logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Belgi bildiruvchi so‘zlar uslubiyati

Belgi bildiruvchi so‘zlar uslubiyati

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

495.326171875 KB
Ko'chirib olish
2 Mavzu:Belgi bildiruvchi so‘zlar uslubiyati Reja Kirish Asosiy qism 1. 1. Belgi bildiruvchi s o‘ z sifat uslubiyati va uning o‘ rganilishi 1.2 . Belgi bildiruvchi s o‘ z b adiiy matnda rang –tus sifatlarining uslubiy voqelanishi 1.3 . Belgi bildiruvchi s o‘ z badiiy matnda maza – ta ’m sifatlariga xos konnotativ ma ’nolar Xulosa Foydalanilgan adabiyot 3 Kirish Inson –Yaratganning eng buyuk m o‘ jizasi. Uning buyukligi shundaki, Olloh unga teran fikr, aql –idrok, shuningdek, odob –axloq kabi bebaho boyliklarni in ’om etgan. Ular orasida, ayn iqsa, s o‘ zlashish qobiliyati, tillashish –dillashish imkoniyati insonning eng katta baxtidir. Har jabhada kishining mushkullarini oson qilguvchi va yaxshiliklarga y o‘ llovchi vosita ham, shubhasiz, tildir. Til – millat k o‘ zgusi, madaniyat beshigi, aloqa –m unosabat vositasi. O‘ z tili va millatini asray olmagan xalq eng g ‘arib, eng qashshoq xalqqa aylanadi. Tilga muhabbat ham insonga ona suti orqali qon – qoniga singiguvchi tilsim tuy g‘ udir. Ulu g‘ qir g‘ iz yozuvchisi Chingiz Aytmatov e ’tirof etganidek, “Har birimiz bizni voyaga yetkazgan, bizga eng bebaho boyligini –tilini hadya etgan onalar oldida qarzdormiz. Tilimizning sofligi uchun, boyishi uchun jon kuydirsak farzandlik burchimizni ado etgan b o‘ lamiz”. 1 Darhaqiqat, dunyoda nimaiki mavjud m o‘ jizalar bor,bari – barisi parvarishga, asrab –avaylanishga muhtoj. Bevosita til ham. Bunda eng katta mas ’uliyat tilshunoslar zimmasiga yuklanishi, tabiiy. Prezidentimiz Islom Karimov ham aynan shuni nazarda tutib, o‘ zlarining “Yuksakma ’na viyat –yengilmas kuch” asarlarida quyidagi dono fikrlarni keltirib o‘ tganlar: “Biz ajdodlardan avlodlarga o‘ tib kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab – avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlash imiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank – moliya tizimi kabi o‘ ta muhim sohalarda ona tilimizning q o‘ llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lu g‘ atlar nashr etish, zarur atama va ibora lar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir s o‘ z bilan aytganda, o‘ zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish va milliy o‘ zlikni, vatan tuy g‘ usini anglashda ezgu maqsadlarga xizmat qilishi, shubhasiz.” 2 O‘ zbekiston o‘ z 1 Aytmatov Chingiz, Shoxonov Muxtor. Cho‘qqida qolgan ovchining oh -u zori. Toshkent -- 2009. 28 -bet. 2 Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat - 2008. 87 -bet. 4 mustaqilligining yigirma uchinchi dovonidan mislsiz muvaffaqqiyatlar bilan o‘ tdi. Bu muvaffaqqiyatlarning zalvorli salmo g‘ i, hech bir istisnosiz, hayotimizning barcha sohalarida -iqtisodiyotda ham, ijtimoiyotda ham, ma ’rifat –u ma ’naviyatda ham tarozi pallasini r o‘ yirost b osib turibdi. Ana shunday muvaffaqqiyatlarning eng muhtashamlaridan biri, shubhasiz, shuki, xalqimizning aqliy va ruhiy dunyosining oynasi, dunyolarga bermaydigan bebaho boyligi b o‘ lgan, ammo asrlar davomida qizil va yana qancha ranglardagi istibdod iskanj asida t o‘ lg‘ onsa –da, badiiyatning betakror b o‘ stonini bunyod etmoqqa tuganmas kuch topgan tilimiz –o‘ zbek tili o‘ zining erkin taraqqiyot o‘ zaniga tushib olib, bu oydin y o‘ ldan hadiksiz va hormay odimlamoqda. Tilimiz qoron g‘ i kechadan kunduzga k o‘ chdi. Ist iqlol tufayli, uning jasur me ’mori b o‘ lmish Yurtboshimiz tufayli o‘ zbek tili o‘ z nufuzi va obr o‘ yini tikladi. Ammo xolisanlillo aytish joizki, bunga erishish osonlikcha b o‘ lgani y o‘ q. Ma ’lumki, o‘ zbek tiliga davlat tili maqomini bergan hujjat –“Davlat tili haqida”gi Qonun 1989 –yilda, hali “markaz”ning qattol quyushqonidan chiqish tahlikali b o‘ lga bir davrda qabul qilingan. Respublikaning o‘ sha davrdagi rahbarlari ikki tilga –o‘ zbek va rus tillariga davlat tili maqomini berish g‘ oyasini z o‘ r berib tar g‘ ib qilganlar, hatto ana shunday g‘ oya asosidagi qonun loyihasi ham e ’lon qilingan. Xayriyatki, 1989 –yilning iyun oyida muhtaram Islom Karimov respublikaning birinchi rahbari sifatida ish boshladi. U kishining bevosita tashabbusi va jasorati bilan maz kur ikki tillilik g‘ oyasi butunlay barham topdi, o‘ zbek tilining qonuniy huquqi qonunlashtirildi. Prezidentimiz alohida ta ’kidlaganlaridek, “Bu Vatanimiz tarixida tom ma ’nodagi buyuk voqea edi”. 2 Ayni paytda Prezidentimiz iftixor bilan shunday yozadilar: “1992 –yil 7 – dekabrda qabul qilingan O‘ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan aniq belgilanib, mustahkamlab q o‘ yildi. Shu tariqa o‘ zbek tili mustaqil davlatimizning bayro g‘ i, gerbi, madhiyasi, Konstitutsiyasi qat orida 2 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat , 2008, 85 -bet. 5 turadigan, qonun y o‘ li bilan himoya qilinadigan muqaddas timsollaridan biriga aylandi” 3 . Bugun O‘ zbekistonda Yurtboshimiz rahnamoligida benihoya xolis va odil til siyosati shakllangan, bu siyosatni hayotga joriy qilish borasida ishlab chiqilgan a niq chora -tadbirlar muntazam amalga oshirilmoqda. Qisqa vaqt ichida o‘ zbek alifbosi va imlosi isloh qilindi, o‘ zbek tilini ilmiy tadqiq qilish va o‘ qitish ishlari mustaqillik davri talablariga javob beradigan darajaga keltirildi. Endilikda mana shu tarixi y o‘ zgarishlarni, bu boradagi yutuq va tajribalarni umumlashtirmoq hamda galdagi ustuvor vazifalarni bajarmoqqa yeng shimarib kirishmoq, jadal harakat qilmoq lozimdir. Jahondagi rang –barang tillar dunyosining tirikchilik tarixi shuni k o‘ rsatadiki, tilning taraqqiyoti barcha davrlarda siyosiy tuzumning milliy tilga qanday munosabatda b o‘ lishiga bo g‘ liq b o‘ lgan. Bordi –yu, tilga davlatning munosabati ijobiy b o‘ lsa, tilning rivoji tezlashgan, u boyib borgan, bordi –yu, davlat tilga nopisand munosabatda b o‘ lsa , til rivoji sekinlashgan yoki deyarli t o‘ xtagan, muloqot va hissiyot quroli sifatidagi vazifasi barham topgan, hatto o‘ lik tilga aylangan. Til odamga tabiat in ’om qilgan bebaho ne ’mat, uni maxluqot t o‘ dasidan insoniyat rutbasidagi oliy sinf o‘ laroq ayirgan qudratdir. Bu oliy sinfning aql va ko‘ ngil mulki ayni shu tilga k o‘ ra munavvardir.Bashariyatning necha ming yilliklar mobaynida t o‘ plangan butun aqliy va hissiy tajribalari ayni shu tilga k o‘ ra salomat saqlanib keladi.Til faqatgina muloqot quroli e mas,u inson ma ’naviy –ruhiy dunyosining bekir va betakror tirgagidir. Shuning uchun ham tilsiz muhabbat, sadoqat, e ’tiqod kabi bir qator ch o‘ ng tushunchalar tirgaksiz qoladi, shuning uchun ham tilga muhabbatsiz Vatan, el muhabbati muallaqlashadi. Buni ulu g‘ bobokalonimiz Alisher Navoiy k o‘ p va x o‘ p ta ’kidlagan,uning “Tilga ixtiyorsiz – elga e ’tiborsiz” degan hikmatli s o‘ zi ayni shu fikrlarning qaymo g‘ idir. Fransuz olimi M.Bellin 1861 -yilda yozgan bir kitobida shunday yozgan: “Alisher Navoiy o‘ z 3 Islom Karimov. Ko‘rsatilgan asar. 85 – bet. 6 milliy tili ning afzaliyatlarini inkor etib b o‘ lmaydigan dalillar bilan isbot etganligi – o‘ z xalqi orasida vatanparvarlikni boshlab berganligidan dalolatdir”. 4 Alisher Navoiyning teran tafakkuri va bepoyon badiiy taxayyuli mahsuli b o‘ lmish benazir so‘ z durdonalari ti limizning butun salohiyatini namoyon etuvchi ulkan qomusdir. Shuning uchun ham, Prezidentimiz aytganlaridek, “Ona tiliga muhabbat, uni ulu g‘ lash, beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuy g‘ usi ham bizning ong – tafakkurimizga, yuragimizga, avvalo, Navoiy a sarlari bilan kirib kelgan”. 