. Детям моим. М., 1992. – C. 12.
63. Циткина, Ф. А. Терминология и перевод: (к основам
сопоставительного терминоведения) / Ф. А. Циткина. - Львов: Вища школа,
1988. - 157 c.
64. Шипков К.А. Юридическая терминология как подвид языка науки //
Язык в мире и мир в языке: Мат-лы межд. науч. конф- ии. Сочи-Краснодар, 21-
25 Апреля 2002 г. С. 126-128.
III. Badiy adabiyotlar va maqollar
65. Abdurozzoqova Sh. Tafakkur gulshani. –T.: G‘afur G‘ulom, 1989. - 462
b.
66. Karamatova K., Karamatov X.S. Proverbs, Maqollar, Poslovits i . – T.:
Mehnat, 2000. - 398 b.
67. Salomov G‘. Maqol va idiomalar tarjimasi. – T.: Fan, 1961.- 162 b.
68. O‘zbek xalq maqollari. – T.: Sharq, 2005. - 512 b.
69. O‘zbek xalq maqollari. – T.: G‘ofur G‘ulom, 1989. - 510 b.
IV. Lug‘atlar
70. Abdurahimov M. O‘zbekcha-ruscha aforizmlar lug‘ati. – T.: O‘qituvchi,
1986. - 215 b.
84](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_84.png)
![71. Abdurahmonov M. Qisqacha o‘zbekcha – ruscha frazeologik lug‘at. – T.:
O‘qituvchi, 1980. - 183 b.
72. Abdurahimov R. Filosofiya lug‘ati. – T.: O‘zbekiston, 1976. - 639 b.
73. Alisher Navoiy. Muhokamatul-lug‘atayn: Mukammalasarlarto‘plami, 16-
jild. T.: “Fan”, 2000. B. 28. ‒ ‒
74. Berdiyorov X., Rasulov R. O‘zbek tilining paremiologik lug‘ati. – T.:
O‘qituvchi, 1984. - 288 b.
75. G‘ofurov Z. Falsafa lug‘ati. – T.: O‘zbekiston, 1976. - 640 b.
76. Hozirgi о‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati /А. Hojiyev, A.
Nurmonov, S. Zaynobiddinov va boshq. -Т.: «Sharq», 2001. - 336 b.
77. Merriam Webster's Collegiate dictionary 10th edition. Springfield:
Merriam-Webster: 1993. - 135 p.
78. Oxford Advanced Learner's dictionary 10th edition. England: Oxford
university press. 2011. - 1820 p.
79. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Tuzatilgan ikkinchi nashr; Toshkent:
"O‘zbekiston" nashryoti, 2020. 1-jild. – 672 b.
80. Qasimov E.U., va b. Ruscha - o‘zbekcha - qoraqalpoqcha – inglizcha
qurilish atamalar lug‘ati. -T.: “Fanvatexnologiya”, 2017. - 232 b.
81. Ruscha - o‘zbakcha lug‘at. – T.: O‘ZSE. 1983. - 808 b .
82. Англо-русский синонимический словарь / Под.ред. Ю.Д. Апресяна. –
М.: Русский язык. 1988. - 544 с.
83. Апресян Р.Г. Любовь //Этика; Энциклопедический словарь – М . :
2001 . - 245 с.
84. Ахманова О.С.Словарь лингвистических терминов. – М.: 2000. – С.
687.
85. Евгеньева А.П. Проект словаря синонимов. – М., 1974. – 247 с.
86. Краткий словарь когнитивных терминов Кубрякова Е.С., Демьянков
В.З., Панкрац Ю.Г. , Лузина Л.Г. – М.: Изд-во . МГУ, 1996. - 245 с.
87. Кунин А.В. Англо-руский фразеологический словарь 1 том. – М . : С Э
– 19 84. - 942 с .
85](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_85.png)
![88. Маковскийнинг М. М. , Историко-этимологический словарь
современного английского языка. – М.: Изд-во . Диалог, 2000. - 645 с.
89. Психологический словарь./ Под ред . В.П. Зинченко, Б.Г.
Мещерякова. – М.: Педагогика – Пресс, 1990. - 440 с.
90. Словарь этики. –М . : 2001. - 127 с.
