Ot uslubiyati
![Mavzu: Ot uslubiyati
Reja:
Kirish
Morfologik stilistika haqida umumiy tushuncha
Ot formalarining stilistik xususiyatlari
Ko‘plik kategoriyasining stilistikasi
Kelishik affikslarining stilistik xususiyatlari
Egalik kategoriyasining stilistik xususiyatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_1.png)
![Kirish
O‘zbekiston mustaqillikka erishgunga qadar o‘zbek tili o‘qitish metodikasi fanida
uslub va uslubiyat masalalari, o‘quvchi va talabalarda nutqiy mahoratning
shakllantirilishiga yetarlicha e’tibor qilinmadi. Bu esa o‘z navbatida shu tilda
so‘zlovchi kishilar nutqiy taraqqiyotining susayishiga sabab bo‘ldi. O‘zbek
tilshunoslarining uslubiyat sohasida olib borgan ilmiy izlanishlari asosan
A.G‘ulomov, G‘. Abdurahmonov, I. Qo‘chqortoyev, A.Shomaqsudov, H.Doniyorov,
R.Qo‘ng‘urov, Y.Tojiyev, E.Qilichevlar qalamiga mansub bo‘lib, ulardan ko‘proq
tilshunoslik fani doirasida foydalanib kelindi.
Yoshlarda nutqiy ma’daniyatni shakllantirish, so‘zlarni to‘g‘ri tanlash, har bir so‘z,
so‘z birikmasi, gap va iboralarni nutq sharoitiga mos ravishda to‘g‘ri o‘rinli ishlata
olishni o‘rgatish uslubiyatning bosh vazifasidir.
Chuqur bilimga ega bo‘la turib uni ravon va go‘zal tilda ifodalay olmaslik
nihoyatda achinarli. Nutqiy va mantiqiy g‘alizlikning oldini olishning birdan bir
to‘g‘ri yo‘li – har bir shaxsning faqat o‘zigagina xos bo‘lgan uslubda fikr ifodalash
mahoratini shakllantirish mahoratidir. Buning uchun shaxsni uslubiy imkoniyatlardan
voqif qilish, ularda so‘z tanlash, gap qurish, matn yaratish, ushbu jarayonda bor
imkoniyatlardan foydalana olish, ko‘nikma va malakalarni hosil qilish muhim
ahamiyat kasb etadi.
MORFOLOGIK STILISTIKA
Ma’lum bir fikrni ifodalash uchun morfologik formalarning va sintaktik
konstruksiyalarning stilistik variantlaridan foydalanish va tilda ana shunday sintaktik
va morfolo-gik sinonimiyaning mavjudligi grammatik stilistika haqida ham so‘z
yuritishga asos bo‘ladi. Masalan, Men kecha qishlog‘imizga kelgan Ahmedov bilan
tanishman. Men qishlog‘imizga kecha kelgan Ahmedov bilan tanishman. Kecha](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_2.png)
![qishlog‘imizga kelgan Ahmedov bilan men tanishman gaplarining uchalasi ham
grammatik jihatdan sodda, yoyiq, darak gap. Stilistik jihatdan esa ular fikr
nozikliklariga ega. Shunga ko‘ra ularga stilistikada bir xil hodisa sifatida befarq
qarash mumkin emas. Stilistika har bir gapning ma’lum maqsadda ishlatilishiga
alohida aha-miyat beradi va ularni tanlash imkoniyatini yaratadi.
Hozirgi o‘zbek tilida kelishik affikslarining, zamon, mayl formalarining, ayrim
yasovchi affikslarning bir-biriga nisbatan sinonimik munosabatda bo‘lishi, ularning
biri o‘rnida ikkinchisini ishlatish imkoniyati masalasi ham grammatik stilistikaning
o‘rganish obyektidir.
Tilning u yoki bu grammatik formasi ma’lum davr uchun eskirgan bo‘lishi yoki
faqat ayrim stillar uchungina xarakterli bo‘lib qolishi mumkin. Shu sababli zarur
grammatik formani tanlayotganda, uning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri tanlanganligini
tekshirayotganda tekst mazmuni, uning qanday janrga tegishli ekanligi, qaysi davr
voqyeahodisasi bayoniga bag‘ishlanganligi yoki umumiy stilistik yo‘nalishini albatta
hisobga olish lozim.
Sintaktik vositalarning va so‘z turkumlarining stilistik maqsadda qo‘llanishi
faqat ularning ma’nosi bilangina emas, balki ayrim konstruksiya va grammatik
formalarning bir necha xil variantlarga ega bo‘lishi, u yoki bu konstruksiya va
formaning birini ozroq, birini esa ko‘proq qo‘llanishi adabiy til normalaridan
chekinish holatlari bilan ham bog‘liqdir.
OT FORMALARINING STILISTIK XUSUSIYATLARI
Ot so‘z turkumining stilistik xususiyatlari, eng avvalo, ulardagi ko‘plik, egalik,
kelishik kategoriyalari va subyektiv baho formalarida ko‘rinadi. Tarixiy taraqqiyot
jarayonida bu kategoriyalarning ba’zi bir ko‘rsatkichlari eskirgan, muomalada
eskirganlari o‘rnida yangi formalarning qo‘llanishi natijasida turli xil parallellar,](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_3.png)
![variantlar maydonga kelgan. Bu va-riantlar o‘rni bilan o‘zaro sinonim sifatida
qo‘llanishi mumkin.
Hozirgi o‘zbek tilida grammatik kategoriyalar, jumladan, otning grammatik
kategoriyalari stilistik xususiyati haqida gapirganda ularning faqat sinonimiyasi emas,
balki boshqa holatlarda ham qanday stilistik qiymat kasb eta olishiga e’tibor berish
lozim.
Otlarning ko‘plik qo‘shimchasi -lar ni ola olish yoki ola olmasligi, bu affiksni
olgan so‘zlarning ma’no nozikligi, egalik, tegishlilik tushunchasining qabatlanishi,
kelishik qo‘shimchala-rining otlarda saqlanishi yoki tushib qolishi, bu
kategoriyalarning uyushiq bo‘lakli gaplarda uyushiq bo‘laklardagi ma’no
nozikliklarini aniqlash grammatika bilan birga stilistikaning ham vazifasidir.
Morfologiyaning stilistik resurslari “tilda bir qator sabablarga ko‘ra: til
taraqqiyotining ichki jarayonlariga bog‘liq tarzda, og‘zaki-yozma va
kitobiyso‘zlashuv, shuningdek turli funktsional uslublar, va nihoyat, ma`noviy va
emotsional-ekspressiv ottenkalarni ifodalash zaruriyatidan paydo bo‘ladi. Ammo
morfologiyaning sinonimik vositalari hamma vaqt ham aynan stilistik xarakter kasb
etmaydi”. Demak, o‘zbek tilida kelishik qo‘shimchalarining turli formada kelishi
funksional stillar nuqtai nazaridangina ahamiyatlidir. 1
Xuddi shunday fikrni ko‘plik affiksi to‘g‘risida ham aytish mumkin. Lekin
bundan otning kelishik, ko‘plik, egalik kategoriyalari stilistik ottenkalarga, stilistik
qiymatga ega emas ekan, degan xulosa kelib chiqmaydi. Yuqorida ko‘rsatilgan kate-
goriyalargina emas, hatto atoqli va turdosh otlarning o‘zaro biri o‘rnida
ikkinchisining qo‘llanishi, atoqli otlarning ayrim qo‘shimchalar bilan ishlatilmasligi
ham stilistik ahamiyat kasb etishi mumkin.
1
Кожина М.Н. Стилистические ресурсы русского языка как предмет исследования лингвистической
стилистики. Глава вторая. Дата индексирования: 30.11.2004. 120 Kb - http://syrrik.narod.ru/ kozhina.htm.](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_4.png)
![KO‘PLIK KATEGORIYASINING STILISTIKASI
O‘zbek tilida birdan ortiqlik – ko‘plik ma’nosi morfologik, leksik va sintaktik
yo‘llar bilan ifodalanadi.
Ba’zi so‘zlar hech qanday morfologik ko‘rsatkichsiz, boshqa miqdor
bildiruvchi so‘zlar bilan birgalikda kelmagan holda ham o‘z leksik ma’nosi bilan
ko‘plik tushunchasini ifodalaydi: xalq, el, qo‘shin, poda, armiya, generalitet, jamoa
kabi. Bu so‘zlarda jamlik ma’nosi kuchli. Bu ham uning leksik ma’nosidan sezilib
turadi. Bu jihatdan ko‘pchilik, ozchilik kabi so‘zlar ham shu ma’noga yaqinlashadi.
Ammo bu so‘zlar grammatik jihatdan shakllangan jamlikni ko‘rsatadi: Yo‘lchi
chetroqdan bir oz qarab, so‘ng olomon ichiga kirdi. (0.) Xalqning turmushi
ilgarigidek emas, tanqislik, ularning ham yozga yetar-yetmas donlari qolgan... (Ch.
A.) Onasi bilan poda ketidan yurib, o‘zi ham tog‘da o‘sdi. (Akopyan.)
Hozirgi o‘zbek tilida ko‘plik tushunchasi sintaktik yo‘l bilan ham ifodalanadi.