5 Ayni paytda biz Navoiyning izdoshlari sifatida o‘ z tilimizga chuqur hurmat va muhabbat bilan yondashishimiz, uni yot unsurlardan, har xil begona illatlardan asrab – avaylamo g‘ imiz darkor b o‘ ladi. Buning uchun esa, o‘ z tilimizn i har tomonlama mukammal bilmo g‘ imiz va uning kamol topishi uchun o‘ z hissamizni qo‘ shmo g‘ imiz darkor. 4 Pirimqul Qodirov. Til va el. Toshkent: Ma’naviyat, 2010. 3 – bet. 5 Islom Karimov. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10 – t. Toshkent: O‘zbekiston, 2002. 20 – bet. 7 1.1. Belgi bildiruvchi s o‘ z sifat uslubiyati va uning o‘ rganilishi Sifat s o‘ zlar ustida olib borilgan tadqiqotlar orasida morfologik uslubiyat doirasida, xususan, sifat uslubiyati xususida ham salmoqli ishlar amalga oshirilgan. Mazkur faslda sifat uslubiyatiga oid tadqiqotlarga t o‘ xtalmoqchimiz. Taniqli tilshunos olim prof. A. G‘ ulomov morfologik uslubiyat muammolarining i lk tadqiqotchilaridan biridir. U 9 – sinf o‘ quvchilari uchun m o‘ ljallangan “ O‘ zbek tili darsligi”(1977) “Stilistika” qismining muallifi sanaladi. 6 Bu qismda morfologik uslubiyat, jumladan, sifatlarning uslubiy jihatdan q o‘ llanish xususiyatlarini yoritishga ham alohida ahamiyat berilgan. Prof.A. G‘ ulomov sifatlarning nutq jarayonida q o‘ llanilishida quyidagi ikki holatni alohida qayd etadi: a) otning aniqlovchisi b o‘ lib kelish holati: oq qayin, quvnoq qiz, sh o‘ x bola, tini osmon kabi; b)kesim b o‘ lib kelish ho lati: Osmon k o‘ m – ko‘ k. Suvlar tiniq. Bol yosh kabi. Sifat bu ikki q o‘ llanish holatida ham predmetning belgisini bildiradi, lekin bu belgining tasvirlanish xususiyati bir xil emas. Kesim vazifasida kelgan sifat predmetning belgisini yo tasdiqlaydi, yo in kor qiladi. Aniqlovchi vazifasida kelgan sifat esa otdan anglashilgan ma ’noni ba ’zan toraytiradi : oq lenta (lentaning bir turi), ba ’zan ma ’no hajmiga ta ’sir qilmaydi: oq sut (sutning rangiga k o‘ ra turi y o‘ q), ba ’zan k o‘ chma ma ’nodagi sifatlovchi aniqlovchi uslubiy vazifa bajaradi: oppoqqina chaqaloq kabi. Olim o‘ zining sifatlarning uslubiy xususiyatlari, sifat darajalari va boshqa forma yasalish imkoniyatlari haqidagi ilmiy – nazariy qarashlarini “Sifat haqida mulohazalar” nomli maqol asida yanada aniqlashtirdi va t o‘ ldirdi. 30 Prof. R.Q o‘ ng‘ urov (1933 –1994) haqli ravishda o‘ zbek tilshunosligida morfologik uslubiyat muammolarining dastlabki yirik tadqiqotchilaridan biri sanaladi. Olimning ilmiy merosida sifat s o‘ z turkumining uslubiy imkoniyatlarini tadqiq etish ham alohida o‘ rin tutadi. 6 G‘ulomov A. Stilistika // G‘ulomov A., Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M. O‘zbe k tili darsligi, 9 – sinf uchun. – Toshkent: O‘qituvchi, 1977 , 28 – 79 – betlar. 30 Ko‘rsatilgan asar. 39 – bet. 8 R.Q o‘ ng‘ urov dastlab ilmiy t o‘ plamlardan birida “Sifat stilistikasi” nomli ko‘ lamdor maqolasi bilan ishtirok etdi. 7 Bu maqola sifatning asosiy semantik va grammatik xususiyatini ta ’kidlovchi quyidag i ta ’rif bilan boshlangan: “Sifat ma ’lum bir belgini k o‘ rsatuvchi s o‘ zlar gruppasi tarzida mustaqil, ammo funksiyasi jihatidan boshqa s o‘ z turkum (ot va otlashgan s o‘ z)larining ma ’lum xususiyatini aniqlashtiruvchi, uning ma ’nosiga aniqlik kiritishga yorda m beruvchi s o‘ zlar hisoblanadi”. 32 Shundan keyin olim magazindan olma sotib oldim va magazindan qizil olma sotib oldim gaplarini o‘ zaro muqoyasa qilib, keyingi gapda qizil sifat leksemasi sotib olinayotgan – narsaning rangi haqidagi tasavvurni oydinlashtirishga, aniqlashtirishga xizmat qilishini uqtirgan. Sifat turkumiga oid s o‘ zlar badiiy va publitsistik uslubda epitet (sifatlash) sifatida faol q o‘ llanish xususiyatiga ega ekanligi, sifatlarda ma ’nodoshlik hodisasi keng tarqalgani ham olim e ’tiboridan chetda qolmagan. Ana shundan kelib chiqib, maqolada sifatlarning stilistik kategoriya sifatida talqin qilish mumkin, degan xulosaga kelingan. Prof. R.Q o‘ ng‘ urov sifatlarda biri ikkinchisini q o‘ llash imkoniyatini tadqiq etish uchun bi r necha ma ’nodosh sifat leksemalar guruhini tahlilga tortgan: a) oriq, oz g‘ in, qiltiriq, dirdov, ipiltiriq, ramaqijon, lo g‘ ar; b) katta, ulu g‘ , buyuk, z o‘ r, ulkan, bahaybat, haybatli, yirik, gigant; d) chiroyli, g o‘ zal, husndor, husnli, xushr o‘ y, k o‘ hlik, ko‘ rkam, barno, suluv, zebo, latofatli, sohibjamol kabi. Shunisi muhimki, keltirilgan bunday sinonimik qatorlarning har biriga xos sifat leksemalarning vazifaviy uslublarda q o‘ llanilish doirasi, ijobiy yoki salbiy ma ’no bo‘ yo g‘ iga egaligi, qaysi o‘ rinlard a ularni o‘ zaro biri o‘ rnida ikkinchisini q o‘ llash mumkin emasligi tadqiqotchi tomonidan aniq k o‘ rsatilgan, hamda sifat 7 Qo‘ng‘urov R. Sifat stilistikasi // O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniya ti masalalari ( ilmi y maqolalar to‘plami ), Samarqand: SamDU nashri, 1982, 3 -10 - betlar. 32 Ko‘rsatilgan asar. 8 – bet. 9 leksemalarning ma ’nodoshlik xususiyati faqat leksikologiyada emas, grammatikada, aniqro g‘ i,morfologiyada ham o‘ rganilishi lozimligi alo hida ta ’kidlangan. R.Q o‘ ng‘ urovning mazkur maqolasida sifat shakllarini hosil qiluvchi morfemalar sinonimiyasi tahliliga ham e ’tibor qaratilgan. Dastlab olim daraja hosil qiluvchi -roq, -mtir ( -imtir, -imtil), -ish kabi affiksal morfemalar sinonimiyasi haqida so‘ z yuritadi, shu masalaga oid xarakterli misollar keltiradi.Olim o‘ zining “Hozirgi o‘ zbek tilida o‘ zgarmaydigan s o‘ zlar” (1978) nomli ishida bunday grammatik shakllarni “grammatik ma ’no bilan bo g‘ langan b o‘ lib, yangi leksik ma ’no li,yangi s o‘ z yasamaydigan, balki s o‘ zlarni turli xil modifikatsiya qiladigan… modal forma yasovchi affikslar” deb hisoblagan, modallikni s o‘ zlovchining aytilayotgan fikr mazmuniga fikr mazmunining borliqqa munosabatini anglatishi nuqtayi –nazaridan keli b chiqib, “modal forma” birikmasini keng ma ’noda q o‘ llagan edi. 89 R.Q o‘ ng‘ urov morfologik uslubiyatga doir ishlarini predmet belgisining ortiqligini k o‘ rsatishga xizmat qiluvchi eng so‘ zi o‘ rni bilan juda, g‘ oyat, nihoyat, behad, cheksiz, g‘ oyatda, ni hoyatda kabi s o‘ zlar bilanvazifadoshlik qilish imkoniyatiga ega ekanligini izchil ochib berishga intilgan. 10 Maqola oxirida olim sifat yasovchi -li, ba -, -dor, -siz, no -, -lik, -mand, simon, -gi, -qi, -ki, -g‘ on, -gir, -kir -qir, -g‘ ir singari affiks lar sinonimiyasi masalasini asosli tahlil qilgan. Olimning ana shunday nozik ilmiy kuzatishlari o‘ z– o‘ zidan morfologik uslubiyat, jumladan, sifat s o‘ z turkumi uslubiyati masalalarini tadqiq etishga keng y o‘ l ochganligini ta ’kidlash o‘ rinlidir . Prof. R. Q o‘ ng‘ urov keyinchalik o‘ zining sifat s o‘ z turkumi uslubiyatiga doir ana shu izlanishlarini yanada izchil davom ettirib, o‘ mulohazalarini hamkorlikda yaratilgan “ O‘ zbek tili stilistikasi” asariga kiritgan edi. 35 Shu asnoda professor R.Q o‘ ng‘ uro vni biz sifat s o‘ z 8 Qo‘ng‘urov R. Hozirgi o‘zbek tilida o‘zgarmaydigan so‘zlar, 1 -qism. Samarqand: SamDU nashri, 1978. 9 – bet. 10 Qo‘ng‘urov R. Sifat stilistikasi // O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masal alari. Samarqand: SamDU nashri, 1982. 3 – 10 – betlar. 35 Ko‘rsatilgan asar. 6 – bet. 10 turkumining uslubiyatini maxsus o‘ rganishni boshlab bergan zahmatkash olim deyishga har jihatdan haqlimiz. Prof. B.Y o‘ ldoshev statistik metod asosida kuzatish olib borib Said Ahmadning birgina “Ufq” trilogiyasi tilida rang –tus sifatlar i ishtirok etgan yuzdan ortiq s o‘ z bo g‘ lanmasi mavjudligini aniqlagan, bunday sifatlar k o‘ pincha epitet, o‘ xshatish, metaforik birikma tarkibida keladi, qizil, k o‘ k va yashil sifatlari uchragan so‘ z bo g‘ lanmalari eng k o‘ pchilikni (52,4% ni) tashkil etishin i aniqlaganligini qayd etadi. 