logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURAGA OID TERMINLARNING KOGNITIV VA LINGVOKULTOROLOGIK XUSUSIYATLARI

INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURAGA OID TERMINLARNING KOGNITIV VA LINGVOKULTOROLOGIK XUSUSIYATLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

248.744140625 KB
Ko'chirib olish
INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURA GA OID TERMINLARNING KOGNITIV VA LINGVOKULTOROLOGIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRIS H …………………………………………………………………………….3 BIRINCHI BOB . DUNYO TILSHUNOSLIGIDA KONSEPT VA TERMIN O LOGIYANING NAZARIY JIHATLARI ………………………….8 1.1. Dunyo tilshunosligida termin tushunchasi… ……………………….…………8 1.2. Termin tushunchasining lingvistik va kognitiv tomonlari ……………………16 1.3. Konseptning tarkibiy xususiyatlari va ularning verballashuvi………………..24 Birinchi bob bo‘yicha xulosa ……………………………………………………....31 IKKINCHI BOB . INGLIZ VA O ‘ ZBEK TILLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURA GA OID TERMINLARNING L E KSIKOLOGIK TAHLILI …………………………………………………………………………..32 2.1. O‘zbek tilida qurilish va arxitektura ga oid terminlarning semantik jihatlari ………………………………………………………………………….......32 2.2. Ingliz tilida qurilish va arxitektura ga oid terminlarning semantik jihatlari ……………………………………………………………………………...38 2.3. Ingliz va o‘zbek tillarida arxitektura va qurilish sohasiga oid leksik birliklarni tarjima qilish masalalari. ……………………………………………….…………...45 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa …………………………………………………….....50 UCHINCHI BOB. INGLIZ VA O ‘ ZBEK TILLARI MATNLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURA TERMINLARINING TALQINI ………......51 3.1. Ingliz va o ‘ zbek tillari paremiologiyasida qurilish va arxitektura ga oid maqollarning tahlili. …………………………………………………………………51 3.2. Ingliz va o‘zbek tillari badiiy asarlarida qurilish va arxitekturaga oid leksemalarni tarjima qilish masalalari……………………………………………….60 3.3. Ingliz va o ‘ zbek tillarida arxitektura va qurilish terminlarining tarjimasida denotativ-konnotativ omillar …………………………………………………....…...71 Uchinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………….79 1 XULOSA ……………………………………………………………………………81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………………………….83 GLOSSARIY ……………………………………………………………………….90 2 KIRIS H Dissertasiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Bugungi kunda dunyoda arxitektura va qurilish sanoati jadal rivojlanishi bilan birga ishlab chiqarish jarayonida kam energiya sarflanadigan arzon, ekologik toza qurilish materiallariga bo’lgan talab ortib bormoqda. Shu jihatdan qurilish materiallari sanoatining ustuvor vazifalaridan biri mahalliy ko’p tar q algan past sifatli xom ashyo materiallaridan foydalanish bo’lib, me’morchilik va qurilish materiallarini ishlab chiqarishning mavjud texnologiyalarini takomillashtirish, ishlab chiqariladigan mahsulot tan narxini arzonlashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Jahon miqyosida arxitektura va qurilish materiallarini ishlab chiqarish uchu n kamyob bo’lmagan tabiiy resurslarni qidirib topish, ulardan quyiladigan talablarga javob beruvchi yangi q urilish va me’moriy materiallarini yaratishga yo’naltirilgan ko’plab ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmokda. Bu borada mahalliy past sifatli ashyolardan foydalanib mineral boglovchilarni yaratish, mineral va kimyoviy qo’shimchalardan foydalanib struktura hosil bo’lishini boshqarish va ularning qurilish va me’morchilik bo’yicha te xnik xossalarini yaxshilash, yaratilgan bo g’ lovchilar asosida standartlar talablariga javob beruvchi, tan narxi arzon, ekologik toza q urilish materiallarining tarkiblari va ishlab chiqarish texnologiyalarini yaratish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Respublikamizda qurilish materiallari sanoatida iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, ishlab chiqarishni takomillashtirish va rivojlantirish, mahalliy xomashyo manbaalaridan ra t sional foydalanish, qurilish materiallarini ishlab chiqarish hajmini oshirish, aholiga arzon qurilish materiallari yetkazib berish bilan bog’liq holda keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilib, muayyan natijalarga erishilmo q da. O’zbekiston Respubikasining yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida, jumladan “... ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirish, iqtisodiyotda energiya va resurslar sarfini kamaytirish, ishlab chiqarishda energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish, qurilish materiallari ishlab chiqarish sanoatini rivojlantirish, import o’rnini bosuvchi va eksportbop mahsulotlarni tayyorlash…” [3, 50] muhim vazifalar belgilab berilgan. Mazkur vazifalarni amalga oshirish, jumladan, 3 qurilish tarmog’ini binolarning energiya samaradorligini oshiruvchi sifatli material va konstruksiyalar bilan ta’minlash va ularga me’moriy bezaklar berish maqsadida qurilish va me’moriy qorishmalarni ishlab chiqarishning energiya tejamkor texnologiyasini ishlab chiqarishga yo’naltirilgan ilmiy-tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi» to’g’risidagi Farmonida va 2017 yil 18 yanvardagi PQ-2731-sonli «2017-2021 yillarda Orolbo’yi mintaqasini rivojlantirish davlat dasturi to’g’risida»gi, 2018 yil 24 noyabrdagi PQ-4028-sonli «Qishloq joylarda va fuqarolarning ayrim toifalari uchun arzon uy-joylar qurishni kengaytirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi va 2019 yil 23 maydagi PQ-4335-sonli «Qurilish materiallari sanoatini jadal rivojlantirishga doir qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risida»gi Qarorlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu disserta t siya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi [1; 2; 3]. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Terminologiyaning tarixiy ildizlari, taraqqiyot bosqichlari, terminlarning milliy o’ziga xosligi , ularning tasnifi va tavsifi kabi masalalari tadqiqi borasida jahon hamda o’zbek tilshunos olimlarining o’rni benihoya katta. Bu yo’nalishda A.Rey, J.K.Seyjer , O.Vyuster , Yu.N.Marchuk, J.Kornyu, R.Temmermen, V.M.Leychik, S.I.Omarova, M.A.Parjeva, Sh.D.Shelov, O.S.Axmanova, shuningdek, A.Hojiyev, H.Dadaboyev, G’.M.Ismailov, Z.A.Abdullayeva, A.Nurmonovning tadqiqotlari alohida e’tiborga molik [ 6, 58 ]. Arxitektura va qurilish yo’nalishida S. Lotte, Reformatskiy, V. V. Vinogradov, Yu. S. Stepanov, D. N. Shmelev, S. D. Kasnelson, Yu.D. Apresyan, I.N. Suxova, V. V. Gak, A. M, Kuznesov, Yu. I. Karaulov, N. I. Karaulov, N. Ma’sumi, D.T. Todjiyev, Yu, M.N. Kasmova, B. Kamoliddinov, D. Saymiddinov, D. Xodjayev, O.X. Kasimov,M. Sulton, S. Nazarzoda, T. Djurayev, P. Nurov, S. Djamatov, X. Saidov M.Roziqberdiyev (1995 y.), X..Po’latov (2000 y.), D.Asqarova (2005 y.), A.Uralov (2000 y.), A.Uralov (2005 y.), B.Saidova (2007 y.) kiradi [7, 180]. 4 Tilshunoslikda terminologik masalalarga oid ko’pgina izlanishlar olib borilgan bo’lsa-da, o’z yechimini kutayotgan juda ko’plab muammolar, jumladan, ingliz va o’zbek tillarida qurilish va arxitektura terminlarini qiyosiy tipologik tadqiq qilish masalasi dolzarblik kasb etadi. Magistrlik dissertasiyasining maqsadi ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarining tipologik xususiyatlarini chog’ishtirma tadqiq qilishdan iborat. Dissertasiyaning vazifalari: -arxitektura va qurilish terminlariga oid lingvomadaniy aspektda olib borilgan ilmiy- nazariy tadqiqotlarni o’rganish, tahlilga tortilgan qurilish va arxitektura terminlarning semantik, nominativ-funksional xususiyatlarini asoslash; -ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarning diaxron aspektda tarixiy tadrijiy taraqqiyoti (shakllanishi va takomillashuvi), ularning struktur modellaridagi o’ziga xos o’zgarishlar va yangilanishlar tadqiq qilish; -ingliz va o’zbek tillari qurilish va arxitektura terminologik tizimida qo’llaniladigan terminlarning ustuvor va sermahsul derivatsion modellari (morfologik, semantik) ni aniqlash va ishlab chiqish, o’ziga xos xususiyatlarini chog’ishtirma tadqiq qilish; -ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarning chog’ishtirma - tipologik o’rganilishida o’ziga xos lingvomadaniy xususiyatlarini ochib berish, ularning zamonaviy taraqqiyoti bosqichida shakllanish, hosil bo’lish usullarini chuqurroq o’rganish va soha terminologiyasining ichki hamda tashqi manbalar hisobiga boyib borish yo’llarini aniqlash; Dissertasiyaning obyekti sifatida ingliz va o’zbek tillariga xos materiallar asosida qurilish va arxitektura terminlarining qiyosiy talqini. Dissertasiyaning predmetini ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarining semantik-struktur va tipologik xususiyatlarini qamrab oladi. Tadqiqotning obyekti sifatida ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlari tanlangan. 5 Tadqiqotning predmeti ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarining semantik-struktur va etimologik tomonlarini qamrab oladi. Tadqiqotning usullari. Tadqiqotda tavsifiy, qiyosiy-chog’ishtirma, tahlil, semantik maydon metodlaridan foydalanilgan. Dissertasiyaning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat : ingliz va o’zbek tillarida q urilish va arxitektura terminologiyasi mustaqil terminologik tizim sifatida tarjimada denotativ va konnotativ aspektda chog’ishtirilgan, leksik birliklarning o’ziga xos tarixiy-etimologik xususiyatlari ochib berilgan, ularning semantik ko’rinishidagi siljishlar, yangilanishlar aniqlanadi; ingliz va o’zbek tillarida qurilish va arxitektura terminlarning semantik, funksional va sintaktik usulda yasalishi asoslab berilgan; ingliz va o’zbek tillarida qurilish va arxitektura terminlarning paremiologik birliklardagi tahlillari qiyosiy o’ziga xos tomonlari aniqlandi; ingliz va o’zbek tillari qurilish va arxitektura terminlarining hozirgi bosqichdagi holati, ushbu soha terminologiyasining ichki va tashqi omillar hisobiga boyish yo’llari isbotlangan hamda tarjima jarayonidagi farqli tomonlari aniqlangan; Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati olingan natijalarning terminologiya va tarjimashunoslikning tadqiqot ko’lamini boyitishi hamda boshqa terminologik tizimlarning lingvistik xususiyatlarini yoritishda manba sifatida xizmat qilishi bilan belgilanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati olingan xulosalarning sohaviy terminshunoslik va lug’atshunoslikni rivojlantirish hamda xalqaro ma’lumot almashinuvi tizimi samaradorligini oshirishga xizmat qilgani, oliy o’quv yurtlarida lug’atlar, darsliklar, o’quv qo’llanmalar yaratish, turli metodik tavsiyanomalar tuzishda ahamiyatliligi bilan izohlanadi. Dissertasiyaning tuzilishi va tarkibi. Dissertasiyaga kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat, umumiy hajmi 92 sahifani tashkil etadi. 6 BIRINCHI BOB . DUNYO TILSHUNOSLIGIDA TERMIN O LOGIYANING NAZARIY JIHATLARI 1.1. Dunyo tilshunosligida termin tushunchasi Ma’lumki, inson ma’naviyatining eng buyuk mahsuli hisoblangan til nafaqat ma’lum bir fikrni ifoda etuvchi vosita hisoblanadi, balki jamiyatda yuz berayotgan barcha o’zgarishlar tilda o’z aksini topadi. Tilshunoslik til haqidagi, uning ijtimoiy tabiati, vazifasi, ichki tuzilishi, tasnifi, muayyan tillarning amal qilish qonunlari, tarixiy taraqqiyoti haqidagi fanligi ma’lum bo’lib, maqsadi, vazifasi va shu kabilarga ko’ra, uning umumiy tilshunoslik, strukturaviy tilshunoslik, qiyosiy-tarixiy tilshunoslik, lingvomadaniyatshunoslik, neyrolingvistika, paralingvistika, etnolingvistika, psixolingvistika, so t siolingvistika, mentalingvistika, kognitiv lingvistika, interlingvistika (bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish) kabi bir nechta sohalar shaxsning jamiyatdagi faoliyati bilan aloqador til xususiyatlarini o’rganadi. Dunyoda ilm-fan, ilm-ma’rifat, texnika va texnologiya taraqqiy etib borar ekan, yangi g’oyalar, yangi qarashlar, yangi terminlar paydo bo’lib boraveradi. Tilshunoslikda yangi terminlarning kirib kelishi esa yangi imkoniyatlarni ochadi, leksikologiya va terminologiyani boyishi hamda rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi, shuningdek, o’ziga xos qiyinchiliklarni ham paydo qilishini inkor etib bo’lmaydi. Hozirgi kunda tilshunoslikdagi terminologiya sohasining taraqqiy etib borishini, yangi so’z yasash, so’zlarga yangi ma’nolar yuklash, ba’zi bir kategoriyalarning leksikalashuvi, so’z birikmasining semantik bir butun holga kelib qolishi, shuningdek, boshqa turli tillardan so’z olish va so’z yasash sababli ro’y bermoqda hamda tilshunoslikning leksik qatlamini hosil qiluvchi termin va terminologiyaning lingvistik aspektlaridan terminshunoslik ko’plab tadqiqotchilarni diqqat markazida turibdi. Terminologiya sohasidagi jumboqlarni yechimini topish dolzarbligi keng bo’lib, hayot bilan hamohang yuradi. Qolaversa, “tilshunoslikda terminologik masalalarga oid ko’pgina tadqiqotlar olib borilgan bo’lsa-da, mazkur masala o’zining yetarlicha tasdig’ini topgan, deyolmaymiz. Juda ko’plab o’z yechimini kutayotgan 7 muammolar haligacha mavjud. Ayniqsa, terminning semantikasiga oid masalalar jiddiy tadqiq etilishi lozim” [20, 48]. Tilshunoslikda termin va terminologiya, terminshunoslik sohasida olib borilayotgan qator tadqiqotlar bo’lsada, termin haqidagi ta’rif, ayniqsa, terminologiyaning tarixiy ildizlari, shakllanishi, madaniy- tarixiy rivojlanishi va taraqqiyot bosqichlari, termin tushunchasi hamda unga doir muammolar, terminlarning milliy o’ziga xosligi, shuningdek, ularning kompozision jihatlari kabi masalalar yuzasidagi tadqiqotlarning kun tartibiga qo’yilishi amalga oshirilgan tadqiqotlarni har jihatdan puxta va xolis baholashga imkon beradi. Termin – ilm-fan, texnikaning biror sohasiga xos muayyan bir tushunchaning aniq va barqaror ifodasi bo’lgan so’z yoki so’z birikmasidir [ 32, 73 ]. Termin – ilm-fanda, texnikada, san’atda qo’llaniladigan biror bir tushunchani aniq anglatadigan so’z yoki so’z birikmasidir, umumadabiy so’zlardan farqli o’laroq terminlarga ekspressivlik va ko’pma’nolilik xos emas [12, 46]. Ma’lumotlarga tayanib “terminologiya” so’zi lotincha terminus va grekcha logos so’zlaridan tashkil topgan bo’lib, “terminlar haqidagi fan” ma’nosini anglatadi, deb aytish o’rinlidir. A.D. Xayutin ingliz tilining etimologik lug’atiga asoslanib mazkur so’z ilk bor nemis olimi S.Shyutz tomonidan 1786 yilda qo’llanilganini ta’kidlaydi. Uning aniqlashicha, mazkur so’z ingliz, fransuz tillarida XVIII asr oxirlarida, rus tilida esa XIX asr boshlaridan iste’molga kirgan [ 21, 28 ]. Termin aniq, bir ma’noli, ekspressiv xususiyatlaridan xoli bo’lib, o’z navbatida, o’z terminologik soha maydonida aniq, ammo ushbu maydonidan chiqishi bilan, o’z asosiy xususiyatlarini yo’qotadigan so’z yoki so’z birikmasidir. Terminning yasalishi o’zlashgan so’zlarning so’z yasalish usullarini qamragan holda, milliy til qurollarining qo’llanilishi bilan yuz beradi. Termin umumxalq leksikasiga o’tishi yoki aksincha umumxalq leksikasidan terminga, shuningdek, boshqa termin tizimiga (terminosistemaga) ham o’tishi mumkin [47, 8]. Ma’lum bir tilda bir mavzu doirasiga mansub bo’lgan maxsus so’zlar to’planganida terminologiya hosil bo’ladi. O.S.Axmanova “… lingvistik terminologiya boshqa har qanday terminologiya kabi terminlarning oddiy majmui emas, balki o’ziga xos semiologik tizim” ekanligini ta’kidlaydi [9, 509]. 8 Mashhur rus olimi A.A.Reformatskiyning fikricha, terminologik tadqiqotlarda terminlarning asosiy lisoniy belgilari xususida ikki xil qarash mavjud: birinchi navbatda, terminlarning nominativligi, ikkinchidan, uning tushuncha bilan bog’liq bo’ladi [59, 180]. Olim termin va uning mohiyati nima, masalasi yechimiga izoh berganda nominatsiya va unga yaqin tushunchalar pozitsiyasi tomonidan qaraydi. F.A.Sitkina “termin – bu maxsus yoki kasb hunarga oid bilim sohasiga tegishli ilmiy tushunchani reprezentasiya qilib beruvchi til belgisi hisoblanadi”, deb ta’rif beradi [25, 157]. Termin so’zi o’rnida gohida atama so’zini ishlatish hollari kuzatiladi. Ammo bu to’g’ri emasdek tuyuladi. Chunki atama termin so’ziga nisbatan tor tushunchani ifodalashi bizga ma’lumdir. S.D. Shelov terminlarni fan sohalariga ko’ra bo’lib, turli bilim sohalariga oid terminlar – keng ko’lamda mazmun kasb etadigan terminologiya ekanligini asoslaydi. Terminning faqatgina muayyan bir bilimlar soha terminologiyasi ba’zi umumiy muhitning ajralmas qismi ekanligini va u yerga boshqa bilimlar sohalari, murakkab jamlik kabi, o’zining terminologiyasi bilan kirishi mumkinligini hamda uzluksiz aloqada bo’lishi natijasida ularning komponentlarining kesishishiga yoki to’qnashuviga sabab bo’ladi degan o’zining bir necha fikrini aytadi [26, 102]. Akademik V.V.Vinogradovning ta’kidlashicha, terminologiya sohasida tilning taraqqiyotida, uning leksik tizimida xalqning moddiy va ruhiy madaniyati bilan bog’liqlik yaqqol ko’zga tashlanadi [39, 12]. Terminologiyaga bag’ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan, ta’rifga ega bo’lgan va ayniqsa, nominativ vazifasini bajaradigan birliklar termin hisoblanadi, deb qaraladi. Ma’lum bir tilda bir mavzu doirasiga mansub bo’lgan maxsus so’zlar to’planganida terminologiya hosil bo’ladi. F. de Sossyur so’z va terminni qiyoslashda terminning quyidagi xususiyatlarini ajratib ko’rsatadi: 1. Ma’noning alohida predmet yoki hodisaga emas, predmetlar yoki hodisalar sinfi yohud turiga aloqadorligi; 2. Maishiy tushunchalar yoki umumiy tasavvurlarga emas balki, ilmiy yoki texnik tushunchalarga aloqadorligi; 9 3. Terminning qat’iy belgilangan terminlar tizimi doirasida amalda bo’lishi ya’ni terminning doim terminlar tizimining bir bo’lagi bo’lishi; 4. Borliqdan o’ta mavhumlashishi, hattoki undan butkul uzilishgacha borishi; 5. Terminning muayyan bilimlarni va ta’limni talab qiluvchi ma’lum kasbiy faoliyat bilan bog’liqligi. Sanab o’tilgan farqlar tilshunoslar tomonidan aniqlangan [14, 14] . Kompyuter lingvistikasini tadqiq etgan olim Marshyuk “terminologiya” so’zi ko’p ma’noli bo’lib, u terminlarni o’rganadigan fan bo’lishi bilan birga, ma’lum bir soha terminlarining majmui to’g’risidagi ham fandir. Ammo termin va terminlarni o’rganadigan fan degan ta’rifga ko’proq “terminshunoslik” so’zi ham mos kelishini, “terminografiya” esa leksikografiyaning bir qismi bo’lib, terminshunoslik bilan uzviy bog’langan holda terminologik lug’atlar tuzish to’g’risidagi fan deb tariflaydi. Darhaqiqat, terminologiya – terminlar haqidagi ta’limot va terminlar majmui, lingvistikaning keng qamrovli muhim sohasidir. Ilm, fan va texnika taraqqiyoti jadallik bilan rivojlanib borar ekan, nafaqat tilshunoslikning leksik qatlamini boyitadi, balki nutqda qo’llanilayotgan qator lisoniy birliklarni o’zida jamlab kengaytiradi. Hozirgi zamon o’zbek tilshunosligida termin, terminologiya va nomenklatura tushunchalarining ma’nolarini, qolaversa, ular to’g’risida aytilgan turli fikrlarni farqlash eng muhim muammolardan biri bo’lib hisoblanadi. Tilshunos terminologlarning bu muammo ustida olib borgan ilmiy izlanishlari keng doirani qamrab olsa ham, bu tushunchalarning kelib chiqishi borasida yaxlit fikrlar bildirilmagan. “Termin” so’zi lotincha “terminus” so’zidan olingan bo’lib, uning birinchi lug’aviy ma’nosi “chek, chegara” dir. Termin – bilim yoki faoliyatning maxsus sohasiga doir tushunchani ifodalovchi so’z yoki so’z birikmasi. Termin umumxalq tiliga muayyan terminologik tizim orqali o’tadi, binobarin, termin va umumiste’moldagi so’zlar bir-birini to’ldiradigan leksik birliklardir. Sistem xarakterga egalik, o’z terminologik maydonida bir ma’nolikka moyillik, his-tug’u ifodalamaslik, uslubiy betaraflik kabilar terminga xos xususiyatlardir. Ammo bu so’zning kelib chiqishi hozirgi davrdagi termin tushunchasini to’la 10 ifodalamaydi. Chunki termin ma’lum ma’noga ega bo’lib, boshqa leksik birliklar bilan semantik jihatdan aloqada bo’ladi va bir yaxlit terminologik tizimni tashkil etadi. G’arbiy Yevropa tillari materialida olib borilgan ilmiy izlanishlarda “terminius”ning – “chegara” ma’nosidan tashqari, boshqa ma’nolarni anglatishi haqida ayrim fikrlar aytib o’tilgan. Masalan, bu leksik birlik fransuz tilida “terme” – “so’z”, undan so’ng esa hozirgi davrda tushunilayotgan “termin” tushunchasini ifodalaydi. Ingliz tilida esa “term” so’zi to’g’ridan-to’g’ri “termin” so’zining ma’nosini anglatgan. O’zbek tiliga bu so’z XX asrning 40-50 yillarida kirib kelgan. Bu davrgacha “istiloh” va “atama” so’zlaridan foydalanilgan. “Terminologiya” so’zi lotincha “terminius” va grekcha “logos” so’zlaridan tashkil topgan bo’lib, “terminlar haqidagi fan” ma’nosini anglatadi. A.D. Xayutin ingliz tilining etimologik lug’atiga asoslanib mazkur so’z ilk bor nemis olimi S. Shyutz tomonidan 1786 yilda qo’llanilganini ta’kidlaydi. Uning aniqlashicha, mazkur so’z ingliz, fransuz tillarida XVIII asr oxirlaridan, rus tilida esa XIX asr boshlaridan iste’molga kirgan. Ilmiy tadqiqot ishlarida terminologiya so’zi quyidagi ikki ma’noda qo’llaniladi: 1. Terminologiya bu maxsus predmet va tushunchalarni ifodalovchi so’z va so’z birikmalarining yig’indisi, majmui. 2. Terminologiya bu terminlar, ularning grammatik tuzilishi va tilda amal qilishi bilan bog’liq qonuniyatlarni o’rganish bilan shug’ullanuvchi tilshunoslik fanining bir bo’limidir [21, 28] . A.A.Reformatskiyning ta’kidlashicha, termin doimo muayyan terminologik maydonga tegishli bo’ladi va ana shu maydon ichida u birgina ma’noga ega bo’ladi [59, 180]. Demak, ma’lum bir sohaga oid predmet yoki tushunchalarni ifodalovchi terminlar bir-biri bilan ma’nosi, leksik-grammatik strukturasi va boshqa xususiyatlari bilan uzviy bog’liq holda terminologiyani tashkil qiladi. Terminologiyaning ajralmas qismi bo’lgan nomenklatura tushunchasi o’z funksiyasi jihatidan “termin”larga juda o’xshab ketadi. Natijada bu ikki tushunchani farqlashda ayrim chalkashliklarga yo’l qo’yilishi mumkin. “Nomenklatura” so’zi lotin tilidan kelib chiqqan bo’lib, “nomlarni yozish, atash” degan ma’noni anglatadi. A.D.Xayutinning ta’kidlashicha, mazkur so’z ilk bor botanik olim Linney tomonidan qo’llanilgan va unga o’simliklar klassifikasiyasini yaratishda xizmat qilgan. 