Bunday forma ko‘plik affiksini olgan sinte tik forma bilan sinonimik munosabatga
kirishi mumkin. Qiyoslang: o‘nta daftar // daftarlar, beshta qalam /I qalamlar, uch tup
daraxt // daraxtlar, dasta-dasta gul // gullar kabi. Bu juftlar predmetning konkret sonini
va noaniq ko‘plikni ko‘rsatishi bilan bir-biridan farqlanadi.
Ba’zan bu tipdagi birikmalar oxirida -lar affiksi ham qo‘shilib keladi: ko‘p
bolalar, yuzta kemalar kabi. Bunday qo‘llash stilistik nuqtai nazardan xato
hisoblanadi. Chunki ot oldidagi so‘z shu predmetning ko‘pligini anglatadi. Shuning
uchun -lar af-fiksini ishlatish ortiqcha, o‘rinsizdir.
-lar hozirgi o‘zbek tilida ko‘plikni ko‘rsatuvchi asosiy morfologik
ko‘rsatkichdir.
-lar affiksining asosiy vazifasi predmetlarning birdan ortiqligini ko‘rsatishdir](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_5.png)
![O‘zi uchun tipik bo‘lmagan konstruksiyalarda boshqa ma’no nozikliklarini
ifodalashi uning stilistik xususiyati, funksiyasidir.
-lar affiksi predmetlarning birdan ortiqligini ko‘rsatishdan tashqari, yana
quyidagi ma’nolarni ifodalaydi 2
:
1. Hurmat ma’nosi. -lar gapning kesimiga qo‘shilib kelganda, birlikdagi ega
orqali ifodalangan shaxsga nisbatan hurmat ma’nosi anglashiladi: Pochcham,
rahmatlik, soatni so‘fi degan-lari bilan namoz o‘qimas edilar. (A. Q.)–Kelin
ishga.ketgai-larmi?– deb so‘radi Sur’at suhbat orasida. To‘ychimurod piyolaga
tikilganicha javob berdi:– Hali u kishining o‘zlari hovlimizga kelganlari yo‘q.
Bu ma’no (hurmat ma’nosi), ayniqsa, kesim bor va yo‘q so‘zlari bilan
ifodalanganda yaqqol seziladi: Ug‘illari Halimjon bormilar?– Borlar, kiravering!–
dedi xotin va yurib ichkari hovliga kirib ketganini eshitdim. (J. Ikromiy.)–
Boyvachcha-ku yo‘klar, tag‘in nimani talashadi bular. (J. Ikromiy.)
2. Kinoya, piching ma’nosi. Ba’zan fe’llar, ba’zan olmosh va otlar ko‘plik
affiksini olib, piching, kesatish, kinoya ma’nolarini ifodalaydi. Bunday vaqtda
intonasiya, turli xil imo-ishora va mimikalar–ekstrolingvistik vositalar yordamchi
vosita sifatida xizmat qiladi: Demak, fyurer Gitler juda g‘am-xo‘rlik qilibdilar-da. (y.
Sh.)
Hozirgi o‘zbek tilida quyidagi otlar faqat birlik formasida qo‘llanadi.
1. Abstrakt otlar (yoshlik, muhabbat, orzu, do‘stlik, uyqu, tu-
shuncha kabi). Ba’zan stilistik maqsadda, ya’ni kuchaytirish,
mubolag‘a qilish maqsadida ularga ko‘plik affiksi qo‘shilishi
mumkin:
2
G‘уломов А. Кo‘плик категорияси. – Т., 1944; O‘збек тили грамматикаси, I том. – Т., 1975; Зулфиев
Я. –лар аффиксининг сo‘з таркибида qo‘лланиш хусусиятлари // O‘збек тили ва адабиёти, 1972, 5-сон;
Абдуллаев А. O‘збек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши. – Т., 1983](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_6.png)
![Chor atrof bog‘u rog‘... Tushmi yo o‘ngi?
Bari rost ekan-a! Chekinmish qumlar...
Chekinmish saroblar, qora samumlar...
Yarqiraydi shahar – uzoq yo‘l so‘nggi. (Mirtemir.)
2. Sanash mumkin bo‘lmagan predmetlarni ko‘rsatuvchi otlar (un, guruch, suv,
yer, qum, yog‘, benzin, kerosin kabi). Ular ko‘plik formasida kelganda shu
predmetlarning tO‘rin i (masalan, yog‘lar: saryog‘, paxta yog‘i, kungaboqar yog‘i,
makkajo‘xorining yog‘i kabi) xamda kuchaytirish ma’nolarini anglatadi.
3. Atoqli otlar ko‘plik affiksini olganda ma’lum affiks
qabul qilgan so‘z orqali ifodalangan joy yoki kishining birdan
ortiqligini emas, balki boshqa ma’nolarni ifodalash uchun xiz-
mat qiladi: Biz ana shu Shirin shaharchasidagi Sirdaryo GRESini
qurayotgan farhodl arni ng biri haqida hikoya qilamiz.
Kishi, hayvon va jonivorlarning juft organlarini ko‘rsatuvchi so‘zlar odatda
birlik formada ishlatiladi. Bunday so‘zlar ko‘plik affiksi -lar ni qabul qilganda,
mubolag‘a, kuchaytirish kabi ma’nolarni ifodalaydi: Bulardan ayniqsa, otam
o‘lishiga bag‘ishlab aytgani hali ham quloklarimdan ketmaydi. (G‘. G‘.) Surma
qo‘ymay buncha ham, jonon, qarodur ko‘zlaring. (Muqimiy.)
KELISHIK AFFIKSLARINING STILISTIK XUSUSIYATLARI
O‘zbek tilida kelishiklar o‘zining turli xil territorial va fonetik variantlarining
ko‘pligi, turli kelishik formalarining biri o‘rnida ikkinchisini sinonim sifatida
almashtirib ishlatish imkoniyatlarining mavjudligi bilan boshqa grammatik
kategoriyalardan farqlanadi.](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_7.png)
![Kelishik affikslari o‘zaro sinonimik munosabatga kirishishdan tashqari,
boshqa grammatik formalar, ko‘makchilar bilan ham sinonimik munosabatda bo‘la
oladi. Bular ma’lum fikrni aniq, tushunarli ifodalash uchun yozuvchi yoki
so‘zlovchiga ko‘rsatilgan turli vositalardan eng lozimini tanlab ishlatish imkonini
be radi.
Umuman, affiksal morfemalarning, jumladan, kelishik af-fikslarining
semantikasi, odatda, o‘zi qo‘shilib kelgan negiz, leksikogrammatik qurshov bilan
bog‘liq.
Kelishik affikslarining pleonastik ravishda qo‘llanishi (o‘n so‘mdanga pulladi,
20 tiyindanga to‘g‘ri keladi kabi), ularning‘ belgili yoki belgisiz ishlatilishidan kelib
chiqadigan ottenkalar, shu bilan .bog‘liq ravishda kelishik affiksini ba’zan tushirib
qoldirish, ba’zan esa tushirib qoldirish mumkin emasligi masa-lalari ham stilistik
qiymatga ega. Masalan, Ilon yutgan odam gapida odam ilonni yutganmi yoki ilon
odamni yutgan-mi? aniq tushunib olish qiyin, fikr aniq emas. Agar odam ilonni
yutgan bo‘lsa, ilon so‘zi tushum kelishigi affiksini qabul qilishi kerak, agar odamni
ilon yutgan bo‘lsa, odam so‘zi tushum ke-lishigi affiksini qabul qilishi kerak.
Demak, keltirilgan misolda tushum kelishigi affiksini tushirib qoldirish mumkin
emas.
Jumladan, qaratqich kelishgini olib qaraylik. Bu kelishikning eski o‘zbek
tilida
–niŋ / -niŋ, -nuŋ / -ngŋ, -iŋ / -iŋ, -gŋ / -gŋ shakllari, og‘zaki nutq va mumtoz
adabiyotda, sheva va dialektlarda –ning, -ting, -ting, -ding, -ding, -ti, -ti, -di, -i , -in, -
nung, -dung, -ing, -mi, -pi kabi shakllari mavjudligi ilmiy manbalarda qayd etilgan.8
Ularning bunday turlicha fonetik variantlarda ishlatilishining sababi, - deb
ko‘rsatishadi G‘.Abdurahmonov va SH.SHukurovlar, - asosan shu affiksni qabul
qilgan so‘zning xarakteriga, fonetik qurilishiga bog‘liqdir. 3
3
Абдураhмонов G‘., Шукуров Ш. O‘збек тилининг тарихий грамматикаси, 36-б.](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_8.png)
![Jonli so‘zlashuvda qaratqich kelishigi birinchi va ikkinchi shaxs kishilik
olmoshlarining birligiga, dialektlarda, til tarixida uchinchi shaxs egalik affnkslaridan
so‘ng -i formasida qo‘shiladi. Bu formada u, men, sen olmoshlaridan so‘ng
qo‘shilgan tushum kelishigi qo‘shimchasi hamdaundosh bilan tugagan so‘zlarga
qo‘shiluvchi uchinchi shaxs egalik affiksining birligi -i bilan omonimik munosabatda
bo‘ladi. Qiyoslang: Meni kitobim (qaratqich – dialektal), meni shersiz deding...
(tushum), makoni (egalik affiksi).