91. Философская энциклопедия, 8. -М,: 1970, т.5. - C . 462 .
V. Internet resurslar
92. http://suratiundhiyu.wordpress.com/
93. https://en.m.wikipedia.org/wiki/Architect
94. https://en.wikipedia.org/wiki/
List_of_English_words_of_Persian_origin#cite_ref-329; Webster's Third New
International Dictionary , Unabridged. Merriam-Webster,
95. https://uz.m.wikipedia.org/wiki
96. https://www.archdaily.com/898648/etymology-in-architecture-tracing-
the-language-of-design-to-its-root
97. https://www.e-architect.com
98. englishreal.ru
99. Oxfordonlinedictionary.com
100. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Binokor .
101. www.etymonline.com
102. https://inlibrary.uz/index.php/analysis-problem/article/view/12854
103. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Binokor .
104. [ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Architect]
86](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_86.png)
![GLOSSARIY
(qurilish doir asosiy atamalar lug‘ati)
Akropol (yunoncha, akros yuqori, polis shahar) – yunon shaharlarining
muhofazalangan va balandlikka joylashgan qismi, yuqori shahar Amfora (lotincha,
amphora; yunoncha, amphoreus - so zidan, amphi -ikki tomondan, phero - ko'taribʻ
boraman) - antik davrda ishlatilgan yuqori qismi keng, tag qismi va og'zi tor, ikki
dastali, sopol, ba'zan metalldan tayyorlangan idish trabz to`sin Arxitrav (grekcha,
agche boshlanishi, lotincha, kolonna kapitellarida yotgan birlashtiruvchi to'sin.
Baza (grekcha, basis - asos) kolonnaning yoki pliyastrning tekislangan pastki
qismi, supachasi.
Baltisteriya - butxona.
Bazilika (yunoncha, basilike shohona bino) - tarh (plan)da cho'ziq to'g'ri
to'rtburchak shaklidagi katta mahobatli bino. Ichki qismi qator ustunlar bilan
uzunasiga ketgan bir necha (asosan 3 yoki 5) qism (nef)larga bo'lingan.
Galereya italyancha, galleria) - binoning alohida bo'limlarini monumental
rangtasvirning bir turi.
Gravyura -grafikaning bir turiga kiradi. Birlashtiruvchi uzun va ingichka usti
berk xona.
Garmoniya (grekcha, harmonia bog'liq bo'lish, munosiblik, muvofiqlik) badiiy
asar qismlarining mutanosibligi, nafislik.
Grafika - sana'tning keng tarqalgan turlaridan biri. Bu san'atga oddiy qora
qalamda chizilgan surat, mavzuli kompozitsiya, kitobga ishlangan turli suratlar,
bezak rasmlardir.
Grifon (fransuzcha, griffon, lotincha, gryphus gryps) qadimiy afsonalardagi
qanotli burgut yoki sher boshli, sher tanali afsonaviy maxluq. Grifon tasviri qadimgi
dunyo san'ati (me morlik, rassomlik, haykaltaroshlik, amaliy san'at)da keng
ʼ
tarqalgan. Keyingi davrlar san'atida bezak (muhr, tamg'a) sifatida ko'p ishlatilgan.
Haykaltaroshlik - tasviriy san'atning turlari.
Inkrustatsiya (lotincha, incrustation - qadash) - bezash usuli, buyum, binolar
(tarzi, interyeri va b.)ni badiiy bezashda keng qo'llaniladi. Yog'och, tosh, sadaf,
87](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_87.png)
![suyak, koshin va b. bo'laklaridan qadab, yopishtirib naqsh, yozuv, tasvir, hosil
qilinadi.
Karkas (fransuzcha, skelet, asos) - binoning asosi - sinchi.
Kapitel (lotincha, capitellum kallak) kolonna, ustunning tepa bezatilgan qismi
(bosha). Kapitellar qadimgi me morlikdagi order tizimida takomillashtirilgan. Uʼ
arxitrav (bosh ustun, hari)ni yoki ustiga quyilgan yukni ushlab turadi.
Mensirtir - ibtidoiy tuzumga arxeologik yodgorliklar, yakka va halqa yoki
«alleyalar» bo'lib joylashgan yirik toshlar.
