Mavzu: Qo shma gaplar uslubiyatiʻ Reja: Kirish 1. Qo shma gap haqida umumiy ma’lumot. ʻ 2. Qo shma gap va uning turlarida sinonimiya hodisasi. ʻ 3. Qo shma gaplarning nutq uslublarida qo llanilishi. ʻ ʻ Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati ʻ

Kirish Stilistika til yaruslariga tayangan holda fonetik, leksik, morfologik, sintaktik stilistika kabilarga bo ʻ linadi 1 . Stilistika bo ʻ limlarining o ʻ z tekshirish obyektlari mavjud. Bizning tekshiruvimiz qo ʻ shma gaplarning stilistik xususiyatlariga bag ʻ ishlangan bo ʻ lib, bu masala sintaktik stilistikaning eng murakkab muammolaridan hisoblanadi. U yoki bu sintaktik butunlik ma’lum bir stilistik funksiyani bajarar ekan, bu funksiya biror-bir grammatik struktura yoki uning varianti yordamida reallashuvi tabiiy. Shunday ekan, grammatika va stilistika bir-biri bilan uzviy bog ʻ liq, biri ikkinchisisiz yashay olmaydi. Grammatika stilistika uchun material beradi. Stilistika grammatik vositalarga tayanadi va ularning konnotativ ma’nolarini ochib beradi. Shuning uchun ba’zi olimlar stilistika bevosita grammatikaning davomidir deb izohlaydilar. 2 Qo shma gaplar va uning turlari, qo shma gaplarning tabiati masalalari rusʻ ʻ va yevropa tilshunosliklari qatori o zbek tilshunosligida ham keng, atroflicha ʻ o rganilgan. Bu sohada, ayniqsa, akad. G .Abdurahmonov va M.Asqarovalarning ʻ ʻ xizmatlarini alohida qayd etmoq kerak. Shuningdek, A. G ulomov, H. G oziyev, ʻ ʻ F.Kamolov, A. Azizova, H. Rustamov, E. Azlarov, A. Kononov, E. Grunina, X. Ab-durahmonov, A. Nurmonov, N. Mahmudov va boshqa ham o zbek tilida ʻ qo shma gaplar sintaksisini o rganish va rivojlantirishga munosib hissa ʻ ʻ qo shganlar. Keyingi yillarda (o tgan asrning 90-yillaridan) o zbek tilshunosligida ʻ ʻ ʻ qo shma gaplarni, umuman sintaktik hodisalarni yangicha nuqtai nazar bilan ʻ sistemaviy-struktur usulda o rganish boshlandi. ʻ Qo shma gaplar turlari va ularning stilistik xususiyatlari tilshunoslar ʻ tomonidan atroflicha tahlilga tortilgan. Xususan, M.Asqarova 3 , A.Mamajonov 4 ishlarida kuzatish mumkin. Hozirgacha mavjud lingvistik adabiyotlarda qo‘shma gaplar Grammatik shakli va komponentlarining munosabatiga qarab bog ʻ lovchisiz, bog ʻ langan, ergash gapli qo‘shma gaplarga bo‘lib o‘rganilayotganini kuzatamiz. Ergash gaplarning bosh gapni yaxlitligicha izohlashi yoki uning biror bir bo‘lagi bilan aloqador bo‘lishi haqidagi qarash turkiyshunoslikda ham keng tarqalgan. Masalan, M.A.Asqarova shunday ta’kidlaydi: “Ergash gap esa mazmun va strukturasiga ko‘ra bosh gapdan ko‘ra boshqacharoq tuzilib, bosh gapning bo‘lagini yoki bosh gapni yaxlitligicha izohlaydi”. G‘.Abdurahmonov ergashgan qo‘shma gaplarda ikki yoki undan ortiq soda gaplar o‘zaro hokim-tobe munosabati orqali bog‘lanishi, ergash gap bosh gapga tobe bog‘lanib, bosh gapdagi biror bo‘lakni izohlab kelishi, bosh va ergash gap grammatik hamda mazmunan jips bog‘lanib, yaxlit birlikni tashkil etishi va umumiy bir fikrni ifodalashini qayd etadi. Ular o‘zaro fe’lning amaliy shakllarining qo‘llanishi (turli grammatik vositalar bilan birikkan sifatdosh, 1 ? A. Mamajonov. “Qo’shma gap stilistikasi”(1990) 2 O’sha asar 3 “Qo’shma gap stilistikasi”(1990) 4 “Bog’lovchisiz bog’langan qo’shma gaplar”(1955), “sabab va maqsad ergash gapli qo’shma gaplar”(1957), “Aniqlovchi ergash gaplar”(1959), “Qo’shma gapning ko’chirma gapli turi haqida”(1987), “Ergashgan qo’shma gaplarning sintaktik sinonimikasi”(1963), “Hozirgi o’zbek tilida ergashish formalari va ergash gaplar”(1966)