Qaratqich kelishigi poetnk nutqda -n formasida ham ishlatiladi, ana shu
ko‘rinishda ham qaratqich kelishigi tushum kelishigi bilan omonimiya hosil qiladi:
Yer kurrasin boshin tang‘idik Va tarixning tomirlariga quydik erigan temir (G‘. G‘.)
ga-pida kurrasin qaratqich kelishigi, boshin tushum kelishigidagi so‘zlardir.
Bu o‘rinda birgina -n formasi ikki kelishik vazifasini bajaryaptimi yoki -ning
va -ni affikslarining alohida-alohida shakliga kelgan omonimik holatmi? Keyingisi
haqiqatga yaqin: ular ikki xil vazifadagi va boshqa-boshqa ma’no anglatuvchn
omonimik affikslardir. Qyeltirilgan misoldagi kurrasin va bishin so‘zlarining o‘rnini
almashtirish mumknn emasligi ham ular-ning ikki boshqa-boshqa kelishiklar
ekanligini, biri aniqlovchi, ikkinchisi aniqlanmish ekanligini ko‘rsatadi.
Qaratqichnnng -n formasi poetik nutqda boshqa nutq formalarida ishlatilmaydi.
Qaratqich kelishigi affiksi qarashlilik ma’nosinn anglatganda xuddi shu
vazifani bajaruvchi -niki affiksi bilan sino-nimik munosabatga kirishadi. Bunday
vaqtda -ning va -niki affikslari funksiyadosh bo‘ladi. Bu esa ularning
transpozisiyasiga imkon beradi. -niki va -ning affikslarining sinonimik vosita
sifatida ishlatilishi ham ko‘proq hozirgi poetik nutq uchun xosdir: Bag‘ringga tort,
quchoqla, bahor, Jozibalar barchasi sening. (H. 0.)
R.Qo‘ng‘urov Alisher Navoiy asarlarida qaratqich kelishigi vazifasida boshqa
kelishik qo‘shimchalari, masalan, qaratqich o‘rnida chiqish va jo‘nalish kelishiklari](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_9.png)
![ishlatilganligini ko‘rsatib o‘tgan: Ishq bog‘i holatin so‘r oshiqu ogohdin, Kim
fazosinda tafovut yo‘q gadog‘a shohdin (Chor devon), La`ligun har mayki ichdim ul
mayilab hajridin / Ko‘zdin ashki, la`ligun yonglig‘ ravona aylaram (Chor devon).
Olim shoir asarlari matnida epizodik holatlarda u ning ham qaratqich vazifasida
kelganligini payqagan: Soyil menu maqsadim erur, naqdi visoling buxl aylama jona...
(Chor devon). 4
Qaralmish konkret ot bilan ifodalanganda, qaratqich-qaralmish birikmasidagi -
ning affiksini -niki bilan almashtirish doim mumkin bo‘la bermaydi: Ikki yuz yil
yelkang sening Ezdi lordu, taxtu toj. (M.)
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida aniqlovchining aniqlanmishdan oldin kelishi
norma hisoblanadi. Bularning o‘rnini almashtirish yozuzchi yoki so‘zlovchining
maqsadi bilan bog‘liq. Lekin shuni ham aytish kerakki, qaratqich va qaralmishning
o‘rnini faqat qaratqich belgili bo‘lgandagina almashtirish mumkin. Bu ham asosan
poetik nutq uchun xos. Masalan:
Ey muqaddas gul diyorim, gulshanim jonim mening,
Men sening bag‘ringda o‘sdim, yo‘qdir armonim mening! (U.)
Qaratqich belgisiz bo‘lganda, qaratqichni qaralmishdan keyin qo‘yish mumkin
emas, chunki bunday paytda ma’no tamoman buziladi: kutubxonasi Navoiy, ko‘chasi
Pushkin, uyi Hamid Olimjon. Ammo bundan bog‘i Bobir, bargi gul kabi izofali
konstruksiyalar mustasno.
Ammo uyushiq bo‘laklarning qachon qaysi birini belgili, qaysi birini belgisiz
ishlatishni bilish kerak. Chunki buni bilmaslik ma’noga, aytilmoqchi bo‘lgan fikrning
aniqligi va kon-kretligiga salbiy ta’sir qiladi. Masalan, Tohir, Salim va Odilning otasi
keldi 1
gapini bir necha xil tushunish mumkin. Ya’ni ota bitta bo‘lib, Tohir va Salim
4
Qo‘нg‘уров Р. O‘збек тили стилистикасидан очерклар, 58-б.](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_10.png)
![bilan kelgan bo‘lishi (birgina ota) yoki har uchala bolaning otasi kelgan bo‘lishi
mumkin.
Ko‘rganimizdek, qaratqich kelishigining belgili va belgisiz qo‘llanishi ayrim
stilistik nozikliklarni keltirib chiqaradi. Ya’ni belgili qaratqich aniq qarashlilik,
xususiy xoslikni ko‘rsatsa, belgisiz qaratqich umumiy xoslikni ko‘rsatadi. Atoqli
otlarda qaratqich kelishik affiksi tushirib qoldirilganda ham xususiy xoslik ma’nosi
anglashilib turadi.
Hatto ba’zi konstruksiyalarda stil, ma’no qaratqichning, albatta, belgisiz
bo‘lishini talab qiladi. Jumladan, qaratqich qaralmish uchun ham logik, ham
grammatik aniqlovchi bo‘lsa, u qaralmishdan anglashilgan predmetni, joyning
qaratqich anglatgan so‘z bilan atalishini ko‘rsatganda, qaratqich, albatta, belgisiz
qo‘llaniladi. Masalan, Gorkiy bulvari, Pushkin bog‘i, Hamza ko‘chasi kabi
birikmalarni Gorkiyning bulvari, Pushkinning bog‘i, Hamzaning ko‘chasi tarzida
ishlatish mantiqqa va stilga xilofdir. Dushanba kuni, fevral oyi kabi birikmalar
sostavidagi qaratqichni ham belgili ishlatish yuqoridagi kabi xatoni keltirib chiqaradi.
Qaratqich I – II shaxs kishilik olmoshlari hamda o‘zlik olmoshi bilan
ifodalansa, qaralmishda shaxs ko‘rsatuvchi egalik affiksi saqlansa, qaratqich
affiksigina emas, bu qo‘shimchani ol-gan so‘z ham tushib qolishi mumkin. Bunday
tipdagi birikmalarni bir-biriga sinonim sifatida o‘zaro almashtirib ishlatish mumkin:
o‘zimning uyim//o‘z uyim // uyim kabi. Ammo bizning kolxoz, bizning Oygul
tipidagi qaralmish belgisiz holatda bo‘lgan birikmalarda na faqat qaratqich affiksini
olgan so‘zni, hatto qaratqich affiksini ham tushirib qoldirish mumkin emas. Qaratqich
kelishigi affiksi o‘zi qo‘shilib kelgan so‘z bilan birgalikda konkret xoslik, umuman
xoslik, butunning bo‘lagi, to‘dadan ajratilganlik, o‘xshatish, qiyos qilish, nomiga
qo‘yilganlik kabi bir qancha grammatik-semantik ma’nolarni ifodalaydi. U to‘dadan
ajratilganlik ma’nosini anglatganda, chiqish keli-shigi (xuddi shunday ma’no
anglatuvchi) affiksi bilan sinonim bo‘ladi.](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_11.png)
![Tarixiy temada yozilgan ba’zi bir prozaik asarlar tilida, ba’zan hozirgi poetik
asarlar tilida kishilik olmoshlarining birinchi shaxs birlik va ko‘pligiga qaratqich -im
formasida qo‘-shiladi. Bunda -im qaratqich kelishigi affiksining sinonimi sifatida
ishlatiladi. Misollar: Io‘q! Siz bilasiz! Manim peshanamga nelar yozilgan,
saltanatning taqdiri na bo‘lur– bari-ni bilasiz. Ona xalqim, jon-tanim manim, O‘zbek
iston, Vatanim manim. («Sharq yulduzi».)
Tushum kelishigi affiksining saqlanishi yoki tushirib qoldirilishi ko‘p jihatdan
uni boshqarib kelgan so‘zning xarakteriga bog‘liq. Masalan, suv ichdim deyish
mumkin, ammo suv sevaman deyish mumkin emas.
R.Qo‘ng‘urov mumtoz adabiyotda, ba`zan shevalarda ushbu kelishikning -
i/-i shakllari yordamida ifodalanishini qayd etgan: Xonim suyukli soching vor, na sud
shonasi yo‘q, / Ochib desam so‘zimi ma`rifat nishonasi yo‘q (So‘fizoda). 5
Tushum kelishigi bilan chiqish kelishigi funksiyasi ba’zan boshqa o‘rinlarda
ham bir-biriga yaqinlashishi mumkin. Masalan, daryoni kechib o‘tdi // daryodan
kechib o‘tdi misollarini qiyoslang. Har ikki misolda ham daryodan o‘tish harakati
haqida gap boradi, ammo nimaga ahamiyat berilishi jihatidan ularning ma’nosida
nozik farq mavjud. Misol: Hayot daryodan kechib o‘tish emas.– Shu daryoni qanday
kechib o‘tganini hisoblash mumkinmikan. («Begonalar baxti».) Demak, tushum
kelishigi affiksi ayrim va riantlari bilan ba’zi affikslar bilan omonimik va jo‘nalish,
o‘rin, chiqish kelishiklari affikslari bilan kontekstual sinonimik munosabatga
kirishadi.