«Madonna» - Bibi Maryam.
Monumental -mahobatli yirik san'at asari.
Mastaba (arabcha) tosh o'rindiq) - Qadimgi Misr maqbaralarining nomi.
Dastlabki mastaba qoldiqlari mil. av. 3000 - 2800 yillikka oid. Bu mastabalar uyga
o'xshatib g'isht bilan qoplangan qumtepalardan iborat. Ularning yonlariga ibodat
maxsus xona hamdadafn anjomlari qo'yiladigan yerto'la ham qurilgan.
Keyinchalik mastabalar faqat toshdan qurilgan.
Obelisk (yunoncha, obeliskos six) me'morial inshoot turi, yodgorlik. Yuqori
(uchi)ga tomon ingichkalashib boradigan, asosan, to'rtburchaksimon (kvadrat tarhli)
qirrali ustun.
Ornament geometrik shakllar bilan o'simlik yoki hayvonlar olamidan olingan
tasvirlarni ritmik tartibda qo'shib, uyg'unlashtirib ishlangan bo'yoqli, o'yma yoki
chizma naqsh, bezak.
Pedesta l haykal va haykalchalar gruppasi o'rnatiladigan shoxsupa.
Peripter hamma tomondan ustunlar bilan o'ralgan aylana yoki to'rtburchak
shaklidagi antik ibodatxona.
Plakat (nemischa, plakat; fransuzcha, placard - e'lon, afisha) - grafika turi,
ma'lum kattalikdagi formatda ishlangan tasviriy san'at asari. Qisqa matn ilova
qilinadi, tashviqot, reklama, informatsiya va o'quv ta'lim maqsadlariga xizmat qiladi.
Riton - hayvonlar shoxi yoki fil suyagidan yasalgan uzun konussimon, uch tomoni
qayrilib boruvchi idish.
88](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_88.png)
![Roman uslubi Yevropa (asosan, G'arbiy Yevropa) san'atida X asrdan XII-XIII
asrlargacha hukm surgan badiiy uslub. Bu davr san'atida Qadimgi Rim madaniyati va
me morligida Qadimgi Rim me morligi uslub va unsurlaridan keng foydalanilganʼ ʼ
(«roman» iborasi shartli bo'lib, «rimniki»>ma'nosini anglatadi)
Roza - dumaloq deraza.
Stupa (sanskritcha- cho'qqi) - asosan, dumaloq yoki to'rtburchak marosimlarga
mo'ljallangan buddaviy me'moriy inshoot.
Timpan - deraza, eshik tepasida qoldirilgan yarim ark ichidagi yuza.
Terrakota (italyancha) - pishirilgan loy. Haykaltaroshlik san'atining
ko'rinishlari-dan hisoblanadi.
Zikkurat - Qadimgi Bobil va Ossuriyada chromlar yonida xom g'ishtdan
qurilgan ichki xonasiz zinasimon minora. Ayrim zikkuratlar zina o'rnida qiya
qavatlarga zina (yoki yo lak) dan chiqib tushilgan, eng yuqori qavatda ibodat
ʻ
qilingan.