ravishdosh va shart fe’li), yordamchi so‘zlar orqali munosabatga kirishishini ta’kidlaydi 5 1. Qo shma gaplar haqida umumiy ma’lumotʻ Gaplar tuzilishiga ko ʻ ra (grammatik asoslar miqdoriga ko ʻ ra) ikkiga bo ʻ linadi: a) sodda gaplar b) qo ʻ shma gaplar Qo ʻ shma gaplar sodda gaplardan quyidagi jihatdan farq qiladi: a) sodda gaplarning grammatik asosi bitta – qo ʻ shma gaplarniki ikkidan ortiq; b) sodda gaplar bitta kesimlik belgisiga, bitta shakllangan kesimga ega bo ʻ ladi – qo ʻ shma gaplarda esa ikkidan ortiq kesimlik belgisi bo ʻ ladi; c) sodda gaplar ma’lum bir fikrni ba’zan qo ʻ shimcha ravishda his-hayajonni ifodalaydi –qo ʻ shma gaplar esa murakkabroq fikrni anglatadi. Demak, gaplarni sodda va qo ʻ shma gaplarga ajratishda kesimlik belgisining miqdori asos bo ʻ ladi. Qo shma gap ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning o ʻ ʻ zaro grammatik va mazmuniy munosobatidan tashkil topadi. Bunda: - qo ʻ shma gap tarkibidagi sodda gaplarning grammatik munosobati deganda shu sodda gaplarning ma’lum bir grammatik vositalar yordamida bog ʻ lanishi tushuniladi. - qo ʻ shma gap tarkibidagi sodda gaplarning mazmuniy munosobati deganda esa qo ʻ shma gap tarkibidagi sodda gaplarning mazmunan muvofiqligi tushuniladi. M: qish keldi va o ʻ rik gulladi – bu yerda va bog ʻ lovchi vosita hisoblanadi, mazmunan xato. Shuningdek, ushbu gaplarni ham solishtirib ko ʻ raylik: Qo ng iroq ʻ ʻ chalindi va dars boshlandi. Qo ng iroq chalindi-yu, dars boshlandi. ʻ ʻ Qo ng iroq ʻ ʻ chalingani uchun, dars boshlandi. Qo ng iroq chalinib, dars boshlandi. ʻ ʻ Qo ng iroq chalindi: dars boshlandi. ʻ ʻ Bu gaplar mazmun tomondan juda yaqin: hammasida ham sabab-natija munosabati ifodalangan. Ular o ʻ zaro sinonimik gaplar qatorini yuzaga keltiradi va istalganidan foydalanish mumkin bo’ladi. Lekin bu gaplar grammatik tomondan, ma’no ottenkasi tomondan ma’lum darajada bir-biridan farq qiladi. Bu, avvalo, bog ʻ lovchilarda, ohangda, gaplar tartibida ko ʻ rinadi. Qo ʻ shma gapni tashkil etgan sodda gaplar bilan alohida qo ʻ llangan sodda gaplar teng emas: - alohida qo ʻ llangan sodda gaplar grammatik, mazmun va ohang tugalligiga ega bo ʻ ladi. - qo ʻ shma gap tarkibidagi sodda gaplarda esa grammatik, mazmun va ohang tugalligi qo ʻ shma gap oxirida namoyon bo ʻ ladi. Shuning uchun qo shma gap ʻ tarkibidagi sodda gaplar alohida mustaqil qo llanilgan gap emas, balki bir umumiy ʻ gapning qismi hisoblanadi. Qo shma gap — tuzilishiga ko ra sodda gapga o xshash ikki va undan ortiq ʻ ʻ ʻ predikativ birlikning intonatsiya va mazmun jihatidan bir butunlik hosil etishi bilan yuzaga keluvchi gap; gapning struktural jihatdan alohida bir turi. Qo shma gap ʻ tuzilishi va qurilish materialiga ko ra sodda gapdan farq qiladi. Sodda gapning ʻ 5 G’.Abdurahmonov.(1996,185-b)