Bundan tashqari, tushum kelishigi affiksi ba’zi hollarda ko‘makchilar bilan
ham funksiyada, ham anglatgan ma’noda yaqin lashadi va o‘zaro sinonimik
munosabatda bo‘ladi. Q i y o s l a n g : Muhabbatini so‘zladi // muhabbati hasida
(to‘g‘risida) so‘zladi. Ko‘rpachani oyog‘iga yopdi // ko‘rpacha bilan oyog‘ini yopdi.
5
Qo‘нg‘уров Р. O‘збек тили стилистикасидан очерклар, 77-б.](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_12.png)
![Hozirgi o‘zbek tilida jo‘nalish kelishigining ko‘rsatkichi -ga. U bir qancha
fonetik (-ka, -qa, -ko), dialektal va tarixiy (-ga, -a, -na, -garu, -karu, -nar kabi)
variantlarga ega.
Eski o‘zbek tilida, ba’zi bir shevalarda jo‘nalish kelishigi affiksi o‘rin kelishigi
affiksi bilan sinonim sifatida ishla-tiladi. Masalan, «Boburnoma»da: Manko fursat
bo‘lmadi jum-lasida jo‘nalish kelishikdagi manko so‘zi Menda fursat bo‘lmadi
gapidagi o‘rin kelishigi ifodalagan ma’noni anglatadi. Biroq o‘zbek tilining
Samarqand, Buxoro shevalarida jo‘nalish va o‘rin kelishiklarini farqlamasdan
ishlatilishi stilistik xatodir. Masalan: Registonga (Registonda) non beropti; Registonda
(Re- gistonga) boramiz; Bolani (bolaga) azob bermang. Bunday holat ba’zi badiiy
asarlarda ham uchraydi:– Voydod, ilgari mushtga musht bilan javob qaytarilmas edi,
javobgar bo‘lardi. Sudda shikoyat qilaman. («Mushtum».)
Jo‘nalish kelishigi affiksi fe’ldan anglashilgan harakatning obyektga to‘la
o‘tganligini (voqyeaga tushundi – voqeani tushundi) ifodalaganda, tushum kelishigi
bilan, harakat predmet-ning qismiga yoki qismi orqali butunga o‘tganligi ma’nosini
anglatganda, chiqish kelishigi bilan sinonimik munosabatda bo‘la-di: Qo‘ltig‘idan
kirib, oyog‘ini yerga tegizmay olib keta berdi («Kuntug‘mish»dan.).
Q i y o s l a n g : qo‘ltig‘idan // qo‘ltig‘iga.
Bundan boshqa holatlarda ham jo‘nalish va chiqish kelishiklari affikslarini
sinonim sifatida biri o‘rnida ikkinchisini ishlatish mumkin. Masalan, Elga el,
yomonga olisligimdan, Do‘st bo‘ldik, oppog‘im, o‘la-o‘lguncha. (S. Zunnunova.)
Mehr-muhabbatga to‘ymaydi inson (S. Zunnunova.) gaplarida yomonga, muhabbatga
so‘zlarini chiqish kelishigiformasida ham ishlatish mumkin (hatto lozim ham). Mana
bu misollarda esa chiqish kelishigi affiksi jo‘nalish kelishigi anglatadigan ma’noni
ifodalagani sababln chiqish kelishigi affiksi o‘rnida jo‘nalish kelishigi affiksini
qo‘llash imkoniyati bor: Kimdir shunday kichkina teshikdan ho‘kiz sig‘ishiga aql](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_13.png)
![ishonmasligi to‘g‘risida kishilarga gap ma’qullaydi. (A. Q.) J e y m s T e y l o r .
Maqsaddan keling?! (S. Azimov.)
Aksincha, jo‘nalish kelishigi narx, qiymat ma’nosini angla tish uchun
ishlatilganda, chiqish kelishigi bilan antonimik muno-sabatda bo‘ladi: Bu
daftarlarni bir so‘mga oldim (bir necha daftar bir so‘mga olingan – jamlik) – Bu
daftarlarni bir so‘m dan oldim (har bir daftar uchun bir so‘mdan to‘langan –
partitivlik).
O‘zbek tilida amal, lavozim bildiruvchi otlar jo‘nalish kelishigidagi so‘zlarni
ham, o‘rin kelishigidagi so‘zlarni ham bosh-qara oladi. Bunday vaqtda jo‘nalish
kelishikli birikma va o‘rin kelishikli birikma bir-biriga nisbatan sinonimik
munosabatda bo‘ladi: zavodda direktor // zavodga direktor; kolxozda rais //
kolxozga rais kabi.
Bularni ikki formada qo‘llash birikma ma’nosiga keskin ta’sir qilmasada,
formalar bir-biridan ma’lum jihatlari bilan farq qiladi. Ya’ni bu birikmalarning qaysi
formasini qo‘llash so‘zlovchining maqsadiga bog‘liq: agar diqqat markazida
shaxsshshg lavozimini aniqlash tursa, tobe so‘z o‘rin kelishigida bo‘ladi.
Q i y o s l a n g : Institutda kim bo‘lib ishlaydi?– Institutda dosent bo‘lib ishlaydi. Agar
diqqat-e’tibor lavozim egasishshg faoliyat ko‘rsatish obyektiga qaratilgan bo‘lsa,
tobe so‘z jo‘nalish kelishigi affiksini qabul qiladi: kolxozga rais, zavobga direktor
kabi. Lekin bunday so‘zlar boshqaruvidan yuzaga kelgan birikmalarning hammasini
ham ikki xil formada qo‘llay berish mumkin emas. Masalan, zavodda injener,
rayvodxo-da texnik, kolxozda brigadir, maktabda o‘qituvchi kabi birikma-larning
tobe so‘zini ham jo‘nalish kelishigida qo‘llash mumkin emas. Ya’ni kolxozga rais,
maktabga direktor deyish mumkin, ammo kolxozga brigadir, maktabga o‘qituvchi
deyish mumkin emas. Chunki brigadir va o‘qituvchining faoliyat ko‘rsatish doirasi
kolxoz va maktabni to‘la qamrab olmaydi.](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_14.png)
![Jo‘nalish kelishigi maqsad, sabab ma’nolarini anglatganda ko‘makchilardan
(uchun, ko‘ra) tashqari, boshqa so‘zlar (sababli, maqsadida) bilan ham sinonimik
munosabatga kirisha oladi. Ba’zan jo‘nalish kelishigi affiksi maqsad yoki sabab
ma’nosidan boshqa ma’noni anglatib, jo‘nalish va bosh kelishikdagn otni fe’l bilan
munosabatga kiritganda ham ko‘makchilar bilan grammatik sinonim bo‘la oladi.
Misollar: Yakka va tarqoq xo‘jalik-lar uyushib, kollektiv oilalar tuzishga kirishdilar.
(H. 0.) // tuzish uchun; Qo‘sha qarimoqqa muhr bo‘ladi – Hayotda ikki lab qo-
vushgan bir zum. (G‘. G‘.) // qo‘sha qarimoq uchun; Ma’rifat insonga xos Go‘yo ko‘z
qarog‘idir. (G‘. G‘.) Inson uchun.
Jo‘nalish kelishigi vosita, o‘rin ma’nolarini anglatganda, bilan ko‘makchisiga
sinonim bo‘la oladi. Bunday vaqtda jo‘nalish kelishigidagi so‘z ko‘pincha to‘lmoq
fe’li tomonidan boshqarila-di. Misollar: Ko‘nglim quvonchlarga to‘ldi limmo-lim...
(«As. M.») IIquvonchlar bilan. Samarqand shikoyatga to‘lib ketdi. (H. 0.) II shikoyat
bilan.
Umuman, jo‘nalish kelishigi o‘zining ko‘p xususiyatlari jihatidan bilan
ko‘makchisiga yaqinlashadi. Bu esa ko‘p hollarda ularning bnri o‘rnida ikkinchisini
ishlatish imkonini beradi. Qiyosl a n g: Doim tongga yo‘ldosh bo‘lgani uchun
Quyosh chehrasidan ari-mas xanda. (S. Zunnunova.) S tong bilan; Toshmoqda borsh
bilan limmo-lim qozon, Gitarada bir kuyni Vanya timdalar. (G‘. G‘.)
Jo‘nalish kelishigidagi so‘z fikr biror shaxs, predmet haqida borayotganligi
ma’nosini anglatganda, haqida (haqda), xusus, to‘g‘ri kabi ko‘makchi otlar bilan
sinonimik munosabatga kirishishi mumkin. Bunday vaqtda ma’noga ayrim juz’iy
konkret-lilik kiritishni hisobga olmaganda hyech qanday o‘zgarish yuz
bermaydi: ...eski shahzodalardan biriga qasida yozib, murojaat qilishni taklif etdi.
(0.) // biri haqida qasida yozib...](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_15.png)
![Jo‘nalish kelishigi affiksi harakat yuz bergan o‘rin ma’nosini anglatish uchun
ishlatilganda uzra ko‘makchisi bilan funk-siyadosh bo‘la oladi. Misollarni
Q i y o s l a n g : Oy quyuq barglarni oralab, Tangalab nur sochdi qizning boshiga. (S.