11 “Nomenklatura” so’zining o’zi esa bir xil boshqa ko’rinishga ega bo’lgan predmet va u yoki bu fan obyektini bildirish uchun qo’llanilgan atamalar, nomlar sistemasining ma’nosini anglatadi. Terminologiya bilan nomenklatura tushunchalari o’rtasidagi aloqaga A.A. Reformatskiy o’zining munosabatini bildirib, bu ikki tushunchani sinonim deb atashga qarshi chiqadi. Uning ta’kidlashicha, geografik tushunchani ifodalovchi “dengiz”, “daryo”, “tog’”, “shahar” kabilar geografik termin, “Kaspiy”, “Volga”, “Pomir”, “Moskva” kabi so’zlar esa geografik nomenklatura hisoblanadi [59, 180]. Nomenklaturaga odatda turli uskunalar, texnika mahsuloti turlarining nomlari kiritiladi. V.M. Leychikning fikricha, nomenklaturaga bir xil turdagi predmetlarni ifodalash uchun xizmat qiladigan so’zlarni kiritish kerak. Shu nuqtai nazardan olim nomenklaturani terminlar bilan atoqli otlar o’rtasidagi bog’lovchi qatlam deb izohlaydi [52, 44]. Ba’zi olimlar o’z ishlarida terminologiya bilan nomenklatura tushunchalari o’rtasidagi chegarani aniq belgilab olish muhimligiga e’tiborni qaratadilar. A.D.Xayutin o’z navbatida terminologiya bilan nomenklaturani o’zaro qarama -qarshi qo’yib o’rganish maqsadga muvofiq deb biladi. Biror predmet yoki voqyelikka qo’yilgan termin avvalo shu predmet yoki voqyelikka ta’rif va tavsif beradi. Nomenlarda esa bu narsa kuzatilmaydi. Ularning funksiyasi narsa va predmetlarni nomlash bilan chegaralanadi. Xulosa qilib aytganda, “termin” nomenklaturaga nisbatan keng ma’noda bo’lib, maxsus vazifadagi so’z ma’nosini bersa, “nomenklatura” esa terminga nisbatan tor ma’noda qo’llanib, o’zaro o’xshash bo’lgan predmet va tushunchalarni nomlash uchun xizmat qiluvchi atamalarni ifodalaydi. Dunyo tilshunosligida terminlar bo’yicha olib borilgan tadqiqotlarda terminologiya ga biror-bir sohaga tegishli bo’lgan bilimlar yig’indisida hosil bo’ladigan terminlar jamlamasi yoki ularning qismiga tegishli bo’lgan tushunchalar sifatida, terminosistema ga esa terminlarni tartibga soluvchi va ular o’rtasidagi munosabatni namoyon qiluvchi tushuncha sifatida qaraladi . Ma’lumki, har bir tilning o’ziga xos maxsus leksikasi mavjud bo’lib, uning asosiy xususiyatlaridan biri qo’llanish doirasining cheklanganligidir. Maxsus leksika 12 faqat soha vakillari nutqida qo’llaniladi va ularning o’zigagina tushunarli bo’ladi. Arxitektura va qurilish sohasida ham oddiy kishilar tushunmaydigan maxsus birliklar mavjud: modul , part , perspektiva , gorizont , anturaj va staffaj , m odifikasiyalangan gil-gips va boshqalar. K o’p yillar mobaynida terminologiya bilan shug’ullangan tilshunos olim T.L.Kandelaki terminga quyidagicha ta’rif bergan : « Termin deganda, tegishli tushunchalar tizimidagi o’z ma’nosini aniqlash uchun definitsiya qilinishini talab etadigan so’z yoki leksikallashgan so’z birikmasi tushuniladi» [49, 7]. A.A.Reformatskiy terminning ikki tomonlama «fuqaroligi » haqidagi fikrni quyidagicha ifodalaydi: «Terminning o’ziga xos xususiyati uning birdaniga ikki turli tizim birligi ekanidir: logos – ilmiy bilimlar tizimi va leksis – tilning leksik tizimi. Logos va leksis terminning shakllanish yo’llari va xususiyatlaridan qati nazar, uning ma’nosini tushunishda ahamiyatlidir» [59, 11] . Darhaqiqat, termin maxsus tushunchani nomlaydi. Shunga qaramay, bunda jiddiy e’tiroz paydo bo’ladi: nominativ funksiya ko’pgina mustaqil ma’noli so’zlarga xos, bu holatda terminologik leksikaning undan farqli jihati bo’lmaydi, demak, bu belgi termin uchun asosiy va yagona bo’la olmaydi, uning differensial belgisi bo’lib xizmat qilmaydi. Bu kabi dalillar definitiv funksiyani maxsus nomning asosiy farqlovchi jihati deb, hisoblash imkonini bermaydi. Tilshunoslar terminlarga xos eng muhim xususiyatlar qatorida ularga qo’yiladigan talablarni ham belgilab berishgan. Terminga nisbatan me’yoriy talablar ilk bor rus terminologik maktabi asoschisi D.S.Lotte tomonidan belgilangan edi. Bular: tizimlilik, terminning kontekstga bog’liq emasligi, qisqalik, mutlaq va nisbiy bir ma’nolik, oddiylik va tushunarlilik, terminning joriy etilganlik darajasi [ 53, 130 ] . Ma’lumki, terminlar shunchaki o’ziga xos so’zlar bo’lmay, balki o’ziga xos leksik birliklar hamdir. Terminlar nomlash bilan birga ta’rif berish xususiyatiga ham ega. So’zlashuv nutqida sodir bo’ladigan barcha leksik-semantik jarayonlar terminlarga h am xos. Ammo, terminologik leksikadagi bunday semantik jarayonlar (ko’p ma’nolilik, omonimlik, sinonimlik, antonimlik kabilar) umumadabiy 13 leksikadan farqlanadi. B.N.Golovin va Yu.N.Kobrin fikricha atamalar standartlashtirilganda, quyidagi talablarga bo’linadi: 1) noaniqlik; 2) izchillik; 3) derivativlik; (atama yangi atamalarni shakllantirish uchun qulay bo’lishi kerak); 4) qisqalik; 5) lingvistik to’g’riligi; 6) chet tilidan olib kirishni istalmaganligi; 7) momiladan chiqib ketganlik turlarda mavjud deb tarif bergan [43, 95]. V. Gumboldtning fikriga ko’ra, til "faoliyatning samarasi emas, balki uning faoliyati muximroq", deb aytgan. Shu bilan birga ta’kidlaganidek, "uning kelib chiqish shartlarini aniqlashimiz kerak" [ 46, 70]. Bizning maqsadimiz - terminlarni o’rganish masalasi tarixini aniqlashtirishdir. Shuni hisobga olish muhimki, L.Yu. Buyanova buni "tahlil qilinayotgan lingvistik hodisaning genetik va funksional ta’rifi o’rtasidagi o’zaro ta’sir" deb ta’riflaydi [38, 18]. Terminologiyani fonetika, morfologiya, sintaksis nuqtai nazaridan ko’rib chiqib, B.N. Golovin va Yu.N. Kobrin quyidagi xulosalarni chiqaradi: 1) atamalarning shakllanishi umumiy lingvistik qonunlarga bo’ysunadi. 2) atamalarning maxsus shakllardagi vazifasi badiiy matnlarda keng tarqalgan so’z va iboralarning vazifasidan farq qiladi. 3) maxsus matnlarda atamalar bilan bir qatorda keng tarqalgan so’zlar ham ishlaydi [ 44, 11]. Shu munosabat bilan M.R. Mironova terminlarni o’rganishda mantiqiy va lingvistik ikkita taniqli ilmiy yondashuvni ajratib ko’rsatdi: Bunda mantiqiy yondashuvdan foydalanib, darajali abstraktsiya tushunchalarini bildiruvchi birliklar terminologiya tizimida ajratiladi, birinchi bosqichda falsafada "kuzatuv atamalari" deb nomlangan atamalarda namoyon bo’ladi. Bizning tadqiqot ishimiz ikki bir-biriga mutonosib bo’lgan terminlarga atalgan bo’lib, biz ularni alohida o’rganishni va tushunchalar berishni lozim topdik. Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, terminologiya soxasi dunyo olimlarining nazariy qarashlari bilan keng ifoda etilgan. Jumladan, ayrim fikrlar falsafiy bo’lsa ayrimlari lingvistik nuqtaiy nazardan o’z xulosasiga ega. Shunindek, tizim atamasiga lingvistik yondoshish ushbu atama tizimining birliklari qaysi leksik birliklar orqali ifodalanganligini ko’rsatishga imkon beradi. 14 1.2. Termin tushunchasining lingvistik va kognitiv tomonlari Zamonaviy fanda atamani o’rganish davom etmoqda va mahalliy va xorijiy terminologiyaning yutuqlari ushbu fanning asosiy tushunchalarining asosiy ta’riflarini belgilab beradi. Termin so’zi "ma’lum bir tushunchani aniq ko’rsatadigan barqaror so’z yoki so’z birikmasi sifatida tushuniladi. Bu so’z lotincha terminusidan kelib chiqadi, ya’ni chegara, oxirgi yo’l kabi ma’nolarni anglatadi. Rim mifologiyasida terminus «yer uchastkalarini ajratib turuvchi chegaralar va nishonlar xudosi bo’lib, har bir hudud chegara toshida tasvirlangan o’z terminiga ega edi. Malumki, o’tmishda 23 fevralni Rimliklar Terminaliyani chegara toshlari yonida qazilgan chuqurlarga sut va asal quyib nishonlashganlar; chegara toshini ko’chirganga la’nat va keyinchalik jinoyatchi sifatida sud qilingan; terminusga sig’inish xususiy mulk daxlsizligi g’oyasini aks ettirgan. Bundan tashqari, mantiqdagi termin so’zi hukmning tarkibiy qismini (narsa va predikat) yoki sillogizmni (unda uchinchi, o’rta element qo’shilgan) bildiradi » [82, 392]. A.V. Superanskaya, N.V. Podolskaya va N.V. Vasilev "termin" so’zining "natija, nihoya" degan tarjimalari bilan yana bir ma’nosi sifatida ajralib turishini namayon qilgan: "Lotincha terminusi so’zi kelib chiqishi bilan yunoncha tertsa (terma) so’zi paydo bo’lgan, bu quyidagi ma’nolarga ega: 1. yakuniy ro’yxatlar ustuni; 2. oxiri, chekkasi, chegarasi; 3. natija, nihoya kabilar [26, 11-12]. Mahalliy adabiyotda terminning ko’p qirrali ta’riflari shakllangan bo’lib, dunyo tilshunos olimlari quyidagicha ma’nolar berishgan: V.V. Vinogradov bu atamani "mantiqiy qat’iyat vositasi" deb hisoblaydi [39, 12-13]. N.B. Gvishiani, "bu atamani asosli belgidir" deb ifodalaydi [42, 33]. A.A. Reformedning ta’kidlashicha islohot qilingan atamalar nafaqat kontekst doirasida, balki qaysi terminologik sohaga tegishli ekanligi ma’lum bo’lsa amal qiladi. Terminlarning noaniqligi kontekst sharoitining natijasi emas, balki ma’lum bir terminologiyaga tegishli bo’ladi. Shuning uchun, umumiy adabiy tilning so’zlaridan farqli o’laroq, atamalar kontekstga bog’liq emas. 15 B.N Golovin va Yu.N. Kobrinlarning so’zlariga ko’ra. "atama - bu maxsus ma’noga ega bo’lgan, professional tushunchasini ifodalaydigan va shakllantiradigan ilmiy, professional-texnik obyektlar, ular o’rtasidagi munosabatlarni bilish va rivojlantirish jarayonida foydalaniladigan so’z yoki bo’ysunuvchi so’z birikmasi" degan manoni anglatadi. B.N. Golovin "atama - bu kasbiy tushunchani anglatadigan va ma’lum bir kasb sohasidagi (ilmiy, texnik, ishlab chiqarish, aloqa) o’ziga xos ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqilgan ism asosida yaratilgan alohida so’z yoki bo’ysunuvchi so’z birikmasi. boshqaruv)" kabi manolari beradi [43, 276]. Falsafiy ensiklopedik lug’atda biz ushbu atamaga bir nechta turli xil ta’riflarni topamiz: «Termin (lot. Terminus - chegara, nixoya, oxiri: 1) nazariya sharoitida aniqlangan maxsus (ilmiy) ma’noga ega bo’lgan ism. yoki bilim sohasi; 2) antik falsafada - voqyelikning turlicha va o’zgarmas hissiy obrazlaridan farqli o’laroq, uning barqaror va doimiy tomonlarini tuzatuvchi tushuncha (zamonaviy "qonun" tushunchasining analogi); 3) Aristotel sillogistikasida va an’anaviy mantiqda - sillogizmni tashkil etuvchi hukmlar elementlari: narsa va xodisalar xulosasi " [83, 681]. Keyinchalik D.N. Ushakov atama so’zining quyidagi ta’rifini shakllantirdi: "atama (lotin terminusidan, "chegara, oxir"); 1. Rasmiy ma’noda - so’z bilan ifodalangan tushuncha (falsafa); 2. Qat’iy belgilangan tushunchaning nomi bo’lgan so’zlar // ma’lum bir muhitda, kasbda nimanidir anglatish uchun qabul qilingan maxsus so’z va ibora" [60, 289]. T.L. Kandelaki ushbu atamaga quyidagi ishchi ta’rifini beradi. "Termin so’zni yoki tegishli tushunchalar tizimida uning ma’nosini o’rnatish uchun ta’rifni tuzishni talab qiladigan so’z yoki so’z birikmasi sifatida tushuniladi" [49, 7]. Terminning kengaytirilgan talqinidagi tizim va ta’riflar to’g’risida G. Rondo shunday deydi: "Termin atamasi Sossyur ma’nosida lingvistik belgidir, ya’ni. belgili va belgili belgiga ega lisoniy birlik. Bu atama boshqa lingvistik alomatlardan farqqiladi, chunki uning semantik kengaytmasi ishoraning belgisiga nisbatan ilgari bildirilganga nisbatan belgilanadi. Siz u yoki bu lisoniy shakl nimani anglatishini 16 bilmasligingiz mumkin, ammo tushunchani tasavvur qilish, uni qaysi lisoniy shakl ifodalaydi, deb taxmin qilish yaxshi. Terminning yana bir o’ziga xos xususiyati shundaki, uning belgisi shu sohaga tegishli boshqa belgilar orasida ta’rif oladi, ya’ni. Atamani alohida ko’rib chiqish mumkin emasligi. Bu har doim fan, amaliyot, texnologiya bo’lishi mumkin bo’lgan semantik bir butunning bir qismidir" [84, 15]. G.O. Vinokur so’zi bilan aytganda “terimning mohiyati haqidagi savolga nisbatan ko’plab tilshunoslar uning funksional pozitsiyasiga rioya qilishadi”, shuningdek, "har qanday so’z atama vazifasini bajarishi mumkin" yoki "atamalar maxsus so’zlar emas, balki faqat maxsus funksiyadagi so’zlardir" [40, 5]. Biroq, "atamalar funssiyasi" tushunchasining mohiyati hali ham bahsli. Shu nuqtai nazardan, P.A. Florenskiy, "bu atama odatdagi so’zning variantidir. O’zining asosiy prinsipi xususiyatlariga va yangi, o’ziga xos fazilatlarga ega bo’lgan, maxsus yaratilgan birlik ". L.V. Ivina mahalliy va xorijiy tilshunoslarning zng konstruktiv g’oyalarini umumlashtirib, ushbu atama tushunchasiga quyidagi mazmunni kiritadi: atama - "fanning asosiy birligi, maxsus bilim sohalari va inson faoliyati xos bo’lib, obyektlarni nomlash va jarayonlar bilan birga atrofdagi olamni bilish vositasi bo’lib xizmat qiladi". Bundan tashqari, S.V. Grinev atamalarning barcha xususiyatlarini 3 guruhga ajratadi: semantik, sintaktik, pragmatik. M.R. Mironova, birinchi guruh tushunchalarning zarur va yetarlicha xususiyatlari bilan, shuningdek, atamaning o’ziga xosligi bilan bog’liq. Ikkinchi guruh atamalarni shakllantirish modellarini nazarda tutadi. Uchinchi guruhga sosiolingvistik masalalar, umumiy adabiy til va terminologiya o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik va atamalardan to’g’ri foydalanish mavzusi kiradi. Belgilangan atama fan tomonidan o’rnatilgan barcha semiotik munosabatlarda paydo bo’ladi: • belgining belgiga aloqasi (sintaksis); • belgining ma’noga, mazmunga aloqasi (semantikasi); • belgining odamga munosabati (pragmatik). Shu munosabat bilan e.A. Fedorechko, atamaning xususiyatlari, birinchi navbatda, nominativlikni (maxsus tushunchalar nominasiyasida atamaning ishtirok 17 etishi), ma’lum bir tematik sohaga tegishli bo’lishini, izchilligini, ilmiy ta’rifi mavjudligi sababli moddiy yaqligini o’z ichiga oladi. Tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, bu atama munozarali lingvistik birlikdir. A.A Reformatskiy ta’rifida; "ba’zi o’tib bo’lmaydigan tubsizlik terminologiya va terminologiyani ajratib turadi". Bir tomondan, I.Yu. Apalko shunday ta’rifbersa, “atamani ixtisoslashtirish jarayoni uni umumiy so’z boyligidan ajratib turadi va yangi semantik aloqalarni hosil qiladi”. Boshqa tomondan, O.I. Kuznetsova quyidagicha ta’rif beradi, “har xil tadqiqotchilar tomonidan bir xil atamaning ma’nosini tushunishda har doim ham yakdillik mavjud emas”. Aniqrog’i, u dunyoning lingvistik va ilmiy rasmining konseptual sohalari kesishadi va bu yaqinlashish natijasida atamalar ko’pincha keng tarqalgan leksik birliklar bilan birlashadi. Materiallar tahlili shuni ko’rsatdiki, ushbu hodisa ayniqsa me’moriy terminologiyaga xosdir [ 51, 11]. K.A. Shipkov umuman fan tilini tabaqalashtirish muammosini bayon qilib, uni bir tomondan, bilim sohalari va sohalarini predmetli-tematik belgilash zarurati bilan belgilanadi, deydi. Konseptual sohalarni shakllantirish masalalari, ma’lum bir terminologik tizim sohasidagi derivasiya usullaridir. Terminologik darajada u terminologiyaning quyidagi turlarini ajratadi: 1) ilmiy; a) umumiy-ilmiy; b) mavzu; c) tor mavzu; 2) texnik; a) umumiy-texnik; b) tarmoqqa xos; v) tor tarmoq; d) yuqori darajada ixtisoslashgan; 3) gumanitar; a) umumiy-gumanitar; b) mavzu va sanoat; v) umumiy-ilmiy; d) yuqori ixtisoslashgan. So’nggi yillarda fanlarning integrasiyasi universal hodisaga aylanganligi sababli, fan tilini tabaqalash masalalari ham integral usulda ko’rib chiqilmoqda. Maxsus lug’at faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari haqidagi savol zamonaviy tilshunoslikda dolzarb bo’lib qolmoqda, chunki terminologik lug’at faoliyati sohalari kengaymoqda va bu fakt atamalar ma’nosining kengayishiga yoki torayishiga yordam beradi. Me’moriy atamalar ilmiy nutq uslubining quyidagi kichik tiplarida qo’llaniladi: • o’zining ilmiy pastki qismida (me’morchilik va me’morchilik faoliyati bo’yicha ilmiy ishlar, maqolalar, monografiyalar, dissertasiyalar); 18 • ilmiy-ommabop subtitrda (ilmiy-ommabop maqolalar, risolalar, ma’lumotnomalar, yo’riqnomalar); • ilmiy va ishbilarmonlik subyektlarida (ma’lumotnoma va ma’lumot hujjatlari, sayohatlar uchun qo’llanmalar va turistik qo’llanmalar); • o’quv va ilmiy asosda (darsliklar, o’quv-uslubiy qo’llanmalar, izohli lug’atlar, ma’lumotnomalar); • ilmiy va ma’lumotnomada (referatlar, izohlar, sharhlar, maqolalar). Ushbu matnlarning barchasini E.N.Luchinska o’zining me’moriy nutqqa kiritilgan asarida quyidagicha nomlaydi; "matnning o’zi, aloqa ishtirokchilari va aloqa holati". Lug’at materiallarini o’rganish shuni ko’rsatdiki, yunon va lotin tillari bu xalqaro asos bo’lib, uning asosida me’moriy terminologiya tizimi, ingliz, nemis va yunon tillarida rivojlangan. Yunon tilidan (masalan, "bazilika") yoki lotin tilidan (masalan, "ustun") olingan so’z asosida, leksemalarning keng guruhi ko’pincha qarz olish tiliga asoslanib shakllanadi ("zal bazilika", "xoch-gumbazli" bazilika", "devor bilan o’ralgan ustun", "yarim ustun" va boshqalar). Tizim atamasida nom ustunlik qiladi, bu esa me’morchilikning natijada ko’rib chiqilishini ko’rsatadi, duyoqarash esa jarayon g’oyasi bilan ko’proq bog’liqdir. Qurilish sohasi terminologiyasidagi semantik munosabatlarni tahlil qilish uning tarkibiy qismlari o’rtasida murakkab tizimli aloqalarni ochib beradi. Bu umuman fanning ushbu sohasida qabul qilingan tushunchalar o’rtasidagi tipik iyerarxik munosabatlarning aksidir. Qurilish atamashunosligining butun tizimini leksik-tematik guruh sifatida olib, uning tarkibiy qismlari o’rtasida paydo bo’ladigan o’ziga xos tipdagi munosabatlarni sinflarga va turlarga ajratamiz. Umuman olganda ushbu tizimdagi tarkibiy qismlar o’rtasidagi tizimli iyerarxik munosabatlarni tavsiflaymiz. Qurilish terminologiyasi quyidagi sinflaga ajratilgan: A. Qurilish inshootlari va ularning funksional turlarini belgilash bilan bog’liq tushunchalarni nomlaydigan atamalar sinfi. B. Qurilish ishlab chiqarish texnologiyasi va tashkil etilishida ishlatiladigan atamalar sinfi. 19 Terminlar sinflari qurilish terminologiyasidagi iyerarxik munosabatlardagi eng katta atamalar guruhlarini birlashtiradi va aslida qurilish sanoatining mustaqil bo’limlarining konseptual toifalarini aks ettiradi: "qurilish inshootlari - qurilish ishlari texnologiyasi va aslaxalari" . Terminologiyaning birinchi sinfi qurilish inshootlari turlari. Ularning funksional qismlari tushunchalarini belgilash bilan bog’liq. Ikkinchi sinf qurilish ishlarini tashkil etish va qurilish texnologiyasi bilan bog’liq atamalarni birlashtiradi. Tematik tushunarli tuzilma, ularning har biri aniq atamalardan foydalanadi, taqqoslang: masalan. X ona, omborxona, sartaroshxona, poliklinika, kasalxona, oshxona, do’kon, stadion, ko’rgazma: ko’prik, narvon, yuz- yer, zavod, to’g’on, ko’rgazma: Ingliz tilida esa kuyidagicha building, edifice, house, housing, hotbed,yvorkshop, boiler-room, barn, pantoon - bridge, tower, ferry, saw- mill, club-house, room qurilishni sanoatlashtirish, qurilishning texnologik operasiyalari, tom yopish, Angren armaturalari, sanitariya ishlari, pardozlash, yog’ochga ishlov berish, perchinlash, mexanik, rekonstruksiya qilish, so’rib olish; - tuproq ishlari- earth works, burg’ulash va portlatish ishlari - boring and blasting work; qoziq ishlari - pile works, timber (wood) works;; beton va temir-beton ishlari - concrete and reinforced concrete works; qurilish inshootlarini o’rnatish— installation building construction. Taklif etilayotgan ishda tahlil obyektlari birinchi sinfning shartlari hisoblanadi. Biroq, fuqarolik binolarining turlarini, ularning tarkibiy qismlarini belgilash bilan bog’liq atamalarni tahlil qilishda, ikkinchi sinfning atamalari, ayniqsa, fuqarolik binolarining konstruktiv xususiyatlarini belgilash bilan bog’liq bo’lgan atamalardan keng foydalaniladi. Tahlil turli xil qurilish inshootlarini, asboblarni, qurilish materiallarini, texnologik, binolarning konstruktiv elementlarining xususiyatlarini va boshqalarni bildiruvchi atamalarni o’z ichiga oladi [50, 7]. Birinchi sinf shartlarini birlashtirgan umumiy semantik xususiyat differensial semantik formulada ifodalanadi: "inshoot + s’hatgox" (qurilish + qurish). Ingliz tilida nomlangan sinfning differensial xususiyatini belgilash uchun structure atamasi o’zbekcha inshot ishlatiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, ularning polisemiyasiga qaramay - taqqoslangan tillardagi ikkala atama ham " qurilish" 20 ma’nosidan tashqari "tuzilish, bino" ma’nosini ham anglatadi va structure atamasi " tuzulish " tushunchalarining terminologik belgilari bilan tavsiflanadi, " qurilish", - nomlangan atamalar eng umumiy shaklda qurilish obyektlari, inshootlari tushunchalarini ifodalaydi. Qurilish terminologiyasining o’zida har qanday inshootni, shu jumladan binolarni va " muhandislik inshootlari (texnik maqsadlar uchun binolar, ko’priklar, to’g’onlar, muzeylar, galereyalar va boshqalar) " tushunchasini belgilash uchun konstruktsiya tushunchasi ishlatiladi. Qurilish sanoatida yer usti inshootlarini tizimlashtirish ularning texnik, konstruktiv va funksional xususiyatlari bilan ajralib turadigan bir necha asoslarda qabul qilingan. Shuning uchun " qurilish inshootlari " tushunchasi bu yerga kiritilgan atamalarning har xil tematik turlarining konseptual mantiqiy sohasini qamrab oluvchi tasnif tushunchasidir. Qurilish inshootlarining alomatlari va xususiyatlarini tavsiflash uchun foydalaniladigan tushunchalar va voqyeliklar o’rtasidagi kategorik munosabatlarning aks etishiga qarab, ushbu terminologik soha bir nechta leksik-tematik turlarini o’z ichiga oladi. Avvalo, "texnik - texnik bo’lmagan maqsadlar tuzilmalari"ning semantik asosidagi qarama-qarshilik ma’lum bir sinfning barcha konseptual maydonini muhandislik inshootlarini va binolarning xususiyatlari va xususiyatlarini bildiruvchi atamalarga ajratadi. "Muhandislik inshootlari" atamalariga quyidagilar kiradi: to’g’on, galereya, gaz quvuri, gaz quvuri,metro, shaxta, er osti qayta ishlash, sug’orish sug’orish, Ochiq obyektlar; ayerodrom, yalanglik va boshqalar. Texnik bo’lmagan tuzilmalarni bildiradigan atamalarning semantik aloqalarini yuqorida aytib o’tilgan birinchi sinfat amalariningu mumiy tasniflash atribyuutiv bilan tavsiflab, ularning "inshootlar - binolar" tushunchalariga zid ravishda ifodalanganligini ko’rsatish kerak. Ushbu qarama-qarshilik va atamalarni "tuzilmalar" sinfiga nisbatan iyerarxik munosabatlarga xos bo’lgan "binolar" differensial atribyuutiv bilan ajratib turadi. ingliz va o’zbek tillarida "bino" differenssial atributining tipik semantik munosabatlari eng umumlashtirilgan shaklda bino, imorat, xona, building, edifice, construction, house. 21 Ushbu semantik qarama-qarshilikning terminologik belgilanishini taqqoslab shuni ta’kidlash kerakki, ingliz tilida ham, o’zbek tilida ham bu yerda keltirilgan atamalar noaniq. "Bino" ning asosiy ma’nosidan tashqari, ular qurilishda ishlatiladigan boshqa tushunchalar bilan o’zaro bog’liq bo’lgan o’ziga xos ma’nolari bilan tavsiflanadi. Qurilish atamasi – turli xil ma’nolarda qurilish jarayoni, qurilish joyi va binoning o’zi, tuzilishi, tarkibi va o’zaro kelishuvini bildiruvchi "qurilish, me’morchilik, yaratish" umumiy tushunchalariga ham tegishli bo’lishi mumkin. Har qanday tuzilma, tarkib, mexanizm qismlarining bir bo’lagidir [45, 56]. Yuqoridagilardan xulosa qilishimiz mumkinki, qadimgi me’morchilikni o’rganishda antik davrga nisbatan mafkuraviy taranglik bilan bog’liq ma’lum miqdordagi xolislik paydo bo’lishi mumkin. 1.3. Konseptning tarkibiy xususiyatlari va ularning verballashuvi Bizga ayonki, konsept ni o’rganishda jahon tilshunosligida atoqli olimlardan V.Gumbolt, J.Lakoff, R.Langaker, M.Jonson kabilarning ilmiy tadqiqotlari tayanch vazifasini o’tab kelmoqda. Xususan, rus tilshunosligida ham konsept tushunchasi XX asrning birinchi choragida faylasuf S. Askoldov tomonidan ilmiy muomalaga kiritiladi. S. Askoldovning qarashicha, konseptlar vositasida turli millat vakillari muloqotga kirishadi, shunga ko‘ra, konseptlarni yaratish va idrok qilish ikki tomonlama kommunikativ jarayon hisoblanadi. Lisoniy makonda mavjud bo‘lgan bunday tizim dunyo milliy manzarasining o‘ziga xosligini belgilaydi [6, 280.]