qurilish materiali so z yoki so z birikmalari bo lsa. Qo shma gapning qurilishʻ ʻ ʻ ʻ materiali sodda gaplardir. Sodda gap bitta predikativ asosdan, qo shma gap esa ʻ ikki va undan ortiq predikativ asosdan tashkil topadi. Bir qancha turkiy tillarda, jumladan, o zbek tilida, qo shma gaplar qanday mazmun munosabatlarini ʻ ʻ ifodalashi, grammatik belgilari, tuzilishi va intonatsiyasiga ko ra 3 asosiy turga ʻ bo linadi: ʻ 1. Bog lovchisiz qo shma gap; ʻ ʻ 2. Bog langan qo shma gap; ʻ ʻ 3. Ergashgan qo shma gap ʻ 6 . Tarkibidagi predikativ birliklar o zaro bog lovchi yoki bog lovchi ʻ ʻ ʻ vazifasidagi so z yordamida emas, balki boshqa vositalar yordamida birikkan ʻ qo shma gaplar bog lovchisiz qo shma gap hisoblanib, bunday qo shma gaplarda ʻ ʻ ʻ ʻ ohang muhim rol o ynaydi. Bog lovchisiz qo shma gaplar aksar hollarda ʻ ʻ ʻ bog langan va ergashgan qo shma gaplar bilan o xshash, munosabatdoshday ʻ ʻ ʻ ko rinsa-da, ular ana shu turdagi gaplarning bog lovchisiz varianti emas, balki ʻ ʻ qo shma gaplarning alohida turi hisoblanadi: "Saodatxon eshikni ochib yubordi, ʻ uyga muzday kuz havosi kirdi" (S.Zunnunova). "Sultonmurod o zini chetga ʻ olishga tirishdi, xalq to lqini uni surib ketdi" (Oybek). ʻ Tarkibidagi predikativ birliklar o zaro teng bog lovchilar yordamida ʻ ʻ birikkan (teng aloqali) qo shma gaplar bog langan qo shma gaplar deyilib, uning ʻ ʻ ʻ tarkibiy qismlari shaklan mustaqil ko rinsa-da, mazmunan va tuzilish jihatdan bir ʻ butunlikni tashkil etadi. Mas: "Bahor keldi va gullar ochildi". "Dilafro z chindan ʻ ham o zgargan. Ammo o ktam kulgusi, quralay ko zlarining kibrona boqishi o sha- ʻ ʻ ʻ ʻ o sha edi" (O .Hoshimov). ʻ ʻ Tarkibidagi predikativ birliklar (sodda gaplar) bosh va ergash holatida bo lib, ya ni bosh va ergash gaplardan tuzilib. ergashtiruvchi bog lovchilar, bir ʻ ʼ ʻ qancha fe l shakllari, yuklama va ko makchilar, nisbiy so zlar va tobelanish ohangi ʼ ʻ ʻ yordamida birikib, biri ikkinchisini aniqlash, to ldirish kabi vazifalarni bajaradigan ʻ qo shma gaplar turi ergashgan qo shma gaplar yoki ergash g a p l i qo shma gaplar ʻ ʻ ʻ deyiladi. Mas: "Bir kuni ko chada ketayotsam, Umri bir bosh uzum ko tarib ʻ ʻ kelyapti" (A.Qahhor) gapidagi, "bir kuni ko chada ketayotsam" qismi ergash gap ʻ bo lib, u bosh gapdagi (Umri bir bosh uzum ko tarib kelyapti) ish-harakatning ʻ ʻ amalga oshish payti (vaqti)ni aniqlab, uni to ldirmoqda, predikatdagi shaklga ko ra ʻ ʻ tobe holatda turibdi. Demak, bosh gap ergashgan qo shma gap tarkibidagi hokim ʻ komponent, ya ni ergash gap tomonidan o zi yoki biror bo lagi aniqlanadigan, ʼ ʻ ʻ ergash gap tobe bo ladigan gapdir. Mas.: "Qaysi kishi ertalab shunday mashq qilsa, ʻ u dardga chalinmaydi" gapi ega ergash gapli qo shma gap bo lib, undagi "u dardga ʻ ʻ chalinmaydi" qismi bosh gap hisoblanib, bosh gapning egasi ergash gap orqali izohlanmoqda. Yoki "Shoshish kerak emas, chunki bu yil toshqin xavfi yo q" ʻ gapida esa "Shoshish kerak emas" bosh gap bo lib, ergash gap bosh gapdan ʻ 6 Ғуломов А ., Асқарова М . Ҳозирги ўзбек адабий тили . – Тошкент , Ўқитувчи . 1987.