Zunnunova.) /I boshi uzra... Borliq uzra tushganda oqshom, Zaynab qo‘ydi dalaga
qadam. (H. 0.) // borliqqa tushganda.
Chiqish kelishigining grammatik ko‘rsatkichi –dan bo‘lib, uning mumtoz
adabiyotda va shevalarda -din/-don, -tan/-ton, -nan/non kabi ko‘rinishlari
mavjudligi haqida ilmiy manbalarda ma`lumotlar mavjud. 6
Chiqish kelishigi ham o‘zi qo‘shilib kelgan so‘z tabiati, kontekst bilan bog‘liq
ravishda qaratqich, jo‘nalish, o‘rin kelishiklari affikslari, so‘ng ko‘makchilar va
boshqa konstruksiyalar bilan sinonimik munosabatga kirishadi. Bu esa kerak bo‘lgan
o‘rinda tanlash imkoniyatini yaratuvchi variativ va parallel konstruksiyalarni yuzaga
keltiradi.
Chiqish kelishigidagi so‘z to‘dadan ajratilganlik ma’nosini anglatish uchun
ishlatilganda qaratqich kelishigining xuddi shunday ma’no qirrasi bilan sinonimik
munosabatga kirishadi. Bun-day vaqtda chiqish yoki qaratqich kelishigidagi so‘z
individlar to‘dasini ko‘rsatadi, ajratilgan predmet esa bosh kelishikda bo‘-ladi.
Misollar: Sekretar o‘zining Saodati abadiya yo‘liga bosh-lab tarbiya qilgan
jujuqlardan biri Javdat Naim edi. (A. Q.) /I jujuqlarning biri;– Hu, bolalar, yangi yil
endi kirdi-ku, nega bahor kelsin deyapsiz?–degan edi, bolalardan tetikrog‘i:– Amaki,
bahor kelsa, qushlar ham keladi,– dedi.
Demak, qism bildiruvchi so‘z son yoki sifatdan bo‘lmaganda, ular egalik
affiksini qabul qilmaganda chiqish va qaratqich kelishiklari faqat funksiyadoshlik
jihatdan yaqinlashadi, al-mashtirib ishlatish esa mumkin bo‘lmaydi. Almashtirish
uchun yuqoridagidek boshqacha transformatsiyani ishga solish, ya’ni ularning birini
6
G‘уломов А. O‘збек тилида келишиклар // O‘зФА филилали асарлари, II серия, II китоб. –
Т.,1941.](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_16.png)
![ikkinchisi bilan almashtirishga imkon beruvchi gram-matik, kontekstual sharoit
yaratish kerak.
Quyidagi misolda o‘rin kelishigi o‘rnida chiqish kelishigi affiksining
ishlatilishini individual stilga xos holat deb qarash lozim: Men o‘zimga ham,
Yegorga ham yorug‘ kelajak, porloq taqdir yaratishga harakat qilmoqdaman. Bu
to‘g‘ridan kampir tinch bo‘lishi mumkin. (G‘. G‘.)
Kelishikli (-ni, -dan) konstruksiyalar ko‘proq og‘zaki so‘zlashuv nutqi uchun,
ko‘makchili konstruksiya esa yozma nutq uchun xosligi bilan xarakterlanadi: Abror
kelib otasini so‘radi va uyga mehmon kelganligidan xabar beradi. (A. Q)//
kelganligidan xabar berdi // kelganligi haqida xabar berdi.
Chiqish kelishigi affiksi sifat yoki ravishning qiyosiy daraja formasi bilan
birgalikda chog‘ishtirish ma’nosi uchun ishlatilganda, -ga + qaraganda, -ga + nisbatan
konstruksiyalari bilan sinonim bo‘ladi: bundan kattaroq Sbunga qaraganda (bunga
nis-batan) kattaroq; bundan tezroq // bunga qaraganda (bunga nis-batan) tezroq.
Xuddi shu ma’noda ko‘ra ko‘makchisi bilan ham sinonimik munosabatga kirishadi:
Kampir odatdagidan chaqqonroq harakat qilar edi. (A. Q) // odatdagidan ko‘ra.
Chiqish kelishigi affiksi sabab ma’nosini anglatganda, uni sababli, tufayli
so‘zlari bilan almashtirib ishlatish mumkin: Kasalligimdan kela olmadim //
kasalligim sababli kela olma-dim; G‘oyati nozikligidan suv bila yutsa bo‘lur //
nozikligi tu-fayli suv bila yutsa bo‘lur.
-dan egalik, qarashlilik ma’nosini anglatganda, -niki (bu qo‘ylar kimdan //
kimniki) morfemasi tegishlilik, o‘rin ma’nosini bildirganda, -lik morfemasi bilan
(Samarqanddan // samar-qandlik); tartib sonlarga qo‘shilib, kirish bo‘lak vazifasida
kelganda, -si morfemasi bilan sinonim bo‘ladi. -dan va -si li konstruksiyalar ko‘proq
so‘zlashuv nutqida ko‘p ishlatilishi bi-lan xarakterlanadi: Qo‘klam kelishi bilan bir
necha ishlarni amalga oshirish lozim: birinchidan, ariq-zovurlarni qazish,](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_17.png)
![ikkinchidan, toklarni ochish, uchinchidan, o‘simliklarning ortiqcha va quruq
shoxlarini qirqish // birinchisi, ikkinchisi, uchinchisi.
Hozirgi o‘zbek tilida chiqish kelishigi affiksining ilgari, avval, oldin, burun,
so‘ng, keyin, beri, buyon, boshqa kabi ko‘makchilar bilan ishlatilishi shartlangan.
Beri, buyon ko‘makchila-ridan boshqa ko‘rsatilgan ko‘makchilar chiqish kelishigi
affiksi bilan ishlatilganda, kelishik affiksini yoki ko‘makchini tushurib qoldirish
mumkin emas. Aks holda ma’no o‘zgarib ketadi. Q i y o s l a n g : Hammadan avval
ishga kirishdi // hamma... (?) avval ishga kirishdi // hammadan... (?) ishga kirishdi;
Oshdan keyin achchiq ko‘k choy damladi // osh... (?) keyin achchiq ko‘k choy
damladi // oshdan... (?) achchiq ko‘k choy damladi kabi.
Ba’zi ko‘makchilar esa chiqish kelishigi bilan sinonimik vo-sita sifatida
ishlatilishi mumkin. Masalan, bilan ko‘makchisi kontekst bilan bog‘liq ravishda
harakatning ma’lum yuza bo‘yicha bajarilganligini ko‘rsatishi mumkin. Bu bilan
ko‘makchisining qo‘shimcha ma’nosi bo‘lib, shu ma’nosi vositasida -dan affiksi bilan
sinonimik munosabatga kirishadi: Tosh yo‘l bilan yur/1 Tosh yo‘ldan yur.
Chiqish kelishigi o‘zining asosiy ma’nosidan tashqari, ko‘zidan akasi, jonidan
akasi tipidagi birikmalarda ekspressivlikni; yaxshilardan yaxshisi, go‘zallardan
go‘zali tipidagi kons-truksiyalarda qiyos, kuchaytirish; uni yelkasidan quchdi kabi
ho-latlarda qism orqali butunni anglatish kabi qo‘shimcha ma’nolarni ifodalaydi.
Hatto kontekst bilan bog‘liq ravishda -dan o‘zinyang asosiy ma’nosi – harakatning
boshlanish o‘rni yoki paytiga qarama-qarshi bo‘lgan ma’noni – borib yetganlikni ham
ifodalay oladi
O‘rin kelishigi «statik», jo‘nalish kelishigi «dinamik» harakatni ko‘rsatadi.
Lekin shunga qaramay og‘zaki nutqda, shevalarda, hatto yozma nutqda ham
ko‘pincha o‘rin va jo‘nalish kelishik-larini farqlamay ishlatish hollari mavjud.
Masalan: To jil-va qildi ul pari, men mubtalo kayda boray, Emdi degaykim, bor nari,](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_18.png)
![men mubtalo kayda boray. (Muqimiy.) Bu misollarda jo‘nalish kelishigi
qo‘shimchasini qo‘llash lozim edi. Quyidagi misollarda esa jo‘nalish kelishigi emas,
o‘rin kelishigi affiksi qo‘llansa maqsadga muvofiq bo‘lardi: Tog‘larga «qizillar»
bekingan... (H. b.) Qorinlar ham piyoz bo‘lib to‘xtabdu, nonushtani qayerga qilamiz,
Shahriyor. (A. Qod.)
Ba’zan jo‘nalish va o‘rin kelishiklaridan qaysi birini ishlatish lozimligini
aniqlash juda qiyin. Misollar: Va o‘rnidan qo‘zg‘alib xomush, sekin kelib joyiga
yotdi. (H. 0.) Turobjon ham daricha yoniga o‘tirdi. (A. Q.) Bunday holatni olimlar
o‘rin va jo‘nalish kelishigining tarixan – genetik bir kelishik bo‘lganligi bilan
izohlaydilar.
Xuddi shu sabablarga ko‘ra bo‘lsa kerak, o‘zbek tilida chiqish va o‘rin
kelishiklarini ham farqlamasdan ishlatish holatlari uchraydi: Lekin orada bir necha
kun o‘tgach Xayriddin bunga javoban Minorka shahrini bosib oldi. («Fan va tur-
mush».)