11 A.Abdurahmonov qizil, oq va qora so‘ zlarining Oybek she ’riyatida k o‘ chma ma ’noda q o‘ llanish xususiyatlarini, ya ’ni simvolik ma ’nolarini aniqlashga intiladi. Maqolada ta ’kidlanishicha, Oybek she ’rlarida qizil t o‘ lqin, qizil bayroq, qizil nur qizil q o‘ shin, qizil askar, oppoq dastor, qora yer, qora quyun, qora b o‘ yoq, qora dud kabi birikmalar ijtimoiy –siyosiy hayotning turli qirralarini obrazli poetiklashtirishga vosita b o‘ lgan. 37 Tilshunos olim S. Karimov esa shoira Zulfiya poeziyasida go‘ zal, oq, k o‘ k, aziz kabi sifatlarning epitet vazifasida kelishi, bunda shoiraning individual uslubi, poetik mahorati haqida muhim fikr – mulohazalar bildiradi. Olimning fikricha, shoira Zulfiya ijod jarayonida s o‘ zga b o‘ lgan talabin i kuchaytira bordi, ulardagi yangi ma ’nolarni kashf qilishga intildi. Keyingi yillarda yaratilgan “dilparast she ’r” ( “ Harorat” ), “ ishqparast qalb” ( “ O‘ rik gullaganda” ), “baxmal t o‘ sh dara” ( “Qayinzorda” ), “ sulhparvar ellar”, “tinchlik q o‘ rg‘ oni”, ( “Salom sizga, erkparvar ellar”), “mayin qat ’iyat” ( “K o‘ kchato g‘ ”), “jasur qalam” (“Mushoira”) kabi qator original epitetli birikmalar shoira tinimsiz ijodiy izlanishlarining, badiiy tafakkur 11 Yo‘ldoshev B. Said Ahmad asarlari ti lida rang bildiruvchi sifatlar va ularning stilistik funksiyalari haqida // O‘zbek tili grammatikasi, dialektologiyasi va leksikologiyasi masalalari ( ilmiy maqolalar to‘plami ), yangi seriya, 319 –chiqishi, Samarqand: SamDU nashri, 1977. 76 – 81 – betlar. 37 Abdurahmonov A. Qizil, oq va qora so‘zlarining leksik – semantik xususiyatlari // O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati m asalalari (ilmiy maqolalar to‘plami ), SamDU asarlari, yangi seriya, 346 – chiqishi, Samarqand: 1978. 27 – 31 – betlar. 11 kamolotining mevasidir. 12 Tadqiqotchi o‘ zining epitetlarga doi r bunday nozik kuzatishlarini keyingi ishlarida ham izchil davom ettirdi. 39 Yana bir tilshunos olim B. Yoriyev qizil, qip –qizil, oppoq, qora kabi sifatlarning xilma –xil uslubiy ma ’nolarni ifodalashga xizmat qilishini, ular she ’rning badiiy ta ’sirchanligini oshirish vositasi ekanligini Maqsud Shayxzoda poeziyasi misolida yoritishga intilgan. Eng muhimi ishda sifatlarning okkazional k o‘ rinishlari (aqlli q o‘ limiz, aqlli q o‘ lmiz, otuvchi qalam, yozar miltiq kabi) bilan bo g‘ liq uslubiy xususiyatlar tahliliga e ’tibor qaratilgan. 13 K. Yusupovning kuzatishlari esa publitsistik uslub nuqtai – nazaridan olib borilganligi k o‘ zga tashlanadi. U XX asrning birinchi yarmi vaqtli matbuot materiallari asosida s o‘ z ma ’nosida yuz beradigan o‘ zgarishl arni o‘ rganadi, bunda olim qizil va qora so‘ zlarining bosh ma ’nosidan tarkib topgan yondosh ma ’nolar ( qizil choyxona, qizil adliyachi, qizil matbuot, qizil bayram, qizil kun, qizil ketmonchi; qora xat, qora yol g‘ on, qora o‘ tmish kabilar)ni tahlil qilishga intiladi. Olim sifatlarning boshqa s o‘ zlar bilan aloqaga kirishuvi va sintaktik birikma hosil qilishini kolligatsiya hamda kollokatsiya atamalari bilan yuritish tarafdori sifatida ko‘ rinadi. Monografiyada ta ’kidlanishicha, kolligatsiya grammatik ma ’nolar ga asoslangan umumiy hodisa sanalsa, kollokatsiya kolligatsiyaning nutqiy talabga ko‘ ra yuzaga chiqishidir. 14 Prof. B. O‘ rinboyev o‘ zbek tilida s o‘ zlashuv nutqi uslubi, uning o‘ ziga xos fonetik, grammatik va uslubiy xususiyatlarini tadqiq etish sohasida qator ishlarni amalga oshirdi. 15 Jumladan, olim o‘ zining keyingi ishida sifat leksemalarning 12 Zulfiya poeziyasi tilida epitetlar // O‘zbek tili stilistikasi va nutq ma daniyati masalalari ( ilmiy maqolalar to‘plami ), SamDU asarlari, yangi seriya, 346 – chiqishi, Samarqand: 1978, 58 – 66 – betlar. 39Karimov S. O‘zbek tilining badiiy uslubi. – Samarqand: Zarafshon, 1 992. – 140 – bet. 13 Yoriyev B. Sifatlarning stilistik xususiyatlari ( Maqsud Shayxzoda she’riyati misolida ) // O‘zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy maqolalar to‘plami ), Samarqand: SamDU nashri, 1980. – 56 – 59 – betlar. 14 Yusupov K. O‘zbek adabiy tilining leksik – semantik va stilistik xususiyatlari ( XX asrning birinchi yarmi vaqtli matbuoti materiallari asosida ). – Toshkent: Fan, 1986. 124 – bet. 15 O‘rinboyev B., O‘rinboyeva D. Hozirgi o‘zbek tilining so‘zlashuv uslubi. – Toshkent: Fan, 1991, - 160 bet. 12 so‘ zlashuv nutqi uslubida epitetlar hosil qilishda keng q o‘ llanilishini ta ’kidlaydi, hamda sifatlarning ozaytirma, orttirma darajalarini hosil qiluvchi tum – tumaloq, bus – butun, b o‘ m – bo‘ sh, pak – pakana, t o‘g‘ ridan - to‘g‘ ri, yaxshi – yaxshi, sarxil – sarxil, tim qora, yanada chiroyli, undan ham yaxshiroq, qoramtir, k o‘ kimtir, oppoq kabi shakllarning uslubiy imkoniyatlarini yorituvchi xarakterli dalillar keltiradi. Akademik litsey talabalari uchun yaratilgan “ Hozirgi o‘ zbek adabiy tili” darsligida “ Sifat va uning uslubiyati”, “Sifat darajalarining uslubiy xususiyatlari”, “Sifat yasovchi q o‘ shimchalarning uslubiy xususiyatlari” kabi mavzularni o‘ rganishg a alohida o‘ rin berilgan. 16 Bu darslikda t o‘g‘ ri ta ’kidlanganidek, “sifat yasovchi -li qo‘ shimchasi - dor, - kor qo‘ shimchalari va ba - old q o‘ shimchasi bilan sinonimik munosabatda b o‘ ladi, shuning uchun ularni birining o‘ rnida ikkinchisini qo‘ llash mumkin . Masalan , go‘ shtli – go‘ shtdor , gunohli – gunohkor , mazali – bamaza kabi ; lekin doimo ham ularni bir – biri bilan almashtirish mumkin emas . Masalan , yurakli , kuchli so‘ zlarini bayurak , yurakdor , yurakkor , kuchdor , bakuch , kuchkor deb bo‘ lmaydi Shunga ko‘ ra sifat yasovchi qo‘ shimchalardan o‘ rinli foydalanish katta ahamiyatga ega ”.17 O‘ zbek tilida sifatlarning semantik – uslubiy xususiyatlari borasida qilingan eng yaxshi tadqiqotlardan biri tilshunos olim Zafar Pardayevning “O‘ zbek tilida 1.2. Belgi bildiruvchi s o‘ z badiiy matnda rang –tus sifatlarining uslubiy voqelanishi O‘ zbek tilida sifat leksemalarning, xususan, rang – tus bildiruvchi sifat leksemalarning uslubiy vosita sifatida poetik nutqda q o‘ llanish imkoniyatlari, turli ma ’no nozikliklarini ifodalash uchun xizmat qilishi, q o‘ llanish darajasi, semantik 16 Nurmonov A., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: Sharq, 2002. – 352 bet. 17 Ko‘rsatilgan asar. 128 – bet. 13 strukturasi hozirga qadar tilshunoslikda maxsus o‘ rganilgan emas. Uslubiyat bo‘ yicha yaratilgan darslik va o‘ quv q o‘ llanmalarida ham bu haqda aniq ma ’lu motlarni uchratmaymiz. 18 Ma ’lumki, o‘ zbek tilida oq, qora, qizil, sariq, zangori, k o‘ k, yashil kabi bir qator sifat leksemalar predmetning rang – tusini ifodalaydi. Ot turkumiga oid s o‘ zlar o‘ z tabiatiga k o‘ ra bir qator belgi –xususiyatlarni o‘ zida mujas samlashtiradi, boshqacha qilib aytganda, belgi –xususiyat otlarning doimiy y o‘ ldoshi b o‘ lib, ulardan ajrala olmaydi. Rang bildiruvchi sifatlarning har biri o‘ ziga xos semantik strukturasi va uslubiy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ularning uslubiy imko niyatlari, okkazional semalarni ifodalash xususiyati nutq jarayonida yuzaga chiqadi. Bitiruv malakaviy ishimizning mazkur faslida aynan rang – tus sifat leksemalarning uslubiy ma ’no qirralari haqida s o‘ z boradi. Bunda bir qancha o‘ zbek va jahon adabiyoti ijodkorlari asarlaridan (k o‘ proq she ’riy asarlardan) misollar keltirib, fikrlarimizni asoslashga harakat qildik. Dastavval, rang – tus sifatlari orasida badiiy ijodda eng faol leksemalardan bo‘ lmish, oq va qora sifat leksemalari xususida t o‘ xtalmoqchimiz. Qora sifat leksemasi nutqda faqat predmetning rangini k o‘ rsatish maqsadida q o‘ llanganda, emotsional – ekspressivlikdan xoli b o‘ ladi, uning vazifasi rang t o‘g‘ risida xabar, ma ’lumot berish bilangina cheklanadi. Nafaqat qora sifat leksemasi, balki