89](/data/documents/485fa81e-1fc7-4f28-9827-8f20c47b5bd7/page_89.png)
INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURA GA OID TERMINLARNING KOGNITIV VA LINGVOKULTOROLOGIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRIS H …………………………………………………………………………….3 BIRINCHI BOB . DUNYO TILSHUNOSLIGIDA KONSEPT VA TERMIN O LOGIYANING NAZARIY JIHATLARI ………………………….8 1.1. Dunyo tilshunosligida termin tushunchasi… ……………………….…………8 1.2. Termin tushunchasining lingvistik va kognitiv tomonlari ……………………16 1.3. Konseptning tarkibiy xususiyatlari va ularning verballashuvi………………..24 Birinchi bob bo‘yicha xulosa ……………………………………………………....31 IKKINCHI BOB . INGLIZ VA O ‘ ZBEK TILLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURA GA OID TERMINLARNING L E KSIKOLOGIK TAHLILI …………………………………………………………………………..32 2.1. O‘zbek tilida qurilish va arxitektura ga oid terminlarning semantik jihatlari ………………………………………………………………………….......32 2.2. Ingliz tilida qurilish va arxitektura ga oid terminlarning semantik jihatlari ……………………………………………………………………………...38 2.3. Ingliz va o‘zbek tillarida arxitektura va qurilish sohasiga oid leksik birliklarni tarjima qilish masalalari. ……………………………………………….…………...45 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa …………………………………………………….....50 UCHINCHI BOB. INGLIZ VA O ‘ ZBEK TILLARI MATNLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURA TERMINLARINING TALQINI ………......51 3.1. Ingliz va o ‘ zbek tillari paremiologiyasida qurilish va arxitektura ga oid maqollarning tahlili. …………………………………………………………………51 3.2. Ingliz va o‘zbek tillari badiiy asarlarida qurilish va arxitekturaga oid leksemalarni tarjima qilish masalalari……………………………………………….60 3.3. Ingliz va o ‘ zbek tillarida arxitektura va qurilish terminlarining tarjimasida denotativ-konnotativ omillar …………………………………………………....…...71 Uchinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………….79 1
XULOSA ……………………………………………………………………………81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………………………….83 GLOSSARIY ……………………………………………………………………….90 2
KIRIS H Dissertasiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Bugungi kunda dunyoda arxitektura va qurilish sanoati jadal rivojlanishi bilan birga ishlab chiqarish jarayonida kam energiya sarflanadigan arzon, ekologik toza qurilish materiallariga bo’lgan talab ortib bormoqda. Shu jihatdan qurilish materiallari sanoatining ustuvor vazifalaridan biri mahalliy ko’p tar q algan past sifatli xom ashyo materiallaridan foydalanish bo’lib, me’morchilik va qurilish materiallarini ishlab chiqarishning mavjud texnologiyalarini takomillashtirish, ishlab chiqariladigan mahsulot tan narxini arzonlashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Jahon miqyosida arxitektura va qurilish materiallarini ishlab chiqarish uchu n kamyob bo’lmagan tabiiy resurslarni qidirib topish, ulardan quyiladigan talablarga javob beruvchi yangi q urilish va me’moriy materiallarini yaratishga yo’naltirilgan ko’plab ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmokda. Bu borada mahalliy past sifatli ashyolardan foydalanib mineral boglovchilarni yaratish, mineral va kimyoviy qo’shimchalardan foydalanib struktura hosil bo’lishini boshqarish va ularning qurilish va me’morchilik bo’yicha te xnik xossalarini yaxshilash, yaratilgan bo g’ lovchilar asosida standartlar talablariga javob beruvchi, tan narxi arzon, ekologik toza q urilish materiallarining tarkiblari va ishlab chiqarish texnologiyalarini yaratish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Respublikamizda qurilish materiallari sanoatida iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, ishlab chiqarishni takomillashtirish va rivojlantirish, mahalliy xomashyo manbaalaridan ra t sional foydalanish, qurilish materiallarini ishlab chiqarish hajmini oshirish, aholiga arzon qurilish materiallari yetkazib berish bilan bog’liq holda keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilib, muayyan natijalarga erishilmo q da. O’zbekiston Respubikasining yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida, jumladan “... ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirish, iqtisodiyotda energiya va resurslar sarfini kamaytirish, ishlab chiqarishda energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish, qurilish materiallari ishlab chiqarish sanoatini rivojlantirish, import o’rnini bosuvchi va eksportbop mahsulotlarni tayyorlash…” [3, 50] muhim vazifalar belgilab berilgan. Mazkur vazifalarni amalga oshirish, jumladan, 3