Avvalo, birinchi misoldagi o‘rtamizda so‘zi noo‘rin ishlatilgan. Chunki gap
ikki yoki ko‘p kishi munosabati haqida borganda o‘rta so‘zini emas, ora so‘zini
qo‘llagan ma’qul. Ikkinchidan, o‘rtamizda so‘zi harakat fe’li bilan bog‘langan.
Shuning uchun o‘rin kelishigi emas, balki chiqish kelishigi affiksini ishlatish kerak.
Ikkinchi gapda ham chiqish kelishigini ishlatish zarur-ligi sezilib turnbdi, quyidagi
misollarni ham kuzating: Kampirning yuzidan kulgiga o‘xshagan bir narsa aks etdi.
(A. Q.) Asrorqulning... yuzidan soxta tabassum aks etdi. (A. Q.)–aks etdi– n i m a?
aks etdi tabassum aks etdi; tabassum qayerda (yoki n i m a d a ) ? aks etdi (q a ye r d a
n emas) yuzida aks etdi.
Ayrim hollarda o‘rin kelishigi maqsadni bildiradi va nima u c h u n ? , nima
m a q s a d d a ? , n i m a g a ? kabi so‘roqlarga javob bo‘ladi. Bunday vaqtda u bilan,
uchun ko‘makchilariga sinonim bo‘lishi mumkin. Masalan, bilim olish maqsadida,](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_19.png)
![o‘qish niyatida universitetga kirgan edim // bilim olish maqsadi bilan I/ o‘qish niyati
bilan // bilim olish uchun // o‘qish uchun kabi: Sen deganda bir yor topilur. (H. 0.) S
sening uchun bir yor topilur.
O‘rin kelishigining qo‘shimchasi ba’zan, ko‘makchili konstruksiyaning
vazifasini bajaradi: Juda ham holdan ozdim, Sandiq-da o‘layozdim. (H. 0.) // sandiq
ichida...; Qalandar kiyimida Bo‘lsa hamki, qilichi Ko‘rinardi shimida. (H. 0.) // shimi
ichida...
Agar ot ost, ust, ich, o‘rta tipidagi ko‘makchilar bilan birga kelsa, o‘rin
kelishigi qo‘shimchasi ko‘makchiga qo‘shiladi. Ko‘makchi tushirilib qoldirilsa, u
endi otga qo‘shiladi va birikma ang-latgan ma’noni berishga xizmat qila beradi: Tog‘
boshida qonga botib, shoir o‘ladir. Tog‘ boshida bir umrga paymon to‘ladir. (H. O.)
Qiyos: Tog‘da qonga botib shoir o‘ladir, Tog‘da bir umrga paymon to‘ladir. Farq
faqat shundaki, ko‘makchili konstruksiyada harakat yuz bergan o‘rin aniq, konkret:
tog‘da tog‘ boshida.
O‘rin kelishigi affiksi vosita ma’nosini anglatish uchun ishlatilganda orqali
ko‘makchisi bilan sinonimik munosabatga ki-rishadi. Masalan: Kolxozchilarning
bugungi vazifasini kolxoz raisi radioda e’lon qildi // radio orqali e’lon qildi. Shu
xususiyati bilan o‘rin kelishigi affiksi chiqish kelishigi bilan funksiyadosh bo‘ladi:
Kolxozchilarning bugungi vazifasini kolxoz raisi radiodan e’lon qildi.
-da o‘rin va payt ma’nosidan tashqari, kontekst bilan bog‘liq ravishda quyidagi
kabi qo‘shimcha ma’nolarni ham ifodalaydi:
Sabab ma’nosini: Ishqingda men bahorlar topdim, Bahor ichra nahorlar
topdim. (H. 0.) – ishqing sababli.
Shart ma’nosini reallashtiradi: Majlisda katta-kichik degan gap bo‘lmaydi,
qofiyasi kelganda otangni ham ayama. (A. Q.) – qofiyasi kelsa...](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_20.png)
![EGALIK KATEGORIYASINING STILISTIK XUSUSIYATLARI
Hozirgi o‘zbek tilida egalik kategoriyasi ko‘rsatkichlarining morfologik
variantlari uncha ko‘p emas. Ikkinchi shaxsning ko‘pligi uch morfologik variantga
ega: -ingiz, -inglar, -laring. Uchin-chi shaxs ko‘rsatkichining esa ikkita morfologik
varianti bor: -i, -si.
-i, -si variantlarining qo‘llanishi qat’iy qonuniyatga asoslangan. Ularni biri
o‘rnida ikkinchisini ishlatish ko‘pincha adabiy til normasining buzilishiga olib keladi.
Ba`zan poetik nutqda – she`r texnikasi talabi bilan bo‘lgan bo‘lishi mumkin –
egalik qo‘shimchalari tushirib qoldiriladi va fikrning qaysi shaxsga tegishliligi
qaratqich kelishigida kelgan olmoshlardan anglashiladi: sening bunkerda, mening
yoshlik kabi. eski o‘zbek tilida ham abstrakt egalik ma`nosi qaratqich kelishigi shakli
bilan ifodalangan va ba`zan zamonaviy poeziyada ham ko‘zga tashlanib
turadi. Qaratuvchi qo‘llanmagan holatda tegishlilik, xoslik ma’nosi egalik affiksini
olgan qaralmishdan sezilib tursa, bu morfologik yo‘l bilan egalikning ifodalanishi
hisoblanadi 7
.
O‘zbek tilida, umuman turkiy tillarda ham egalik affiks-larining kishilik
olmoshlariga aloqadorligi, ya’ni egalik affiksining har biri o‘zi qo‘shilib kelgan so‘z
orqali ifodalangan predmetning ma’lum shaxsga tegishli ekanlipshi ko‘rsatishi xuddi
shu shaxslarni ko‘rsatuvchi– kishilik olmoshlari bilan ifodalangan qaratuvchini
tushirib qoldirish imkoniyatini tug‘diradi. Q i y o s l a n g : mening kitobim //
kitobim, sening kitobing I/ kitobing.
7
Абдураhмонов G‘., Шукуров Ш. O‘збек тилининг тарихий грамматикаси. – Т.: Фан, 1973, 32-б.;
Qo‘нg‘уров Р. O‘збек тили стилистикасидан очерклар. – Самарqанд, 1975, 60-б.](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_21.png)
![“O‘zbek tili stilistikasi” kitobida egalik, qarashlilik ma`nosi e ga, qarashli,
tegishli, shaxsiy, xos, o‘z kabi maxsus so‘zlar yordamida ifodalanishi haqida ham
ma`lumot beriladi 8
.
O‘zbek tilida tegishlilik ma’nosi Sen irodang bilan hammani qoyil qilding.
Men qalbim, jonim bilan partiya ishiga sodiqman. U Vatani oldidagi burchini oqladi
tipida ham faqat egalik affiksi vositasida ifodalanadi. Hatto bunday konstruksiyalarda
olmoshlarni qaratqich kelishigi bilan qo‘llash mumkin emas. Uni qaratqich kelishigi
bilan Mening qalbim, tanim bilan partiya ishiga sodiqman. Sening irodang bilan qoyil
qilding. Uning Vatani oldidagi burchini oqladi tipida qo‘llash g‘aliz, noaniq
fikrlarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bu, ayniqsa, uchinchi gapda yaqqol
seziladi. Qiyoslang: birinchi ko‘rinishda (U Vatani oldidagi burchini oqladi) uchinchi
shaxs Vatani oldidagi o‘z burchini oqladi ma’nosi anglashilsa, keyingi holatda
tamoman bunga qarama-qarshi ma’no – subyekt o‘z Vatani oldidagi emas, balki
boshqa birovning Vatan oldidagi burchini ado etdi ma’nosi anglashiladi. Bunday
holatlarda ay-tilmoqchi bo‘lgan fikr konkretligini, aniqligini saqlash uchun, albatta,
kishilik olmoshlaridan so‘ng o‘zlik olmoshini ham (o‘z) keltirish lozim bo‘ladi.
Kishilik olmoshi belgisiz bo‘lishi, o‘zlik olmoshi esa kerakli shaxsni ko‘rsatuvchi
egalik affiksini olishi yoki u ham belgisiz bo‘lishi mumkin. Ammo har ikki holatda
ham egalik affiksini olgan so‘z orqali ifodalangan predmet o‘zlik olmoshi birga
kelgan so‘z ko‘rsatgan shaxsga tegishli ekanligi anglashiladi. Q i y o s l a n g : Sen
o‘z irodang bilan hammani qoyil qilding // Sen o‘zingning irodang bilan hammani
qoyil qilding. Men o‘z qalbim, jonim bilan partiya ishiga sodiqman /I Men o‘zimning
qalbim, jonim bilan partiya ishiga sodiqman. U o‘z vatani oldidagi burchini oqladi //
U o‘zining Vatani oldidagi burchini oqladi kabi.
8
Шомаqсудов ва бошq. O‘збек тили стилистикаси. – Т.,1983, 98-б](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_22.png)
![Egalik affiksi ba’zi so‘zlarga qabatlangan holda qo‘shiladi, ya’ni bir negizda
egalik affiksi pleonastik ravishda takrorlanadi. Bunday vaqtda ta’kidlash, ajratib
ko‘rsatish ma’nosi anglashiladi: Mana bunisinimi, u barmog‘i bilan nuqib ko‘rsatdi.