barcha ra ng – tus sifatlariga ham xuddi shu fikrni aytish mumkin. Masalan, qora qalam, oq daftar, moviy osmon, k o‘ k ruchka, qizil qon va hokazo. Bu birikmalarda biz hech qanday uslubiy ma ’no xususiyatlariga duch kelmaymiz. Chunki bunday birikmalar uslubiy b o‘ yoqdorlikdan xoli hisoblanadi. Biroq bu sifat leksemali birikmalarning 18 Qo‘ng‘urov R. Sifat stilistikasi // Shomaqsudov A., Rasulov I., Qo‘ng‘urov R., Rustam ov H. O‘zbek tili stilistikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1983, 109 – 113 – betlar; Qilichev E. O‘zbek tilining amaliy stilistikasi ( grammatika ). – Toshkent: O‘qituvchi, 1992. – 160 bet. 14 hokim b o‘ lagi o‘ zgarsa, sifat leksemalarning ma ’no qirralari ham o‘ zgarishga yuz tutishi, yana ham aniqro g‘ i uslubiy ma ’no kasb etishi mumkin. Masalan, qora o‘ tmish, oq k o‘ ngil, moviy havo, qizil dunyo kabi. Qora leksemasi s o‘ zlovchi yoki yozuvchining o‘ z nutqi qaratilgan shaxsga bo‘ lgan munosabati nuqtai – nazaridan matnga bo g‘ liq holda ijobiy yoki salbiy ekspressivlikni ifodalashi mumkin. Bu leksema inson organizmining yuqori qismida joylashgan a ’zolar (soch, qosh, k o‘ z)ni tasvirlash maqsadida q o‘ llanganda rang ma ’nosiga ijobiylik semasini ham kiritadi: Qaro qoshing, qalam qoshing. Qiyiq qayrilma qoshing qiz // Qilur qatlimga qasd qayrab, Qilich qotil qaroshing qiz. (E. Vohidov). Qoshi yosinmu deyin, k o‘ zi qaro sinmu deyin // K o‘ ngluma har birining dard -u balosinmu deyin. (Alisher Navoiy). Keltirilgan misollarda mualliflarning o‘ zlari tasvirlayotgan kishilarga bo‘ lgan ijobiy munosabati ularga tegishli b o‘ lgan a ’zolarnin g belgilarini sifatlashlar yordamida keltirish orqali ifodalanmoqda. Demak, qora leksemasi bu o‘ rinda rang – tusni bildirishdan tashqari muallifning kayfiyatini, mehr – muhabbatini ham ma ’lum darajada bildirib kelayotir. Umuman, qosh, k o‘ z, soch kabi a’zolarga nisbatan qora leksemasi epitet sifatida q o‘ llanganda ijobiy munosabat semasi ma ’lum darajada aks etadi. Quyidagi misolda esa boshqacha holat k o‘ zga tashlanadi: O‘ tmishsiz, kechmishsiz, manglayi qaro, // Yoqavayron b o‘ lgan odamlar aro. (Shavkat Hasan). Lekin yomon yurardi // X o‘ p qora edi ichi (H. Olimjon). Muallifning o‘ zi tasvirlayotgan kishi xarakteridagi odob –axloq normalariga mos kelmaydigan jihatlar – munofiqlik, g‘ alamislik, g‘ iybatchilik, ochk o‘ zlik, berahmlik singari sifatlarni k o‘ rsatishga intilishi uning qora leksemasini salbiy semada q o‘ llashga asos b o‘ lgan. Qora leksemasi bu o‘ rinda yuqorida qayd etilgan salbiy belgilarni o‘ zida mujassamlashtirgan va matnga bo g‘ liq holda ma ’no anglatish doirasini ke ngaytirgan. Umuman, qora leksemasi ana shu xususiyatiga k o‘ ra ich s o‘ zi bilan birikib, tilimizda “yomon niyatli, boshqalarga yaxshilikni ravo k o‘ rmaydigan” ma ’nosini 15 ifodalovchi ichi qora frazemasi sifatida qat ’iylashib qolgan. 19 Zafar Pardayevning “ O‘ zbek tilida sifatlarning semantik – uslubiy xususiyatlari” nomli ilmiy monografiyasida qora leksemasining yana tilimizda quyidagi okkazional semalarni ifodalashi mumkinligi e ’tirof etilgan: motam, qay g‘ u, kun, kunning ma ’lum vaqti, yoru g‘ lik – qoron g‘ ulik darajasi kabi. Tadqiqotda olim qora leksemasining yigirmaga yaqin semasi xususida fikr bildirib o‘ tgan. 48 A. N. Kononov qora sifat leksemasining ma ’nolarini tadqiq etib, bu leksema bilan “katta”, “yirik”, “muhtasham”, “ulu g‘ ”, “qudratli”, “kuchli”, “pokiza”, “musaffo”, “quruqlik”, “yer”, “zulmat k o‘ ki”, “shimol” kabi semalar ifodalanganligini k o‘ plab misollar yordamida izohlab bergan edi. Ilmiy tadqiqotlarning guvohlik berishicha, turkiy xalqlarda bir zamonlar qora rangli bayroqlar b o‘ lgan. Jumladan, adabiyotshunos olim I. Haqqul Ergash Jumanbulbul kuylagan “Dalli” dostonidagi bir baytda shunga ishora borligiga asoslanib, “Qorabosh tu g‘ ” ( qora rangli bayroq ) – boshini o‘ limga tikkan mard, jasur jangchilar bayro g‘ ini bildirib, bu o‘ rinda eroniylarning bayro g‘ iga qarshi tiklangan turkiy tu g‘ dir”, degan xulosani bayon e tgan. 20 Umuman, Ibrohim Haqqulning qora rang talqiniga doir kuzatishlari shundan dalolat beradiki, “ turkiy qavmlar islomgacha va islomdan keyin ham qora rangdan salbiy ma ’no, hola t va hodisalarni xarakterlashda necho g‘ lik keng foydalanishgan b o‘ lmasin, haq ahli, ma ’no va ishq sohiblaridan hech bir kishi mohiyati ilohiyotda qora rangning muqaddasligiga sira shubh a qilmagan. Hatto Sharq she ’riyatida takror – takror ishlatilgan 19 Rahmatullayev Sh. O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1978. – 408 b. 48 Pardayev Z. O‘zbek tilida sifatlarning semantik – uslubiy xususiyatlari. – Samarqand: SamDU nashri, 2007. 36 – 44 – betlar. 20 Ibrohim Haqqul. Qora rang – muborak rang / / Ibrohim Haqqul. Zanjirband sher qoshida ( Navoiy saboqlari ). – Toshkent: Yulduzcha, 1989, 36 – 45 – betlar. 16 “ qora k o‘ z” ( chashmi siyoh ), “qora zulf” ( zulfi siyoh ), “ qora xol” , “qora balo” singari o‘ nlab istioraviy ibora va tashbehlar irfoniy haqiqatlar ifodasi uchun ham xizmat ettirilgan.” 21 Ibrohim Haqqulning mazkur fikrini asoslash uchun Hofiz Sheroziyning butun turk dunyosiga mashhur quyidagi misralarini keltirish kifoya, deb o‘ ylayman: Agar k o‘ nglimni shod etsa, o‘ shal Sherozning jononi, // Qaro xoliga baxsh etgum Samarqand –u Buxoroni. Yoki Halima Xudoyberdiyevaning quyidagi misra larini aytish mumkin: Siz desam, bar tutqazmay, sochilgan o‘ ylarimday, // Bu tong qaro sochlarim mayda – maydadir, begim. Z. Pardayev e ’tirof etganidek, qora sifat leksemasining uslubiy ma ’no qirralari benihoya k o‘ p. Shuningdek, tilimizda bu s o‘ z ifodalagan simvolik ma ’noni boshqa sifat leksemalar ham ifodalashi mumkin. Masalan, o‘ zbek tilida faqat qora sifat leksemasigi na emas, balki ko‘ k sifat leksemasi ham ramziy motam ma ’nosini anglatgan. Bunga misol qilib, Usmon Azimning quyidagi misralarini keltirishimiz mumkin: Sevgimiz o‘ ldimi? – libosingiz ko‘ k, // K o‘ nglingiz - begulxan, k o‘ zingiz – bech o‘g‘ . Shuningdek, qora sifat leksemasi she ’riyatda oq sifat leksemasi bilan qarshilantirilgan holda, keng uslubiy ma ’nolarda q o‘ llaniladi. Bunga Azim Suyunning “Oq va Qora”, Usmon Azimning “Grafika” she ’rlarini yaqqol misol keltirish mumkin: Har ikkala she ’rda ham oq va qora sifat leksemalari uslubiy ma ’no tashimoqda. Ikkalasida ham oq sifat leksemasi ijobiy semani, qora sifat leksemasi esa salbiy semani ifodalashga xizmat qilgan. K o‘ rinadiki, oq va qora rang – tus sifatlarining poetik nutqda uslubiy vazifa bajarish k o‘ lami nihoyatda keng. She ’riyatda har bir 21 Ko‘rsatilgan asar. 43 – bet. 17 shoir oq va qora leksemalarini q o‘ llashda ma ’lum bir ma ’no nozikliklarini, okkazional semalarni ifodalashni k o‘ zda t utadi. Shunisi xarakterliki, poetik matnlarda insoniy munosabatlar rang – tus bildiruvchi sifat leksemalar vositasida aniq, l o‘ nda va obrazli tarzda ifodalanadi. Oq va qora sifat leks emalari insoniy munosabatlar, xarakterlar tasvirining ikki qutbi – antonimi sanaladi. 22 Oq leksemasini q o‘ llashda insonga xos b o‘ lgan barcha ijobiy jihatlar nazarda tutilsa, qora leksemasini q o‘ llashda esa buning tamomila aksi tushuniladi. Ularni poetik nutqda, hatto bir she ’r doirasida qarama – qarshi q o‘ llash esa fikrni aniq ifodalash, mazmunni kuchaytirish, ta ’sirchanlikni oshi rish imkonini yaratadi. Yuqorida Azim Suyunning “Oq va Qora” she ’rida shoir oq va qora leksemalarini buloq, daryo, to g‘ , dunyo, shom so‘ zlari bilan birga q o‘ llab, antiteza usuli 52dan o‘ rinli foydalangan. She ’rda fikrlarning bir necha obrazlar vositasida berilishi ham o‘ ziga xoslik kasb etgan. Darhaqiqat, “poetik nutqda fikr ba ’zan bitta gap bilan, ba ’zan esa butun tekst bilan ham ifodalanadi. Butun tekst bilan bir fikr bayon etilganda qator – qator obrazli ifodalarni q o‘ llash fikrning obrazliligini kuchaytirib, uning ta ’sirchanligini yanada oshiradi.” 