anglashilgan harakatning sababini ko rsatmoqda. Ergash gapli qo shma gapʻ ʻ tarkibidagi tobe qism ergash gap hisoblanadi. Ergash gap bosh gapga ergashib (tobelanib), bu gapni yoki uning biror bo lagini qandaydir (payt, o rin, sabab, ʻ ʻ natija va boshqalar) jihatdan aniqlab, belgilab keladi. O zbek tiliga doir mavjud ʻ darslik va qo llanmalarda ergash gaplar (ergash gapli qo shma gaplar) mazmun va ʻ ʻ vazifalariga ko ra 14 turga ajratiladi. ʻ Qo shma gap qismlarini bog lovchi vositalar: ʻ ʻ Qo shma gapni tashkil etgan sodda gaplar qo shma gap qismlari deb nomlanadi. ʻ ʻ Qo shma gap qismlarini bog lash uchun xizmat qiladigan vositalar ʻ ʻ bog lovchi ʻ vositalar deyiladi. Qo shma gap qismlarini bog lash uchun quyidagi vositalar ʻ ʻ xizmat qiladi: a) bog lovchilar – ʻ teng bog lovchilar va ergashtiruvchi bog lovchilar; ʻ ʻ b) bog lovchi vazifasidagi vositalar: ʻ -bog lovchi vazifasidagi yuklamalar ʻ -bog lovchi vazifasidagi ʻ bo ʻ lsa, esa, deb so zlari ʻ -nisbiy so zlar ʻ -ko’makchili qurilmalar: shuning uchun, shu sababli, shu tufayli, shu bois -fe’lning -sa shart mayli qo shimchasi ʻ c) ohang 2. Qo shma gap va uning turlarida sinonimiya hodisasi. ʻ Qismlarining qanday bog lovchi vositalar yordamida bog lanishiga ko ra qo shma ʻ ʻ ʻ ʻ gaplar 3 guruhga bo linadi: ʻ a) bog langan qo shma gaplar ʻ ʻ b) ergashgan qo shma gaplar ʻ c) bog lovchisiz qo shma gaplar ʻ ʻ 7 I. BOG LANGAN QO SHMA GAPLAR ʻ ʻ Qismlari teng bog lovchilar yoki teng bog lovchi vazifasidagi vositalar yordamida ʻ ʻ birikkan qo shma gaplar ʻ bog langan qo shma gaplar ʻ ʻ deyiladi. Bog langan qo shma gap qismlari o zaro quyidagi vositalar bilan bog lanadi: ʻ ʻ ʻ ʻ -teng bog lovchilar ʻ -teng bog lovchi vazifasidagi yuklamalar ʻ -teng bog lovchi vazifasidagi bo lsa, esa so zlari yordamida ʻ ʻ ʻ Bog langan qo shma gapga xos xususiyatlar: ʻ ʻ a) qismlari, ya’ni tarkibidagi sodda gaplar o ʻ zaro teng aloqada bo ladi ʻ b) ular orasida tobe hokimlik bo lmaydi ʻ c) bosh gap, ergash gap atamalari ishlatilmaydi d) tarkibidagi sodda gaplar biri ikkinchisini aniqlab, izohlab kelmaydi e) bir gapdan boshqasiga savol berilmaydi Qismlarning qanday bog lovchi vositalar yordamida bog lanishiga ko ra ʻ ʻ ʻ bog langan ʻ qo shma gaplar o z ichida 4 guruhga bo linadi. ʻ ʻ ʻ a) biriktiruv bog lovchilari yordamida bog langan qo shma gap ʻ ʻ ʻ 7 Ғуломов А ., Асқарова М . Ҳозирги ўзбек адабий тили . – Тошкент , Ўқитувчи . 1987. 187- б .