Qaralmish atoqli otlar bilan ifodalanganda, I shaxs egalik affiksining ko‘plik
formasi tushirilib qoldirilishi mumkin: bizning Lenin, bizning Vatan, bizning
Toshkent, bizning Oygul kabi.
Bunda egalik affiksi tushirib qoldirilganligi qaratqichdan bilinib turadi.
Qaratqich qaralmishli birikmaning bu ko‘rinishi poetik nutq uchun xos.
3. Qaratqich qaralmish orqali ifodalangan predmet yoki bel-
gi bilan faxrlanganda, mag‘rurlanganda III shaxs egalik affik-
sining ko‘pligi tushirilib qoldirilishi mumkin: Biznikg xotin-
larga hayo fazilat, Vafo hunaridir, mehnat odati. (G‘. G‘.) Biz-
ning keksalar, bizning o‘g‘il, bizning yor kabi birikmalar ham
Egalik affiksini olgan so‘zlar sof egalik (real qarashlilik), qarashlilik
ma’nosidan tashqari, quyidagi ma’no nozikliklarini ifodalaydi:
1. Erkalatish, ilhomlantirish ma’nosini. Bu ma’no ko‘proq egalik affiksini
olgan so‘zni erka, xushro‘y, jon, ona kabi so‘zlar yoki subyektiv baho formalari bilan
birga ishlatish nati-jasida kelib chiqadi, bu so‘zlar va subyektiv baho formalari egalik
affiksining shu ma’noni ifodalashida aktualizator rolini bajaradi. So‘zlovchi yoki
yozuvchi egalik affiksini bunday qo‘llashda shu affiksni olgan so‘z orqali ifodalangan
predmetga yoki voqyea-hodisaga befarq qaramaydi, unga o‘z munosabatinn bildiradi.
Bu munosabat, asosan, ijobiy xarakterga ega bo‘ladi. Biroq, shuni unutmaslik
kerakki, intonasiya vositasida har qanday ijobiy ma’no bildiruvchi yoki neytral
ma’noli so‘zga ham konkret situasiyada salbiy ottenka berish mumkin. Qizim,
qizginam, bolam, bolajonim, ona qizim, erka qizim, erkao‘g‘lim tipidagi so‘zlar va
birikmalarning ekspressivlik jihatdan farqini chog‘ishtirib ko‘ring: qizim so‘zi](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_23.png)
![intonasiya yordamida erkalatish ma’iosini beradi. Lekin qizginam, bolajonim, ona
qizim kabi so‘z va birikmalar alohida intonasiyasiz ham erkalatish ma’nosini bera
oladi: Barakalla, bolajonlarim, ko‘ngillaringga nima yoqsa, shuni qilinglar, – dedi u.
(S. Anor-boyev.)
Erkalash, ilhomlantirish ma’nosini kuchaytirish niyatida ba’zan egalik affiksi
oldidagi subyektiv baho formalari birdan ortiq qo‘shiladi: Oyijonginam, sizni
qanchalar yaxshi ko‘ri-shimni bilsangiz edi,– deya uning yuzlaridan o‘pdi. (S.
Karoma-tov.) Bu ma’no egalik affiksi va ekspressiv xarakterdagi so‘zlarni takrorlash
bilan ham ifodalanadi: Jon bolam, o‘rgilay... ikkovini xijolatga qo‘yma! (A. Q.)
Ko‘rinadiki, erkalatish, ilhomlantirish ma’nosi ko‘proq egalik affikslari qavm-
qarindoshlik terminlariga qo‘shilganda anglashiladi. Ular boshqa so‘zlarga
qo‘shilganda – Ilohi tilgi-nangizdan o‘rgilay!– dedi xotin va yana erkalab o‘g‘lining
boshi-ni silab qo‘ydi. (J. Ikromiy.) gapidagi kabi ba’zan erkalash ma’nosini bildirsa
ham, ko‘proq kichraytish ottenkasini ifodalash uchun xizmat qiladi.
Koyish, nolish, norozilik ma’nosini. Bunday ma’noni aniqlashda kontekstning
ahamiyati katta:–Sho‘rginam qursin... Ko‘rmaysizlarmi... Besh-olti yildan beri bitta
paypoq olib ber-gani yo‘q-ku... hamma kiyimlarimga kerosin sepib o‘t qo‘ydi.... (L.
Q.)
Tinchlantirish, achinish ma’nosini. Bunda ham intonasiya, kontekst hal
qiluvchi rol o‘ynaydi:–Bolaginam, bu ahvolda o‘zingni o‘zing yeb qo‘yadiganga
o‘xshaysan-ku! («Guldasta»-)
Kinoya, kesatiq ma’nosini. Sovqotib qoldinglarmi?– Sovuq, oshnam, qishloqqa
tez yetamizmi deyapman? (D. Furmanov.)
Egalik affiksini olgan so‘z undalma vazifasida kelib, tinglovchining diqqatini
o‘ziga tortish uchun ishlatiladi. Shu bilan birga ogohlantirish, ta’kid, mensimaslik](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_24.png)
![ma’nosini bil-diradi: Inim, sen hali yoshsan, endi yigirma ikkiga qadam qo‘yding...
(J. Sharipov.)
Faxrlanish, kamtarinlik ma’nosini bildiradi. Qamtarinlik ma’nosi, asosan, ilmiy
stil uchun xos bo‘lib, egalik affiksining ko‘plik formasi uning birligi o‘rnida
qo‘llanganda yuz beradi. Misol: Ishimizda yirik turkologolimlarning fikrlariga
asoslanganmiz (ishimda deyilmoqchi). Faxrlanish ma’-nosini anglatish uchun egalik
affiksidan foydalanish og‘zaki nutqda ham, badiiy asar tilida ham uchraydi: Olaxo‘ja
tushuntirdi:
– Bu, bizning o‘g‘limiz, mulla, buni o‘zingiz alohida e’tibor berib o‘qitasiz. (P. T.)
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, hozirgi o‘zbek tilida kelishik affikslarining,
zamon, mayl formalarining, ayrim yasovchi affikslarning bir-biriga nisbatan
sinonimik munosabatda bo‘lishi, ularning biri o‘rnida ikkinchisini ishlatish
imkoniyati masalasi ham grammatik stilistikaning o‘rganish obyektidir.
Tilning u yoki bu grammatik formasi ma’lum davr uchun eskirgan bo‘lishi
yoki faqat ayrim stillar uchungina xarakterli bo‘lib qolishi mumkin. Shu sababli zarur
grammatik formani tanlayotganda, uning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri tanlanganligini
tekshirayotganda tekst mazmuni, uning qanday janrga tegishli ekanligi, qaysi davr
voqyeahodisasi bayoniga bag‘ishlanganligi yoki umumiy stilistik yo‘nalishini albatta
hisobga olish lozim.](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_25.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Abdullaev A. O‘zbek tilida ekspressivlikning ifodalanishi. – T., 1983.
2. Abdurahmonov G‘., SHukurov SH. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. –
T.: Fan, 1973.
3. G‘ulomov A. Ko‘plik kategoriyasi. – T., 1944; O‘zbek tili grammatikasi, I
tom. – T., 1975.
4. G‘ulomov A. O‘zbek tilida kelishiklar // O‘zFA fililali asarlari, II seriya, II
kitob. – T.,1941.
5. G‘ulomov A., Tixonov A., Qo‘ng‘urov R. O‘zbek tili morfem lug‘ati. –
Toshkent, 1977.
6. Zulfiev Y. –lar affiksining so‘z tarkibida qo‘llanish xususiyatlari // O‘zbek
tili va adabiyoti, 1972, 5-son.
7. Tojiyev Y. O‘zbek tilida shaxs otlari yasovchi affikslar sinonimiyasi. –
Toshkent, 1987.
8. SHomaqsudov A. va boshq. O‘zbek tili stilistikasi.
9. SHomaqsudov va boshq. O‘zbek tili stilistikasi. – T.,1983.
10. Qo‘ng‘urov R. O‘zbek tili stilistikasidan ocherklar. – Samarqand, 1975.
11.Qo‘ng‘urov R. Sub`ektiv baho formalarining semantik va stilistik
xususiyatlari. – T.: Fan, 1980.
12. Karimov S. O‘zbek tilining funksional stilistikasi – Samarqand:
SamDU nashri, 2012.
13. O‘zbek tili grammatikasi. I tom – Toshkent, 1975.
II tom - Toshkent, 1975.