53 Yuqoridagi she ’rda shoir oq leksemasi vositasida O‘ zbekistonning mustaqillikdan keyingi davrini ta ’riflash uchun uni buloq, daryo, to g‘ va dunyoga qiyoslaydi , ya ’ni oq buloq, oq daryo, oq to g‘ va nihoyat oq dunyo deyilganda beixtiyor o‘ z mavqeini tiklab olayotgan respublikamiz, ajoyib xalqimiz, yangicha tuzumimiz k o‘ z o‘ ngimizda gavdalanadi. Qora buloq, qora daryo, qora to g‘ va nihoyat qora dunyo deyilganda esa respublikamizning 22 Rahmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O‘zbek tili antonimlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: O’qituvchi, 1980. – 232 bet. 18 yetmish yillik totalitar tuzum davridagi hayoti, xalqimizning nochor turmushi, eski ma ’muriy buyruqbozlik tuzumi haqidagi obrazli tasavvur ko‘ z oldimizga keladi. Oxirgi t o‘ rt misrada oq va qora leksemalari dunyo va shom so‘ zlariga birikib, ikki xi l majoziy ma ’no ifodalagan: a) oq dunyo deyilganda shoir kunduz kunga nisbatan bu s o‘ zni ko‘ chma ma ’noda q o‘ llagan; b) bu leksemalarning obrazi, okkazional semalarni ifodalashi o‘ tmish davri va hozirgi davrni qiyoslash uchun ham xizmat qilgan. Bu o‘ rinda yana bir holatni ta ’kidlash o‘ rinlidir: oq leksemasi buloq, to g‘ , daryo, dunyo so‘ zlariga birikib kelganida ijobiy 52 Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: “ O‘ zbekiston milliy ensiklopediyasi” nashriyoti, 2002. 16 –bet ; Q o‘ng‘urov R. O‘ zbek tilining tasviriy vositalari. – Toshkent: Fan, 1977. 111 – bet; Karimov S. O‘ zbek tilining badiiy uslubi. – Samarqand : Zarafshon, 1992. – 140 bet. 53 Umurqulov B. Poetik nutq leksikasi. – Toshkent: Fan, 1990. 56 – 57 – betlar. emotsional semani ifodalagan b o‘ lsa, shom so‘ zi bilan birikkanda salbiy emotsional sema ifodalaydi. Oq sifat leksemasi badiiyatda be g‘ uborlik, musaffolik, tinchlik ramzi sifatida keng q o‘ llanadi. Uning kuchaytirma shakli ayniqsa, kuchli uslubiy b o‘ yoqdorlikka ega b o‘ lib, she ’riyatda ijobiy kayfiyat, toza ruhni uy g‘ otish uchun faol ahamiyat kasb etadi. Masalan, Hamid Olimjonning “ O‘ rik gullaganda” she ’ri fikrimizga yaqqol misol bo‘ la oladi. Derazamning oldida bir tup // O‘ rik oppoq b o‘ lib gul ladi. Mazkur she ’rda muallif oq sifat leksemasini ham q o‘ llashi mumkin edi. Chunki tabiatshunoslikdan barchamizga yaxshi ma ’lum bo‘ lganidek, erta bahorda barcha o‘ rik shoxlari oq b o‘ lib gullaydi. Biroq mazkur misralarda muallif aynan oppoq sifat leksemasini tanlaganida ham bir hikmat bor. Ya ’ni oppoq so‘ zi bu yerda nafaqat, o‘ rik gullarining rangini, balki, sof lir ik tabiat manzarasini, insonning 19 eng intim, ichkin ruhiyati bilan bo g‘ liq manzaralarni tasvirlashda ham oq sifat leksemasiga qaraganda samaraliroq leksema hisoblanadi. Shu bois ham mual lif she ’rda aynan oq yoki pushti emas, oppoq sifat leksemasini tanlagan. Rang –tus sifatlarining takrori ham she ’riyatda uslubiy bo‘ yoqdorlikni ta ’minlab beruvchi eng yaxshi vositalardan biri hisoblanadi. Masalan, Yo g‘ ib chiqsin shu tun xonangga, // K o‘ nglim kabi oq – oppoq qorlar. ( Guljamol Asqarova ). Bugungi kun she ’riyatida o‘ ziga xos ovozga ega b o‘ lgan shoiralardan biri Guljamol Asqarova ijodida rang – tus sifatlari eng k o‘ p q o‘ llaniluvchi sifat leksemalar tarkibiga kiradi. Misol uchun uning quyidagi misralarini diqqat bilan ko‘ zdan kechiraylik: Yuragimda b o‘ y ko‘ rsatmoqda, // Mehringizning oppoq gullari. Menga qaro qoshlaringizda, // Salanglating o‘ n sakkizta dor. Q o‘ llarimga olaman sekin,// Alvon rangli qizil dastakni. Ammo tushun, q o‘ llarimga men, // Ololmayman qizil yurakni. Bir yor topsak edik jondan kechgulik// Eng g o‘ zal, eng oppoq tongdan kechgulik. Bizdan o‘ tdi, bariga uzr! Hajringizda t o‘ ldi qaro g‘ im. // Men yashil ishq kutgandim sizdan, Xayr endi sariq yapro g‘ im! … O‘ lganimda sariq gullarmas, Qizil gullar keltiring menga. …Uchrashamiz tashlab ketilgan, Sariq gullar mamlakatida. Yuqorida keltirilgan misollarda rang – tus sifatlarining dennotativ ma ’nosidan tashqari konnotativ ma ’nosi ham yaqqol b o‘ y ko‘ rsatib turibdi. Chunonchi, yashil sifat leksemasi tiriklikni, hayotni ramziy tasvirlasa (“ yashil ishq” ), sariq sifat leksemasi, bil ’aks, ayriliqning, firoqning ramziy belgisi sifatida yuzaga chiqmoqda . ( “sariq yaproq”, “sariq gullar” kabi ). Badiiy adabiyotda boshqa rang – tus sifat lari ham keng 20 uslubiy ma ’noda q o‘ llaniladi. Chunonchi, qizil sifat leksemasi xususida ham shuni aytish mumkin. Bu leksema xuddi qora va oq sifat leksemalari kabi juda k o‘ p ramziy ma ’nolarda q o‘ llanilgan. Qizil sifat leksemasi she ’riyatda g o‘ zallik, husn timsoli sifatida keng q o‘ llaniladi. Masalan, Ulda aytadir: bir qizil yanoqqa, // Uchradim tushimda k o‘ milgan oqqa // Oqqa k o‘ milganda shunchalar go‘ zal, Mendan -da g o‘ zaldir, kundan -da g o‘ zal ( Ch o‘ lpon ) misralarida qizil sifat leksemasi aynan biz yuqorida tilga olgan vazifada q o‘ llanilmoqda. Unga ma ’nodoshlik vazifasini bajaruvchi ol sifat leksemasi, 23 ayniqsa, she ’riyatda eng k o‘ p q o‘ llanuvchi sifat leksemalardan biri hisoblanadi. Masalan, Degaylarki, charos –u, ol gilos olmish labingdan rang, // Labing teksa hasad qilgum, gilos birlan uzumdan ham. ( Erkin Vohidov ). Ol leksemasida qizil sifat leksemasiga nisbatan badiiylik, poetik ta ’sirchanlik kuch li b o‘ lib, poetik tilning jozibadorligini ta ’minlashda bu leksemaning ahamiyati katta. Poetik nutqda ol leksemasi qizil sifat leksemasiga nisbatan kam q o‘ llanadi. Qizil rangni bi ldirishda q o‘ llaniladigan sifat leksemalardan yana qirmizi, alvon kabi sifat leksemalar ham kuchli badiiyatni ifodalovchi sifat leksemalar tarkibiga kiradi. Shuningdek, she ’riyatda bu rangni ya ’ni qizil rangni ifodalash uchun bir qancha predmet nomlaridan ham foydalanishlik kabi holatlar uchraydi. Masalan, anor, gilos, yoqut, shafaq va boshqa tabiat ne ’matlaridan qizil rangni ramziy ifodalsh uchun foydalanish mumkin. Sochilgan sochingday sochilsa siring, // Anor yuzlaringni kimga tutasan?! ( Ch o‘ lpon ). Keltirilgan misolda anor leksemasining belgi ma ’nosida 23 Hojiyev A. O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati. – Toshkent: O‘qituvchi, 1974. – 252 bet. 21 qo‘ llanilishi inson yuzi va anorning rangi o‘ rtasidagi o‘ xshashlikka asoslanadi. Shuningdek, bu misolda anor leksemasi “rang” semasidan tashqari “g o‘ zal, suluv” semalarini ham anglatadi. Lekin negadir “O‘ zbek tilining izohli lu g‘ ati” ( 1981 ) da anor leksemasining ana shunday okkazional semalarga ega b o‘ lishi qayd etilmagan. 24 Umuman olganda, tilimizda rang –tus bildiruvchi sifat leksemalar har xil s o‘ zlar bilan birikib, epitet vazifasida kelishi va turli uslubiy maqsadlarda q o‘ llanilishi keng tarqalgan. Yuqorida biz tilimizda faol q o‘ llaniluvchi rang –tus ifodalashga xizmat qiladigan qora, oq, qizil, sariq, yashil sifat leksemalarning semantik strukturasi va uslubiy xususiyatlari haqida fikr yurit ishga harakat qildik. Kelgusida rang – tus bildiruvchi sifat leksemalarni yaxlit holda uzviy tahlil usulida tadqiq etish o‘ zbek tili semasiologiyasi, leksikologiyasi va uslubiyatining k o‘ plab dolzarb muammolarini hal etishiga xizmat qiladi. 