. Konsept ikki tomonli xususiyatga egadir. Bir tomondan, madaniyat konsept ko‘rinishida insonning mental dunyosiga kirsa, boshqa tomondan, inson konsept yordamida madaniyatga kiradi va ba’zan unga ta’sir ko‘rsatadi. Inson o‘zining individual, betakror madaniyatini saqlagan holda, konsept orqali xalqlarning madaniyatiga, turli millat vakillarining mental dunyosiga murojaat qiladi. Konseptning kognitiv tilshunoslik, lingvokulturologiya, shuningdek, adabiyotshunoslik fanlaridagi izohi o‘zaro farqlanadi. Ushbu termin tilshunoslikda 22 o‘tgan asrning 80-yillariga qadar tushuncha so‘ziga sinonim sifatida ishlatilgan bo‘lsa, bugungi kunga kelib uning izohi tushuncha terminiga nisbatan kengayganini ko‘rish mumkin. Demak, konsept lingvokulturologiyada eng faol qo‘llanuvchi birlik sanaladi. Konsept lingvomadaniy birlik sifatida u yoki bu xalq madaniyatining o‘ziga xos jihatlarini ifodalaydi. Masalan, uy konsepti o‘zbek kishilarining tafakkurida quyidagicha assotsiatsiyalanadi: a) yashash joyi – bino – ko‘p qavatli uy – hovli – xonadon – oila; b) katta, kichik, chiroyli, shinam, yorug‘, yangi, eski; v) mehribonlik uyi, dam olish uyi, madaniyat uyi. Ko‘chma ma’noli birliklarni yuzaga chiqaradi: uy ichi “oila a’zolari”, uyi buzilmoq “er-xotinning ajralishi”, uyi kuymoq “xonavayron bo‘lmoq” [68, 233]. Lingvomadaniy konsept etnomadaniy xususiyatga ega bo‘lgan va borliq haqidagi funksional ahamiyatga molik informatsiyani uzatadigan madaniyatning asosiy birligidir. U madaniy universaliyalarni ifodalaydi. Lingvomadaniy konsept tafakkurda mavjud bo‘ladi, u o‘zida kognitiv-ratsional va emotsional-psixologik mazmunni biriktiradi. Lingvomadaniy konsept barcha til egalari uchun dunyoqarash modeli vazifasini o‘taydi. Lingvomadaniy konsept milliy xarakterning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi madaniyat vositasi hisoblanadi. Lingvokulturologiyada madaniyat konseptlari alohida tadqiq etiladi. Madaniyatning asosiy konseptlari jamoaviy til ongida muhim ahamiyat kasb etadi. Madaniyatning asosiy konseptlari deganda mavhum otlar, xususan, vijdon, taqdir, qismat, iroda, gunoh, qonun, erkinlik, ziyolilar, vatan va h.k. tushuniladi. Madaniyat konseptlarini A. Ya. Gurevich ikki guruhga: “fazoviy”, falsafiy kategoriyalar, ya’ni madaniyatning universal kategoriyalari (vaqt, makon, sabab, o‘zgarish, harakat ) hamda ijtimoiy kategoriyalar , ya’ni madaniyat kategoriyalari ( erkinlik, huquq, haqiqat, mehnat, boylik, mulk )ga ajratadi [28, 515-531]. V.A. Maslova bunga yana bir guruhni – milliy madaniyat kategoriyasini ham ilova qiladi. Konseptlarni tahlil qilish jarayonida har qanday tilda madaniy o‘ziga xos konseptlarning ko‘pligi aniqlangan. Inglizlarda Y.S.Stepanov fikricha, “tushuncha predmetlar va hodisalar haqidagi fikr bo‘lib, ularning umumiy va ahamiyatli belgilarini aks ettiradi, konsept 23 esa – bu shunday bir g‘oyaki, u nafaqat mavhum, balki, aniq-assotsiativ va emotsional-baholovchi belgilarni ham qamrab oladi. Konseptlar nafaqat fikrlanadi, balki ular boshdan kechiriladi” [59, 42-67]. Konseptning markaziy doirasini aniqlash mumkin, ammo u bir strukturaga ega emas. Konseptning izohi, uning ta’rifi, konseptual sathlarining belgilari, ularning konsept doirasida joylashishi haqida so‘z yuritsa bo‘ladi, lekin konseptning aniq bir muayyan strukturasi mavjud emas. D.U.Ashurova konsept ni mantiqiy, milliy xususiyatga ega bo‘lgan bir hodisa sifatida talqin qilib, shu konseptning negizini aynan shu o‘rganilayotgan predmet yoki hodisa haqidagi bilim tashkil qilsa, ifodalanishini esa til vositalarining (leksik, frazeologik, paremiologik va h.k.) mutanosibligi tashkil qilishini aytadi. Ya’ni, konsept bu – uyg’un birlik hosil qiluvchi mental tuzilma bo’lib, u olam tasvirining yadroviy komponenti sifatida lingvokulturologik ahamiyatga ega bo’lgan alohida shaxsga yoki butun jamiyatga tegishli bo’ladi [9, 11-14]. Konsept deb hamma tushunchalarni ham atash noto‘g‘ri, balki dunyo va milliy madaniyat sohalarida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan elementlargina konsept deb atalishi mumkin. Masalan, oddiy “cho‘mich” so‘zini olsak, u hech qanday konsept maqomiga ega emas, chunki uning funksiyalari chegaralangan. Kognitiv tilshunoslik – dunyoning lisoniy tasvirida muayyan konseptning mohiyati va dunyo voqeliklari bilan bog’liqligini o’rganuvchi fandir. Konsept esa kognitiv tilshunoslik fanining asosiy kategoriyalaridan biri bo’lib, madaniyat va inson o’rtasidagi aloqa o’rnatuvchi elementdir. “Konsept” termini 80-yillardan beri lingvistikada qo’llanilib kelinmoqda. Konsept tushunchasi hali hamon bitta umumiy izoh yoki talqinga ega emas. Konseptlarning o’rganilishi bo’yicha eng atoqli tilshunoslaridan biri S.A.Askoldov hisoblanadi. U konseptga “bu bir tur yoki boshqa turdagi tushunchalar haqida fikrlash jarayonini o’zida aks ettiradigan birlikdir” deb izoh bergan [9, 11-14]. N.D.Aryutunova konseptni filosofiyadagi amaliy tushuncha bo’lib, milliy an’ana, hayotiy tajriba, din, ideologiya, folklor, san’at obrazlari kabi ko’plab faktorlar va fikrlash jarayoni o’rtasidagi munosabatlarni aks ettiradi. Konsept “inson va dunyo o’rtasida bog’liqlik o’rnatadigan madaniy qatlamni” o’zida namoyon qiladi. 24 D.S.Lihacheva o’zining “Konseptosfera russkogo yazka” nomli ilmiy ishida konseptni so’zning lug’at ma’nosi bilan insonning o’z milliy qarashlari bilan to’qnashuvi natijasida hosil bo’ladigan fikrlash jarayonining maxsuli deb ta’riflaydi [58, 34-55]. S.G.Vorkachev bu tushunchani “Konsept – tildagi o’z ifodasi va lingvokulturologik spetsifikasiga ega tushuncha, tasavvur va bilimlar to’plamidir”, deydi [15, 46-78]. Bu madaniy tushuncha va tasavvurlarning verballashgan fikrni ham anglatadi. Konsept milliy til va milliy tafakkurga tegishli elementdir. Abstraktlikning yuqori bosqichida semantik shakllanish konseptning o’ziga xosligidir”. Bu bildirilgan fikr Yu.S.Stepanovaning bildirgan fikriga juda yaqin, konsept - bu madaniyat elementlaridan birining kishi tafakkurida shakllangan shaklidir, xuddi shu shaklda madaniyat kishining mental dunyosiga kirib boradi” [69, 42-67]. Turli tilshunoslarning ilmiy ishlarini solishtirish natijasida ko’plab xususiy xulosalar qabul qilindi. Konsept tushunchasining tilshunoslikda qabul qilinganligi madaniyat, ong, tafakkur va til birligining asosiy o’ziga xosliklarini aniqlashda, lingvistikaning kulturologiya, falsafa va kognitologiya aspektlari uchun yangi bosqich bo’lib xizmat qildi. Lingvistik adabiyotlarda “konsept” tushunchasiga turlicha yondashuvlar mavjud, shu sababli ham bu termin haqida juda ko’p izohlar mavjud, turli yondashuvlar natijasida esa konseptning tasniflari ham turlicha aniqlanadi. Konsept turlari: konsept o’z strukturasiga ega. Oddiy muayyan fikr, butun konseptual struktura , abstraktlikning bosqichlarini tashkil qilgan tushuncha ham konsept funksiyasini bajarishi mumkin. O’z mazmuni va abstraktlik darajasiga ko’ra A.P. Babushkin konseptni quyidagi turlarga tasniflab chiqqan: 1)konkret obraz; 2)sxema; 3)tushuncha; 4)prototip; 5)freym; 6)ssenariy(skript), 25 7)geshtalt [16, 305]. Konkret obraz — bu tasavvur yoki tafakkurdagi konkret predmet yoki voqelikning aks etishi. Ingliz tilida adabiyotlarda wheezing laugh like cricket chirping, sweet and sour kisses like lavender or like a hospital kabi metaforik obrazlaridan, o’zbek tilida esa “O’tkan kunlar” romanining bosh qahramonlari Otabek, Kumush, Zaynablar esa konkret obraz lar na’munasidir. Abstraktlik darajasi yuqoriroq bo’lgan konsept turi tasavvur (fikrlar kartinkasi) – turli predmet yoki voqeliklarning umumlashtirilgan obrazlari. Tasavvur konseptning ko’proq tashqi belgilariga asosan aks ettirgan turi hisoblanadi. Sxema – umumlashgan makon-grafik obrazlari haqidagi tasavvurlardir. (“daryo” ko’k lentaga qiyoslanadi ). Tushuncha — predmetning umumiy yoki konkret belgilari, obyektiv, mantiqiy xarakteristikalarini o’zida aks ettiradi. Tushuncha tasavvur yoki sxema asosida ikkinchi darajali begilardan bosqichli abstraktlashtirish natijasida yuzaga keladi. Prototip – muayyan kategoriyali tipik predmet yoki voqelik haqida boshlang’ich tasavvurni yuzaga keltiruvchi birlikdir. Misol uchun ideal uy bekasi haqida tasavvur , avtomobil haqidagi tasavvur. Mazkur konseptlar kishiga olamdagi obyekt va voqeliklarni kategoriyalarga ajratishga yordam beradigan birlik sifatida xizmat qiladi. Freym – xotiradagi assotsiatsiyalar. Konsept freymni “kadr” tushunchasi bilan solishtirish ham mumkin, chunki bu konsept turi muayyan konseptning ramkasiga tipik tarzda nima kirsa, shu belgilarni o’z ichiga oladi. Freymlar sxemasidan tashqari voqealar sxemasi degan tushuncha ham mavjud. Freymlar na’munasini ingliz adabiyotida “The Canterbury tales” [41, 132] da uchraydigan kichik hikoyalar tashkil etadi. Sseenariy - faktor freymidan vaqt o’lchami orqali farq qiladi. Sseenariy o’zida voqealarning syujetli rivojlanishi haqidagi bilimlarni jamlaydi. Bu esa kishiga kundalik hayotiy hodisalarga diqqat qaratishga imkon beradi. Geshtalt – his-tuyg’u yoki ratsional komponentlarni o’zida jamlab konseptual struktura yoki butun bir obrazni aks ettirishi , situatsiyaning butun holda qabul 26 qilinishi, abstraktlikning eng yuqori darajasi bilan bog’liq birlikdir. Geshtalt anglash va tushunish jarayonining boshlang’ich bosqichidir: biron predmet, voqelik haqidagi qismlarga bo’linmagan bir butun tasavvurlar to’plami. Insonda konseptning har bir obyekti va komponenti haqida yetarlicha bilim mavjud bo’lganida geshtalt shu bilimlar ichida eng yuqori pog’onadagi birlik bo’lib turadi. Geshtalt konsept turlarini bir birlikka jamlovchi konseptual sistema, konsept esa shu sistema ichiga kirib qolgan obyektlarni aniqlashtiruvchi termin sifatida qo’llaniladi. A.P.Babushkinning aniqlashicha, bu kabi konsept turlarining o’rtasidagi farq juda katta emas. Ularning har biri nisbatan o’zgaruvchanlik xossasiga ega bo’lib, vaqt o’tishi bilan qayta- qayta shakllanishi ham mumkin. Erkin so’z birikmalari konsept kartinalar, sxemalar, freymlar, sseenariylarning shakllanishi uchun manba ya’ni material vazifasini o’taydi. Konsept o’zining aniq strukturasiga ega. Tadqiqotchilar strukturaning murakkabligi, konseptning ko’p qatlamli ekanligiga diqqat qilib, ular umuman olib qaraganda , ongli konstruktni tashkil qilishini aniqlashdi. Struktura konsept haqidagi ma’lumotni qayta shakllantirishga imkon beradi. Strukturasiga ko’ra konseptlar ham turlicha bo’lganidek, ularning aniq klassifikatsiyasini ishlab chiqish tilshunoslar uchun haligacha yechim talab qiladigan muammoligicha qolmoqda. Klassifikatsiyani strukturaga ahamiyat berib tuzish g’oyasini I.A.Sternin taklif qilgan.U uch turdagi konseptlarni ajratib ko’rsatgan: bir bosqichli – faqat bazali qatlamni o’z ichiga oladi; ko’p bosqichli: turli bosqichli bir necha kognitiv qatlamlarni o’z ichiga oladi; segmentli: bazali qatlamdan iborat bo’lib, abstraktlik darajasiga ko’ra bir xil hajmli segmentlardan tarkib topgan bo’ladi. I.A.Sternin konsept strukturasida bazali qatlamni ajratib ko’rsatib, unda konkret voqelikning belgilari, universal predmet–kod mavjudligini ham aniqlaydi [29, 61]. Qolaversa, bu kod konseptni, shuningdek, ba’zi qo’shimcha konseptual belgilarni fikr operatsiyalari uchun kodlashtiradi. Konseptning rivojlanishi, uning boshqa konseptlar bilan aloqasini o’zida jamlagan kognitiv qatlam konseptual belgilar orqali aks etib o’zining konseptual qatlamini to’ldirib boradi. Baza qatlami va qo’shimcha kognitiv belgilarning mosligi konseptning hajmini tashkil qilib, uning 27 strukturasini aniqlaydi. Shunday qilib, bazadagi kognitiv qatlam obrazli yadro bilan har qanday konseptning ajralmas tarkibiy qismi sanaladi, ko’p sonli kognitiv qatlamlar esa konseptning strukturasida mavjud bo’lmasligi ham mumkin. Konseptning strukturasiga tushuncha , obrazli elementlar kiradi. Konseptning tushunchali elementida Yu.S.Stepanov quyidagi qatlam va komponentlarni alohida ko’rsatib o’tgan bo’lib, ular har bir konseptda mavjud: birinchi qatlam o’zida muhim belgini aks ettiradi, ikkinchi qatlam bitta yoki bir nechta qo’shimcha belgilarni, passiv belgilarni, uchinchi qatlam esa konseptning ichki shaklini o’zida aks ettiradi [28, 42-67]. G.G.Slishkin tomonidan taklif qilingan konseptlar tipologiyasida konseptning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo’lgan qadriyatlarga asoslangan elementi haqida yaxshi ma’lumotlar berilgan. Olim bu borada quyidagi tasnifni kiritgan: -individual (personal, muallif tomonidan ishlangan); -mikroguruhlangan(masalan,oila,do’stlarga tegishli); -makroguruhlangan(sotsial,rolga asoslangan,statusga asoslangan); -etnik, umuminsoniy qadriyatlar [27, 77]. Olim ishlab chiqqan bu tasnifdagi omillar oppozitsion metod orqali tahlil qilinadi. Bu kriteriya bo’yicha quyidagi konseptlar borligi aniqlandi: Individual, mikroguruhlangan, makroguruhlangan, milliy, sivilizatsion, umuminsoniy. Konseptning ongli va struktur ko’p qatlamligi konseptni anglash protsedurasida o’z aksini topadi. Bu jarayonning birinchi bosqichida konseptning tashqi faktorlari , ikkinchi bosqichida konseptning ichki markazi , konsept-obrazi aks etadi. Uchinchi bosqichda obrazning metonimik konsentratsiyasi yuzaga kelib, bu so’zning simvolik ma’nosini shakllanishiga imkon beradi. To’rtinchi bosqichda mifologik ustanovka jarayoni bo’lib, madaniyat paradigmasida simvolik xususiyatlar jonlantiriladi. Bu yerda esa so’zning ancha chuqurroq semantikasini tahlil qilish jarayoni kechadi. Xulosa qilganda, mavjud tasniflar konseptlarning struktur va ma’noviy organizatsiyasining keng qamrovliligi va murakkabligidan dalolat beradi. Hozirgi kunga kelib konseptlarni o’rganishning bir necha metodikalari ishlab chiqildi. Bugungi kundagi tadqiqotlar uchun konseptual analizni amalga oshirish metod va 28 usullari bir talay ekan. Konseptual tahlil qilishdan maqsad “madaniy ahamiyatga ega konseptlarning paradigmasini aniqlash va ularning konseptosferasini ta’riflashdir”. Bu kabi tadqiqotning obyekti alohida so’zlar, grammatik kategoriyalar yoki matnlar orqali beriladigan fikrlar, shuningdek, katakorpusli so’z va leksemalarning badiiy adabiyotda qo’llanilishi nafaqat o’rganilayotgan konseptni ta’riflash, uni strukturasini tuzish, asosiy belgilarini aniqlash imkonini beradi. Birinchi bob bo‘yicha xulosa Arxitektura va qurilish to’g’risidagi lug’atlar ona tilida so’zlashuvchilar dunyosining sodda va ilmiy manzarasida mustaqil segmentni tashkil etadi. U me’morchilik va qurilish faoliyati tushunchalarini chaqiradigan umumiy adabiy lug’at va maxsus atamalarni birlashtirgan arxitektura va qurilishning kengaytirilgan atamalar tizimini shakllantiradi. Arxitektura va qurilish qadimgi va zamonaviy jamiyat hayotida alohida o’rin tutadi. Unda inshootlarni qurish va loyihalashtirish san’ati sifatida me’morchilik ramziy ma’noga ega bo’lib, ma’lum bir xalqning ma’naviyatini va madaniyatini aks ettiradi. Zamonaviy ilm-fan tez kirib kelayotganligi sababli ijtimoiy va axborot makoni olamida ilmiy ma’lumotlar asosiy rol o’ynay boshlaydi. Ommaviy axborot vositalari ko’plab nutqlarni amalga oshirish sohasi ekanligini hisobga olsak, arxitektura va qurilish nutqining paydo bo’lishining potensial tendensiyasi haqida gapirishimiz mumkin. Bu ham inson bilimlarining ma’lum bir sohasi vakili bo’lib xizmat qiladi. Arxitektura va qurilish atamalari matnlarda (arxitektura va qurilish bo’yicha ilmiy ishlar, sayohatlar uchun qo’llanmalar, sayohat uchun esdaliklar, badiiy matnlar va boshqalar) muayyan ijtimoiy tarixiy sharoitlar mavjud bo’lshida katta ro’l o’ynaydi. 29 IKKINCHI BOB. INGLIZ VA O ‘ ZBEK TILLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURA TERMINLARINING LEKSIKOLOGIK TAHLILI 2.1 . O ‘ zbek tilida arxitektura va qurilish terminlarining semantik xususiyatlari Bugungi kunda yurtimizda qurilish ishlari jadal rivojlanib bormoqda. Shu bilan birga qurilish, muhandislik va arxitektura sohalariga oid xorijiy tillardan o’zbek tiliga yangi terminlar va iboralar kirib kelmoqda. Bunday terminlarni tilimizda ba’zan muqobil variantini qo’llashimiz mumkin, ba’zan esa muqobili bo’lmagan o’sha atamalarning o’zini qo’llashga to’g’ri kelmoqda. Shunday ekan, bu kabi muommolarning yechimini topishda jahon tamadduni hamda dunyo axborot resurslaridan keng foydalanish dolzarb vazifalardan biri bo’lib kelmoqda. Mamlakatimizda davlat tilini yanada rivojlantirish va takomillashtirish borasida amalga oshirilayotgan tadqiqotlarda, haligacha qurilish sohasiga oid terminlarni rus tilida qo’llanilishi hamda o’quv muassasalarimizda ham rus tilida berilishi kuzatildi. Bu esa o’z navbatida bo’lajak mutahassislarimizga qiyinchiliklar tug’dirib kelmoqda. Bundan ko’rinib turibdiki, biz tilimizning rivoji uchun juda ko’p sohalarda ko’plab islohatlar o’tkazishimiz kerak. Bunga misol tariqasida ingliz tilidagi “concrete” so’zi bizga rus tili orqali “ beton” bo’lib kirib kelgan. Afsuski, bu so’zning o’zbekcha muqobili yo’q [31, 8]. Ingliz tilidan rus tiliga o’zlashgan “concrete” (konkret, konkretny) so’zi esa bizning tilimizda ham umuman boshqacha ma’no anglatadi, ya’ni juda zo’r degan ma’noda qo’llaniladi. Yana shunday misollardan biri ingliz tilidagi muhandislikda ko’p qo’llaniluvchi “pump” atamasi bizga rus tili orqali “nasos”-nasos bo’lib kirib kelgan. Bu so’zni biz “so’rg’ich” deb so’zma-so’z tarjima qilishimiz mumkin, ammo muloqatda esa allaqachon “nasos” bo’lib kirib kelgan va keng qo’llanilmoqda. Aslida bu atama(pump- pumps) bizga mashhur “pumpers” brendi orqali istimolimizga kirib kelgan bolalar tagligining nomi [15, 74]. Qurilishda va me’morchilikda keng qo’llaniladigan atama “Arka” so’zi hammamizga tanish lekin uni o’zbek tilidagi muqobili “ravoq” so’zi borligini hamma ham bilmaydi [24, 45]. Bunday atamalarning o’zbek tilida ekvivalenti borligiga qaramasdan, hamon rus tilidan kirib kelgan “arka” atamasining qo’llanilishi, sohaga oid adabiyotlarning 30 asosan rus tilida mavjudligidan dalolat beradi.“YuNESKO tomonidan Xiva shahri Ichan-Qal’a ansambli, Buxoro shahri markazi, Shahrisabz shahri va Samarqand shahri arxitektura yodgorliklari jahon umuminsoniy qadriyatlari deb e’lon qilinishi, O’zbekiston me’morchiligining qadimdan rivojlangan ekanligini dunyoga tanitdi. Shu tufayli hozirgi kunda dunyoda bu umuminsoniy qadriyatlarga bo’lgan qiziqish keskin ortib bormoqda va rivojlangan mamlakatlar obidalarimizni “restavrasiya” qilish ishlariga investisiya kiritish istagini bildirmoqdalar” [24, 38]. Ushbu jumlada qo’llanilgan “restovrasiya” so’zi inglizcha “restoration” so’zidan olingan bo’lib, bizning tilimizga rus tiliidagi “restovrasiya” so’zi orqali kirib kelgan. Bu atama asosan san’at asarlarini va me’moriy yodgorliklarni qayta tiklashda keng qo’llaniladi. Bu atamani biz so’zma so’z “qayta tiklash” deb o’zbek tiliga o’girishimiz mumkin, lekin bu bilan biz “restovrasiya” atamasini istemoldan chiqara olmaymiz.Muhandislikda ko’p qo’llaniladigan “Gayka” atamasi rus tilidan kirib kelgan bo’lib texnika va muhandislik sohalarida juda keng qo’llaniladi. Afsuski hanuzgacha tilimizda uning muqobil varianti mavjud emas. Ingliz tilida esa bu atama “Nut” so’zi bilan ifodalanadi. Ammo “Nut” so’zi asosan yong’oq degan ma’noda qo’llanilishini hisobga olib, tarjimada e’tiborliroq bo’lish talab etiladi. Aks xolda qo’pol xato kelib chiqishi mumkin [31, 112]. Masalan yana bir ko’p qo’llaniladigan ruscha “oval” so’zi, inglizcha “oval”- aylana degan ma’noni anglatadi. Me’morchilikda soha mutahassislari tomonidan va bo’lajak mutahassislar bo’lmish talabalar tomonidan ham bu so’z boshqalari kabi keng qo’llaniladi. Bu kabi misollarni M.A. Ahrorqulova, F. E. Qultayevalarning “Building materials and products” nomli uch tillik qurilish atamalari lug’atida ko’rishimiz mumkin. Qurilishda eng ko’p ishlatiladigan birgina g’isht so’zini ishtirokida qurilish sohasida u bilan bog’liq bo’lgan juda ko’p terminlarni uchratish mumkin. Misol uchun: Ingliz tilida “Bricks”, rus tilida “Kirpich”, O’zbek tilida “G’isht” deb tarjima qilinadi, lekin ingliz tilidagi “Bricks”so’ziga oid atamalarni o’zbek tiliga so’zma-so’z o’giraolmaymiz: “green brick” atamasini so’zma-so’z tarjima qilsak “yashil g’isht” deb o’girsak juda katta xatoga yo’l qo’ygan bo’lamiz. Buni biz tilimizda mavjud bo’lgan “xom g’isht”deb o’girsak maqsadga muvofiq bo’ladi. Rus tiliga esa 31 “neobojjenny kirpich” (“kuydirilmagan g’isht”) deb o’giriladi. Bunga yana bir misol qilib,“face brick” atamasini olsak, so’zma-so’z “face-yuz, brick-g’isht” deb tarjima qilinadi lekin asl ma’nosi esa “pardozbop g’isht”nazarda tutiladi, rus tilida“oblisovochny kirpich”deb o’giriladi. Xulosa qilib aytganda, bu kabi ba’zi atamalarning tilimizda muqobil varianti bo’la turib, undan foydalanmayotganimizdan shu ko’rinib turibdiki, bu sohada haligacha yetarlicha tadqiqotlar va izlanishlar olib borilmagan. Ushbu o’rinda biz o’zbek tilida qurilish va arxitektura terminlarning ayrimlarini semantik va etimologik jihatlari to’g’risida qator fikrlarimizni bayon qilsak . Inson faoliyatining qadimiy va nafis sohalaridan biri bu arxitekturadir. Arxitekturaga o’zbek tilida ta’rif bermasdan avval, «arxitektura» so‘zining kelib chiqishiga nazar tashlaylik. So‘z ildizi «tektura» qurilish san’ati ma’nosini berib, « arxi » qo’shimchasi esa oliy, yuqori darajada degan ma'noni bildiradi. Demak, « arxitektura » - qurilishning yuqori bosqichi, ya’ni oliy darajadagi qurilish demakdir. Aynan shu ma’noda « arxitektor » o'zbek tilidagi « me’mor » so'ziga yaqin turadi. Shuning uchun ham arxitekturaga nisbatan me’morchilik atamasi keng ishlatiladi. Jumladan, arxitektura va qurilishga doir so’zlardan biri bo’lgan me’mor so’zining semantik shakllanishi to’g’risida quyidagicha izohlarni bildirib o’tamiz. Bu arabcha suz mii>mar(un) shakliga ega; o’zbek tiliga i unlisini ye(e) unlisiga, chuziq a unlsini a unlisiga almashtirib, sukunli ayn urniga ‘ (ayirish) belgisini qo’yib qabul qilingan; tgpag -> me’mar (me’mor). Bu so’z ko’p ma’noli ‘ashaga fe’li - ning 'kurdi' ma’nosidan yasalgan shaxs oti bo’lib, 'quruvchi usta', 'arxitektor' ma’nosi - ni anglatadi. Bu so’zdan me’morlik, me’morchilik so’zlari yasalgan [22, 162]. Shuningdek, binokor so’ziga esa manmalarda quyidagicha izoh beriladi. Binokor — bino, inshoot quruvchi usta, ishchi. Bino va inshootlarni loyihalovchi me mor, qurilish muhandisi va texnigi, montajchi (qurilishda), umuman qurilishdaʼ ishlaydigan mutaxassis ham Binokor hisoblanadi [103]. 32 "Hozirgi o‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati " nomli kitobida esa Arxitektor so’ziga izoh berilishi bilan birgalikda ushbu tushunchaga Bunyodkor, Me’mor kabi s zlar sinonim sifatida berilgan.ӯ Arxitektor - Bino yoki umuman inshootlarning loyihasini tayyorlovchi hamda quruvchi shaxs, me’mor. Arxitektor loyihasi. Arxitektura - Bino va inshootlami bezatish, qurish jarayoni yoki holati. Uyning arxitekturasi. Bunyod : ~ bo‘lmoq // ~ qilmoq Yuzaga kelmoq, barpo bo'lmoq; yaralmoq, yaratmoq, barpo qilmoq . Mustaqillik davrida ulkan qurilishlar bunyod bo'ldi (bunyodga keldi). Bunyod+kor Yaratuvchi, quruvchi. Bunyodkor xalq. Bunyodkor+lik Bunyod etish, ijodkorlik. Bunyodkorlik zavqi. Me’mor . Bino loyihalarini tuzuvchi, arxitektor, binokor. Me'mor tashrifi. Me’mor+lik me'mor ishi, kasbi. M e’morlik kasbi bilan faxrlanmoq. Me’mor+chilik . Bino va inshootlaming loyihasini chizish, qurish, bezatish san’ati, arxitektura . Sharqda me’morchilik qadimdan rivojlangan [77, 23]. "O’zbek tilining izohli lug’ati". nomli keyingi adabiyotda esa ushbu Arxitektor so’ziga izoh berilishi bilan birgalikda ushbu tushunchaga Bunyodkor, Me’mor, Binokor kabi s zlar sinonim sifatida berilgan. Shuningdek, ushbu lug'at ӯ kitobda "Arxitektor" tushunchasi bilan bog'liq bo'lgan Arxitektura, Arxitektorlik , Arxitektonika, Binokor tushunchasi bilan bog'liq bo'lgan Binokorlik, Bunyodkor, Bunyodkorlik, Bunyodkorona va yana bir qancha so'zlar qaysi tildan kelib chiqganligi misollar bilan yortilib berilgan. Arxitektor - ( yunoncha- architekton- arxitektura mutaxassisi) Arxitektura mutaxassis, bino va inshoatlarni quruvchi yoki loyihalovchi mutaxassis; Arxitektura - (lotincha architectura < yunoncha architektonike ) bino va inshoatlarni loyihalash, qurish va bezatish san'ati; me'morlik. Samarqand arxitekturasi. Zamonaviy arxitektura. - Shahar markazida ulug'vor arxetiktura ansambllari barpo etildi. "Fan va Turmush". 33 Arxitektorlik - arxitektorlik kasbi. Arxitektonika - yunoncha "architektonike" so'zidan olingan bo'lib qurilish sàn'ati ma'nosini anglatadi. San'atda, xususan arxitekturada bir butunning ayrim qismalri o'rtasidagi uyg'unlik, mutanosiblik, moslik; badiiy elementlarning o'zaro monandligi, moslashuvi kabi ma’nolarni anglatib keladi . Binokor - ( bino + forscha kor esa - qiluvchi, quruvchi) 1. Bino, imorat quruvchi ishchi, usta. Mohir binokor. Binokorlar bayrami. Binokor usta. - Chor atrofda beton devorlar bilan o'ralgan bu qurilish maydonida binokorlarning ish boshlaganiga ko'p bo'lgani yo'q. 2. ko'chma ma'noda: Bunyod etuvchi; bunyodkor, ijodkor. Mustaqilligimiz binokorlari. Madaniyatimiz binokorlari. Binokorlik - 1. Bino qurish bilan shug'ullanishlik; binokor kasbi. Binokorlik - mening ota kasbim. - Ali tajang juda to'g'ri o'sgan, yo'g'on va baland qarag'ayni suyib quchoqladi. Binokorlikdan picha xabardor edi u. 2.Qurilish ishi; qurilish sohasi, qurilish. Men binokorlikda ishlayman. Binokorlik materiallari. - Tepaning talay hissasi ko'chaning bu betidagi yangi binolarning xom g'ishti, suvog'i kabi binokorlik ehtiyojlariga ishlatilib, bir nimtasi olingan tuyadek ko'rinishiga kelib qolgan. [80, 102]. Bunyod - forscha so'zdan olingan bo'lib "asos", "negiz", "poydevor"; "ibtido" ma'nolarini anglatadi. 