14. Qo‘ng‘urov R. “O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati” to‘plami. –
Samarqand, 1982.](/data/documents/3666e401-2b1d-4a57-8c65-419f274b3b29/page_26.png)
Mavzu: Ot uslubiyati Reja: Kirish Morfologik stilistika haqida umumiy tushuncha Ot formalarining stilistik xususiyatlari Ko‘plik kategoriyasining stilistikasi Kelishik affikslarining stilistik xususiyatlari Egalik kategoriyasining stilistik xususiyatlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Kirish O‘zbekiston mustaqillikka erishgunga qadar o‘zbek tili o‘qitish metodikasi fanida uslub va uslubiyat masalalari, o‘quvchi va talabalarda nutqiy mahoratning shakllantirilishiga yetarlicha e’tibor qilinmadi. Bu esa o‘z navbatida shu tilda so‘zlovchi kishilar nutqiy taraqqiyotining susayishiga sabab bo‘ldi. O‘zbek tilshunoslarining uslubiyat sohasida olib borgan ilmiy izlanishlari asosan A.G‘ulomov, G‘. Abdurahmonov, I. Qo‘chqortoyev, A.Shomaqsudov, H.Doniyorov, R.Qo‘ng‘urov, Y.Tojiyev, E.Qilichevlar qalamiga mansub bo‘lib, ulardan ko‘proq tilshunoslik fani doirasida foydalanib kelindi. Yoshlarda nutqiy ma’daniyatni shakllantirish, so‘zlarni to‘g‘ri tanlash, har bir so‘z, so‘z birikmasi, gap va iboralarni nutq sharoitiga mos ravishda to‘g‘ri o‘rinli ishlata olishni o‘rgatish uslubiyatning bosh vazifasidir. Chuqur bilimga ega bo‘la turib uni ravon va go‘zal tilda ifodalay olmaslik nihoyatda achinarli. Nutqiy va mantiqiy g‘alizlikning oldini olishning birdan bir to‘g‘ri yo‘li – har bir shaxsning faqat o‘zigagina xos bo‘lgan uslubda fikr ifodalash mahoratini shakllantirish mahoratidir. Buning uchun shaxsni uslubiy imkoniyatlardan voqif qilish, ularda so‘z tanlash, gap qurish, matn yaratish, ushbu jarayonda bor imkoniyatlardan foydalana olish, ko‘nikma va malakalarni hosil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. MORFOLOGIK STILISTIKA Ma’lum bir fikrni ifodalash uchun morfologik formalarning va sintaktik konstruksiyalarning stilistik variantlaridan foydalanish va tilda ana shunday sintaktik va morfolo-gik sinonimiyaning mavjudligi grammatik stilistika haqida ham so‘z yuritishga asos bo‘ladi. Masalan, Men kecha qishlog‘imizga kelgan Ahmedov bilan tanishman. Men qishlog‘imizga kecha kelgan Ahmedov bilan tanishman. Kecha
qishlog‘imizga kelgan Ahmedov bilan men tanishman gaplarining uchalasi ham grammatik jihatdan sodda, yoyiq, darak gap. Stilistik jihatdan esa ular fikr nozikliklariga ega. Shunga ko‘ra ularga stilistikada bir xil hodisa sifatida befarq qarash mumkin emas. Stilistika har bir gapning ma’lum maqsadda ishlatilishiga alohida aha-miyat beradi va ularni tanlash imkoniyatini yaratadi. Hozirgi o‘zbek tilida kelishik affikslarining, zamon, mayl formalarining, ayrim yasovchi affikslarning bir-biriga nisbatan sinonimik munosabatda bo‘lishi, ularning biri o‘rnida ikkinchisini ishlatish imkoniyati masalasi ham grammatik stilistikaning o‘rganish obyektidir. Tilning u yoki bu grammatik formasi ma’lum davr uchun eskirgan bo‘lishi yoki faqat ayrim stillar uchungina xarakterli bo‘lib qolishi mumkin. Shu sababli zarur grammatik formani tanlayotganda, uning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri tanlanganligini tekshirayotganda tekst mazmuni, uning qanday janrga tegishli ekanligi, qaysi davr voqyeahodisasi bayoniga bag‘ishlanganligi yoki umumiy stilistik yo‘nalishini albatta hisobga olish lozim. Sintaktik vositalarning va so‘z turkumlarining stilistik maqsadda qo‘llanishi faqat ularning ma’nosi bilangina emas, balki ayrim konstruksiya va grammatik formalarning bir necha xil variantlarga ega bo‘lishi, u yoki bu konstruksiya va formaning birini ozroq, birini esa ko‘proq qo‘llanishi adabiy til normalaridan chekinish holatlari bilan ham bog‘liqdir. OT FORMALARINING STILISTIK XUSUSIYATLARI Ot so‘z turkumining stilistik xususiyatlari, eng avvalo, ulardagi ko‘plik, egalik, kelishik kategoriyalari va subyektiv baho formalarida ko‘rinadi. Tarixiy taraqqiyot jarayonida bu kategoriyalarning ba’zi bir ko‘rsatkichlari eskirgan, muomalada eskirganlari o‘rnida yangi formalarning qo‘llanishi natijasida turli xil parallellar,
variantlar maydonga kelgan. Bu va-riantlar o‘rni bilan o‘zaro sinonim sifatida qo‘llanishi mumkin. Hozirgi o‘zbek tilida grammatik kategoriyalar, jumladan, otning grammatik kategoriyalari stilistik xususiyati haqida gapirganda ularning faqat sinonimiyasi emas, balki boshqa holatlarda ham qanday stilistik qiymat kasb eta olishiga e’tibor berish lozim. Otlarning ko‘plik qo‘shimchasi -lar ni ola olish yoki ola olmasligi, bu affiksni olgan so‘zlarning ma’no nozikligi, egalik, tegishlilik tushunchasining qabatlanishi, kelishik qo‘shimchala-rining otlarda saqlanishi yoki tushib qolishi, bu kategoriyalarning uyushiq bo‘lakli gaplarda uyushiq bo‘laklardagi ma’no nozikliklarini aniqlash grammatika bilan birga stilistikaning ham vazifasidir. Morfologiyaning stilistik resurslari “tilda bir qator sabablarga ko‘ra: til taraqqiyotining ichki jarayonlariga bog‘liq tarzda, og‘zaki-yozma va kitobiyso‘zlashuv, shuningdek turli funktsional uslublar, va nihoyat, ma`noviy va emotsional-ekspressiv ottenkalarni ifodalash zaruriyatidan paydo bo‘ladi. Ammo morfologiyaning sinonimik vositalari hamma vaqt ham aynan stilistik xarakter kasb etmaydi”. Demak, o‘zbek tilida kelishik qo‘shimchalarining turli formada kelishi funksional stillar nuqtai nazaridangina ahamiyatlidir. 1 Xuddi shunday fikrni ko‘plik affiksi to‘g‘risida ham aytish mumkin. Lekin bundan otning kelishik, ko‘plik, egalik kategoriyalari stilistik ottenkalarga, stilistik qiymatga ega emas ekan, degan xulosa kelib chiqmaydi. Yuqorida ko‘rsatilgan kate- goriyalargina emas, hatto atoqli va turdosh otlarning o‘zaro biri o‘rnida ikkinchisining qo‘llanishi, atoqli otlarning ayrim qo‘shimchalar bilan ishlatilmasligi ham stilistik ahamiyat kasb etishi mumkin. 1 Кожина М.Н. Стилистические ресурсы русского языка как предмет исследования лингвистической стилистики. Глава вторая. Дата индексирования: 30.11.2004. 120 Kb - http://syrrik.narod.ru/ kozhina.htm.
KO‘PLIK KATEGORIYASINING STILISTIKASI O‘zbek tilida birdan ortiqlik – ko‘plik ma’nosi morfologik, leksik va sintaktik yo‘llar bilan ifodalanadi. Ba’zi so‘zlar hech qanday morfologik ko‘rsatkichsiz, boshqa miqdor bildiruvchi so‘zlar bilan birgalikda kelmagan holda ham o‘z leksik ma’nosi bilan ko‘plik tushunchasini ifodalaydi: xalq, el, qo‘shin, poda, armiya, generalitet, jamoa kabi. Bu so‘zlarda jamlik ma’nosi kuchli. Bu ham uning leksik ma’nosidan sezilib turadi. Bu jihatdan ko‘pchilik, ozchilik kabi so‘zlar ham shu ma’noga yaqinlashadi. Ammo bu so‘zlar grammatik jihatdan shakllangan jamlikni ko‘rsatadi: Yo‘lchi chetroqdan bir oz qarab, so‘ng olomon ichiga kirdi. (0.) Xalqning turmushi ilgarigidek emas, tanqislik, ularning ham yozga yetar-yetmas donlari qolgan... (Ch. A.) Onasi bilan poda ketidan yurib, o‘zi ham tog‘da o‘sdi. (Akopyan.) Hozirgi o‘zbek tilida ko‘plik tushunchasi sintaktik yo‘l bilan ham ifodalanadi. Bunday forma ko‘plik affiksini olgan sinte tik forma bilan sinonimik munosabatga kirishi mumkin. Qiyoslang: o‘nta daftar // daftarlar, beshta qalam /I qalamlar, uch tup daraxt // daraxtlar, dasta-dasta gul // gullar kabi. Bu juftlar predmetning konkret sonini va noaniq ko‘plikni ko‘rsatishi bilan bir-biridan farqlanadi. Ba’zan bu tipdagi birikmalar oxirida -lar affiksi ham qo‘shilib keladi: ko‘p bolalar, yuzta kemalar kabi. Bunday qo‘llash stilistik nuqtai nazardan xato hisoblanadi. Chunki ot oldidagi so‘z shu predmetning ko‘pligini anglatadi. Shuning uchun -lar af-fiksini ishlatish ortiqcha, o‘rinsizdir. -lar hozirgi o‘zbek tilida ko‘plikni ko‘rsatuvchi asosiy morfologik ko‘rsatkichdir. -lar affiksining asosiy vazifasi predmetlarning birdan ortiqligini ko‘rsatishdir