1.3. Belgi bildiruvchi s o‘ z badiiy matnda maza – ta ’m sifatlariga xos konnotativ ma’nolar Ma ’lumki, o‘ zbek tilida sifat asosan predmetning belgisini bildiruvchi s o‘ zlar guruhidir. Sifatlar semantik jihatdan shakl, holat, xususiyat, maza – ta ’m, hid bildiruvchi guruhlarga tasniflanadi. Sifatlarning mazkur guruhlari ularning denotativ ma ’nosi ga asoslanadi. Biroq nutqiy q o‘ llanishda mazkur guruhga kiruvchi sifatlar o‘ zlarining turli ma ’no qirralari bilan s o‘ zlovchiga keng imkoniyat beradi. Buni asosan matn tahlilida kuzatish mumkin. Ilmiy manbalarda s o‘ zning bunday semantik imkoniyatlari konnotativ ma ’no sifatida qayd etiladi. “Konnotatsiya” - leksema tarkibidagi uslubiy ma ’no qirralaridir. Ular 24 O‘zbek tilining izohli lug‘ ati., ikki tomlik, I tom, M.: 1981. 1 - 48 – betlar. 22 leksemalar ni atashdan, nomlashdan tashqari, shaxsiy munosabatlarni ifodalashga yoxud shu leksemalarning q o‘ llanilishi doirasini belgilashga xizmat qiladi. Biz quyida maza – ta ’m bildiruvchi sifatlarnin g konnotativ ma ’nolari t o‘g‘ risida s o‘ z yuritmoqchimiz. Maza – ta ’m bildiruvchi sifatlar shaxsning tashqi k o‘ rinishiga nisbatan q o‘ llanilib, o‘ zining maza – ta ’m ma ’nosidan uzoqlashadi. Masalan: Uyimizga shiringina bir qiz kirib keldi. ( S o‘ zlashuv nutqidan ). Ushbu gapdagi shirin sifati shaxsning tashqi k o‘ rinishiga nisbatan q o‘ llanilib, chiroyli, yoqimtoy kabi s o‘ zlarning sinonimi sifatida anglashiladi. Ba ’zan maza – ta ’m sifatlari s o‘ zlovchining ruhiy holatiga tavsif beruvchi belgi ma ’nosida q o‘ llaniladi: Achchiq xotiralar uni tinch yashashga q o‘ ymas edi. Shirin orzular o g‘ ushida qanday uxlab qolganini o‘ zi ham bilmay qoldi. Ushbu gapdagi achchiq va shirin sifatlari o‘ zlari bo g‘ lanib kelgan xotiralar va orzular so‘ zlarini sifatlab kelgan. Mazkur holda s o‘ zning maza – ta ’m ma ’nosi ikkilamchi o‘ ringa tushib, asosiy birlamchi ma ’nosi ruhiy holat ifodasiga ixtisoslashadi. Ijtimoiy jarayondagi ma vhum tushunchalar bilan birga q o‘ llanilib, yaxshi va yomon ma ’nolarini ifodalaydi. Masalan: Haqiqat shu qadar shirinki, totib k o‘ rging keladi. Shu qadar achchiqki, tilingni kuydiradi. ( O‘ tkir Hoshimov “Daftar hoshiyasidagi bitiklar” ). 23 Maza – ta ’m bildiruvchi achchiq sifati predmetning hidini ifodalab, konnotativ xususiyatini namoyon qiladi: Nim qoron g‘ u xonasidan chaqaloq ch o‘ qintiriladigan jomda oqava suvining achchiq hidi anqidi. ( G. G. Markes ). Quyida berilgan matnda esa shirin so‘ zining salbiy baho munosabatini ifodalashga xizmat qilishini kuzatish mumkin. Shi rin so‘ zi lu g‘ aviy ma ’nosiga k o‘ ra maza – ta ’mning lazzatli ekanligini bildiruvchi s o‘ z. Biroq matnda s o‘ zlovchi talabi bilan u maza – ta ’m ma ’nosidan butkul uzoqlashadi, boshqa ma ’noni ifoda lay boshlaydi. – Toshbolta unga ham ikki o g‘ iz “shirin” gaplaridan aytmoqchi edi, qizining k o‘ zlariga k o‘ zi tushib, shashtidan qaytdi . Bu o‘ rinda shirin so‘ zi kesatiq ma ’nosida q o‘ llanganligi sababli salbiy baho munosabatini shakllantirgan. Buni matn qurshovida yanada aniqroq his etish mumkin: - Nima deding, voy ena g‘ ar! - Sen! – Toshbolta unga ham ikki o g‘ iz “shiri n” gaplaridan aytmoqchi edi, qizining k o‘ zlariga k o‘ zi tushib, shashtidan qaytdi. ( Tohir Malik “Murdalar gapirmaydilar” ). Shunisi xarakterliki, s o‘ zlashuv nutqida maza – ta ’m bildiruvchi sifat leksemalar asosan iste ’mol qilinadigan predmetlar ( suv, choy, kofe, taom, shirinliklar kabi ) ga nisbatan q o‘ llanilsa, poetik nutqda bu holat juda kam uchraydi . Poetik matnlarda maza – ta ’m bildiruvchi sifat leksemalar asosan k o‘ chma ma ’noda q o‘ llaniladi, hamda quyidagi okkazional ma ’nolarni ifodalaydi: a) havoning sovuqlik darajasini ifodalaydi: Iz g‘ irin tunlarda achchiq qahraton, / Odamlar bu yerda yalang t o‘ shlarin, Fashist tanklariga qilganlar qalqon ( Erkin Vohidov ); Ufqlarda esa achchiq bir tuman / Mening k o‘ zlarimga quyardi zah ar ( Abdulla Oripov ). 24 b) “yoqimli” semasini ifodalaydi: Tevarakni, borliqni ma ’yus / Shirin mudroq yotarkan bosib …( M. Ali ); Ertak degani bu - bolaga ermak, Ertak degani bu shirin - aqida ( Abdull a Oripov ). d) shirin leksemasi insonga nisbatan q o‘ llanilganda ham “yoqimli” semasini ifodalashga xizmat qiladi: U chevar qiz, u shirin qiz, / Buni hamma biladi ( Erkin Vohidov ). Umuman olganda, maza – ta ’m bildiruvchi sifat leksemalarning har biri o‘ ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, t o‘ plangan materiallar tahlili shuni k o‘ rsatadiki, leksik – semantik guruhga mansub birgina shirin leksemasi k o‘ chma ma ’nolarni, okkazional semalarni ifodalashda keng imkoniyatlarga egadir. Ayniqsa, she ’riyatda shirin sifat leksemasining uslubiy ma ’no imkoniyatlari yaqqolroq o‘ z aksini topadi. Demak, yuqoridagi misollarda mualliflar o‘ z subyektiv munosabatlaridan, s o‘ zdan foydalanish mahoratidan kelib chiqib, shirin leksemasini uslubiy vosita sifatida q o‘ llaganl ar va shu bilan she ’riy matnlarning ta ’sirchanligini ta ’minlaganlar. Shirin leksemasi k o‘ chma, okkazional ma ’noda q o‘ llanilgan har bir o‘ rinda “yoqimli, sevimli, ardoqli” semalari b o‘ rtib tur adi. Bu leksemaning bir o‘ rinda yonma – yon takror q o‘ llanilishi ma ’noni kuchaytirish, ekspressivlikni oshirish uchun xizmat qiladi: Goh Fuzuliydan g‘ azallar o‘ qir / Gohi shirin - shirin qilar askiya ( Erkin Vohidov ); Shirin – shirin o‘ ylarin o‘ ylab, O‘ ltirardi chashma qoshida ( Erkin Vohidov ); Mendan so‘ rab k o‘ ring yashash g‘ ururin: / Yashamoq shirindir, yashamoq shirin ( G‘ afur G‘ ulom ). 25 Achchiq leksemasi haqida ham xuddi shu fikrni aytish mumkin. Bu leksema ham matnga bo g‘ liq holda turli xil okkazional ma ’nolarni ifodalashi mumkin: a) “qay g‘ uli, alamli” semalarini ifodalaydi: O‘ tar uning k o‘ z oldidan / Elning achchiq turmushi… ( Erkin Vohidov ); Bu tarix, ayniqsa, shunchalar achchiq / O‘ lik vohalarda sh o‘ rob tuziday ( G‘ afur G‘ ulom ); Ch o‘g‘ dek yonib turibdi hamon / O‘ sha achchiq, o‘ sha qora g‘ am! ( Xurshid Davron ). b) “kishi kayfiyatiga yomon ta ’sir qiluvchi, ozor beruvchi” semalarini ifoda etadi: Quyoshga qilguday achchiq ta ’nalar… D o‘ stim yer tagidan iymanib boqdi ( Ramz Bobojon ); Kimga tegar yulduz ko‘ zdan otilgan / Achchiq gina, la ’natlar -u qar g‘ ishlar? ( Ch o‘ lpon ). d) “ ayanchli, kishining rahmini keltiruvchi” semasini ifodalaydi: Zim – ziyo tun emish: achchiq noladay / Giryona kezarmish mezon shamoli ( M. Ali ). e) “hid ” semasini ham bildiradi : Mur g‘ak aqlim yetmasdi aslo …. Achchiq tutun tegdi nafasga… ( Erkin Vohidov ). f) ma ’noni kuchaytirish uchun xizmat qiladi : Yi g‘ layman ko‘zimga kelmaydi namlar / Mur g‘ ak vujudimda faqat zo‘r titroq , / Bo‘g‘ zimda alamlar , achchiq alamlar … ( Erkin Vohidov ). Insoniy his – tuy g‘ ularni , holatlarni kuchli tarzda ifodalash maqsadida ba ’zan shirin va achchiq leksemalari bir misra tarkibida yonma – yon qo‘llanadi : Shundan tunlariga hamdam ro‘yolar / Shirin muloqotlar , achchiq nidolar … ( Muhammad Ali ). 