qurilish tarmog’ini binolarning energiya samaradorligini oshiruvchi sifatli material va konstruksiyalar bilan ta’minlash va ularga me’moriy bezaklar berish maqsadida qurilish va me’moriy qorishmalarni ishlab chiqarishning energiya tejamkor texnologiyasini ishlab chiqarishga yo’naltirilgan ilmiy-tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi» to’g’risidagi Farmonida va 2017 yil 18 yanvardagi PQ-2731-sonli «2017-2021 yillarda Orolbo’yi mintaqasini rivojlantirish davlat dasturi to’g’risida»gi, 2018 yil 24 noyabrdagi PQ-4028-sonli «Qishloq joylarda va fuqarolarning ayrim toifalari uchun arzon uy-joylar qurishni kengaytirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi va 2019 yil 23 maydagi PQ-4335-sonli «Qurilish materiallari sanoatini jadal rivojlantirishga doir qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risida»gi Qarorlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu disserta t siya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi [1; 2; 3]. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Terminologiyaning tarixiy ildizlari, taraqqiyot bosqichlari, terminlarning milliy o’ziga xosligi , ularning tasnifi va tavsifi kabi masalalari tadqiqi borasida jahon hamda o’zbek tilshunos olimlarining o’rni benihoya katta. Bu yo’nalishda A.Rey, J.K.Seyjer , O.Vyuster , Yu.N.Marchuk, J.Kornyu, R.Temmermen, V.M.Leychik, S.I.Omarova, M.A.Parjeva, Sh.D.Shelov, O.S.Axmanova, shuningdek, A.Hojiyev, H.Dadaboyev, G’.M.Ismailov, Z.A.Abdullayeva, A.Nurmonovning tadqiqotlari alohida e’tiborga molik [ 6, 58 ]. Arxitektura va qurilish yo’nalishida S. Lotte, Reformatskiy, V. V. Vinogradov, Yu. S. Stepanov, D. N. Shmelev, S. D. Kasnelson, Yu.D. Apresyan, I.N. Suxova, V. V. Gak, A. M, Kuznesov, Yu. I. Karaulov, N. I. Karaulov, N. Ma’sumi, D.T. Todjiyev, Yu, M.N. Kasmova, B. Kamoliddinov, D. Saymiddinov, D. Xodjayev, O.X. Kasimov,M. Sulton, S. Nazarzoda, T. Djurayev, P. Nurov, S. Djamatov, X. Saidov M.Roziqberdiyev (1995 y.), X..Po’latov (2000 y.), D.Asqarova (2005 y.), A.Uralov (2000 y.), A.Uralov (2005 y.), B.Saidova (2007 y.) kiradi [7, 180]. 4
Tilshunoslikda terminologik masalalarga oid ko’pgina izlanishlar olib borilgan bo’lsa-da, o’z yechimini kutayotgan juda ko’plab muammolar, jumladan, ingliz va o’zbek tillarida qurilish va arxitektura terminlarini qiyosiy tipologik tadqiq qilish masalasi dolzarblik kasb etadi. Magistrlik dissertasiyasining maqsadi ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarining tipologik xususiyatlarini chog’ishtirma tadqiq qilishdan iborat. Dissertasiyaning vazifalari: -arxitektura va qurilish terminlariga oid lingvomadaniy aspektda olib borilgan ilmiy- nazariy tadqiqotlarni o’rganish, tahlilga tortilgan qurilish va arxitektura terminlarning semantik, nominativ-funksional xususiyatlarini asoslash; -ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarning diaxron aspektda tarixiy tadrijiy taraqqiyoti (shakllanishi va takomillashuvi), ularning struktur modellaridagi o’ziga xos o’zgarishlar va yangilanishlar tadqiq qilish; -ingliz va o’zbek tillari qurilish va arxitektura terminologik tizimida qo’llaniladigan terminlarning ustuvor va sermahsul derivatsion modellari (morfologik, semantik) ni aniqlash va ishlab chiqish, o’ziga xos xususiyatlarini chog’ishtirma tadqiq qilish; -ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarning chog’ishtirma - tipologik o’rganilishida o’ziga xos lingvomadaniy xususiyatlarini ochib berish, ularning zamonaviy taraqqiyoti bosqichida shakllanish, hosil bo’lish usullarini chuqurroq o’rganish va soha terminologiyasining ichki hamda tashqi manbalar hisobiga boyib borish yo’llarini aniqlash; Dissertasiyaning obyekti sifatida ingliz va o’zbek tillariga xos materiallar asosida qurilish va arxitektura terminlarining qiyosiy talqini. Dissertasiyaning predmetini ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarining semantik-struktur va tipologik xususiyatlarini qamrab oladi. Tadqiqotning obyekti sifatida ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlari tanlangan. 5