1. bunyod bo'lmoq yoki bunyodga kelmoq: 1) yuzaga kelmoq, barpo bo'lmoq; paydo bo'lmoq. - Sarbaland xirmonlar o'z-o'zidan bunyodga kelmaydi . - Gazli posyolkasi asosan 1954-yilda bunyodga keldi. 2) tug'ulmoq. - Farzand bunyod bo'ldi, o'lim yo'q demak. Bunyod qilmoq (yoki etmoq, aylanmoq). Yuzaga keltirmoq; barpo etmoq, yaratmoq, qurmoq. - Ne keraging bor esa, bunyod qil, Yaxshisi, inson dilini obod qil. (Aql aqldan quvvat oladi) 34 2. Bor, barqaror. - Jahonda toki bunyodsen Ki nomi odamzotsen. Bunyodkor - forscha "asos soluvchi,yaratuvchi" so'zidan olingan. Asos soluvchi, barpo etuvchi va yaratuvchi kabi ma'nolarga ega. - Bunyodkor xalqimiz Qarshi va Jizzax dashtlarini yashnab turgan paxtazorlarga aylantirmoqdalar. (O'zbekiston qo'riqlari) - Axir, ayol seni barcha odamzodni dunyoga keltirib oq sut berib katta qilgan bunyodkor-ku! Bunyodkorlik - bunyod etish yaratuvchilik, ijodkorlik. - Bunyodkorlik tufayli serquyosh diyorimiz yil sayin go'zallashib bormoqda. - Ulug'vor bunyodkorlik rejalarini amalga oshirish uchun xalqimizga tinchlik kerak. - Ikki tomonlama kurash ketayapdi. Bunyodkorlik kurashi. Bunyodkorona - yaratishga, bunyod qilishga bois bo'ladigan, asos soladigan. - Dilnavoz esa suhbatdoshini maftun etganiga mahliyo bo'lib, Chotqol etaklaridan bunyodkorona mehnat taronasini ashula qilib kuylayotganday, zavq bilan so'zlardi [66, 142]. Me'mor - arab tilidan olingan bo'lib binokor, imoratsoz; arxitektor degan ma'nolarni anglatadi. Me'morchilik mutaxassisi - bu binoning haqiqiy san'at darajasiga ko'tarilishi Xuroson me'morlari - ustoz Qavom, ustoz Najmiddin Buxoriy.. nomi bilan bog'liqdir . ME’MOR Bu arabcha suz mii>mar(un) shakliga ega; uzbek tiliga i unlisini ye(e) unlisiga, chuzik a unlsini a unlisiga almashtirib, sukunli ayn urniga ‘ (ayirish) belgisini kuyib kabul kilingan; tgpag -> me’mar (me’mor). Bu suz kupma’noli ‘ashaga fe’li - ning 'kurdi' ma’nosidan yasalgan shaxe oti bulib, 'kuruvchi usta', 'arxitektor' ma’nosi - ni anglatadi. Bu suzdan me’morlik, me’morchilik suzlari yasalgan. Me'morchilik - 1) Me'mor ishi, kasbi. - Me'morlikni muqaddas bir san'at deb bilgan Mulla Fazliddin Yoqubbekning shahvoniy niyatlaridan nafrati keldi. 35 2) me'morchilk. Xorazmlik vakillar Xivaga o'xshab ketadigan qadim tarixga boy Buxoroning me'morlik san'ati nodir yodgorliklarini ko'rib, nihoyatda qoyil qolishdi. Me'morchilik shuningdek me'morlik 1. Me'morchilik o'rganmoq 2. Bino va inshootlarni loyihalash, qurish va bezatish san'ati. - Me'morchilik asari sifatida muzey binosi juda original va o'ziga xos [80, 267]. Sohaga doir ushbu so’zlardan ko’rinib turibdiki, o’zbek tili lug’atlarida arxitektura va qurilishga oid so’zlar va ularning sinonimlari keng ma’noda ifodalangan. Bu borada ilmiy izlanishlarni olib borish sohani yanada kengayishiga ijobiy ta’sir qiladi deb o’ylaymiz. Xulosa qilib aytganimizda ushbu paragrifda biz arxitektora va qurilishga doir qator so’zlarning o’zbek tilidagi semantik va etimologik jihatlarini tahlil qilib, tahlilda o’zbek tilida mavjud yirik lug’atlar asos bo’ldi. Shu qatorda arxitektora va qurilishga doir so’zlarning o’zak ma’nosiga sufikslar qo’shilishi yordamida soxaga doir ma’nodosh so’zlarning paydo bo’lishi xam izlanishlar davomida kuzatildi. Shuningdek, yuqoridagi so’zlar san'atda, xususan arxitekturada bir butunning ayrim qismalri o'rtasidagi uyg'unlik, mutanosiblik, moslik; badiiy elementlarning o'zaro monandligi, moslashuvi kabi ma’nolarni anglatib kelshi xam kuzatildi. 2.2 . Ingliz tilida arxitektura va qurilish terminlarini semantik xususiyatlari Ingliz tilida arxitektura va qurilish terminlarini semantik xususiyatlari xaqida gapirishdan oldin biz semantik xaqida quyidagi ma’lumotni berishga qaror qildik. Se mantika (yun. semantikos - bildiruvchi, ifodalovchi) - 1) til yoki uning bironbir birligi (so’z, so’zning grammatik shakli, frazeologizm, so’z birikmasi, ran) orqali ifodalanadigan butun mazmun, ma’no, axborot degan ma’noni anglatadi. Shuningdek, turli til birliklarining ma’noviy tomonini o’rganuvchi tilshunoslik bo’limi; semasiologiya . Ayrim lu g’ aviy unsurlar tushunchalarni bildiradi, bu tushunchalarni esa faqat to’liq gaplar va ularning qo’shilmalari ifodalashi mumkin. Binobarin, Semantikaning o’rganish obyekti ham, asosan, to’liq, mustaqil ma’noli 36 so’zlar va gaplarning ma’nolar tizimidir. Semantika fan sifatida IIX- asr ning ikkinchi yarmidan rivojlana boshlagan va hozirgacha bir biridan sifat jihatidan farklanuvchi bir necha bosqichni o’tgan. Ma’lumki semantika yoki so’zlarni konseptual ma’nolari to’g’risida qator tilshunos olimlar o’zlarining teran fikrlarini berib o’tishgan. Jumladan, X.B.Samigova kognitiv-semantik o’rganishning asosiy xususiyatlari haqida fikr bildirib, antroposentrizm tamoyillarini har tomonlama hisobga olib, til birliklarining semantikasini konseptlar asosida ko’rib chiqadi. Ushbu muammo bo’yicha fikrlarni O’.Yusupov, D.Ashurova, A.Abduazizov, Sh.Safarov, M.Djusupov, A.Mamatov kabi bir kator o’zbek olimlarining ishlarida ham kuzatishimiz mumkin. Konsept to’g’ridan-to’g’ri tildagi inson omiliga bog’liq munosabatda bo’ladi. U inson dunyoqarashining intellektual, emosional, baholovchi va obrazli mahsulidir. Konseptning mazmuni bir umumiy ma’no bilan birlashgan leksik birliklar orqali ifodalanadi va ular leksik-semantik maydonni tashkil etadi. Tadqiqotchining fikricha “Semantik maydon” atamasi birinchi marta G.Ipsen tomonidan qo’llanilgan va hozirgi tilshunoslikda leksik-semantik birliklar yig’indisini ifodalashda “maydon”, “guruh”, “paradigma” kabi atamalar bilan birga “konsept”,“madaniy konsept” atamalari keng tilga olinadi. Bunda maydon tushunchasida mohiyati bo’yicha bir-biri bilan bevosita semantik jihatdan bog’liq bo’lgan ma’lum bir tildagi so’zlar maydoni nazarda tutilgan. A.A.Abduazizovning ta’kidlashicha,“Semantik yoki tushuncha maydoni” orqali ma’nolari bilan bog’langan so’zlar birlashadi, bunday so’zlar odatda bir leksik- semantik guruhni tashkil etadi [5, 5-69]. Ayniqsa, o’zbek tilshunoslaridan biri M.R.Galiyeva konseptning xususiyatlari, kognitiv-konseptual belgilarini talqin qilish davomida uning aniq bir elementi birinchi o’ringa chiqishini ta’kidlaydi. Olima o’z tadqiqotida Ye.S.Kubryakovaning konseptual tahlili haqida juda ma’qul fikrlarni qayd etib o’tgan. Jumladan, u tahlil qilish uchun kognitiv xarita tuzish metodini taklif qildi. Kognitiv xarita kontekstdagi so’zlarning leksikografik definisiyasi, o’xshash tomonlarining aloqasi, so’zlarning berilish tasnifi asosida tuziladi. Ye.S.Kubryakova taklif qilgan konseptual tahlil 37 metodikasi sxemasining markazida, o’zida mujassamlashtirgan so’zlar ma’nolarining keng va to’la tahlili asoslanashi qayd etiladi. Bu metodikada semantik tahlil bilan bir qatorda o’rganilayotgan konseptning kontekstual tahlili beriladi. Taklif qilinayotgan metodikada komponent-semantik va kontekstual tahlil o’zaro bir-biriga ta’sir qiladi va bir-birini to’ldiradi. Uning natijasida so’zning kognitiv xaritasi, uning turli semantik aloqalari, so’zning alohida ma’nosi, jumladan, uning boshqa so’zlar bilan qo’shilib hosil qilgan ma’nosi haqida ham to’liq taassavur paydo bo’ladi. Shunday qilib, kognitiv xarita tuzish metodiga asoslangan konseptual tahlil usuli konsept atamasi kognitiv mohiyatini yuzaga chiqaradi va o’rganilayotgan konsept semantikasining chuqurligini, ichki shaklini modelllashtirish imkonini beradi [43, 55-58]. Biz ushbularga tayangan holda endi ingliz tilida arxitektura va qurilishga doir so’zlarning semantik va etimologik qolaversa ularning sinonimlari to’g’risida qisqacha o’z izlanishlarimizni bayon etamiz. Ingliz tilidagi etimologik lug’atlarda shu narsa kuzatiladiki, arxitektura so’zi lotin tilidan kirib kelishiga qaramasdan aslida ushbu so’z grekcha so’z hisoblanib ushbu so’z manbalarda quyidagicha izohlanadi. Jumladan, ingliz tilida "Architect" comes from the latin word architectus which comes from the Greek ρχιτέκτων (architéktōn). ἀ Architéktōn is composed of two parts: ρχι (archi ἀ : to be the first, who commands) and τ έκτων (tecton: mason, builder ). That is, the boss who sends the masons. Bizga ma’lumki, q adimgi va o'rta asrlar tarixida me'moriy dizayn va qurilishning aksariyati hunarmandlar, masalan, tosh ustalari va duradgorlar tomonidan amalga oshirilgan, ular usta quruvchi roliga ko'tarilgan. Hozirgi zamonga qadar me'mor va muhandis o'rtasida aniq farq yo'q edi. Evropada arxitektor va muhandis unvonlari asosan bir shaxsga tegishli bo'lgan geografik o'zgarishlar bo'lib, ko'pincha bir-birining o'rnida ishlatilgan. "Arxitektor" yunoncha rcutĭktōn ἀ (arkhitéktōn, "usta quruvchi" so’zidan olingan. "Architect" derives from Greek ρχιτ έκτων ἀ (arkhitéktōn, "master builder", "chief tektōn) [105]. Shuningdek, Merriam Webster's Collegiate Dictionary lug'atining o'ninchi nashrida Architect tushunchasining bir nechta semantik ma'nolari keltirilgan. 38 Masalan, "Arxitektor - bu binolarni loyihalash va ularni qurishda maslahat beruvchi shaxs". Shunindek, ushbu lug’atda biz "Arxitektor ” so’zining quyidagi bir nechta sinonimlarini ham kuzatishimiz mumkin. In particular, in this dictionary we can see a number of words synonymous with the concept of Architect , such as engineer , mastermind , builder , craftsman , designer , maker , inaugurator , commander kabilarni uchratamiz. Lug’atda ushbu so’zlar ingliz tilida quyidagicha izohlanadi. Architect [ är-kə- tektˈ ˌ ] 1: a person who designs buildings and advises in their construction 2: a person who designs and guides a plan or undertaking - The architect of the economic plan that rebuilt Europe after World War II [18, 135]. Engineer [ en-jə- nir] ˌ ˈ noun 1: a member of a military group devoted to engineering work 2. obsolete : a crafty schemer : PLOTTER 3: a designer or builder of engines b a person who is trained in or follows as a profession a branch of engineering c: a person who carries through an enterprise by skillful or artful contrivance 4: a person who runs or supervises an engine or an apparatus Mastermind [ ma-stər- mīnd ˈ ˌ ] noun : a person who supplies the directing or creative intelligence for a project - the real mastermind behind the embezzlement scheme Mastermind verb - masterminded; masterminding; masterminds : to be the mastermind of - They masterminded a unique solution to the problem. Builder [ bil-dər ] noun (The first known use of builder was in the 14th century) 1: one that builds especially : one that contracts to build and supervises building operations 2: a substance added to or used with detergents to increase their cleansing action 39 - The architect discussed her plans with the builder and the contractor. - We will have to get the builders to repair the wall. Craftsman [ ' kraf(t)s-mən ] noun 1: a person and especially a man who practices a trade or handicraft as a job. - The router offers a wide range of speeds and is designed for the cabinetmaker, solid surface fabricator and other craftsmen.(Wood & Wood Products) 2: a person and especially a man who is skilled in a craft . - A genuine craftsman with an ear for dialogue and, more importantly, an understanding of the human heart. (Wes Lukowsky) - Norman was a craftsman, distinctive and took great film [11, 40]. - Timblethorne is a contemporary approach to the craftsman style. Maker [ mā-kər ] noun 1: one that makes: such as a capitalized . - Taste makers shunned Hartshorne because he violated modernist taboo by arguing that God actually exists. Faith establishments shunned him because he maintained that the Maker must be imperfect. 2: a person who borrows money on a promissory note. - The party that agrees to repay the money is the maker of the note, and the party that receives money in the future is the payee. (Gary A. Porter and Curtis L. Norton) 3: a person who experiments with creating, constructing, modifying, or repairing objects especially as a hobby - With 3D printers and sewing machines, laser cutters and hand tools, makers are innovating and revolutionizing the creative process of turning ideas into tangible objects.—Record Observer (Centreville, Maryland) Designer [ di- zī-nər ]ˈ noun 1: one that designs: such as 2: one who creates and often executes plans for a project or structure urban designers a theater set designer. 40 3: one that creates and manufactures a new product style or design especially . 4: one who designs and manufactures high-fashion clothing the designer's new fall line. - She is one of the leading designers in the fashion world. -Years later, Harris moved to New York and became a jewelry designer [31, 3]. - In the late two-thousands, Jenna Lyons, a designer whose persona and eclectic personal style became synonymous with the brand, attracted a devoted following. Ina uqurator so’zining lug’atlarda qator ma’nolari keltirilgan ushbu so’z nafaqat qurilishga oid qolaversa boshqa sohalarga ham tegishli ekanligi manbalarda keltirilgan. Jumladan, ushbu so'zining birinchi yozuvlari 1560-yillarga to'g'ri keladi. Oxir oqibat, bu lotincha inaugurāre fe'lidan kelib chiqqan bo'lib, "avgura bilan muqaddaslash" degan ma'noni anglatadi. Qadimgi Rimda augury - bu folbin yoki ruhoniy tomonidan o'tkaziladigan marosim yoki marosim bo'lib, uning vazifasi qarorlarni boshqarish uchun oyatlarni talqin qilish edi. Shunindek, lug’atlarda quyidagicha ma’nolarni ham anglatib keladi. the act of officially putting someone into an important position , or the ceremony at which this is done: He watched the inauguration of his country's new president . When is the inauguration? an inauguration ceremony the act of something officially starting to be used: In 1900 Paris saw the inauguration of the Metro. the beginning of a new period , style , or activity : It was the inauguration of a new era in American life . Fewer examples President-elect Jefferson actually arrived on foot for his inauguration on March 4, 1801.  He wrote a poem for the mayor's inauguration.  The Foundation announced the inauguration of a Charity Fund. 41 the inauguration of a year-long festival of cultural events  The inauguration of the space station as a working lab was a turning point for science in space . Shuningdek, Oxford Advanced Learner's lug'atida biz me'mor tushunchasi bilan bog'liq bo'lgan so'zlarni va ularning semantik ma'nolarini ko'rishimiz mumkin va ba'zi ta'riflar misollar bilan ta'kidlangan. Keling, misollar orqali quyidagi sinonimlarni ko'rib chiqaylik: Architect [ rk tekt] noun ɑː ɪ 1. Architect a person whose job is designing buildings. - The house was designed by architect Louis Kahn. - She's a London-based architect and interior designer. - In 1721 he was named chief architect of the cathedral. 2. Architect a person who is responsible for planning or creating an idea, an event or a situation. -He was one of the principal architects of the revolution. - Jones was the architect of the team's first goal [79, 145]. Builder [b ldə(r)] ɪ noun Builder a person or company whose job is to build or repair houses or other buildings. - We got a local builder to do the work for us. - The house looked like a builder's yard, with stacks of bricks and piles of sand in the garden. 2. (usually in compounds) a person or thing that builds, creates or develops something a shipbuilder - Going on the course was a real confidence builder for me. Craftsman [ kr ftsmən] ˈ ɑː noun (also craftsperson) Craftsman a person with a special skill, especially one who makes beautiful things by hand. - Rugs handmade by local craftsmen. - It is clearly the work of a master craftsman kabi ma’nolarni anglatib keladi. 42 Xullas, ingliz tilida xam arxitektora va qurilishga doir ushbu so’zlar va ularni sinonimlarining semantik va etimologik ma’nolari o’z ahamiyatiga ega bo’lib, ular tarixan boy me’ros sifatida qadrlanadi. Ushbu so’zlarning barchasida ezgu g’oya yaratuvchanlik va bunyodkorlik asosiy maqsad hisoblanadi. 2.3 . Ingliz va o’zbek tillarida arxitektura va qurilish sohasiga oid leksik birliklarning tarjima qilish masalalari Ingliz va o’zbek tili soha terminlarining tarjimaviy ekvivalentlik hususiyati o’ziga xos hisoblanadi. Tilshunoslik sohasiga doir tadqiqot ishlarini kuzatar ekanmiz har qanday tilning tarixi, til bilan bog’liq madaniyati, badiiy yodgorliklariga tabiiy ravishda murojaat qilamiz. Ularni amaliy va nazariy tadqiq etish jarayonida eng muhim lisoniy hodisa hisoblangan tarjima sohasiga bevosita ro’baro kelamiz. Tilshunoslik sohasida muayyan til asliyatga doir manbani zamon bilan hamnafas ravishda, ya’ni davr talabida tasavvur etishda tarjimaning o’rni beqiyos. Boisi tarjima sohasining badiiy mahorat sir-sinoatlarini har tomonlama mukammal egallash, o’zga tilga oid rang barang manbani asliymonand taqdim etish va ushbu nozik jarayonda so’zlarning qo’llanishiga ko’ra ularda aks etgan turli ma’no qirralarini mujassamlashishi tarjima sohasini naqadar murakkab, mas’uliyatli va o’ziga xos nozik ijodiy jarayon ekanligidan dalolat beradi. Tarjima yuzaga keltiruvchi mana shunday murakkab jarayon tarjimon zimmasiga juda katta mas’uliyatni yuklaydi, chunki muayyan tilga tegishli asliy manbaning asosiy mazmuni tasvir etilgan tilshunoslikka daxldor xususiyatlaridan tashqari, tarjimon zimmasiga asarning lingvomadaniy manzarasi, tarixiy-madaniy xayoti, ruhiy kechinmalari bilan bog’liq ijtimoiy jihatlarni ham ko’zdan qochirmaslik kabi qo’shimcha vazifalar mas’uliyatini yuklaydi. Natijada tarjimonga asar (matn, hikoya, she’r va h.k.)ni yangi bir tilda qayta yaratish imkoniyati taqdim etiladi. Xususan, tilshunoslik sohasida ma’lum soha terminlarini tarjimasini amalga oshirish tarjimondan ikki karra ko’proq e’tibor, sinchkovlik va mas’uliyatni talab qiladi. Boisi terminlar o’ziga tegishli sohaning muhim bo’g’ini hisoblanib, ularning tarjima tasviridagi aniqligi sohaning voqyeligi va umumiy manzarasini yoritib beradi. 43 Shunday ekan tarjima jarayonidagi kichik bir mexanizm ham sohaga oid butun matnning tarjima adekvatligini ta’minlashga xizmat qiladi. Tarjimashunos olim Q.Musayev: “Tarjimada shakl va mazmun munosabatini bejirim talqin etish zarurati san’atkor oldiga asarning badiiy nafosati va milliy xususiyatini yuzaga keltiruvchi barcha lisoniy-uslubiy vositalar vazifalarini ijodiy aks ettira oladigan muqobil til va nutq birliklari tanlash vazifasini ko’yadi” - deb yozgan edi [18, 4]. Bunda tashqari tarjimaning bevosita ong bilan bog’liq jarayon ekanligini G’.Salomov ko’p bora ta’kidlagan. Xususan: “Tillardan-tillarga tarjima qilish mumkinligini asoslaydigan narsa shuki, jahon xalqlari garchi turli-tuman tillarda so’zlashsalar ham, ammo ularning tafakkur qonunlari bir xildir”- deb yozgan edi [23, 13]. Terminologiya sohasida tarjimaning muhim o’rni muhim va uning tadqiq etish lozim bo’lgan vazifalaridan biri “tarjimaviy ekvivalentlik” jarayonidir. Ekvivalentlik tushunchasi tarjima sohasidagi markaziy tushunchalardan biri hisoblanib, tildagi semantik tarjima muammolari yechimi, mazmuniy jihatini o’rganish, aynan, mazkur jarayon bilan bevosita bog’liq deyish maqsadga muvofiqdir. Mazkur leksik birlikning ingliz tilida paydo bo’lish davri XV asr bo’lib, shu asrda lotin tili o’zlashmasi sifatida kirib keldi. O’sha davrdagi leksik shakli “aequivalentem” bo’lib, equal in value, power, or effect3 - teng qiymat, kuch yoki natijaga ega - kabi ma’nolarda umumiste’molga taqdim etilgan. Hozirgi zamonaviy lug’atlarda, jumladan, Oxford lug’atida, that is equal in value, meaning or purpose to something else4 -biror narsaning qiymati, ma’nosi yoki maqsadi teng boshqa bir narsa - ma’nosida ishlatiladi. O’zbek tili izohli lug’atlari ekvivalent tushunchasiga nisbatan ikki xil ta’rif berilgan. 1) ot. biror narsaga teng yoki biror jihatdan mos keladigan va uning o’rnini bosa oladigan boshqa narsa; 2) sifat. Teng, teng bo’lgan; mos keladigan, o’rnini bosadigan. Shuni ta’kidlash joizki, ayrim manbalarda ekvivalent termini o’rnida muqobil atamasi qo’llaniladi. Biroq izohli lug’atda muqobil terminining uchta asosiy ta’rifi berilgan. 1) qarshi turuvchi, qarshi, zid; 2) 44 qarama-qarshi yo’nalishda; 3) javob bo’luvchi bizga aynan uchinchi ta’rif mos keladi [94]. Ingliz tili AQ terminologiyasi bilan umumadabiy til orasida o’zaro,uzviy munosabat mavjud bo’lganligi bois terminologik tizimda umumlisoniy leksik- semantik jarayonlar kuzatiladi. Ya’ni, umumiste’moldan AQ terminologik tizimiga o’tgan leksemalar o’z shaklini o’zgartirmay kognitivlik asosida sohaga oid yangi ma’nolarni ifodalashda ham faol qo’llanadi. Bunday stilistik bo’yoqqa ega bo’lgan leksik birliklar soha terminlari tarjimasida birmuncha qiyinchilikni yuzaga keltirmoqda. Umuman, tilshunoslikda stilistik birliklarni u yoki bu til me’yorlariga mos, muvofiq tarjima qilish o’ta murakkab va mas’uliyatli ish sanaladi. Bu hol terminologik tizimni ham chetlab o’tmaydi. Konnotativ ma’noni o’zida aks ettiruvchi birliklar terminologiyaga xos bo’lmagan hodisadir [21, 48]. Ingliz tilida ham arxitektrura va qurilish sohasi doirasida qo’llanadigan bunday leksemalar tarkibidagi semantik, pragmatik xususiyatlarni aniqlashtirish jarayonida ikki tilli (inglizcha-o’zbekcha) izohli lug’atlarga tayaniladi. A.V. Fedorov to’g’ri ta’kidlaganidek: “Tilning har bir vositasi to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita uslubiy vositalar ifodasi uchun xizmat qilishi mumkin. Har bir til hodisasi bayon etilgan fikrning semantik ko’lamidan qat’iy nazar ma’lum darajada uslubiy bo’yoq kasb etishi mumkin” [62, 16]. Bu fikrlar ingliz tili AQ terminologik birliklariga ham taalluqli. Demak, lisoniy birliklarning bunday xususiyati til ma’lumotlarining barcha jihatini hisobga olgan holda, lingvistik tarjimashunoslik uchun asos bo’lib xizmat qiladigan qiyosiy stilistika bilan tarjima nazariyasini yanada yaqinlashtiradi. Anglashiladiki, qiyoslanayotgan ingliz va o’zbek tili AQ terminologik birliklarining mazmuniy, uslubiy va pragmatik jihatdan o’zaro funksional mos kelish- kelmasligiga ahamiyat qaratish tarjima adekvatligini ta’minlovchi muhim omildir. Q. Musayev talqinida: “Stilistik muammolar lingvistik tarjima tarkibida muhim o’rin egallaydi. Stilistika lingvistikaning tahlil obyekti sifatida ko’p jihatdan tarjima bilan chambarchas bog’liqdir. Stilistikaga xos barcha xususiyatlar lingvistik 45 tarjimashunoslikka ham to’la aloqador bo’lib, tarjimaning lisoniy tahlili masalasiga atroflicha yondashishni, chunonchi, til hodisalarining qurilish, me’yor va an’ana kabi omillar bilan bog’liqlikda tadqiq qilinishi talab qilinadi” [18, 62]. Stilistik birliklar obrazlilikka ega bo’lganligi bois nutqning badiiy-tasvir vositalari sifatida fikrni uslubiy bo’yoqdor va jozibali qilib ifodalashga xizmat qiladi. Ular asosan adabiyotshunoslikda badiiy asar tilining ta’sirli bo’lishini ta’minlaydi. Ingliz tili AQ terminologiyasida stilistik bo’yoqqa ega bo’lgan terminlar mavjudligini kuzatish mumkin. Ular AQ sohasiga oid terminlar bilan yondosh holda birikib, birikma termin shaklida qo’llanadi. Masalan: expensive –mumadabiy tildagi leksik ma’nosi. “qimmat”,the weather is expensive–“qurilish maydonida ob-havo yomonlashuvi ish narxini oshishiga olib kelishigasabab bo’lishi”. Contact–leksik ma’nosi“aloqa”, material contact–“qurilishmateriallarining bir- biri bilan qorishishi”,“kirishishi”, “aralashishi” kabi ma’nolarni o’zida aks ettiradi. Jumladan: We should check the contact of active additive minerals with bilding materials. – Biz faol mineral qo’shimchalar bilan qurilish materiallarini qorishishini tekshirishimiz kerak. Plate– umumadabiy tildagi leksik ma’nosi “likobcha”,base plate–“qurilishda ishlatiladigan taxtacha”. Tie– leksik ma’nosi “galstuk”, AQ terminologiyasida wall tie– devor to’sig’I birikmali termin hosil qilgan. Terminologiyada kishilikning arxitektura-qurilishga oid muayyan faoliyat turlari ham o’z aksini topgan bo’lib, umumadabiy tildan terminologik tizimga chuqur konseptual bosqich orqali o’tishi tabiiy va ijtimoiy hodisadir. Terminlar tilga, til esa kishilarga tegishli. AQ terminologiyasi qurilishning ajralmas tarkibiy qatlami bo’lgani bois mazkur tizimda ham sinonimiya hodisasi keng tarqalgan. Terminlarning berilishida sinonimik birliklarning o’ziga xos salbiy va ijobiy jihatlari mavjud. Birinchidan: ularning ijobiy holati shundaki, tizimdagi birliklarning sinonimlik holatini hisobga olib, tarjimada lisoniy vositalarni to’g’ri tanlash muhimligi, ularning 46 semantik belgilari va uslubiy vazifalari o’ziga monandini topib ishlatish jarayonida qo’l keladi; Ikkinchidan: salbiy holati esa har qanday terminologiyada sodir bo’ladigan determinologizasiya va reterminologizasiya hodisasi natijasida birliklarning funksional-semantik diapazoni kengayib, torayib turish xususiyatlariga ega bo’lishi natijasida tizimga ko’chgan sinonimik birliklar tarjima jarayonida muayyan qiyinchiliklar tug’diradi. Kompyuter va axborot kommunikasiya texnologiyalari yordamida axborotni qayta ishlash, mashina tarjimasi, elektron lug’atshunoslikni rivojlantirish, tezauruslar tuzish, til korpusini yaratish ishlarini dunyo lingvistikasida sivilizasiyasiga erishgan tillar allaqachon amalga oshirib bo’ldi. Bunday tillar qatoriga ingliz, rus, arab, fransuz, nemis, ispan, tojik kabilarni kiritish mumkin. Ushbu tillarda internet tizimida til korpusini yaratish masalasining ilmiy-nazariy jihatlari ham ishlab chiqilganki, bu o’zbek tilini ham internet “tushunadigan” tilga aylantirish (ya’ni til korpusini yaratish) sa’y-harakatlarini jadallashtirish zaruratini davrning dolzarb vazifasiga aylantiradi. O’zbek tilida yaratilishi, boyitilishi va takomillashtirilishi kuchli ehtiyojga aylangan korpuslar ichida o’zbek tilining milliy korpusi alohida ajralib turadi [13, 102]. Xullas, tarjima sohasining badiiy mahorat sir-sinoatlarini har tomonlama mukammal egallash, o’zga tilga oid rang barang manbani asliymonand taqdim etish va ushbu nozik jarayonda so’zlarning qo’llanishiga ko’ra ularda aks etgan turli ma’no qirralarini mujassamlashishi tarjima sohasini naqadar murakkab, mas’uliyatli va o’ziga xos nozik ijodiy jarayon ekanligidan dalolat beradi. Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagicha xulosalarga kelish mumkin. Ikki qardosh bo’lmagan til vakillarining lug’atlarida mavjud bo’lgan arxitektura va qurilishga doir so’zlarning leksikografik tahlillari manalar asosida ushbu bobda quyidagicha tahlil qilindi. 47 - Ingliz va o’zbek tillarida arxitektura va qurilishga doir so’zlarning semantik va etimologik jihatlari tahlil qilindi. - Ikki tilda mavjud lug’atlar yordamida ularning sinonimlar yoritildi. - Shu qatorda arxitektora va qurilishga doir so’zlarning o’zak ma’nosiga sufikslar qo’shilishi yordamida soxaga doir ma’nodosh so’zlarning paydo bo’lishi xam izlanishlar davomida kuzatildi. - Shuningdek, yuqoridagi so’zlar san'atda, xususan arxitekturada bir butunning ayrim qismalri o'rtasidagi uyg'unlik, mutanosiblik, moslik; badiiy elementlarning o'zaro monandligi, moslashuvi kabi ma’nolarni anglatib kelshi xam kuzatildi. 48 UCHINCHI BOB . INGLIZ VA O’ZBEK TILLARI MATNLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURA TERMINLARINING TALQINI 3.1. Ingliz va o’zbek tillari paremiologiyasida qurilish va arxitektura oid maqollarning tahlili. Ma’lumki, milliy til, umuman, til nafaqat muloqot vositasi, balki xabar almashish uchun belgilar sistemasi bo’lib, milliy madaniyat ma’nosidagi tushunchalarni ham ifodalaydi. Milliy–madaniylikning o’ziga xoslik mavzusi lisoniy konseptosferada paremiologiya sohasidagi tadqiqotlar uchun yetarli darajada an’anaviy hisoblanadi. Biz tadqiqotimizda frazeologiyani keng ma’noda tushungan holda maqol va matallarni, aforizmlarni umumlashgan paremiologik birliklarni frazeologizmlar tarkibiga kiritib o’rganamiz. Qator yillar davomida tilshunoslikning ushbu bo’limi lingvomadaniy masalalarni o’rganishga bag’ishlangan ishlarda ta’kidlangan ediki, maqol va matallar tilning milliy o’ziga xos birliklari hisoblanib, xalqning madaniy imkoniyatlarini oshiradi. Bu holat ingliz va o’zbek tillari paremiologiyasida qurilish va arxitektura oid maqollarning tahlili orqali yuzaga kelgan tushunchalarda kuzatiladi. Mazkur tushunchalar barcha tillarda uchrasa-da, ularning konseptual belgilarining ifodalanishida farqlar bo’lishi mumkin. So’nggi yillarda yaratilgan paremiologik lug’atlarda yuqorida qayd etilgan leksemalar orqali yuzaga kelgan juda ko’p maqol va hikmatlar kiritilganligini ko’ramiz. Biz mazkur ishimizda asosan qurilish va arxitektura leksemalarning paremiologik tushunchalarini tadqiq etish va ularning strukturasini belgilash uchun ingliz va o’zbek tillaridagi maqol va matallar lug’atlaridan foydalandik. Hozirgi zamon sosiogumanitar bilimlarida, jumladan, til va madaniyat falsafasi tutashgan joyda sosiomadaniy tahlilning istiqbolli yo’nalishlaridan biri sifatida lingvomadaniy yo’nalishning shakllanishi natijasida tildagi har xil etnoslar konseptining mental ma’nolari, madaniy turmush shakllarining aks etishi va mustahkamlanishi masalasini tadqiq qilish shu kunning dolzarb muammolariga aylandi. Ma’lumki, til bir vaqtning o’zida ham madaniyat mahsuli, ham uni hosil qiluvchi, uning muhim tarkibiy qismi, madaniy kodlarni shakllantiruvchi omil 49 sifatida tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, til madaniyatning mavjudligi va faoliyat ko’rsatishining fundamental asosi sifatida namoyon bo’ladi [21, 48] . Yukorida aytib o’tilganidek, madaniyatshunoslikda insonning tabiat, jamiyat, tarix, san’at va ijtimoiy hamda madaniy hayotiga xos boshqa sohalar bilan munosabatdagi bilimlari tadqiq qilinsa, lingvomadaniyatshunoslikda esa til va madaniyatning o’zaro dialogik munosabatlari o’rganiladi. Lingvomadaniyatshunoslik alohida fan sifatida ajratilishi gumanitar bilimlar antroposentrik paradigmasi paydo bo’lishini va lingvistik nuqtai nazardan tadqiq qilinishini taqozo qiladi. Insonning ichki dunyosini aks ettiruvchi shunday muhim madaniy- axloqiy qadriyatlar borki, ular bevosita lingvomadaniyatshunoslikning obyekti sanaladi. Inson ichki dunyosi, obrazi keng ko’lamli va nihoyatda qiziqarlidir, ayniqsa, inson hayotining hissiy-aksiologik tomoni o’ziga xos xarakterga ega. Lisoniy belgida ifodalangan va mustahkamlangan emosional hodisalarning tahlili til sohiblarining kundalik ongi, ular hayotining hissiy-aksiologik xususiyatlari madaniylik axborotining muhim manbai hisoblanadi. Bu manba o’zida madaniy-lisoniy tafakkur andoza (stereotip)larini mujassamlashtiradi. Ta’kidlaganimizdek, tilda xususiylik, milliylik belgisi mavjud, ya’ni har bir xalqning o’ziga xos tili bor. Ammo til orqali aks etadigan madaniylik belgisida esa umummilliylik xususiyati ustundir. Zero, til har bir millat uchun madaniylikning oynasi, xazinasi sanaladi. Bu xazina (til orqali) barcha insonlarga xos madaniy- axloqiy qadriyatlar avloddan avlodga yetib kelgan. Chunonchi, paremiyalar ana shunday madaniy-axloqiy qadriyatlarni ifodalovchi til birikmalaridir. Milliy til uchun eng muqaddas narsa unda millatning ruhi va o’ziga xosligi ham qaytarilmas darajada namoyon bo’ladi [22 , 37]. Bunday xususiyat, ayniqsa, madaniy-axloqiy tushunchalar bilan bog’liq bo’lgan milliy qadriyatlarda ko’proq o’z aksini topadi. Milliy qadriyatlar tilning milliy-madaniy semantikasini tashkil etadi. Milliy-madaniy semantika til qurilishining hamma qatlamida kuzatiladi. Xususan, tilning harakatdagi birliklari ( so’zlar, frazeologik birliklar, paremiyalar kabilar)da milliy-madaniy semantikaning xususiyatlari juda ham aniq namoyon bo’ladi. 50 Chunonchi, paremiyalarda insonning o’zi yashagan jamiyatga, turmush tarziga munosabati, ruhiy holati, tuyg’ulari, ijobiy yoki salbiy fazilatlari, etik-estetik va falsafiy qarashlari, jamiyat qonuniyatlari va hayotiy sinovlar asosida mujassamlangan bo’ladi . Bilamizki, maqollar va paremalar ingliz tilida ( proverbs. idiom, saying, harrate, aphoris, phraseologyzm ) deb nomlanadi. Ammo bu termin o’zbek tilida juda ko’p nomlar bilan atalib kelinadi. Masalan, maqol, idiomalar, masal, naql, hikmat yoki hikmatli so’zlar, donishmandlar so’zi yoki donolar so’zi, quyma iboralar yoki xalq iborasi (hikmatlari), qanotli so’zlar, xalq aforizmlari, frazeologizm lar shular jumlasidandir. Ba’zi ishlarda frazeologik iboralarni maqol va matallardan ajratib, ularning o’ziga xos xususiyatlari borligi, bir-biridan farqlanishi qayd etilgan. Keyingi davrlarda bu tushunchalar nomi bilan bir qancha ilmiy tadqiqot va lug’at nashr qilingan. Bu sohada A.V.Kunin, V.K.Myuller, R.Fergusson, G.L.Apperson, K.I.Dubrovin, S.F.Kuskovskaya kabilarning xizmati katta bo’lgan. Chunonchi, o’zbek tilshunosligida G’.Salomovning maqol va idiomalar tarjimasi bo’yicha amalga oshirgan tadqiqotlari, Sh.Rahmatullayevning “O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati”, M.Abdurahimovning “O’zbekcha-ruscha aforizmlar lug’ati”, T.Mirzayev, B.Sarimsoqov, A.Musoqulovning “O’zbek xalq maqollari” to’plamlari; Sh.Shomaqsudov, Sh.Shorahmedovning “Ma’nolar maxzani” ; Sh.Shomuhammedovning “Donolar bisotidan” ; Sh.Abdurazzoqovaning “Tafakkur gulshani” (tarjimalari) ; Hamidjon Homidiy, Mahmud Hasaniyning “Mashriqzamin hikmat bo’stoni”, xususan, H.Berdiyorov, R.Rasulovning “O’zbek tilining paremiologik lug’ati” ; U.Sanaqulovning “Mahmud Koshg’ariy hikmatlari” kabi kitoblarida tilimizdagi madaniy- axloqiy qadriyatlar aks etgan til birliklari to’planganligini kuzatish mumkin [24, 162]. Shuningdek, dunyoning taniqli mutaffkur olimlarning me’morchilik xaqidagi ajoyib fikrlarini xam ushbu joyda keltirishga qaror qildik. Jumladan, Aristotel va Leonardo Dovinchalarning ingliz tilidagi quyidagi fikrlarini berib o’tamiz. " By dint of building well, you get to be a good architect" - Aristotle. “Beauty perishes in life, but is immortal in art” - Leonardo da Vinci. 51 “Architecture should speak of its time and place, but yearn for timelessness” - Frank Gehry. Ushbu fikrlarda arxitektura va me’morchilik bu nafaqat go’zallik qolaversa u abadiylikka intilish degan g’oyalar turadi. Ushbu o’rinda yuqorida qayd etilgan lug’atlardagi qurilish va arxitektura oid maqollarning ingliz va o’zbek tillaridagi tahlili, har ikki tildagi o’xshash va farqli tomonlarini oydinlashtirsak. Masalan Every man is the architect in his own fortune ; Rome was not built in a day- Har bir inson o'z taqdirining me'moridir . Yoki Rim bir kunda qurilmagan kabi maqollarda inson o’z taqdiriga nisbattan ma’sulligi, shoshib qilingan xarakatdan xech bir naf yo’qli izoxlanadi. Barcha xalqlar og’zaki ijodida yoki maqollarida tez-tez tilga olinadigan yana shunday paremiyalar borki, ular ingliz tillida gaplashuvchi xalq maqollarida xam kuzatiladi. Jumladan, Build one’s house upon the sand- qum ustida uy qurmoq- (ko’chma ma’noda- birovning ko’nglini puch yong’oq bilan to’lg’azmoq.) Tha highest building is in the most danger of falling- Eng baland bino qulash xavfi ostida kabi maqollarda noto’g’ri joyga bino yoki uy qurish yaramasligi, baland binoning xammasi xam ishonchli bo’ladi degan emas deb so’zma-so’z tarjima qilish bilan biz asosiy g’oyani anglay olmaymiz. Bu yerda asosiy g’oya birovni aldamaslik, qolaversa inson birovning quchi orqali emas, balki o’z kuchiga o’z aqliga va imkoniyatiga ishonib xarakat qilsagina kishi doim o’z oldiga qo’ygan maqsadlarga erisha olishi mumkinligi bayon etiladi. Tadqiqotimiz davomida biz izlanayotgan yo’nalishimizda qator maqollarni uchratdikki, ularda xam ko’chma va mantiqiy ma’nolar bir-birini to’ldirib boradi. Masalan, It is easier to pull down than to build; No good building without good foundation kabi maqollarimizda me’morchilikda binoni qurishning asosini fundament tashkil qilishi yoki xar qanday binoni qurishdan ko’ra buzish osonligi takidlanadi. Aslida xar qanday ishni boshlashda ilk qadam ya’ni fundamentning yaxshi bo’lishi inson kamolotining asosini tashkil etishi belgilangan. Shuningdek, shaxs kamolotida noto’g’ri yondashuv uning kelajagini barbod qilish bilan teng hisoblanishi yuqoridagi maqollarda o’z aksini topganligini ko’rishimiz mumkin. Yana shunday ingliz tilida maqollar borki, ularda me’morchilik ya’ni yaratuvchanlik, 52 bunyodkorlik g’oyalari universallika ya’ni barcha xalqlar uchun umumiylik kasb etish kuzatiladi. Masalan, What is a workman without his tools; No man is his craft’s master the first day; Good masters make good servants kabi maqollarda esa asosiy g’oya kishining hyech qanday muvofaqqiyatga mexnatsiz bir kunda erisha olmasligi yoki maxoratli ustadan yaxshi xunarmand shogirdlar chiqishi, xunarmandning yaratuvchanligida uning bilimi va unga zarur bo’ladigan uskunalarni ahamiyati juda katta ekanligi e’tirof etiladi [16, 34-55] . Ma’lumki ingliz tilida arxitektura va qurilish sohasini qolaversa bunyodkorlik, yaratuvchanlik ma’nolarini ifodalab keluvchi architector, engineer, mastermind, builder,craftsman, designer kabi so’zlardan tashqari maker so’zi xam borki ular yordamida biz ingliz tilda sohaga doir qator maqollarni ko’rishimiz mumkin. Masalan, One man does not make team- bir kishi jamoa bulaolmaydi. Many hands make light works- birdamlik ishda natija beradi . A good beginning makes a good ending. Hayrli ishning ohiri yaxshi bulur. Shunindek, ingliz tilida ayrim maqollar borki, ularning yaqin ma’nodoshini biz o’zbek tilida deyarli uchratmaymiz. Masalan, Master your temper lest it masters you; Love in a cottage; To carry coals to New castl kabi maqollar borki ularda asosiy mazmun kishi o’z xarakterini o’z qurishi boshqarish lozimligi yoki kottejdagi muhabbat, yangi qal’aga bezak bilan bor kabi mantiqan tarjimalarni berishimiz mumkin. Bizga ma’lumki barcha xalqlar singari inglizlarda xam uy- home,house nafaqat arxitekturaviy maskanlardan biri qolaversa biz yashaydigan, sog’inadigan va xar doim intiladigan muqaddas go’sha hisoblanib ular bilan ishlatilagan shunday maqollar borki ular ingdiz va o’zbek madaniyati uchun xam mos keladi. Masalan, Men make houses, women make homes ; My house is my castle ; There is no place like home ; Those who live in glass houses should not throw stones ; The furthest way about is the nearest way home ; Every dog is a lion at home kabi maqollardagi uy, qal’a va shunga o’xshash qurilish maskanlari kishilarning kichik vatani, mehr qo’ygan ardoqli joy hisoblanib, xamma u joylarni sevadi [23, 97] . Ingliz tilida xam shunday maqollar borki, ularda metaforik xolatlar, o’xshatishlarga boy tarzda o’zbek tildagiga mos ravishda ifodalangan maqollar 53 tarkibida namoyon bo’dadi.. Jumladan, devor –wall leksemasi yordamida ishlatilgan quyidagi maqolni berishimiz mumkin. Masalan, Walls have ears- devorning xam q ulogi bor ; Ass lo aded with gold climbs to the top of the castle- Oltin ortilgan eshak qal’a tepasiga ko‘tariladi Biz bilamizki, qachon qurilish sohasiga doir maqollar aytilganda Rim shaxri tez –tez tilga olinadiki, zero biror ishni bajarishda shoshma- shosharlik to’g’ri kelmasligi balki biror vazifani bajarishda puxta o’ylab maxorat bilan qilish lozimligi takidlanadi. Masalan, Rome was not built in a day. Ayni paytda shunday boshqa maqollar xam borki, ularda xam ushbu shaxar tez-tez tilga olinadi. Masalan, To fiddle while Rome is burning; When at Rome, do as the Romans do kabi maqollardagi asosiy g’oya xar qayerga borsang o’sha joy udumiga rioya qilish yoki o’zgalar ishini kuzatish emas balki ularga yordam berish lozimligi bayon etiladi. Endi o’zbek tilidagi maqollarda arxitektura va qurilish anjomlari ishtirok etgan xolatlarni ketma-ket tahlil va izohlaymiz. Izlanishlar davomida shuning guvohi bo’ldikki, o’zbek tilida mavjud maqollarning aksariyatida arxitektura va qurilish sohasini ifodalab kelgan quyidagi so’zlarni uchratdik; uy, imorat, qal’a, qo’rg’on, ayvon, bostirma, rabot, bino kabilar so’zlar milliy madaniyatimizning maqollarda qanchalik teran ishlatilishini ko’rsatib kelganligini taxlillar davomida ko’ramiz. Jumladan uy leksemasi ishlatilgan quyidagi maqollarimizda ko’plab xikmatli va ibratli fikrlar bayon etilgan. Masalan, Xashar qildim uy qurdim, unda ko’p xikmat ko’rdim; Anjom uy ziynati, so’z inson ziynati; Ilimli uy chirog’ing, ilimsiz uy zimiston. Ushbu maqollarda qanchalik falsafiy g’oyaning boyligi ko’rinib turibdi. Jumladan, inglizlardan farqli o’laroq faqat o’zbek urf-odatlarigagina xos bo’lgan xashar yo’li bilan uy qurish, imorat solish bu sharqona mentalitetning, madaniyatning bir qismidir. Shuningdek, uyning ilimga, ziynatga tenglashtirilgan ijobiy xolatlari xam kuzatiladi. Yana shunday maqollarimiz borki, ulardagi insongarchilik g’oyalari ko’proq o’zbek mentalitetigagina xos bunday xolatlar inglizlar madaniyatida diyarli uchramaydi. Masalan, Xayr qil o’ladigandek, imorat qil o’lmaydigandek; Rabot solma do’st orttir kabi maqollarimizdagi asosiy g’oya insonlarning bir-biriga xayrli va do’stona 54 munosabatta bo’lishi, shu bilan birgalikda quradigan imoratlari nafaqat o’ziga qolaversa kelajak avlod uchun xam ko’p yillar xizmat qilishi bayon etiladi. Ayrim maqollarimiz esa biroz salbiy ma’noni kurishimiz mumkin. Masalan, Yolg’iz yog’och uy bo’lmas; Birov tuzar birov buzar; Uyi buziq o’ngalar, o’yi buziq o’ngalmas;Ikki yaxshi uyada bitar, ikki yomon qiyada; Bir kun urush bo’lgan uydan qirq kun baraka ketur kabi maqollarimizda esa boshqa falsafiy g’oya ilgariga suriladi. Bu yerda yolg’izlik, buzg’inchilik, yomonlik, barakaning qochishi kabi g’oyalar orqali insonlarni manashunday xolatlarga tushmasligi, ularning salbiy ta’siri qanchalik yomonligi yuqoridagi maqollar orqali bizga bildiriladi [23, 106]. Keyingi maqollarimizda esa biz qal’a, qo’rg’on, bino, bostirma kabi qurilishga doir leksemalarning izohlarini berib o’tamiz. Masalan Shaxarning qal’asi qo’rg’on, odamning yomoni gap urgan; Bostirmadan ayvon yaxshi, yomon do’stdan xayvon yaxshi; Devor bino bo’lmas qari bo’lgan bilan dono bo’lmas; Dono so’ziga bino qo’yar, nodon o’ziga. Ushbu maqollarimizda biz ko’proq ko’chma ma’no bilan asl ma’noning xar bir maqollar tarkibida keng ishlatilgan xolatlarini ko’rishimiz mumkin. Bu yerdagi juft o’xshatishlarda asosan yaxshilik va yomonlik, donolik va nodonlik o’rtasidagi keskin farqlarning mavjudligi namoyon bo’ladi. Umuman olganda ushbu maqollardagi semantik ma’no insonlarning o’zaro bir-biriga do’stona munosabatda bo’lishi, imkon qadar yaxshilikka yondashish kabi g’oyalar izohlanishini ko’rishimiz mumkin. Tadqiqotimiz maboynida yana shunday maqollarni xam kuzatdikki, ulardagi asosiy g’oya inson ko’ngli, dilni ko’tarish ma’nolari yotadi. Masalan, Ming makka ziyoratidan bir ko’ngil imorati yaxshi. Xar bir halqning ichki mentalitetiga xos bo’lgan yana shunday maqollar borki ular o’ziga xosligi bilan doim ajralib turadi. Jumladan, o’zbek halqi xam o’z xarakteriga ega bo’lgan xalqki unda o’ziga xos maqollari mavjud. Shunday maqollar borki, ularda asosiy g’oya muhabbat,vafo, tinchlik, yosh ulug’ligi, ko’ngil tinchligi kabi ma’nolar o’sha qurilishga doir leksik vositalar orqali metoforik izohlanishini ko’rishimiz mumkin. Masalan, Muhabbat - uy poydevori, vafo – ustuni; Oila tinch - yurt tinch, oila qo’sh ustunli ayvon; Qariyali uyda qo’y ham omon, bo’ri ham yo’q; Ovuli yaqin it qashqirdan 55 qo’rqmas; Uyim sinch, ko’nglim tinch kabi maqollar orqali yuqoridagi izohlarimizni ko’rishimiz mumkin bo’lib bunday maqollar ko’proq o’zbek madaniyatiga va mentalitetiga xos hisoblanadi. O’zbek tilida xam shunday maqollar borki, ulardagi arxitekurara va qurilishga oid so’zlar orqali odobsizlik (nigilistik) ma’no anglashilgan xolatlarni ko’rishimiz mumkin. Masalan, Osh o’rniga – ayron, kundoshli uy – vayron; Birovning uyiga boqma, bemahal eshigin qoqma; Og’zi kattani uyida sina, nafsi kattani to’yda; Umidsizlik uyin buzsang, umidingga yetasan; O’limni o’ylagan uy qurmas kabi maqollarda asosiy g’oyalardan biri notinchlik, bemahaldagi xarakat, nafs, umidsizlik ma’nolari anglashiladi . O’zbek maqollarining yana keyingi mavzularidan birida o’zbek xalq urf- odatlari, an’analari va milliylikka xos g’oyalar aks etishini ko’rishimiz mumkin. Maslan, Qiz chiqargan uy masjidga o’xshab qolar; Qizli uyga otliqlar kulib boqar, tuyalilar – bukilib; Qizli uyni shox ham so’ratadi, gado ham. Ushbu maqollardan ko’rinib turibdiki, qiz farzandning qanchalik oilaga, jamiyatga nisbatan ta’siri o’ziga xos ekanligi bitta uy leksemasi orqali keng bayon etilishi ko’rinib turibdi. Yana shunday maqollar borki ulardagi asosiy g’oyada g’am bilan shodlik dualligi yoki uyda er kishining mavjudligi va uning ahamiyati ushbu maqollarda o’ziga xos berilgan. Masalan, Ulkan uydagi kulsa, kichkinadagi yig’lar; Erli uy eshikli uy; G’amli uyga shodlik kelar, kambag’alga ozodlik; Janjalli uy, azobli g’or kabi maqollarda yuqoridagi fikrlarimiz nafaqat o’zbek madaniyatiga bog’liq balki boshqa halqlar madaniyati va maqollarida xam uchratamiz. Biz ushbu bobda nafaqat uy qolaversa ovul, qal’a leksemalari orqali bayon etilgan ayrim maqallarini xam ishda izohlashga xarakat qildik. Jumladan, Ovul boshqa–tilak bir, barmoq boshqa–bilak bir; Ovil boshqa oldirmas, ovuling seni qoldirmas; Ovilni olalik buzar, orani qoralik buzar kabi maqollarimizdagi asosiy g’oya insonlarning umumiylikka, yakdillikka intilishi bo’lsa ayrimlarida esa buning teskari ma’nolari buzg’unchilik, qora niyatli xarakatlar borligi aks etadi [23, 145]. 56 O’zbek xalq maqollarida yana shunday o’z mazmuniga ega maqollar borki, ulardagi asosiy g’oya tozalik, sog’lik, rohat va unum kabi ma’nolar yana o’sha qurilishga doir bo’lgan uy leksemasi orqali bayon etilib yuqoridagi mazmunni beradi. Uyi tozaga gard yuqmas, gard yuqsa ham dard yuqmas; Toza uyda dard qolmas; Ermanalik uyda er o’lmas, darmonalik uyda dard bo’lmas; Tanasi boshqa dard bilmas– uyi boshqa g’am bilmas; Uyida rohati yo’qning, ishida unumi yuq . Sohaga doir ayrim maqollar borki, ulardagi mazmun ko’chma ma’no va asl ma’no bir- biriga ko’proq mos keladi. Masalan,q al’a ichdan olinar; ko’cha xandon, uy zindon;Uyingga o’t qo’ymoqchi bo’lgan, sendan gugurt so’ramas; Ishlaganing o’yingga, o’rganganing o’zingga kabi maqollarda yuqoridagi ma’no anglashiladi. Maqollar halq og’zaki ijodi bo’lib, ulardagi asl ma’no insonlarni yaxshilikka chorlash, inson ma’naviyatiga ijobiy ta’sir etish g’oyalari turadi. Qator maqollar borki, ulardagi yana bir ma’no insonlar, oila o’rtasidagi o’zaro sir va gapi ko’chaga chiqarmaslik kabi ma’nolar aks etadi. Masalan, Uyning gapi ko’chaga to’g’ri kelmas; Uydagi narxni bozordagi baxo buzar; Uy siri – yopiqlik qozon; Uy o’zimniki dema, uy orqasida kishi bor kabi maqollarda ko’rishimiz mumkin. Izlanishlar davomida arxitektura va qurilish sohasining asosiy leksemalaridan bo’lgan bino va uy qurish bilan bog’liq bo’lgan bir nechta maqollarini xam tahlilga tortdik. Masalan, Zo’ring bo’lsa uy qurib ko’r, zaring bo’lsa to’y qilib ko’r; Vaqti kelsa qush ham uya qurar; Yozda uy– joy qurmasang, qishda balchiq kizasan; Uying kapa bo’lsin, noning katta bo’lsin; Dalaning begi bo’lguncha, qal’aning iti bo’l kabi maqollardagi asosiy g’oya kishi hayotining asosiy mazmunlaridan birini uy qurish, vatan qilish unga mehr-muhabbatli, sadoqatli bo’lish kabi g’oyalar aks etadi [23, 225]. Xullas, tadqiqotimizda frazeologiyani keng ma’noda tushungan holda maqol va matallarni, aforizmlarni umumlashgan paremiologik birliklarni frazeologizmlar tarkibiga kiritib o’rganamiz. Ikki qardosh bo’lmagan til vakillarining og’zaki ijodida, 57 maqollarida va paremoligik birliklarida arxitektura va qurlishga doir qator maqollarni izohlab, ularda yuqorida takidlangan turli g’oyalarni bayon etdik. 