26 Biz yuqorida she ’riy matnlarda shirin va achchiq leksemalarining eng mahsuldor uslubi y vositalardan biri ekanligini ko‘zdan kechirdik . Poetik asarlarda maza – ta ’m bildiruvchi sh o‘r, taxir sifat leksemalari ham kam miqdorda bo‘lsa -da , uslubiy vosita sifatida qo‘llaniladi : Qismat mayin ichdim – achchiq va taxir / Tuydim ehtirosning samoviy kuchin ( Abdulla Oripov ); Ozodlik / Uyqusiz ko‘ zingga to‘ lgan / Terday achchiq qonli va sh o‘ r yoshlardan / Kim yuz o‘ girar … ( Xurshid Davron ). Sh o‘ r leksemasi tilimizda ayrim frazemalar tarkibida ham uchraydi : Sh o‘ rlik boyvachchalar , toleingiz sh o‘ r / Afsuski , tarixdan tonib bo‘ lmasa ! … ( G‘ afur G‘ ulom ). Tilimizda tolei sh o‘ r frazemasining sh o‘ r peshona , peshonasi sh o‘ r kabi variantlari ham mavjud bo‘ lib , ular ham poetik matnlarda uslubiy maqsadlar uchun qo‘ llanadi . Ma ’lumki , so‘ zlashuv nutqida maza – ta ’mni ifodalash uchun novvot, asal kabi ot turkumiga oid s o‘ zlardan ham foydalaniladi. Bunda tasvirlanayotgan predmetlar ( shakar, novvot, asal kabilar ) ning shirinlik, achchiqlik ( zahar, kakra kabi ), sh o‘ rlik ( namakob kabi ) xususiyatiga ega ekanligiga asoslaniladi. Poetik matnlarda ham xuddi shunday holat k uzatiladi. Masalan: Qantak o‘ rik otim bor // K o‘ p mazali totim bor. ( Erkin Vohidov ). Tarozibon amakisi / Olar ekan paxtani / Chevar qiz deb, shirin qiz deb / Asal qiz deb maqtad i. ( Erkin Vohidov ); Kuy, shakar labdin ayurma, Sen meni yi g‘ latmagil ( Erkin Vohidov ). Keltirilgan misollarda ishtirok etgan qantak, asal, shaker so‘ zlari “shirin” ma ’nosining turli d arajalarini ifodalash uchun qo‘ llangan. Ulardan dastlabki misoldagi qantak s o‘ zi predmetning 27 belgisini k o‘ rsatayotgan b o‘ lsa, keyingi misoldagi asal s o‘ zida “ yoqimli” semasi b o‘ rtib turadi, oxirgi misolda esa shakar s o‘ zi insonga nisbatan q o‘ llanilib, “shirin, totli” semasini ifodalashga xizmat qilmoqda. Xulosa qilib aytganda, predmetning maza – ta ’mini ifodalash uchun xizmat qiladigan sifat leksemalar poetik nutqda o‘ zlarining ko‘ proq k o‘ chma ma ’noda q o‘ llanilishi, okkazional semalarni ifodalashi, muhim uslubiy vosita ekanligi bi lan xarakterlanadi. Xulosa Belgi bildiruvchi so‘ z turkumi doirasidagi ishlar orasida sifat so‘ zlarning semantik – uslubiy xususiyatlarini tadqiq etuvchi ishlar alohida ahamiyat kasb etadi. A. G‘ ulomov, R. Q o‘ ng‘ urov kabi olimlar o‘ zbek tilida morfologik uslubiyat masalasiga oid ilk dolzarb ishlarni amalga 28 oshirdilar. Bunda olimlarning sifat s o‘ zlarning uslubiy xususiyatlari borasidagi qarashlari keyinchalik bu mavzuning o‘ zbek tilshunoslik ilmida chuqur tomir otib rivojlanishiga turtki b o‘ ldi. B. Y o‘ ldoshev, A. Abdurahmonov, S. Karimov, B. Yoriyev , M. Mamatov, K. Yusupov, B. O‘ rinboyev, Z. Pardayev kabi tilshunoslarning aynan shu mavzudagi tadqiqotlari yuqoridagi fikrimizning yaqqol dalilidir. Poetik matnlarda sifat leksemalar har xil s o‘ zlar bilan birikib, epitet vazifasida keladi. Moviy ufq, moviy shamol, yam – yashil olam, yashil fazo, moviy xayol, moviy yuksaklik, yashil do‘ st, yashi l is, yashil libos, moviy q o‘ shiq, majruh k o‘ ngil, murga ’ak dil, gulgun chehra, makkor k o‘ z, shirin xayol, pok tuy g‘ u kabi birikmalarda sifatlar muhim tasviriy v osita b o‘ lib qolmasdan, balki poetik tafakkur elementiga, estetik hodisaga aylanib ketadi, hamda nutqni bezash doirasidan chiqib, his – tuy g‘ uni, fikrni obrazli ifodalash vosita si darajasiga k o‘ tariladi. Poetik nutqda rang bildiruvchi sifat leksemalarning uslubiy maqsadlarda q o‘ llanilishi ma ’lum darajada muallif yashab turgan davrda qaysi tuzumning hukmron bo‘ lganligi, uning dunyoqarashi, qaysi siyosat tarafdorligi ekanligi bilan ham bo g‘ liq. Sifatlar tadqiqotchilar tomonidan semantik jihatdan 4 – 9 guruhga ajratib o‘ rganilmoqda. Olimlarning bunday tasniflari orasida taniqli o‘ zbek olimasi M. Sodiqova tomonidan ishlab chiqilgan tasnif e ’tiborga molik. Bu tasnifga binoan sifatlar semantik jihatdan to‘ qqiz guruhga ajratiladi. Har bir guruhga oid sifatlar ham o‘ z navbatida ichki leksik – semantik guruhlarga b o‘ linadi. Jumladan, holat bildiruvchi sifat leksemalar tabiiy holat belgilarini ifodalovchi LSG, nuqsoniy belgilarni ifodalovchi LSG, ruhiy holat ifodalovchi LSG, kishining hayotiy holatini ifodalovchi LSG lari singari o‘ nga 29 yaqin kichik – kichik guruhlarga b o‘ linadi. Rang bildiruvchi sifat leksemalarni oq, qora, k o‘ k, qizil, sariq, zangori, yashil, b o‘ z, malla, moviy, pushti, pistoqi, qirmizi, q o‘ ng‘ ir kabi asosiy ( axromatik ) rang bildiruvchi leksemalardan tashqari saman, jiyron, t o‘ riq, chavkar, chipor, tar g‘ il singari hayvon tuslarini ifodalovchi LSG lar qatoriga ajratish mu mkin. O‘ zbek tilida yana sifat leksemalar orasida maza – ta ’m ma ’nosini ifodalovchi sifat leksemalar ham mavjudki, ular badiy matnda keng uslubiy imkoniyatlarini namoyish qiladi. Ayniqsa, shirin, achchiq, sh o‘ r, talx kabi maza – ta ’m sifat leksemalari badiiy matnda eng k o‘ p q o‘ llaniluvchi uslubiy sifat leksemalari hisoblanadi. O‘ zbek tilida k o‘ lam me ’yorni if odalovchi sifat leksemalar qatoriga keng, tor, qalin, yupqa, chuqur, sayoz, uzoq, yaqin kabi sifat s o‘ zlarni kiritish mumkin. Bu leksemalar badiiy matn poetikasiga uslubiy ma ’nolarni yuklashda eng sermahsul sifat s o‘ zlardan hisoblanadi. Jumladan, bu s o‘ zlar mavhum otlar bilan q o‘ shilib kelganda ma ’noni kuchaytirish uchun xizmat qiladi. Umuman olganda, sifat leksemalardan nutq jarayonida, jumlad an badiiy matnlarda o‘ rinli va oqilona foydalanish uslubiy ta ’sirchanlikni oshirish, ma ’noni kuchaytirishning muhim vositalaridan biri sanaladi. Davrlar o‘ tishi bilan til vositalarining nutqda q o‘ llanish imkoniyatlari kengayib borganidek, sifat leksemalar ham yangi okkazional semalari bilan nutqiy ta ’sirchanlik doirasini oshiradi. Foydalanilgan adabiyotlar 30 1. Karimov I. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas ku ch. - Toshkent: Ma ’naviyat, 2008. 2. Karimov I. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10 – t. - Toshkent: O‘ zbekiston, 2002. 3. Abdullayev A. O‘ zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik usuli. – Toshkent: Fan, 1987. 4. Abdurahmonov A. Qizil, oq va qora so‘ zlarining leksik – semantik xususiyatlari // O‘ zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy maqolalar to‘ plami ), SamDU asarlari , yangi seriya , 346 – chiqishi , Samarqand : 1978. 5. Abdurahmonov X ., Rafiyev A ., Shodmonqulova D . O‘ zbek tilining amaliy grammatikasi . – Toshkent : O‘ qituvchi , 1992. 6. Abdurahmonov I. Baland leksemasi leksik ma ’nolarining nutqda qo‘ llanuvchanligi // O‘ zbek tili stilistikasi masalalari, ToshDU asarlari, 427 – chiqishi, Toshkent: 1972. 7. Abdurahmonov G‘ ., Mamajonov S. O‘ zbek tili va adabiyoti. – Toshkent: O‘ zbekiston, 2002. 8. Asqarova M ., Abdurahmonov X . O‘ zbek tili grammatikasining praktikumi . – Toshkent : O‘ qituvchi , 1981. 9. . Aytmatov Chingiz, Shoxonov Muxtor. Ch o‘ qqida qolgan ovchining oh -u zori. Toshkent – 2009. 10. Bafoyev B. Navoiy asarlari leksikasi. – Toshkent: Fan, 1983. 11. Bafoyev B. Navoiy nazmi tilida qizil sinonimlari, sintagmalari va ulardagi ma ’nodoshlik // O‘ zbek tili va adabiyoti, 1989, 2 -son. 31 12. Begmatov E. Hozirgi o‘ zbek adabiy tilining leksik q atlamlari. – Toshkent: Fan, 1985. 13. Bobojonov Sh. “Eski” leksemasining semantik tavsifi // O‘ zbek tili va adabiyoti, 2003, 1 – son. 14. Doniyorov X., Y o‘ ldoshev B. Adabiy til va badiiy stil. – Toshkent: Fan, 1988. 15. Yoriyev B. Sifatlarning stilistik xususiyatlari ( M. Shayxzoda she ’riyati misolida ) // O‘ zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati masalalari ( ilmiy maqolalar t o‘ plami ), Samarqand: SamDU nashri, 1980. 16. Ibrohim Haqqul. Qora ran g – muborak rang // Ibrohim Haqqul. Zanjirband sher qoshida ( Navoiy saboqlari ). Toshkent: Yulduzcha, 1989. 17. Ibrohim Haqqul. Yana qora rang talqini haqida // O‘ zbek tili va adabiyoti, 2001, 3 - son. 18. Iskandarova Sh. Leks ikani mazmuniy maydon asosida o‘ rganish muammolari. – Toshkent: Fan, 1998. 19. Iskandarova Sh. Sifat // Nurmonov A., Shahobiddinova Sh., Iskandarova Sh., Nabiyeva D. O‘ zbek tilining nazariy grammatikasi ( morfologiya ). – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2001. 20. Y o‘ ldoshev B. Said Ahmad asarlari tilida rang bildiruvchi sifatlar va ularning stilistik funksiyalari haqida // O‘ zbek tili grammatikasi, dialektologiyasi va leksikologiyasi masalalari ( ilmiy masalalar t o‘ plami ), yangi seriya, 319 – chiqishi, Samarqand: SamDU nashri, 1977. 21. Y o‘ ldoshev B. Badiiy asar tili va uslubini o‘ rganish // O‘ zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati mas alalari ( ilmiy maqolalar t o‘ plami ), Samarqand: SamDU nashri, 1980.