3.2. Ingliz va o’zbek tillari badiiy asarlarida qurilish va arxitetura oid leksemalarni tarjima qilish masalalari Bizga ayonki, bu ikki millat adabiyotida “qurilish va arxitetura” mavsusiga doir juda ko’plab badiiy asarlar yaratilgan bo’lib, ularda bu leksema turlicha talqin etiladi. Ma’lumki, i ngliz va o’zbek tili matnlarida ikkita qarama - qarshi dunyo qarash ko’rinishi mumkin, bu narsa umuman, ikki til vakillarining falsafiy qarashlariga xar doim ham mos kel aver ma sligi ma’lum bo’ladi . Ikki qardosh bo’lmagan til vakillarining badiiy olamini tahlil qilish orqali, biz ikki madaniyat vakillarining falsafiy qarashlardagi umumiylik va o’ziga xoslik tomonlarini ko’rib chiqamiz. Bu faktni falsafiy jihatdan e’tiborga olib, ishonch bilan aytish mumkinki, xar ikkala madaniyat vakillari badiiy matnida birinchi o’ringa ikki asosy konsepsiya xosil qiluvchi belgi qo’yiladi: stoiklar konsepsiyasidagi yaxshilik belgisi, nigilistik konsepsiyadagi odobsizlik belgisi. Xar ikkala belgining xam sifat, xam miqdor jihatidan struktural o’hshashlik va farqlar mavjud. Bizga ma’lumki, Musulmon me’morchiligidagi eng yaxshi davr Amir Temur va uning avlodlari nomi bilan bogliq. Temuriylar davrida qurilish ishlari, me’morchilik misli ko’rilmagan darajada rivojlangan. Amir Temur buyuk imoratlar, masjid va maqbaralar, ulkan bog’u- rog’lar, suv inshootlari barpo etganligi bilan ham mashxur.Temur va uning avlodlari davrida Samarqand, Toshkent, Buxoro, Shaxrisabz, Qarshi, Turkiston, Hirot, Mashhad, Nishopur, Qobul va boshqa shaharlarda buyuk yaratuvchilik ishlari olib borilgandi. Albatta, Amir Temur birinchi navbatda o’z poytaxti Samarqandni dunyoning eng go’zal va obod, ko’rkam shahriga aylantirishni istar edi. Uni davrida Samarqandning dovrug’i doston bo’ladi. Shaharning to’rt tomonida to’rtta darvozasi bo’lgan. Samarqandning o’zida sohibqiron hukmronligi davrida 80 ga yaqin hammom, katta 5 ta bozor bo’lgan. Xukmdor poytaxti atrofini bog’larga aylantirgan. Bundan tashqari Shahrisabzdagi “Oq saroy” o’z davrining eng muhtasham, betakror, 58 murakkab me’moriy yechimga ega inshooti bulgan. Oradan bir necha yuz yilliklar o’tgan bo’lsada Amir Temur va Temuriylar bunyod etgan inshootlar o’z mahobati va go’zalligi bilan jahon me’morligining asl durdonalaridan biri bo’lib turibdi [31, 112]. Biz bobomiz Amir Temur tomonidan aytilgan o’sha mashxur iborani yana bir bor eslashni joyiz bildik. Jumladan, “Bizning kuchimizga shubha qilsangiz biz qurgan imoratlarga boqing” degan fikrlaridan ko’rinib turibdiki shaxarsozlik, qurilish va me’morchilik ishlarida ko’plab islohatlar amalga oshirilgan. Tilshunoslik sohasiga doir tadqiqot ishlarini kuzatar ekanmiz har qanday tilning tarixi, til bilan bog’liq madaniyati, badiiy yodgorliklariga tabiiy ravishda murojaat qilamiz. Ularni amaliy va nazariy tadqiq etish jarayonida eng muhim lisoniy hodisa hisoblangan tarjima sohasiga bevosita ro’baro kelamiz. Tilshunoslik sohasida muayyan til asliyatga doir manbani zamon bilan hamnafas ravishda, ya’ni davr talabida tasavvur etishda tarjimaning o’rni beqiyos. Boisi tarjima sohasining badiiy mahorat sir-sinoatlarini har tomonlama mukammal egallash , o’zga tilga oid rang barang manbani asliymonand taqdim etish va ushbu nozik jarayonda so’zlarning qo’llanishiga ko’ra ularda aks etgan turli ma’no qirralarini mujassamlashishi tarjima sohasini naqadar murakkab, mas’uliyatli va o’ziga xos nozik ijodiy jarayon ekanligidan dalolat beradi. Tarjima yuzaga keltiruvchi mana shunday murakkab jarayon tarjimon zimmasiga juda katta mas’uliyatni yuklaydi, chunki muayyan tilga tegishli asliy manbaning asosiy mazmuni tasvir etilgan tilshunoslikka daxldor xususiyatlaridan tashqari, tarjimon zimmasiga asarning lingvomadaniy manzarasi , tarixiy-madaniy xayoti, ruhiy kechinmalari bilan bog’liq ijtimoiy jihatlarni ham ko’zdan qochirmaslik kabi qo’shimcha vazifalar mas’uliyatini yuklaydi. Natijada tarjimonga asar (matn, hikoya, she’r va h.k.)ni yangi bir tilda qayta yaratish imkoniyati taqdim etiladi. Xususan, tilshunoslik sohasida ma’lum soha terminlarini tarjimasini amalga oshirish tarjimondan ikki karra ko’proq e’tibor, sinchkovlik va mas’uliyatni talab qiladi. Boisi terminlar o’ziga tegishli sohaning muhim bo’g’ini hisoblanib, ularning tarjima tasviridagi aniqligi sohaning voqyeligi va umumiy manzarasini yoritib beradi. Shunday ekan tarjima jarayonidagi kichik bir mexanizm ham sohaga oid butun matnning tarjima adekvatligini ta’minlashga xizmat qiladi. 59 Tarjimashunos olim Q.Musayev: “Tarjimada shakl va mazmun munosabatini bejirim talqin etish zarurati san’atkor oldiga asarning badiiy nafosati va milliy xususiyatini yuzaga keltiruvchi barcha lisoniy-uslubiy vositalar vazifalarini ijodiy aks ettira oladigan muqobil til va nutq birliklari tanlash vazifasini ko’yadi”1 - deb yozgan edi [18, 4]. Bunda tashqari tarjimaning bevosita ong bilan bog’liq jarayon ekanligini G’.Salomov ko’p bora ta’kidlagan. Xususan: “Tillardan-tillarga tarjima qilish mumkinligini asoslaydigan narsa shuki, jahon xalqlari garchi turli-tuman tillarda so’zlashsalar ham, ammo ularning tafakkur qonunlari bir xildir” 2 - deb yozgan edi. Terminologiya sohasida tarjimaning muhim o’rni muhim va uning tadqiq etish lozim bo’lgan vazifalaridan biri “tarjimaviy ekvivalentlik” jarayonidir. Ekvivalentlik tushunchasi tarjima sohasidagi markaziy tushunchalardan biri hisoblanib, tildagi semantik tarjima muammolari yechimi, mazmuniy jihatini o’rganish, aynan, mazkur jarayon bilan bevosita bog’liq deyish maqsadga muvofiqdir. Mazkur leksik birlikning ingliz tilida paydo bo’lish davri XV asr bo’lib, shu asrda lotin tili o’zlashmasi sifatida kirib keldi. O’sha davrdagi leksik shakli “aequivalentem” bo’lib, equal in value, power, or effect 3 - teng qiymat, kuch yoki natijaga ega - kabi ma’nolarda umumiste’molga taqdim etilgan. Hozirgi zamonaviy lug’atlarda, jumladan, Oxford lug’atida, that is equal in value , meaning or purpose to something else 4 -biror narsaning qiymati, ma’nosi yoki maqsadi teng boshqa bir narsa - ma’nosida ishlatiladi. O’zbek tili izohli lug’atlari ekvivalent tushunchasiga nisbatan ikki xil ta’rif berilgan. 1) ot. biror narsaga teng yoki biror jihatdan mos keladigan va uning o’rnini bosa oladigan boshqa narsa; 2) sft. Teng, teng bo’lgan; mos keladigan , o’rnini bosadigan5. Shuni ta’kidlash joizki, ayrim manbalarda ekvivalent termini o’rnida muqobil atamasi qo’llaniladi. Biroq izohli lug’atda muqobil terminining uchta asosiy ta’rifi berilgan. 1) qarshi turuvchi, qarshi, zid; 2) qarama-qarshi yo’nalishda; 3) javob bo’luvchi bizga aynan uchinchi ta’rif mos keladi. Ekvivalentlik deganda ikki yoki undan ortiq tillarning til birliklari ma’nolarining mos kelishi, ya’ni solishtirilayotgan til tizimlaridagi til birliklarining ma’noviy uyg’unligi. Manba til bilan tarjima tili o’rtasida mazmuniy, tarkibiy va 60 vazifaviy jihatdan o’xshashlik ekvivalentlik (muqobillik) hisoblanadi. Manbalar asosida shuni aytish joizki , tarjima jarayonida ekvivalentlarini taqdim etishda tarjimon o’zining kompetensiyasiga bog’liq bo’lmagan tarjima qiyinchiliklariga duch kelishi mumkin. Mana shundan muammolarni Kristian Nord to’rt toifaga, ya’ni a) pragmatik, b) madaniy, c) lingvistik va d) matnga xos muammolarga ajratadi. Ushbu muammolar yechimini topish uchun tarjimondan aniq tarjima strategiyasini qo’llash talab qiladi [53, 130] . A) Pragmatik jihatlar. Ishimizda olim tomonidan qayd etilgan tavsiflarni tahlilga tortdik. Tarjimada pragmatik masalalar insonning nutqiy faoliyati bilan bog’liq bo’lib, muloqotda lisoniy birliklarning ma’nosini o’rganuvchi bo’limdir. Tarjima jarayonida pragmatik ekvivalentlik (nisbatan sinxron tarjimonlar ko’proq duch keladi) muayyan termin yoki mavjud terminologik maydondagi neologizmlar bilan yuzaga keluvchi jarayon. Tarjimada ushbu jarayon bilan bog’liq murakkab , chigal nutqiy vaziyat vujudga kelishi tabiiydir. Masalan, architectsjournal.co.uk elektron jurnalida havola etilgan platitudinum - neologizmi muloqot jarayonida tarjimon uchun qiyinchilik yuzaga keltiradi. Sababi ushbu yangi leksik birlikning ekvivalentini topish uchun ma’lum vaqt kerak. Boisi bu termin odatiy umumiste’moldagi soha terminlari tarkibida uchramaydi. Platitudinum - qayta ishlangan material nomi, ushbu material arxitektura va qurilish sohasida madaniy obidalar uchun qoplama jihozi sifatida ishlatiladi. Bu kabi chigalliklar urbacious - aqldan ozdiruv (telbanamo)chi shaxasozlik uslubi; iconista - ommalashgan inshootlarniga ma’sul shaxs kabi terminlarda ham kuzatiladi. Anglashiladiki, zamonaviy tarjimon tarjima amaliyoti jarayonida asliyatning obyekti va predmeti haqida ma’lumotlarni mukammal o’zlashtirishi yuzaga keluvchi (pragmatik) chigalliklarni bartaraf etadi. Yangi termin va neolgizmlar uchun eng maqul yo’l ularning izohini berishdir. Ingliz tilida bu kabi neologizmlar tez - tez ko’zga tashlanadi , biroq o’zbek tilida ular juda kam mahsul. Biroq o’zbek tilida dalil bo’la oladigan terminlar majud. Masalan, shayton - devor balanligining to’g’ri yoki qiyshiq ekanligini tekshiruvchi qo’lbola asbob. Bu kabi misollarning kamligining asosiy sababi shundaki soha 61 mutaxxassislari o’z ehtiyoji uchun ko’proq o’zlashmalar yoki kalkalash usuli bilan amalga oshirilgan terminlarga murojaat qilishadi [29, 61]. B) Madaniy jihatlar. Olim tomonidan qayd etilgan ikkinchi tasnif madaniy jihatlarini hisobga olgan holda tarjima qilish jarayoni bo’lib, ma’lum millatga xos til va madaniy tushunchalar o’rtasida yuzaga keluvchi munosabatlar va terminlar tarjimasi hisoblanadi. Bundan tashqari, tarjimaning madaniy jihatlari tarkibida tarjimon turli tillarning madaniy tushunchalarni, shu jumladan , madaniy modellarni, madaniy toifalarni va madaniy metaforalarni o’sha til xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ekvivalntini topish va tarjima qilish kerak. Masalan, knee wall termini faqat britan xalqiga xos bo’lgan termin bo’lib, o’zbek tili tarjimasida, uning ekvivalentini berishda termin bilan bog’liq madaniy ma’lumotlarni o’rganish kerak. So’zma-so’z tizza devor sifatida xavola qilish, tarjima chalkashliklarini yuzaga keltiradi. Sohaga doir izohli lug’atlarda quyidagicha berilgan. A knee wall is a short wall, typically under three feet (one metre) in height , used to support the rafters in timber roof construction – tarj. knee wall - bu qisqa devor bo’lib, odatda balandligi uch fut (bir metr), yog’och tomni qurishda sinchni qo’llab-quvvatlash uchun ishlatiladi. Knee wall – shift devor ekvivalentini taqdim etish eng to’g’ri yo’l hisoblanadi. Bundan tashqari, pony wall termini ham mavjud ushbu terminga ekvivalent sifatida zina orti devori birligini taqdim etish maqsadga muvofiq. Ikki tilni har bir tasnif asosida chog’ishtirish natijasida o’zbek tilidan boshqa tillarga tarjima qilinishi murakkab bo’lgan soha terminlari ham mavjud ekanligini kuzatdik. Xususan, kampir devor termini, mazkur termin vujudga kelishi o’zbek tilining boy madaniyati bilan bog’liq. Terminni ingliz tiliga old woman wall yoki aged woman wall talqinida taqdim etish tarjimada mavjud xatoliklar , qolaversa, tarjimonning saviyasini ko’rsatib beradi. Kampir devor - O’rta Osiyoda dehqonchilik vohalarini ko’chmanchilar hujumidan himoya qilish maqsadida barpo qilingan devor turi. Izohiga ko’ra, “qazilgan” (choh) ma’nosida qo’llangan, pir so’zi esa qadimda payrya - aylana, o’rov ma’nosida ishlatilgan. Bundan kelib chiqadiki, kampir devor - aylana handaqli devor. Ilk devorlarning kengligi 12-14 m, balandligi: 8-10 m bo’lgan. O’zbek tilida madaniy jihatlariga e’tibor qaratilishi lozim bo’lgan soha terminlari 62 ingliz tili kabi ko’plab topiladi. Masalan, gardish - yuk ko’tarishda asosiy vazifani bajaruvchi aylanasimon qurilma, richag; pona - bir qirrasi qiya tekislik ko’rinishidagi oddiy yog’och, ustun va to’sinlarni o’zaro mahkamlashda foydalaniladigan yassisimon yog’och [32, 112]. Soha terminlarining muayyan manbadan madaniy jihatlarini tarjima qilishda bir necha chigalli masalalar ko’zga tashlanadi. Shu kabi muammoli vaziyatlarni payqagan kanadalik olimlar J.Vine va J.Drabernelar tilshunoslikka olib kirgan termin lakuna bunga misol bo’ladi. Olimlar ushbu terminga quyidagicha ta’rif beradi: “bir tildagi so’zning boshqa bir tilda muqobili topilmagan o’rinlarda lakuna hodisasi vujudga keladi”. Berilgan ta’rifdan anglashiladiki, kanadalik olimlar lakunaning ikki til ko’lamida aniqlanadigan, ikki madaniyatning konseptosferasida bir-biriga muqobil bo’lmagan tushunchalarni ifodalash uchun lakuna atamasini tilshunoslikka olib kirgan. Keyinroq, mazkur termin , juz’iy semantik o’zgarishlarga duch kelsa-da o’z xususiyatlarini saqlab qolishida aynan yuqoridagi ta’rif birlamchi asos bo’lib kelmoqda [20, 233]. Manbalar tahlili orqali ma’lum bo’ldiki, lakunani til ichida mavjudligini o’tgan asrdagina paydo bo’lgan emas. O’zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy o’zining “Muhokamat-ul lug’atayn” asarida ham turkiy va forsiy so’zlarni chog’ishtirish jarayonida muayyan tilda ayrim tushunchani ifodalovchi so’zning mavjud bo’lmasligini badiiy misollar tahlilida ilmiy asoslagan. Keyinchalik yevropada hali lakuna termini shakllanmasdan oldin F.Gumbolt, F.de Sossyur qarashlarida leksik tizimdagi “bo’sh katakchalar”, leksik tizimdagi ba’zi paradigmalarda ikkinchi qutbning mavjud emasligi haqida jiddiy munozaralar yuritilgan. Tahlillar asosida topilgan yana bir termin bu tesha terminidir. Mazkur terminnning paydo bo’lishi Markaziy Osiyoning janubiy qismiga joylashgan xalqlar madaniyati bilan bog’liq. Uning boshqa tilda muqobili bo’lmaganligi lingvistik jihatdan lakuna hodisasidir. Ushbu xalqlarning soha madaniyati orqali qo’llanishiga ko’ra tavsiflanadi. Katta tesha – poy tesha, qo’l tesha – kichik yoki dast tesha kabi nomlar bilan atalgan. Qurilish sohasida yog’och bilan bog’liq ishlarning asosiy quroli hisoblanadi. Ingliz tilida ushbu tesha termini, asosan, ifoda (deskriptiv) shaklida taqdim etiladi. O’tgan asrning 70-yillarida tilshunoslikning tarkibiy qismlari bo’lmish 63 lingvokulturologiya, tarjimashunoslik, lingvomamlakat-shunoslik sohalari taraqqiy etishi, lakuna atamasi ommalashishiga sabab bo’lgan. Turli tadqiqotlarda lakuna tushunchasi oraliq, lakuna, zid so’zlar, oraliqlar, lakunalar yoki til xaritasidagi oq dog’lar, tarjima qilib bo’lmaydigan so’zlar, muqobilsiz, nol so’z, muqobilsiz yoki fonli leksika, tasodifiy lakunalar , tarjimasiz leksika kabi atamalar bilan nomlangan11. Dastlab, olimlar tomonidan barcha muqobilsiz so’zlar lakuna sifatida e’tirof etilgan bo’lsa, tadqiqotlar natijasida lakuna atamasining semantik ko’lami torayib, konkretlashdi (terminlashdi): uning tarkibidan semema sifatida qo’llanilib kelingan ekvivalentsiz so’z, realiya kabi tushunchalar ajratildi [26, 157]. Terminlarning tarjimadagi ekvivalentlikka doir masalalar P.Nyumarkning tarjima sohasiga doir ishlarida ko’zga tashlanadi. Tarjima vositalari qatorida madaniy ekvivalent, tasviriy ekvivalent muhim ekanligini ko’p bor qayd etgan. S) Lingvistik jihatlar. Mazkur jihatlar orqali ekvivalent topish va taqdim etish bir muncha yengil jarayondek tuyulsada, uning o’ziga hos jihatlari tarjimonga qiyinchilik tug’dirishi tabiiy. Masalan, tarkibida soha termini bo’lgan frazeologik birlikka e’tibor bersak , a rolling stone gathers no moss (soha terminologiyasida rolling stone – ishlov berilayotgan (harakatdagi) tosh ma’nosi mavjud) ushbu birlikka muqobil sifatida “sayoq yursang, tayoq yeysan!” iborasini qo’llash tarjimani adekvatlikdan uzoqlashtiradi (biroq ayrim manbalarda shu tarzda havola qilingan). Chunki, frazeologik lug’atlarda ushbu birlikning izohi a rolling stone gathers no moss - a person who moves from place to place, job to job, etc. does not have a lot of money , possessions or friends but is free from responsibilities (bir joydan ikkinchi joyga, bir ishdan ikkinchi ishga o’tib yuruvchi, puli, mol mulki, do’sti ko’p bo’lmagan, ammo mas’uliyatdan holi kishi). Shuning uchun ekvivalentini topish jarayonida harqanday leksik birlikning lingvistik omillarni hisobga olib, kontekstni chuqurroq tahlil qilib keyin ekvivalentini havola etish maqsadga muvofiqdir. Shu birlik ishtirok etgan matnni tahlilga tortdik. Diane: I'm really worried about Mike. He's 35 and he has no family and no career. He asked me for money again today. Thomas: Well, Mike moves around all the time. He never stays in a city for more than a year and you know what they say 64 - a rolling stone gathers no moss . O’zbek tilida tarjimasi quyidagicha. Diana: Men Maykdan juda xavotirdaman. U 35 yoshda, unda na oila bor va na martaba. Bugun u mendan yana pul so’radi. Tomas: Xullas, Mayk har doim harakat qiladi. U hyech qachon bir shaharda bir yildan ortiq turmaydi va bu haqida nima deyishlarini bilasan, ya’ni daraxt bir joyda ko’karadi. Mazkur jarayonda tarjimonga lingvistik jihatdan ekvivalentni to’g’ri tanlash mas’uliyati yuklatiladi . O’zbek tili tarjimasida ham tarjimonlar bu kabi muammolarga duch kelishadi. Tarkibida arxitektura va qurilish termini ishtirok etgan misolni tahlil qilsak, jumladan , avval Rustambekning tilidan holvachining teshasiday xat qildirdim (Hamza, Paranji sirlari). Ushbu misolda holvachining teshasiday termininit ingliz tiliga tarjima qilishda munosib ekvivalenti berilmasa , gapning ma’nosi buziladi. Bu masala rus tarjimashunos olimi L.Barxudarov tomonidan tahlil qilinib, ushbu tarjima jarayonida qo’llanadigan lingvistik usulni to’rt turga bo’ladi: 1) joy o’zgartirish; 2) so’z almashtirish; 3) so’z qo’shish; 4) so’zni tushirib qoldirish kabi usullarni taqdim etgan. Olimning, aynan, barcha tasnifi ekvivalentlik jarayonida vujudga kelish ehtimoli mavjud hisoblanadi. Yuqoridagi holvachining teshasiday termini L.Barxudarov tomonidan taklif etilgan 2) so’z almashtirish tarjima jarayonida qo’llash maqsadga muvofiq [37, 190]. So’z almashtirish jarayonida holvachining teshasiday kichkina yoki kalta so’zlariga almashtirish tarjimaning aniq yechimi hisoblanadi. Shunday ekan, avval Rustambekning tilidan holvachining teshasiday xat qildirdim - Firstly I ordered a short letter on behalf of Rustambek tarzida berish mazmunga yaqinroqdir. D) Matnga xos jihatlar tarjima jarayonidagi murakkab jarayonlardan biri hisoblanadi. birinchi navbatda asliy matn bilan semantik o’xshashlik darajasi eng past bo’lgan matnni tahlil qilish lozim. Boisi ular tarkibida o’xshash sema yoki qurilmalarga duch kelinmaydi. Asliy matn va uning tarjimasida shakliy bog’liqlik sezilmaydi, lekin mazmuniy bog’lanish mavjud bo’ladi. Sohaga doir birliklar qo’llanilgan quyidagi misollarda mazkur jarayon namoyon bo’ladi: Maybe there is some chemistry between us that does not mix - tarjimada - balki oramizda aralashmaydigan ximikat bordir tarzida berish xatolik yuzaga keltiradi. 65 Tarjimani: balki bizlarni bir-birimizga mos kelmaydigan sifatlarimiz bordir - ko’rinishida taqdim etish adekvatlikka yaqin hisoblanadi. Taqdim etilgan namunadan xulosa qilish mumkinki , asliyat va tarjima gaplar orasida mazmun jihatdan qandaydir umumiylik vujudga kelgan. Bundan tashqari, tarjima jarayonida yo’qolib ketishi mumkin bo’lgan axborotning kattaroq qismlarini ham kontekst saqlab qoladi. Matniy muqobillikning ushbu modelida tarjimada manba matn yoki unda nima deyilganligi, qanday aytilganligi ifodalanmaydi. Bunda asosiy e’tibor matndagi kommunikativ maqsadni birinchi o’ringa chiqarishga qaratilgan. Terminlarning tarjimada muqobil variantini berish jarayoni kalka yoki loan translation jarayoni bilan xoslanadi. Bu usul boshqa tildagi so’z va so’z birikmalarini o’z ma’no doirasidan uzoqlashtirmasdan parallel tarjima qilish orqali yangi leksik birliklarni vujudga keltirish usuli hisoblanadi. Shuni qayd etish joizki, tilshunoslikda ingliz tili flektiv tillar qatorida tavsiflanadi, o’zbek tili esa agglyutinativ tillar qatorida, biroq shunga qaramasdan ikki tilda kalkalash jarayonining mavjudligi ularning izomorfik xususiyatlari sifatida xoslash maqsadga muvofiq. Xususan, bricklayer - g’isht teruvchi (g’isht ustasi); stone-mason - tosh kesuvchi (sangtarosh); foam glass - ko’pik shisha; local color - mahalliy rang; real estate - ko’chmas mulk; voice protector - tovush to’sgich(qaytargich); window head - (oyna) deraza ravoqi; glass wool - shisha momiq; roofer - tomchi (tom yopuvchi usta, tom ustasi); supplier - ta’minotchi; oil paint - moy bo’yoq; frost resistance - sovuqqa chidamlilik kabi misollar bilan kalkalash natijasida vujudga kelgan terminlarni kuzatish mumkin. Sh. Rahmatullayevning fikricha, kalkalash tarjima bilan so’z yasalish o’rtasida turuvchi hodisa bo’lganligi sababli tilshunoslar uni izohlashda ikkilanishadi: “Kalkalash tom ma’noda so’z yasash ham emas, o’zlashtirish ham emas. Haqiqiy kalkada qismlar sun’iy ravishda birlashadi...”. Yuqoridagi fikrlardan shu anglashiladiki, kalkalar va muqobillik biri biriga yaqin bo’lgan ikki struktur modellar deyish maqsadga muvofiq. Masalan, ingliz til arxitektura va qurilish sohasiga doir fire plate – kalka usuli orqali o’zbek tilida olov likopi, olov likopchasi tarzida qo’llaniladi. Agarda mazkur birikmani kalkalash orqali soha terminologiyasida qo’llash so’zma-so’z to’g’ri bo’lsada semantik jihatdan 66 tarjima adekvatligidan uzoqlashadi va g’alizliklar, ma’noviy xatoliklarni yuzaga keltiradi. Shunga ko’ra, fire plate – terminiga nisbatan tarjimma sohasida lisoniy ekvivalentlik usuli orqali yondashish maqsadga muvofi hisoblanadi. Boisi mazkur jarayonda fire plate – binoning yong’in (sug’urtasi) tamg’asi ma’nosida keladi. Mazkur termin jism, ya’ni fire plate, Angliya va bir qator g’arb mamlakatlarida binoning olovdan sug’urta qilinganligini anglatib, tamg’a sifatida sug’urta qilingan binolarga biriktirib qo’yiladi. Ko’rinib turibdiki, tarjima qilish jarayonida terminlarning kontekstga nisbatan mantiqiy, mazmuniy bog’liqligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu kabi tahlillar o’z oldiga chog’ishtirilayotgan tillar tarkibidagi muayyan unsurlarning bir-birlariga mos kelish yoki kelmaslik kabi vaziyatlarni taqdim qilish asosida “tarjimaviy muvofiqlikning yaxlit tizimini” vujudga keltiradi [39, 59]. Ko’pchilik tilshunoslar va tadqiqotchilar tomonidan asliyat va tarjimaning mazmunan to’la-to’kis mos kelishi birinchi darajali zarurat deb bilishi sababli ekvivalentlikni tarjimaning asosiy belgisi va sharti deb hisoblashadi. Demak, yuqoridagi lisoniy ta’rif asosida shuni aytish mumkinki , tarjimaviy ekvivalentlik “bir tildagi manbaning o’zga bir tildagi tasvir, ta’sir, ma’no darajali mos keluvchi manba bilan almashtirish” kabi ta’rifga mos keladi. Mamlakatimizda olib borilayotgan modernizasiya ishlari soha terminlarini umumiste’molda faollashishiga turtki bo’ldi. Shunga ko’ra, tashqaridan o’zbek tiliga sohaga doir rang-barang yangi leksik birliklar oqimi kirib kelmoqda. Ishimizda soha terminlarini tahlil qilish orqali o’zbek tili umumiste’molida ham o’zlashma shaklida, ham muqobil tarzida qo’llaniluvchi arxitektura va qurilishga doir terminlari mavjud ekanligi kuzatildi. Zamonaviy o’zbek tili umumiste’molida har ikkisidan ham foydalanish inkor etilmaydi. Masalan, tambour - tambur yoki peshayvon; consultant -konsultant yoki maslahatchi; terrasse – terrasa yoki ayvon; project - proyekt yoki loyiha; beneficiar - benefisiar yoki naf oluvchi; company - kompaniya yoki shirkat; parquet - parket yoki taxta pol; structure - struktura yoki shakl; discount - diskont va chegirma; ceramic - keramik yoki sopol kabilar. Bu kabi soha terminlari umumiste’mol tarkibiga kirib ketdiki , hatto badiiy 67 adabiyotimizda ham qo’llanila boshladi. Misol uchun, Palatalarning poli parket yoki oddiy taxtadan yasalib, ustiga linoleum solingan bo’lishi yaxshiroqdir [43, 201] . Bugungi kunda sohaga oid adabiyot, hujjat va kodekslarda yoxud lug’atlardagina emas, balki ajdodlarimiz tomonidan yozilgan ilmiy, tarixiy va badiiy asarlarning chet tillar, xususan, ingliz tiliga o’girilgan nus’halarida ham muqobillariga murojaat etilgan yoki o’z holicha qo’llanilgan soha terminlarini uchratish mumkin. Jumladan, aiwan - ayvon, gatch - ganch, squinch - sinch 18 kabi terminlar. Afsuski, tarjima amaliyotida foydalanish uchun arxitektura va qurilish sohasi terminlarining leksik-semantik , funksional-struktura xususiyatlarini qamrab oluvchi ikki tilli (inglizcha-o’zbekcha, o’zbekcha - inglizcha) mukammal lug’atlar hanuzgacha yaratilgan emas. Bu kabi lug’atlarni yaratishda ushbu sferada ilmiy tadqiqotga doir mavjud nazariy manbalarni o’rgani, ko’zdan kechirish maqsadga muvofiq. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, xar ikki tilada sohaga doir tarjimalarini amalga oshirishda qator ishlar amalga oshirilgan. Shuni aytish joyizki, tarjima jarayonida ekvivalentlarini taqdim etishda tarjimon o’zining kompetensiyasiga bog’liq bo’lmagan tarjima qiyinchiliklariga duch kelishi va lokunlardan tarjima jarayonida mohirona foydalanish, ikki til tarjimashunoslarining aslyatga mos qilib matnlarni tarjima qilish katta maxorat talab qilish kuzatiladi. 3.3. Ingliz va o’zbek tillarida arxitektura va qurilish terminlarining tarjimasida denotativ va konnotativ omilar Har bir xalq madaniyati o’zining turlicha shakllariga ega bo’lgani kabi imorat qurishda odatlari-yu, xom ashyoni ishlab chiqarish va uni tayorlab ommaga taqdim etish, tarqatish uslublarida ham o’ziga xos xususiyatlar paydo bo’ldi. Mana shu o’ziga xoslik milliy ustachilik , hunarmandchilik ajoyib arxitektura inshootlarini ijod etilishiga va arxitektura va qurilish leksikasini boyishiga ham sabab bo’ldi. Demak, xar bir xalqning milliy imorati nomlari, bino qurishi va qurilish jarayonida o’ziga xos miliy terminlardan foydalanish o’sha xalqning madaniyati bevosita aks etadi. 68 Terminlarni tarjima qilish jarayonida bir necha usullari mavjud , ammo ularning ba’zilari faol, ayrimlari nofaol sanaladi. Shunga qaramasdan ularning barchasi paydo bo’lgan terminlarning yangiligi va ularning tarjimasiga ta’sir qiluvchi omillar tufayli umumiy xarakterga ega. Shuning ko’ra, terminlarni tarjima qilish jarayonida tarjimonlarga termin uchun qo’yiladigan talablarga va ma’lum bir tarjima usulini tanlashga ta’sir qiluvchi omillarga e’tibor berish kabi jiddiy vazifalar yuklatiladi. Shunga ko’ra, tarjimon tilning ba’zi xususiyatlarini , an’analarni o’rganib chiqib, tarjimaning qaysi varianti eng muvaffaqiyatli bo’ladi va qaysi biri umuman ishlamaydi deb taxmin qilish mumkin [44, 200]. Zamonaviy globallashuv jarayonida har qanday chet tilini o’zlashtirgan shaxs: o’quvchi, talaba, jurnalist yoki chet tili o’qituvchilari o’zlarini eng kamida bir bora tarjima sohasida sinab ko’rishadi. Biroq ularning tarjima amaliyotidagi muvaffaqiyati ko’p hollarda omadsizlik bilan yakunlanadi. Buning asosiy sabablari tarjimaning nazariy jihatlarini puhta o’zlashtirilmaganligi bilan izohlash eng to’g’ri yechim. Shunday noqulayliklardan biri denotasiya jarayonidir. Denotasiya leksemasining o’zak shakli denotat bo’lib, lotincha – denotare – belgilamoq ma’nosini ifodalaydi. Til birligi yordamida (masalan, so’z) nomlanuvchi (ataluvchi) voqyelik yoki narsa buyum hisoblanadi [44, 241]. Denotativ ma’no (yoki denotativ komponent) tushuncha bilan bevosita bog’liq bo’lib, to’g’ridan-to’g’ri mantiqiy ravishda yetkazish uchun xizmat qiladi. Arxitektura va qurilish sohasi tarkibida mazkur jarayon antonimi va sinonimiya bilan uzviy bog’liq hisoblanadi. Boisi hozirgi zamon tilshunoslik fanida terminlar antonimi va sinonimiya masalasi eng dolzarb va yechimi murakkab bo’lgan muammolardan hisoblanadi. Xususan, sinonim terminlar bilan umumadabiy tildagi sinonimiya tushunchalari o’rtasidagi tafovut masalalari hali to’laqonli tadqiq etilmagan. Sinonimlar (yun. synonymos - bir nomli) - denotativ ma’nosi bir xil, soddaroq bayoni bir umumiy ma’noga ega bo’lgan leksik birliklar. Til birliklarining o’zaro ma’nodoshligi sinonimlar bo’lib, ular fikrni aniq va ravshan , rang-barang ifoda qilishga xizmat qiladi. Terminologiya tarixi bilan maxsus shug’ullangan L.Kutina: “Terminologiya sohasida keng tarqalgan sinonimiya hodisasi terminologik tizimlarning shakllanishi 69 uchun xarakterlidir”deya qayd etgan [51, 178]. “Sinonimlar – semantik jihatdan bir- biriga yaqin yoki o’xshash tushunchani ifodalaydigan va ma’no belgilariga yoxud uslubiy bo’yog’iga ko’ra o’zaro farqlanadigan leksemalardir”. Shunga muvofiq I.Siddiqova so’zlarning sinonim ekanligini aniqlovchi mezon sifatida ularning matnda leksik jihatdan o’zaro almashish imkoniyatini qayd etadi. Masalan: olimaning fikricha , leksemalarning o’zaro sinonim bo’lishi denotativ munosabat, semantik o’xshashlik va yaqinlikka ega bo’lishi bilan belgilanadi. Ingliz tilida soha terminlari tarkibida sinonimlar barqaror hisoblanadi va denotativ xususiyatiga ko’ra bog’lanadi va biri ikkinchisini to’ldirishga xizmat qiladi. Sinonimlarlar qatoridagi bir leksik bosh birlik (asosiy birlik) hisoblanadi va qolgan sinonimlar shu birlik atrofiga yig’iladi. Bosh leksik birlik tilshunoslik sohasida dominant sinonim deyiladi [22, 104]. Aynan dominant sinonim sinonimlarning denotati hisoblanadi. Denotat terminning markaziy ma’nosini anglatadi. Ushbu holat arxitektura va qurilish sohasi terminologiyasida ham kuzatiladi. Masalan: sinonimlar denotat builder (quruvchi) erector (binokor); constructor (konstruktor); designer (bino dizayneri); bricklayer (g’isht teruvchi) builder (quruvchi); stonemason (tosh teruvchi); joiner (duradgor); master(usta) edifice (bino); building (imorat); construction (inshoot); structure (inshoot) building (bino) woodworker (duradgor); carpenter (hunarmand);carver (o’ymakor usta); cutter (randakash, yog’och ustasi) carpenter (usta -hunarmand) roof (tom); house top (tom qismi); ceiling (shift) roof (tom) project (loyiha) 70 design (dizayn, ko’rinish); cadre(lavha); delineation (chizma); draft (chizma); layout (maket); project (loyiha); blueprint (loyiha); scheme (chizma); device (loyiha); plan (reja) instrument (asbob-uskuna) tool (dasgoh); instrument (asbob); apparatus (asbob-uskuna); gear (asbob); weapon (qurol) Arxitektura va qurilish terminlarining tarjima amaliyotida ahamiyatli jihati shundaki , sinonimlarning har biridan ularga xos belgi va xususiyatlarni hisobga olgan holda tarjima qilish sohaga doir umumiy kontekstni to ’ liq ma ’ nosini taqdim etadi . Soha amaliyotida kuzataluvchi yana bir jihat bu teng qiymatga ega terminlardir. Masalan, wire - cable (sim); engineer - mechanic(muhandis); ruin - wreckage (xaroba va vayrona); ruins - remains (xarobalar va qoldiqlar); putridity - blight (chiriganlik); fragments - remnants (parchalar va qoldiqlar) kabi terminlar. Ingliz tili kabi o’zbek tilida ham arxitektura va qurilish terminlari bilan bog’liq sinonimiya jarayoni uchraydi va tarjima qilishda o’ziga xos o’ringa ega. Mazkur tilda soha terminlari tarkibida sinonimlar denotativ xususiyatiga ko’ra bir tushuncha atrofiga shakllanish mavjud va tarjima sohasida ularni xususiyatiga ko’ra taqdim etish samaraliroq hisoblanadi. Masalan, quruvchi – usta, ip – arqon – kanat, chelak – paqir, qurol–asbob – dastgoh – anjom – uskuna. Tahlilarimiz asosida aniqladikki, shaxs nomlarini ifodalovchi terminlar arxitektura va qurilish chohasidagi funksiyasiga qarab, usta denotati bilan birgalikda taqdim etiladi. Tarjima jarayonida ularning aynan funksiyasi asosida tarjima qilish foydadan holi bo’lmaydi. Jumladan: sinonim denotat usta (si) g’isht teruvchi tom (yopuvchi)suvoq paxsakash loykash beton (quyuvchi) 71 yog’och v.h. Termin sinonimlari tarkibi bir yoki bir nechta tarkibiy qism (komponent)dan iborat bo’lishi mumkin. Mazkur tarjima jarayonida terminning shakli uning denotativ xususiyatidan biroz chalg’itadi. Shunga ko’ra, birinchi navbatda ularning semantik belgilari mohiyatini aniqlash zarur. Masalan, ingliz tili: fireplace ash pit cleanout door – tarj.: kamen pech kuldoni tozalash eshigi; ash door – kuldon eshigi. Terminlar tarjimasida ikki tilning lisoniy strukturasini o’rganish tarjimonlar uchun juda muhimdir jihatdir, ammo ushbu o’rganish asliyat tildagi matnni, terminni tarjima samarali amalga oshirish uchun bu yetarli emas. Eng dolzarb lingvistik muammolar sirasiga turli xil ma’noga ega leksik birliklarni, yoki bir ma’noga ega bo’lgan leksik birliklarni yoki asliyat va tarjima tilida turli xil so’z tartibga ega bo’lishdir. Ikki til soha terminlari sinonimiyasi tarkibida denotativ xususiyatidan tashqari konnotativ xususiyati ham mavjud. Bu jarayon terminlar tarjimasida juda faol bo’lib, main tarkibida terminni anglash uchun qo’shimcha semantik ma’no, ifoda taqdim etadi. Inglizcha manbalarda: The terms connotation or connotative component are used to describe more or less full picture of the meaning of a word , to give the additional semantic structures [36, 51] – tarj.: konnotasiya yoki konnotativ komponent atamalari so’zi ozmi-ko’pmi to’liq tavsifini ifodalash, qo’shimcha semantik shakl berish uchun xizmat qiladi. Tahlillarimiz natijasida, ikki tilda ham tarjima sohasida sinonimiya bilan raqobatlashuvchi lisoniy jarayon mavjud. Bu birliklar tarjimada ham bir qancha noqulayliklar keltirib chiqaradi. Bu - so’zning ko’p ma’nolik xususiyatidir. Agar so’zning mohiyatini til tizimi yoki lug’at orqali emas, balki nutqda, matnda o’rganadigan bo’lsak, ko’p ma’nolilik muammosi o’z-o’zidan tushib qoladi va ma’nodoshlik masalasi boshqacha nuqtai nazardan o’rganiladi. Agar gap matndagi so’zni shu ma’noni ifodalovchi boshqa so’z bilan almashtirish haqida ketsa, sinonimlar soni haddan tashqari oshib ketadi. Terminologiya tizimida ko’p ma’nolik mavjud emas, bir termin – bir predmedni ifodalaydi. Vaholanki, bir termin ikki yoki undan ziyod narsa – buyum, shaxsni ifodalar ekan , ularning terminologik maydoni boshqa bo’lishi tabiiydir. Terminologiya sohasiga doir eng qa’tiy qaror bir termin, faqat bir 72 terminologik maydon ichida terminologik xususiyatga ega. Modomiki, uning ko’p ma’nolik xususiyati mavjud ekan, u holda, bu birlik umumiste’moldagi so’zdir. Biz yashayotgan olam sir sinoatlarga to’la. Ana shunday mo’jizalardan biri aql bovar qilmaydigan doimiy qarama qarshilikning mavjudligidir. Demak zamonaviy arxitektura va qurilish terminlarini tarjima qilishda uchrovchi yana bir jarayon bu antonimiya jarayonidir. Mazkur jarayonda narsa va hodisa, harakat-holat, belgi va xususiyatni bir-biriga zidlash, ularning o’zaro o’xshash va farqli tomonlarini qiyoslab aniqlash katta ahamiyatga ega. Shu ma’noda butun bilish faoliyatimiz zidlanishga , ya’ni, antonimik jarayonga asoslangan bo’lib, biror narsani aytishimiz bilan uning ziddi xayolimizga keladi. Arxitektura va qurilish terminologiyasida antonimik terminlar umumadabiy til leksemalari sifatida qo’llaniladi va qat’iy tizimli hodisa sifatida namoyon bo’ladi. Ingliz tili soha terminologik tizimida antonimiya hodisasi ichki va tashqi omillar asosida keng tarqalgan. Aksariyat tadqiqotchilar, “ilmiy til antonimiyasi umumadabiy tilda uchraydigan antonimiyadan keskin farq qilmasligi, aksincha, terminologik tizimlarda umumadabiy tilga nisbatan keng tarqalganini ta’kidlaydilar” [48, 128]. Jumladan , V.P. Danilenko: “Antonimiyaning terminologiyada rivojlanishi maxsus bo’lmagan leksikaga nisbatan faoldir”,- degan fikrni bildiradi. Tarjima jarayonida antonimik tarjima usuli mavjud bo’lib, asliyatda taqdim etiluvchi tasdiq shaklidagi fikr tarjima tilida inkor shaklda yoki aksincha berilishini ifodalaydi. Masalan, ingliz tili: Nothing changed in this project – tarj.: bu loyihada hammasi ilgarigidek. Bundan tashqari, arxitektura va kurilish sohasiga doir antonimik tarjimada asliyatdagi til birligi tarjima tiliga qarama-qarshi ma’no ifodalovchi boshqa leksik birlik yoki iboralar bilan ham o’girilishi sermahsul hisoblanadi. Masalan, ingliz tili: The artist uses it to pay special attention to the fact that events take place in an ordinary wooden hut - tarj.: rassom undan voqyea-hodisalar dabdabali saroyda kechmasligiga alohida e’tibor qaratadi. Soha terminlarini antonimik tarjima qilish jarayonida, ko’pincha, leksik va grammatik transformasiyalardan foydalanish ham mumkin: Their house had no screen doors – tarj.: ularning uy eshiklari 73 mustahkam edi. Ushbu namunada antonimik tarjima jarayoni, inkor ma’no sifatida, screen doors so’zining modulyasiyasi orqali amalga oshirilyapti. Antonimik jarayon tarjimondan juda mohirlikni talab qiladi. Sababi ular o’zbek tilida mos keladigan leksik birlik yoki termin bo’lmagan hollarda bu uslubga murojaat qilish kerak. Tarjima amaliyotida ko’pincha bunday tarjima inglizcha jumlaning grammatik tuzilishiga bog’liq. Jumladan, ingliz tili: they failed to fulfill the building obligations - tarj.: ular qurilish majburiyatlarini bajara olishmadi. Arxitektura va qurilish sohasiga doir antonimik terminlar asosan ikki turga bo’linadi. Birinchi turi mutlaq antonimlar (absolute or root antonyms) deb nomlanib , tarkibiy qismlari sof, asos yoki o’zak bo’lgan ikki qarama qarshi terminlar hisoblanadi. Ular avvaldan zid ma’noga ega bo’ladi. Masalan, N - ot: hut - palace (kulba - saroy); hall - room (zal - xona); roof (tom) - base (asos); water - fire (suv - olov); sand - stone (qum - tosh); Adj. - sifat: angle - round (burchak - aylana); dark - bright (qorong’u -yorqin); front - back (old - ort, orqa) kabilar. Ikkinchi turi derivativ antonimlar (derivational antonyms) bo’lib, shaklan antonim yasovchi qo’shimchalar yoki affiksasiya yasovchi qo’shimchalar orqali vujudga keladi. Masalan, exit (kirish) - entrance (chiqish); occupied (band) - vacant (bo’sh); spoilt (buzilgan) - unspoilt (buzilmagan); construction (bino, inshoot) - destruction (xaroba); inside (ichki) - outside (tashqi), natural (tabiiy) - artificial (sun’iy); upstairs (yuqori qavat) - downstairs (pastgi qavatda); burnt (pishirilgan) - disburnt (xom). O’zbek tilida ham terminlarni tarjima qilishda ingliz til kabi antonim tarjimalar murojaat qilinadi. Ular rasmiy va norasmiy vaziyatlarda iste’molgir. Yuqorida tavsiflangan barcha holatlarda bo’lgani kabi, antonimik tarjima ham asl nusxadagi fikrlarni tarjima tili uchun eng munosib tabiiy tarzda ifoda etish maqsadini amaliyatga joriy qilingan [47, 8]. Ular sohaga doir terminlar uchungina xos emas, balki so’z birikmalari va xatto gaplar tarjimasida ham kuzatiladi. Masalan qurilish sohasida keng iste’mol qilinadigan jumlalar, ingliz tilida: authorized personnel only – tarj.: ruxsatsiz kirish taqiqlanadi; ingliz tilida: keep clear of the door! - tarj.: eshikga suyanmang!. 74 Misollardan kuzatishimiz mumkinki , terminlarning antonimik tarjimasi bu yerda - sof shartli: umumiy fikrni ifodalash nuqtai nazaridan antonimiya yo’q. Bunday antonimiya ko’p jihatdan tillarda shakllangan u yoki bu harakatni ifodalashning turli usullari tufayli paydo bo’ladi. Terminlarni tarjima qilish jarayonida konnotasiya jarayoni ona tilida so’zlashuvchilar ongida asosiy ma’no bilan izchil bog’langan qo’shimcha semantik yoki stilistik xususiyatlarni o’z ichiga oluvchi jarayon hisoblanadi. Terminlar tarjimasida mazkur jarayon terminlarning hissiy yoki baholovchi belgilarini ifodalash uchun mo’ljallangan va jamiyatning madaniy an’analarini o’zida aks ettiradi. Demak tarjima amaliyotda konnotasiyalar bu narsa va hodisalarning o’zini emas, balki ularga nisbatan ma’lum munosabatni aks ettiruvchi pragmatik ma’lumotlar tarjima qilish bilan bog’liq lisoniy hodisa 39. Anglashiladiki, terminlar tarjimasi bilan bog’liq jarayon asliyat tilda mavjud frazeologik birliklar bilan uzviy bog’liqdir. Til millatning asliyatini asosiy ifodalovchi belgilaridan biri bo’lib, unda so’zlashuvchi xalq milliy madaniyatini ifodalaydi. Uni jozibador va rang - barangligi bevosita frazeologik birliklar bilan bog’liq. Qolaversa, muayyan til madaniyatini tushunishda ushbu tilning frazeologik birliklari muhim rol o’ynaydi. Mazkur birliklar og’zaki va yozma leksik qatlam, matnlar tarkibining “til” ning muhim qismidir [51, 3]. Frazeologik birliklarni o’rganish ko’p jihatdan xalqlar madaniyati va hayotini tushunishga, chet tilini o’zlashtirishga yordam beradi. Zamonaviy ingliz frazeologiyasi dunyosi keng va xilma-xil bo’lib, uni o’rganishning har bir jihati, albatta, e’tiborga loyiqdir. Terminologiya sohasida terminlar ishtirok etgan frazeologik birliklarni tarjima qilish juda mashaqqatli vazifa. Frazeologizmlar o’zining semantik boyligi, obrazliligi, ixchamligi va yorqinligi tufayli asliy tilda juda muhim o’rin tutadi. Ushbu birliklar nutqning ifodaliligi va o’ziga xosligini anglatadi. Frazeologik birliklar ayniqsa og’zaki nutqda, badiiy va siyosiy adabiyotlarda keng qo’llaniladi [88, 140]. Terminologiya sohasiga doir frazeologik birlikni tarjima qilishning konnotativ asosida tarjimon uning ma’nosini yetkazishi va uning obrazliligini aks ettirishi , o’zbekchada mavjud, o’xshash iborani topishi va frazeologik birlikning stilistik funksiyasini e’tibordan chetda qoldirmasligi kerak. 75 Xullas, ingliz va o’zbek tillarida matnni tarjima qilishda bir xil muqobili mavjud bo’lmasa, tarjimon taxminiy mos birliklarni qidirishga majbur bo’ladi. Tarjima adekvatligini ta’minlash uchun tarjimondan mohirlik va katta tajriba talab qilinadi. Ma’lumki, terminlar tarjimasi bilan bog’liq jarayon asliyat tilda mavjud frazeologik birliklar bilan uzviy bog’liqdir. Shuning uchun tez-tez aytiladiki, til millatning asliyatini asosiy ifodalovchi belgilaridan biri bo’lib, unda so’zlashuvchi xalq milliy madaniyatini ifodalaydi deb xulosa qilishimiz mumkin. Uchinchi bob bo‘yicha xulosa Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagicha xulosalarga kelish mumkin. Ta’kidlaganimizdek, tilda xususiylik, milliylik belgisi mavjud, ya’ni har bir xalqning o’ziga xos tili bor. Ammo til orqali aks etadigan madaniylik belgisida esa umummilliylik xususiyati ustundir. Zero, til har bir millat uchun madaniylikning oynasi, xazinasi sanaladi. Bu xazina (til orqali) barcha insonlarga xos madaniy- axloqiy qadriyatlar avloddan avlodga yetib kelgan. Chunonchi, paremiyalar ana shunday madaniy-axloqiy qadriyatlarni ifodalovchi til birikmalaridir. Bilamizki, tarjimada tarjimon zimmasiga juda katta mas’uliyatni yuklanadi, chunki muayyan tilga tegishli asliy manbaning asosiy mazmuni tasvir etilgan tilshunoslikka daxldor xususiyatlaridan tashqari, tarjimon zimmasiga asarning lingvomadaniy manzarasi , tarixiy-madaniy xayoti, ruhiy kechinmalari bilan bog’liq ijtimoiy jihatlarni ham ko’zdan qochirmaslik mas’uliyatini yuklaydi. Tarjimonga asar (matn, hikoya, she’r va h.k.)ni yangi bir tilda qayta yaratish imkoniyati taqdim etish katta ma’sulyat talab qiladi. Xususan, tilshunoslik sohasida ma’lum soha terminlarini tarjimasini amalga oshirish tarjimondan ikki karra ko’proq e’tibor, sinchkovlik va mas’uliyatni talab qiladi. Sababi terminlar o’ziga tegishli sohaning muhim bo’g’ini hisoblanib, ularning tarjima tasviridagi aniqligi sohaning voqyeligi va umumiy manzarasini yoritib beradi. Shunday ekan tarjima jarayonidagi kichik bir mexanizm ham sohaga oid butun matnning tarjima adekvatligini ta’minlashga xizmat qiladi. Ingliz tili kabi o’zbek tilida ham arxitektura va qurilish terminlari bilan bog’liq 76 sinonimiya jarayoni uchraydi va tarjima qilishda o’ziga xos o’ringa ega. Mazkur tilda soha terminlari tarkibida sinonimlar denotativ xususiyatiga ko’ra bir tushuncha atrofiga shakllanish mavjud va tarjima sohasida ularni xususiyatiga ko’ra taqdim etish samaraliroq hisoblanadi. Ma’lumki, terminlar tarjimasi bilan bog’liq jarayon asliyat tilda mavjud frazeologik birliklar bilan uzviy bog’liqdir. Shuning uchun tez-tez aytiladiki, til millatning asliyatini asosiy ifodalovchi belgilaridan biri bo’lib, unda so’zlashuvchi xalq milliy madaniyatini ifodalaydi deb xulosa qilishimiz mumkin. Xullas, ingliz va o’zbek tillarida matnni tarjima qilishda bir xil muqobili mavjud bo’lmasa, tarjimon taxminiy mos birliklarni qidirishga majbur bo’ladi. Tarjima adekvatligini ta’minlash uchun tarjimondan mohirlik va katta tajriba talab qilinadi. Ma’lumki, terminlar tarjimasi bilan bog’liq jarayon asliyat tilda mavjud frazeologik birliklar bilan uzviy bog’liqdir. Shuning uchun tez-tez aytiladiki, til millatning asliyatini asosiy ifodalovchi belgilaridan biri bo’lib, unda so’zlashuvchi xalq milliy madaniyatini ifodalaydi deb xulosa qilishimiz mumkin. 77 XULOSA Tadqiqotimiz yakunida yuqoridagi uchta bob va ularda ko’rsatilgan bob paragriflarida aytilgan xam nazariy va amaliy fikrlarni asos qilib, biz quydagicha umumiy xulosaga kelishga qaror qildik. Ishning birinchi bobida biz asosan d unyo tilshunosligida konsept va terminalogiyaning nazariy jihatlari to’g’risida qator ilmiy nazariy fikrlarni ikki til vakillari muloxazalari bilan izohladik. Ma’lumki, terminlar shunchaki o’ziga xos so’zlar bo’lmay, balki o’ziga xos leksik birliklar hamdir. Terminlar nomlash bilan birga ta’rif berish xususiyatiga ham ega. So’zlashuv nutqida sodir bo’ladigan barcha leksik-semantik jarayonlar terminlarga h am xos. Ammo, terminologik leksikadagi bunday semantik jarayonlar (ko’p ma’nolilik, omonimlik, sinonimlik, antonimlik kabilar) umumadabiy leksikadan farqlanadi. Qurilish inshootlarining alomatlari va xususiyatlarini tavsiflash uchun foydalaniladigan tushunchalar va voqyeliklar o’rtasidagi kategorik munosabatlarning aks etishiga qarab, ushbu terminologik soha bir nechta leksik-tematik turlarini o’z ichiga oladi. Avvalo, "texnik - texnik bo’lmagan maqsadlar tuzilmalari"ning semantik asosidagi qarama-qarshilik ma’lum bir sinfning barcha konseptual maydonini muhandislik inshootlarini va binolarning xususiyatlari va xususiyatlarini bildiruvchi atamalarga ajratadi. Terminologiyada kishilikning arxitektura-qurilishga oid muayyan faoliyat turlari ham o’z aksini topgan bo’lib, umumadabiy tildan terminologik tizimga chuqur konseptual bosqich orqali o’tishi tabiiy va ijtimoiy hodisadir. Terminlar tilga, til esa kishilarga tegishli. AQ terminologiyasi qurilishning ajralmas tarkibiy qatlami bo’lgani bois mazkur tizimda ham sinonimiya hodisasi keng tarqalgan. Ingliz tilida ham arxitektrura va qurilish sohasi doirasida qo’llanadigan leksemalar tarkibidagi semantik, pragmatik xususiyatlarni aniqlashtirish jarayonida ikki tilli (inglizcha-o’zbekcha) izohli lug’atlarga tayandik.Tilning har bir vositasi to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita uslubiy vositalar ifodasi uchun xizmat qilishi mumkin. Har bir til hodisasi bayon etilgan fikrning semantik ko’lamidan qat’iy nazar ma’lum darajada uslubiy bo’yoq kasb etishi xolati kuzatiladi. 78 Har bir tilning madaniy jihatlarini hisobga olgan holda tarjima qilish jarayonida ma’lum millatga xos til va madaniy tushunchalar o’rtasida yuzaga keluvchi munosabatlar va terminlar tarjimasi ayon bo’ladi. Bundan tashqari, tarjimaning madaniy jihatlari tarkibida tarjimon turli tillarning madaniy tushunchalarni, shu jumladan , madaniy modellarni, madaniy toifalarni va madaniy metaforalarni o’sha til xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ekvivalentini topish va tarjima qilish kerak. 79 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Normativ- h u q u q iy h ujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 maydagi PQ-4335- sonli «Qurilish materiallari sanoatini jadal rivojlantirishga doir qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risida»gi Qarori. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 24 noyabrdagi PQ- 4028-sonli «Qishloq joylarda va fuqarolarning ayrim toifalari uchun arzon uy-joylar qurishni kengaytirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi Qarori. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947- sonli «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi» to’g’risidagi Farmoni. 4. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson mafaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi, – T.: O‘zbekiston, 2017. – 50 b. II. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to‘plamlar 5. Abduazizov A. Tilshunosliknazariyasigakirish 2-nashr.–T. Sharq, 2010.- 150 b . 6. Alain Rey, vocabuliste français , textes réunis et présentés par François Gaudin, Limoges, Éd. Lambert-Lucas, 2011 . – Р . 58 . 7. А skoldov S. А . Konsept i slovo. А ntologiya. – М . : Academia, 1997. -C. 267–280. 8. Ashurova D. U. Cognitive Stylistics: views, approaches, perspectives /Stylistics in the light of modern linguistic trends. Papers of scientific practical conference. – Tashkent, 2011. – P. 11-14. 9. Axmanova O.S.Slovar lingvisticheskix terminov. – M.: 2000. – p . 687. 10. Fodor J. D.and Garrett M. F. The psychological unreality of semantic representations. Linguistic Inquiry. – The Mit Press, 1985. – P. 515–531. 11. Frederick N. Rasmussen, Baltimore Sun, 26 Feb. 2023. -p. 4. 80 12. Hojiev A. Termin tanlash mezonlari. – T.: Fan, 1996. – B. 46. 13. Humbolt W. V. Linguistic Variability and Intellectual Developmant. – Florida: University of Miami Press, 1971. – 320 p. 14. Ismailov G‘.M. O‘zbek tili terminologik tizimlarida semantik usulda termin hosil bo‘lishi: filol. fan. nom. diss... – T., 2011. – B.14. 15. Ko’chiboyev M. Qurilish va muhandislikka oid terminlar tarjimasining muammo va yechimlari. 2022. - 91–93 b. 16. Lihacheva D.S. Konseptosfera. – M.: 1889. –p. 34-55. 17. Merriam Webster's Collegiate dictionary 10th edition. Springfield: Merriam-Webster: 1993. - 135 p. 18. Musaev Q. Tarjima nazariyasi asoslari. Fan. -T.: 2005.-4 b. 19. Nurmonov A., Mahmudov N., А hmedov А ., Solixo’jayeva S. “O’zbek tilining mazmuning sintaksisi”. Т oshkent: Fan, 1992. – 233 b. 20. Omarova S.I. Problem terminologii v dagestanskix yazkax (lingvisticheskaya terminologiya): Avtoref. diss… dok. filol. nauk. –M.,1998. – p . 48 . 21. Parjiyeva M.A. Osobennosti funksionirovaniya lingvisticheskix terminov v professionalnoy rechi. – Stavropol, 2005. – p . 28. 22. Rahmatullaev Sh. Sistem tilshunoslik asoslari. – Toshkent: Universitet, 2007. – 162 b. 23. Salomov G‘. Til va tarjima. T.: 1976. -285 b. 24. Samigova X.B. Ingliz va o‘zbek tillarida erkalash funksional-semantik maydoni.Filol.fan nomz....diss. – T . : 2010. - 156 b. 25. Sitkina F. A. Terminologiya i perevod: (k osnovam sopostavitelnogo terminovedeniya) / F. A. Sitkina. — Lvov: Visha shkola, 1988. - 157 c. 26. Shelov S.D. Termin kak osnovnaya yedinisa terminologii: raznoobraziye opre-deleniy i yedinstvo ponimaniya //Vopros yazkoznaniya. – 2017. – N 6. – p. 102- 114. 27. Slishkin G.G. Typology of concepts. – M.: 1961. –p. 77. 28. Stepanov Yu.S. Concept and culture. – M.: 2004. –p 42-67. 29. Sternin I. I. General concept. Berlin: Walter de Gruyter, 2001. – P. 61. 81 30. Tessa Watson, ELLE Decor, 22 Mar. 2023. -p. 3. 31. Timirov A.M. Arxitekturaviy loyihalash asoslari. Uquvqo‘llanma, TAI., 2021. – 112 b 32. Uralov A.S Arxitekturaviy loyihalash asoslari. Darslik .-Toshkent: TAQI, 2007. -212 b. 33. Usmonova Sh. Lingvokulturologiya (fanidan ma’ruzalar kursi). ‒ Toshkent: Universitet, 2014. B. 79. ‒ 34. Vorkachev S.G. Consept and language. 1978. –p. 46-78. 35. Yule G. The Study of Language- . – Cambridge University Press. – Ⅳ 2006. – Р . 51-66. 36. Апресян Ю. Д., Коннотации как часть прагматики слова // Избранные труды., Интегральное описание языка и системная лексикография. - М.: Школа «Языки русской культуры», 1995. - 766 с. 37. Бархударов Л.С. Язык и перевод. – М.: ИМО, 1975. – С.190. 38. Буянова Л. Ю. Терминологическая деривация: лингвофилософское осмысление // Текст. Интертекст. Перевод.: Сб. науч. тр. Краснодар, 2004. - С. 12-59. 39. Виноградов В.В. Основные типы лексических значений: Избр. труды. М., 1972. – C. 12-13 . 40. Винокур Г.О. О некоторых явлениях словообразования в русской технической терминологии // Труды МИИФЛИ: Сб. ст. по языковедению. М., 1939. Т. 5. - С. 3-54. 41. Винокур Г.О. О некоторых явлениях словообразования в русской технической терминологии // Труды МИИФЛИ: Сб. ст. по языковедению. М., 1939. Т. 5. - С. 3-54. 42. Галиева М.Р. Вербализация концептосферы word /с ўз/слово в английской, узбекской и русской языковых картинах мира.дис…канд. филол. наук.– Т.:2010, - 52 с. 43. Гвишиани М.Б. Язык научного общения (вопросы методологии). Монография. М., 1986. -C. 33 . 82 44. Головин Б.Н. Основы культуры речи. М., 1980. - C. 276 . 45. Головин Б.Н., Кобрин Ю.Н. Лингвистические основы учения о терминах. М., 1987. – C. 11 -5 2 . 46. Гринев-Гриневич С. В. Терминоведение. – М. : Академия, 2008. – 9 с. 47. Дадабаев X. Общественно-политическая и социально-экономическая терминология в тюркоязычных письменных памятниках XI-XIVвв. – Т., 1991. – C . 8. 48. Даниленко В.П. Лингвистические требования к стандартизированной терминологии// Терминология и норма.-М.: 1972.-128 с. 49. Канделаки Т.Л. Семантика и мотивированность терминов . – М.: Наука, 1977. – C . 7 . 50. Кузнецова О.И. Семантическая относительность лексических единиц тематической группы ≪ атмосферные осадки ≫ в английском и русском языках: сопоставительный анализ: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. Краснодар, 2002 . - C . 3. 51. Кутина Л. Формирование языка русской науки. – М., 1974. – 278 с. 52. Лейчик В.М. Теоретические и прикладные проблемы унификации терминов на современном этапе. Научно-техническая терминология. – М., 2002. – С. 44–46. 53. Лотте Д.С. Краткие формы научно-технических терминов. – М.: Наука, 1971 . – 130 с. 54. Лучинская Е.Н. Постмодернистский дискурс: семиологический и лингвокультурогический, аспекты интерпретации. Краснодар, 2002. – C . 28 . 55. М иронова М.Р. Лексико-семантические и лингвокультурные особенности формирования театральной лексики в английском и русском языках: Дис. ... канд. филол. наук. Краснодар, 2007. - C . 16. 56. Новиков Л.А. Антонимия в русском языке. - М.:1973. -286 с. 57. Омарова С.И. Проблемы терминологии в дагестанских языках (лингвистическая терминология): Автореф. дисс… док. филол. наук. –М.,1998. – С. 48. 83 58. Паржиева М. А. Особенности функционирования лингвистических терминов в профессиональной речи . – Ставрополь, 2005. – С. 28. 59. Реформатский А.А. Термин как член лексической системы языка // Проблемы структурной лингвистики. – М.: Наука, 1968 . – 180 с . 60. Ушаков С. Основы архитектурной композиции, М., Искусство 1981. - 289 c . 61. Федорченко Е.А. О функционировании терминологической лексики в публициститической речи // Русский язык в школе, 2003. № 6. – С . 79-83. 62. Флоренский П.А. Детям моим. М., 1992. – C. 12. 63. Циткина, Ф. А. Терминология и перевод: (к основам сопоставительного терминоведения) / Ф. А. Циткина. - Львов: Вища школа, 1988. - 157 c. 64. Шипков К.А. Юридическая терминология как подвид языка науки // Язык в мире и мир в языке: Мат-лы межд. науч. конф- ии. Сочи-Краснодар, 21- 25 Апреля 2002 г. С. 126-128. III. Badiy adabiyotlar va maqollar 65. Abdurozzoqova Sh. Tafakkur gulshani. –T.: G‘afur G‘ulom, 1989. - 462 b. 66. Karamatova K., Karamatov X.S. Proverbs, Maqollar, Poslovits i . – T.: Mehnat, 2000. - 398 b. 67. Salomov G‘. Maqol va idiomalar tarjimasi. – T.: Fan, 1961.- 162 b. 68. O‘zbek xalq maqollari. – T.: Sharq, 2005. - 512 b. 69. O‘zbek xalq maqollari. – T.: G‘ofur G‘ulom, 1989. - 510 b. IV. Lug‘atlar 70. Abdurahimov M. O‘zbekcha-ruscha aforizmlar lug‘ati. – T.: O‘qituvchi, 1986. - 215 b. 84 71. Abdurahmonov M. Qisqacha o‘zbekcha – ruscha frazeologik lug‘at. – T.: O‘qituvchi, 1980. - 183 b. 72. Abdurahimov R. Filosofiya lug‘ati. – T.: O‘zbekiston, 1976. - 639 b. 73. Alisher Navoiy. Muhokamatul-lug‘atayn: Mukammalasarlarto‘plami, 16- jild. T.: “Fan”, 2000. B. 28. ‒ ‒ 74. Berdiyorov X., Rasulov R. O‘zbek tilining paremiologik lug‘ati. – T.: O‘qituvchi, 1984. - 288 b. 75. G‘ofurov Z. Falsafa lug‘ati. – T.: O‘zbekiston, 1976. - 640 b. 76. Hozirgi о‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati /А. Hojiyev, A. Nurmonov, S. Zaynobiddinov va boshq. -Т.: «Sharq», 2001. - 336 b. 77. Merriam Webster's Collegiate dictionary 10th edition. Springfield: Merriam-Webster: 1993. - 135 p. 78. Oxford Advanced Learner's dictionary 10th edition. England: Oxford university press. 2011. - 1820 p. 79. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Tuzatilgan ikkinchi nashr; Toshkent: "O‘zbekiston" nashryoti, 2020. 1-jild. – 672 b. 80. Qasimov E.U., va b. Ruscha - o‘zbekcha - qoraqalpoqcha – inglizcha qurilish atamalar lug‘ati. -T.: “Fanvatexnologiya”, 2017. - 232 b. 81. Ruscha - o‘zbakcha lug‘at. – T.: O‘ZSE. 1983. - 808 b . 82. Англо-русский синонимический словарь / Под.ред. Ю.Д. Апресяна. – М.: Русский язык. 1988. - 544 с. 83. Апресян Р.Г. Любовь //Этика; Энциклопедический словарь – М . : 2001 . - 245 с. 84. Ахманова О.С.Словарь лингвистических терминов. – М.: 2000. – С. 687. 85. Евгеньева А.П. Проект словаря синонимов. – М., 1974. – 247 с. 86. Краткий словарь когнитивных терминов Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г. , Лузина Л.Г. – М.: Изд-во . МГУ, 1996. - 245 с. 87. Кунин А.В. Англо-руский фразеологический словарь 1 том. – М . : С Э – 19 84. - 942 с . 85 88. Маковскийнинг М. М. , Историко-этимологический словарь современного английского языка. – М.: Изд-во . Диалог, 2000. - 645 с. 89. Психологический словарь./ Под ред . В.П. Зинченко, Б.Г. Мещерякова. – М.: Педагогика – Пресс, 1990. - 440 с. 90. Словарь этики. –М . : 2001. - 127 с. 91. Философская энциклопедия, 8. -М,: 1970, т.5. - C . 462 . V. Internet resurslar 92. http://suratiundhiyu.wordpress.com/ 93. https://en.m.wikipedia.org/wiki/Architect 94. https://en.wikipedia.org/wiki/ List_of_English_words_of_Persian_origin#cite_ref-329; Webster's Third New International Dictionary , Unabridged. Merriam-Webster, 95. https://uz.m.wikipedia.org/wiki 96. https://www.archdaily.com/898648/etymology-in-architecture-tracing- the-language-of-design-to-its-root 97. https://www.e-architect.com 98. englishreal.ru 99. Oxfordonlinedictionary.com 100. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Binokor . 101. www.etymonline.com 102. https://inlibrary.uz/index.php/analysis-problem/article/view/12854 103. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Binokor . 104. [ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Architect] 86 GLOSSARIY (qurilish doir asosiy atamalar lug‘ati) Akropol (yunoncha, akros yuqori, polis shahar) – yunon shaharlarining muhofazalangan va balandlikka joylashgan qismi, yuqori shahar Amfora (lotincha, amphora; yunoncha, amphoreus - so zidan, amphi -ikki tomondan, phero - ko'taribʻ boraman) - antik davrda ishlatilgan yuqori qismi keng, tag qismi va og'zi tor, ikki dastali, sopol, ba'zan metalldan tayyorlangan idish trabz to`sin Arxitrav (grekcha, agche boshlanishi, lotincha, kolonna kapitellarida yotgan birlashtiruvchi to'sin. Baza (grekcha, basis - asos) kolonnaning yoki pliyastrning tekislangan pastki qismi, supachasi. Baltisteriya - butxona. Bazilika (yunoncha, basilike shohona bino) - tarh (plan)da cho'ziq to'g'ri to'rtburchak shaklidagi katta mahobatli bino. Ichki qismi qator ustunlar bilan uzunasiga ketgan bir necha (asosan 3 yoki 5) qism (nef)larga bo'lingan. Galereya italyancha, galleria) - binoning alohida bo'limlarini monumental rangtasvirning bir turi. Gravyura -grafikaning bir turiga kiradi. Birlashtiruvchi uzun va ingichka usti berk xona. Garmoniya (grekcha, harmonia bog'liq bo'lish, munosiblik, muvofiqlik) badiiy asar qismlarining mutanosibligi, nafislik. Grafika - sana'tning keng tarqalgan turlaridan biri. Bu san'atga oddiy qora qalamda chizilgan surat, mavzuli kompozitsiya, kitobga ishlangan turli suratlar, bezak rasmlardir. Grifon (fransuzcha, griffon, lotincha, gryphus gryps) qadimiy afsonalardagi qanotli burgut yoki sher boshli, sher tanali afsonaviy maxluq. Grifon tasviri qadimgi dunyo san'ati (me morlik, rassomlik, haykaltaroshlik, amaliy san'at)da keng ʼ tarqalgan. Keyingi davrlar san'atida bezak (muhr, tamg'a) sifatida ko'p ishlatilgan. Haykaltaroshlik - tasviriy san'atning turlari. Inkrustatsiya (lotincha, incrustation - qadash) - bezash usuli, buyum, binolar (tarzi, interyeri va b.)ni badiiy bezashda keng qo'llaniladi. Yog'och, tosh, sadaf, 87 suyak, koshin va b. bo'laklaridan qadab, yopishtirib naqsh, yozuv, tasvir, hosil qilinadi. Karkas (fransuzcha, skelet, asos) - binoning asosi - sinchi. Kapitel (lotincha, capitellum kallak) kolonna, ustunning tepa bezatilgan qismi (bosha). Kapitellar qadimgi me morlikdagi order tizimida takomillashtirilgan. Uʼ arxitrav (bosh ustun, hari)ni yoki ustiga quyilgan yukni ushlab turadi. Mensirtir - ibtidoiy tuzumga arxeologik yodgorliklar, yakka va halqa yoki «alleyalar» bo'lib joylashgan yirik toshlar. «Madonna» - Bibi Maryam. Monumental -mahobatli yirik san'at asari. Mastaba (arabcha) tosh o'rindiq) - Qadimgi Misr maqbaralarining nomi. Dastlabki mastaba qoldiqlari mil. av. 3000 - 2800 yillikka oid. Bu mastabalar uyga o'xshatib g'isht bilan qoplangan qumtepalardan iborat. Ularning yonlariga ibodat maxsus xona hamdadafn anjomlari qo'yiladigan yerto'la ham qurilgan. Keyinchalik mastabalar faqat toshdan qurilgan. Obelisk (yunoncha, obeliskos six) me'morial inshoot turi, yodgorlik. Yuqori (uchi)ga tomon ingichkalashib boradigan, asosan, to'rtburchaksimon (kvadrat tarhli) qirrali ustun. Ornament geometrik shakllar bilan o'simlik yoki hayvonlar olamidan olingan tasvirlarni ritmik tartibda qo'shib, uyg'unlashtirib ishlangan bo'yoqli, o'yma yoki chizma naqsh, bezak. Pedesta l haykal va haykalchalar gruppasi o'rnatiladigan shoxsupa. Peripter hamma tomondan ustunlar bilan o'ralgan aylana yoki to'rtburchak shaklidagi antik ibodatxona. Plakat (nemischa, plakat; fransuzcha, placard - e'lon, afisha) - grafika turi, ma'lum kattalikdagi formatda ishlangan tasviriy san'at asari. Qisqa matn ilova qilinadi, tashviqot, reklama, informatsiya va o'quv ta'lim maqsadlariga xizmat qiladi. Riton - hayvonlar shoxi yoki fil suyagidan yasalgan uzun konussimon, uch tomoni qayrilib boruvchi idish. 88 Roman uslubi Yevropa (asosan, G'arbiy Yevropa) san'atida X asrdan XII-XIII asrlargacha hukm surgan badiiy uslub. Bu davr san'atida Qadimgi Rim madaniyati va me morligida Qadimgi Rim me morligi uslub va unsurlaridan keng foydalanilganʼ ʼ («roman» iborasi shartli bo'lib, «rimniki»>ma'nosini anglatadi) Roza - dumaloq deraza. Stupa (sanskritcha- cho'qqi) - asosan, dumaloq yoki to'rtburchak marosimlarga mo'ljallangan buddaviy me'moriy inshoot. Timpan - deraza, eshik tepasida qoldirilgan yarim ark ichidagi yuza. Terrakota (italyancha) - pishirilgan loy. Haykaltaroshlik san'atining ko'rinishlari-dan hisoblanadi. Zikkurat - Qadimgi Bobil va Ossuriyada chromlar yonida xom g'ishtdan qurilgan ichki xonasiz zinasimon minora. Ayrim zikkuratlar zina o'rnida qiya qavatlarga zina (yoki yo lak) dan chiqib tushilgan, eng yuqori qavatda ibodat ʻ qilingan. 89

INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURA GA OID TERMINLARNING KOGNITIV VA LINGVOKULTOROLOGIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRIS H …………………………………………………………………………….3 BIRINCHI BOB . DUNYO TILSHUNOSLIGIDA KONSEPT VA TERMIN O LOGIYANING NAZARIY JIHATLARI ………………………….8 1.1. Dunyo tilshunosligida termin tushunchasi… ……………………….…………8 1.2. Termin tushunchasining lingvistik va kognitiv tomonlari ……………………16 1.3. Konseptning tarkibiy xususiyatlari va ularning verballashuvi………………..24 Birinchi bob bo‘yicha xulosa ……………………………………………………....31 IKKINCHI BOB . INGLIZ VA O ‘ ZBEK TILLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURA GA OID TERMINLARNING L E KSIKOLOGIK TAHLILI …………………………………………………………………………..32 2.1. O‘zbek tilida qurilish va arxitektura ga oid terminlarning semantik jihatlari ………………………………………………………………………….......32 2.2. Ingliz tilida qurilish va arxitektura ga oid terminlarning semantik jihatlari ……………………………………………………………………………...38 2.3. Ingliz va o‘zbek tillarida arxitektura va qurilish sohasiga oid leksik birliklarni tarjima qilish masalalari. ……………………………………………….…………...45 Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa …………………………………………………….....50 UCHINCHI BOB. INGLIZ VA O ‘ ZBEK TILLARI MATNLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURA TERMINLARINING TALQINI ………......51 3.1. Ingliz va o ‘ zbek tillari paremiologiyasida qurilish va arxitektura ga oid maqollarning tahlili. …………………………………………………………………51 3.2. Ingliz va o‘zbek tillari badiiy asarlarida qurilish va arxitekturaga oid leksemalarni tarjima qilish masalalari……………………………………………….60 3.3. Ingliz va o ‘ zbek tillarida arxitektura va qurilish terminlarining tarjimasida denotativ-konnotativ omillar …………………………………………………....…...71 Uchinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………….79 1

XULOSA ……………………………………………………………………………81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………………………….83 GLOSSARIY ……………………………………………………………………….90 2

KIRIS H Dissertasiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Bugungi kunda dunyoda arxitektura va qurilish sanoati jadal rivojlanishi bilan birga ishlab chiqarish jarayonida kam energiya sarflanadigan arzon, ekologik toza qurilish materiallariga bo’lgan talab ortib bormoqda. Shu jihatdan qurilish materiallari sanoatining ustuvor vazifalaridan biri mahalliy ko’p tar q algan past sifatli xom ashyo materiallaridan foydalanish bo’lib, me’morchilik va qurilish materiallarini ishlab chiqarishning mavjud texnologiyalarini takomillashtirish, ishlab chiqariladigan mahsulot tan narxini arzonlashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Jahon miqyosida arxitektura va qurilish materiallarini ishlab chiqarish uchu n kamyob bo’lmagan tabiiy resurslarni qidirib topish, ulardan quyiladigan talablarga javob beruvchi yangi q urilish va me’moriy materiallarini yaratishga yo’naltirilgan ko’plab ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmokda. Bu borada mahalliy past sifatli ashyolardan foydalanib mineral boglovchilarni yaratish, mineral va kimyoviy qo’shimchalardan foydalanib struktura hosil bo’lishini boshqarish va ularning qurilish va me’morchilik bo’yicha te xnik xossalarini yaxshilash, yaratilgan bo g’ lovchilar asosida standartlar talablariga javob beruvchi, tan narxi arzon, ekologik toza q urilish materiallarining tarkiblari va ishlab chiqarish texnologiyalarini yaratish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Respublikamizda qurilish materiallari sanoatida iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, ishlab chiqarishni takomillashtirish va rivojlantirish, mahalliy xomashyo manbaalaridan ra t sional foydalanish, qurilish materiallarini ishlab chiqarish hajmini oshirish, aholiga arzon qurilish materiallari yetkazib berish bilan bog’liq holda keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirilib, muayyan natijalarga erishilmo q da. O’zbekiston Respubikasining yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida, jumladan “... ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirish, iqtisodiyotda energiya va resurslar sarfini kamaytirish, ishlab chiqarishda energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish, qurilish materiallari ishlab chiqarish sanoatini rivojlantirish, import o’rnini bosuvchi va eksportbop mahsulotlarni tayyorlash…” [3, 50] muhim vazifalar belgilab berilgan. Mazkur vazifalarni amalga oshirish, jumladan, 3

qurilish tarmog’ini binolarning energiya samaradorligini oshiruvchi sifatli material va konstruksiyalar bilan ta’minlash va ularga me’moriy bezaklar berish maqsadida qurilish va me’moriy qorishmalarni ishlab chiqarishning energiya tejamkor texnologiyasini ishlab chiqarishga yo’naltirilgan ilmiy-tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi» to’g’risidagi Farmonida va 2017 yil 18 yanvardagi PQ-2731-sonli «2017-2021 yillarda Orolbo’yi mintaqasini rivojlantirish davlat dasturi to’g’risida»gi, 2018 yil 24 noyabrdagi PQ-4028-sonli «Qishloq joylarda va fuqarolarning ayrim toifalari uchun arzon uy-joylar qurishni kengaytirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi va 2019 yil 23 maydagi PQ-4335-sonli «Qurilish materiallari sanoatini jadal rivojlantirishga doir qo’shimcha chora- tadbirlar to’g’risida»gi Qarorlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu disserta t siya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi [1; 2; 3]. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Terminologiyaning tarixiy ildizlari, taraqqiyot bosqichlari, terminlarning milliy o’ziga xosligi , ularning tasnifi va tavsifi kabi masalalari tadqiqi borasida jahon hamda o’zbek tilshunos olimlarining o’rni benihoya katta. Bu yo’nalishda A.Rey, J.K.Seyjer , O.Vyuster , Yu.N.Marchuk, J.Kornyu, R.Temmermen, V.M.Leychik, S.I.Omarova, M.A.Parjeva, Sh.D.Shelov, O.S.Axmanova, shuningdek, A.Hojiyev, H.Dadaboyev, G’.M.Ismailov, Z.A.Abdullayeva, A.Nurmonovning tadqiqotlari alohida e’tiborga molik [ 6, 58 ]. Arxitektura va qurilish yo’nalishida S. Lotte, Reformatskiy, V. V. Vinogradov, Yu. S. Stepanov, D. N. Shmelev, S. D. Kasnelson, Yu.D. Apresyan, I.N. Suxova, V. V. Gak, A. M, Kuznesov, Yu. I. Karaulov, N. I. Karaulov, N. Ma’sumi, D.T. Todjiyev, Yu, M.N. Kasmova, B. Kamoliddinov, D. Saymiddinov, D. Xodjayev, O.X. Kasimov,M. Sulton, S. Nazarzoda, T. Djurayev, P. Nurov, S. Djamatov, X. Saidov M.Roziqberdiyev (1995 y.), X..Po’latov (2000 y.), D.Asqarova (2005 y.), A.Uralov (2000 y.), A.Uralov (2005 y.), B.Saidova (2007 y.) kiradi [7, 180]. 4

Tilshunoslikda terminologik masalalarga oid ko’pgina izlanishlar olib borilgan bo’lsa-da, o’z yechimini kutayotgan juda ko’plab muammolar, jumladan, ingliz va o’zbek tillarida qurilish va arxitektura terminlarini qiyosiy tipologik tadqiq qilish masalasi dolzarblik kasb etadi. Magistrlik dissertasiyasining maqsadi ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarining tipologik xususiyatlarini chog’ishtirma tadqiq qilishdan iborat. Dissertasiyaning vazifalari: -arxitektura va qurilish terminlariga oid lingvomadaniy aspektda olib borilgan ilmiy- nazariy tadqiqotlarni o’rganish, tahlilga tortilgan qurilish va arxitektura terminlarning semantik, nominativ-funksional xususiyatlarini asoslash; -ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarning diaxron aspektda tarixiy tadrijiy taraqqiyoti (shakllanishi va takomillashuvi), ularning struktur modellaridagi o’ziga xos o’zgarishlar va yangilanishlar tadqiq qilish; -ingliz va o’zbek tillari qurilish va arxitektura terminologik tizimida qo’llaniladigan terminlarning ustuvor va sermahsul derivatsion modellari (morfologik, semantik) ni aniqlash va ishlab chiqish, o’ziga xos xususiyatlarini chog’ishtirma tadqiq qilish; -ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarning chog’ishtirma - tipologik o’rganilishida o’ziga xos lingvomadaniy xususiyatlarini ochib berish, ularning zamonaviy taraqqiyoti bosqichida shakllanish, hosil bo’lish usullarini chuqurroq o’rganish va soha terminologiyasining ichki hamda tashqi manbalar hisobiga boyib borish yo’llarini aniqlash; Dissertasiyaning obyekti sifatida ingliz va o’zbek tillariga xos materiallar asosida qurilish va arxitektura terminlarining qiyosiy talqini. Dissertasiyaning predmetini ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlarining semantik-struktur va tipologik xususiyatlarini qamrab oladi. Tadqiqotning obyekti sifatida ingliz va o’zbek tillaridagi qurilish va arxitektura terminlari tanlangan. 5

O'xshashlar

INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA PEDAGOGIK TERMINLAR TAHLILI
INGLIZ VA OʻZBEK TILLARIDA SPORT TERMINLARINING TAVSIFI
Ona tili darsliklaridagi tilga oid terminlarning tahlili
Taraqqiyotning “O’zbek modeli” va uning asosiy xususiyatlari
INGLIZ VA О‘ZBEK TILLARIDAGI “ILTIFОT” NUTQIY JANRINING SEMANTIK XUSUSIYATLARI