2 Mavzu:Belgi bildiruvchi so‘zlar uslubiyati Reja Kirish Asosiy qism 1. 1. Belgi bildiruvchi s o‘ z sifat uslubiyati va uning o‘ rganilishi 1.2 . Belgi bildiruvchi s o‘ z b adiiy matnda rang –tus sifatlarining uslubiy voqelanishi 1.3 . Belgi bildiruvchi s o‘ z badiiy matnda maza – ta ’m sifatlariga xos konnotativ ma ’nolar Xulosa Foydalanilgan adabiyot

3 Kirish Inson –Yaratganning eng buyuk m o‘ jizasi. Uning buyukligi shundaki, Olloh unga teran fikr, aql –idrok, shuningdek, odob –axloq kabi bebaho boyliklarni in ’om etgan. Ular orasida, ayn iqsa, s o‘ zlashish qobiliyati, tillashish –dillashish imkoniyati insonning eng katta baxtidir. Har jabhada kishining mushkullarini oson qilguvchi va yaxshiliklarga y o‘ llovchi vosita ham, shubhasiz, tildir. Til – millat k o‘ zgusi, madaniyat beshigi, aloqa –m unosabat vositasi. O‘ z tili va millatini asray olmagan xalq eng g ‘arib, eng qashshoq xalqqa aylanadi. Tilga muhabbat ham insonga ona suti orqali qon – qoniga singiguvchi tilsim tuy g‘ udir. Ulu g‘ qir g‘ iz yozuvchisi Chingiz Aytmatov e ’tirof etganidek, “Har birimiz bizni voyaga yetkazgan, bizga eng bebaho boyligini –tilini hadya etgan onalar oldida qarzdormiz. Tilimizning sofligi uchun, boyishi uchun jon kuydirsak farzandlik burchimizni ado etgan b o‘ lamiz”. 1 Darhaqiqat, dunyoda nimaiki mavjud m o‘ jizalar bor,bari – barisi parvarishga, asrab –avaylanishga muhtoj. Bevosita til ham. Bunda eng katta mas ’uliyat tilshunoslar zimmasiga yuklanishi, tabiiy. Prezidentimiz Islom Karimov ham aynan shuni nazarda tutib, o‘ zlarining “Yuksakma ’na viyat –yengilmas kuch” asarlarida quyidagi dono fikrlarni keltirib o‘ tganlar: “Biz ajdodlardan avlodlarga o‘ tib kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab – avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlash imiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank – moliya tizimi kabi o‘ ta muhim sohalarda ona tilimizning q o‘ llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lu g‘ atlar nashr etish, zarur atama va ibora lar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir s o‘ z bilan aytganda, o‘ zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish va milliy o‘ zlikni, vatan tuy g‘ usini anglashda ezgu maqsadlarga xizmat qilishi, shubhasiz.” 2 O‘ zbekiston o‘ z 1 Aytmatov Chingiz, Shoxonov Muxtor. Cho‘qqida qolgan ovchining oh -u zori. Toshkent -- 2009. 28 -bet. 2 Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat - 2008. 87 -bet.

4 mustaqilligining yigirma uchinchi dovonidan mislsiz muvaffaqqiyatlar bilan o‘ tdi. Bu muvaffaqqiyatlarning zalvorli salmo g‘ i, hech bir istisnosiz, hayotimizning barcha sohalarida -iqtisodiyotda ham, ijtimoiyotda ham, ma ’rifat –u ma ’naviyatda ham tarozi pallasini r o‘ yirost b osib turibdi. Ana shunday muvaffaqqiyatlarning eng muhtashamlaridan biri, shubhasiz, shuki, xalqimizning aqliy va ruhiy dunyosining oynasi, dunyolarga bermaydigan bebaho boyligi b o‘ lgan, ammo asrlar davomida qizil va yana qancha ranglardagi istibdod iskanj asida t o‘ lg‘ onsa –da, badiiyatning betakror b o‘ stonini bunyod etmoqqa tuganmas kuch topgan tilimiz –o‘ zbek tili o‘ zining erkin taraqqiyot o‘ zaniga tushib olib, bu oydin y o‘ ldan hadiksiz va hormay odimlamoqda. Tilimiz qoron g‘ i kechadan kunduzga k o‘ chdi. Ist iqlol tufayli, uning jasur me ’mori b o‘ lmish Yurtboshimiz tufayli o‘ zbek tili o‘ z nufuzi va obr o‘ yini tikladi. Ammo xolisanlillo aytish joizki, bunga erishish osonlikcha b o‘ lgani y o‘ q. Ma ’lumki, o‘ zbek tiliga davlat tili maqomini bergan hujjat –“Davlat tili haqida”gi Qonun 1989 –yilda, hali “markaz”ning qattol quyushqonidan chiqish tahlikali b o‘ lga bir davrda qabul qilingan. Respublikaning o‘ sha davrdagi rahbarlari ikki tilga –o‘ zbek va rus tillariga davlat tili maqomini berish g‘ oyasini z o‘ r berib tar g‘ ib qilganlar, hatto ana shunday g‘ oya asosidagi qonun loyihasi ham e ’lon qilingan. Xayriyatki, 1989 –yilning iyun oyida muhtaram Islom Karimov respublikaning birinchi rahbari sifatida ish boshladi. U kishining bevosita tashabbusi va jasorati bilan maz kur ikki tillilik g‘ oyasi butunlay barham topdi, o‘ zbek tilining qonuniy huquqi qonunlashtirildi. Prezidentimiz alohida ta ’kidlaganlaridek, “Bu Vatanimiz tarixida tom ma ’nodagi buyuk voqea edi”. 2 Ayni paytda Prezidentimiz iftixor bilan shunday yozadilar: “1992 –yil 7 – dekabrda qabul qilingan O‘ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan aniq belgilanib, mustahkamlab q o‘ yildi. Shu tariqa o‘ zbek tili mustaqil davlatimizning bayro g‘ i, gerbi, madhiyasi, Konstitutsiyasi qat orida 2 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat , 2008, 85 -bet.

5 turadigan, qonun y o‘ li bilan himoya qilinadigan muqaddas timsollaridan biriga aylandi” 3 . Bugun O‘ zbekistonda Yurtboshimiz rahnamoligida benihoya xolis va odil til siyosati shakllangan, bu siyosatni hayotga joriy qilish borasida ishlab chiqilgan a niq chora -tadbirlar muntazam amalga oshirilmoqda. Qisqa vaqt ichida o‘ zbek alifbosi va imlosi isloh qilindi, o‘ zbek tilini ilmiy tadqiq qilish va o‘ qitish ishlari mustaqillik davri talablariga javob beradigan darajaga keltirildi. Endilikda mana shu tarixi y o‘ zgarishlarni, bu boradagi yutuq va tajribalarni umumlashtirmoq hamda galdagi ustuvor vazifalarni bajarmoqqa yeng shimarib kirishmoq, jadal harakat qilmoq lozimdir. Jahondagi rang –barang tillar dunyosining tirikchilik tarixi shuni k o‘ rsatadiki, tilning taraqqiyoti barcha davrlarda siyosiy tuzumning milliy tilga qanday munosabatda b o‘ lishiga bo g‘ liq b o‘ lgan. Bordi –yu, tilga davlatning munosabati ijobiy b o‘ lsa, tilning rivoji tezlashgan, u boyib borgan, bordi –yu, davlat tilga nopisand munosabatda b o‘ lsa , til rivoji sekinlashgan yoki deyarli t o‘ xtagan, muloqot va hissiyot quroli sifatidagi vazifasi barham topgan, hatto o‘ lik tilga aylangan. Til odamga tabiat in ’om qilgan bebaho ne ’mat, uni maxluqot t o‘ dasidan insoniyat rutbasidagi oliy sinf o‘ laroq ayirgan qudratdir. Bu oliy sinfning aql va ko‘ ngil mulki ayni shu tilga k o‘ ra munavvardir.Bashariyatning necha ming yilliklar mobaynida t o‘ plangan butun aqliy va hissiy tajribalari ayni shu tilga k o‘ ra salomat saqlanib keladi.Til faqatgina muloqot quroli e mas,u inson ma ’naviy –ruhiy dunyosining bekir va betakror tirgagidir. Shuning uchun ham tilsiz muhabbat, sadoqat, e ’tiqod kabi bir qator ch o‘ ng tushunchalar tirgaksiz qoladi, shuning uchun ham tilga muhabbatsiz Vatan, el muhabbati muallaqlashadi. Buni ulu g‘ bobokalonimiz Alisher Navoiy k o‘ p va x o‘ p ta ’kidlagan,uning “Tilga ixtiyorsiz – elga e ’tiborsiz” degan hikmatli s o‘ zi ayni shu fikrlarning qaymo g‘ idir. Fransuz olimi M.Bellin 1861 -yilda yozgan bir kitobida shunday yozgan: “Alisher Navoiy o‘ z 3 Islom Karimov. Ko‘rsatilgan asar. 85 – bet.

6 milliy tili ning afzaliyatlarini inkor etib b o‘ lmaydigan dalillar bilan isbot etganligi – o‘ z xalqi orasida vatanparvarlikni boshlab berganligidan dalolatdir”. 4 Alisher Navoiyning teran tafakkuri va bepoyon badiiy taxayyuli mahsuli b o‘ lmish benazir so‘ z durdonalari ti limizning butun salohiyatini namoyon etuvchi ulkan qomusdir. Shuning uchun ham, Prezidentimiz aytganlaridek, “Ona tiliga muhabbat, uni ulu g‘ lash, beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuy g‘ usi ham bizning ong – tafakkurimizga, yuragimizga, avvalo, Navoiy a sarlari bilan kirib kelgan”. 5 Ayni paytda biz Navoiyning izdoshlari sifatida o‘ z tilimizga chuqur hurmat va muhabbat bilan yondashishimiz, uni yot unsurlardan, har xil begona illatlardan asrab – avaylamo g‘ imiz darkor b o‘ ladi. Buning uchun esa, o‘ z tilimizn i har tomonlama mukammal bilmo g‘ imiz va uning kamol topishi uchun o‘ z hissamizni qo‘ shmo g‘ imiz darkor. 4 Pirimqul Qodirov. Til va el. Toshkent: Ma’naviyat, 2010. 3 – bet. 5 Islom Karimov. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10 – t. Toshkent: O‘zbekiston, 2002. 20 – bet.

O'xshashlar

Ot uslubiyati
Ko‘makchilar uslubiyati
Sodda gap uslubiyati
Sodda gaplar uslubiyati
Qoʻshma gaplar uslubiyati