logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. MAKTABDA GEOGRAFIYA TA’LIMI VA UNI O‘QITISH

MAKTABDA GEOGRAFIYA TA’LIMI VA UNI O‘QITISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

320 KB
Ko'chirib olish
MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………. 1-BOB. MAKTABDA GEOGRAFIYA TA’LIMI VA UNI O‘QITISH USUL VA TEXNOLOGIYALARI …………………………………………… 1.1. Geografiyada ta’limning maqsadi va mazmuni.................................... 1.2. Geografiya ta’limi metodlari va texnologiyalari tasnifi...................... 1.3. Geografiya darslarini turlari va ularni tuzilishlari................................ 2-BOB. MULTIMEDIYA VA U ASOSIDA GIDROSFERA MAVZUSINI O‘QITISH ……………………………………………………………………… 2.1. Mediatexnologiyalar asosida o‘qitishning metodik ta’minoti............. 2.2. Ta’limda multimedia vositalari, ularning afzalliklari.......................... 2.4. Suv resurslari mavzusini o’qitishda modulli texnologiyalardan foydalanish.................................................................................................. 2.5. Gidrosfera mavzusini KEYS texnologiyalari asosida o‘qitish … …… 2.6.“Suv omborlarining o’rni va xalq xo’jaligidagi axamiyati” mavzusini muammoli texnologiyalar asosida o’qitish………………………………. XULOSA … …………………………………………………………………….. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ………………………… 1 KIRISH Har qanday jamiyat taraqqiyotining har tomonlama yetuk o‘qituvchilarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Ta’limning turli bosqichlariga yetuk pedagogik kadrlarni yetkazish avvalo ta’limi sohasidagi tadqiqotlarni izchil olib borish, ta’lim metodikasi faniga alohida e’tibor berishni taqozo etadi. Mamlakatda «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun (1997 yil 29 avgust) va Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturida tub islohotlar olib borish, ta’limni yanada rivojlantirish va uning uzluksizligiga alohida e’tibor qaratilgan. Gidrologiya fanlari tizimining shakllanishi va rivojlanishi o‘ziga xos tarixga ega bo‘lib, uni alohida o‘rganish, ilmiy va amaliy ahamiyatini, fanlarning o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Shu bilan bir qatorda respublikamiz oliy ta’lim tizimida innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish masalasi bugungi kunda dolzarb ahamiyatga egaligi hammamizga ma’lum. O‘zbekistonda ta’lim – tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri «shaxs manfaati va ta’lim ustivorligi»dir. Bu omil davlatimizning ijtimoiy siyosatini belgilab berganligi tufayli ta’limning yangi modeli yaratildi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan bu modelni amalga oshirish bilan hayotimiz jabhalarida ro‘y beradigan «portlash effekti» natijalari ro‘yi-rost ko‘rsatib berildi, ya’ni: -ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir qiladi va natijada mamlakatimizdagi mavjud muhit butunlay o‘zgaradi; - insonning hayotdan o‘z o‘rnini topish jarayoni tezlashadi; - jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi; 2 - jamiyatimizning potensial kuchlarini ro‘yobga chiqarishda juda katta ahamiyat kasb etadi; - fuqarolik jamiyati qurishni ta’minlaydi, model vositasida dunyodan munosib o‘rin olishga, o‘zbek nomini yanada keng yoyib tarannum etishga erishiladi «Portlash effekti» sari shijoat bilan qadam tashlash, yo‘llarda uchraydigan qiyinchiliklarni bosqichma-bosqich va izchil hal etish masalalari nafaqat pedagog nazariyachi va amaliyotchilarni junbushga keltiradi, balki jamiyatimizni to‘liq pedagoglashtirish muammosini ijtimoiy buyurtma sifatida keltirib chiqaradi. Demak, jamiyatimizning har bir fuqarosini tarbiya asoslari bilan tanishtirish, yosh avlodni barkamol inson qilib voyaga yetkazish jarayonini yangi pedagogik «qurol» va vositalar bilan ta’minlash davr taqazosidir. O‘rganilganlik darajasi. O‘zbekistonda geografik fan ta’limi metodikasi sohasida H.H.Hasanov, P.N.G‘ulomov, O.Mo‘minov, P.Musayev, R.Qurbonniyozov, M.Nabixonov va boshqalar tadqiqot olib borishgan. Shuningdek P.Baratov, A.A.Rafiqov, A.Qayumov, H.Vahobov, A.Zaynutdinov, T.Mirzaliyev, A.Soatov, O‘.Q.Abdunazarov va boshqalar ilmiy tadqiqot ishlari olib borishgan bo‘lsa, gidrologiya sohasida A.Rasulov, F.Hikmatov, D.Aytbayev, G‘.Yunusov, R.Ziyayev va boshqalarning oliy va o‘rta maxsus ta’lim sohalari darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, uslubiy qo‘llanmalar yaratish masalalariga qaratilgan. Ushbu ishda ular yaratgan metodalogiyalar va g‘oyalar asos qilib olinadi. Ishning maqsad v a v azifalari. Ushbu bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi maktab geografiya darslarida Gidrologik mavzularni o‘qitish va o‘qitish usullarini samaradorligini ko‘rsatib berishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi v azifalar belgilab olindi: 3  Geografiyada ta’limning maqsadi va mazmuni.  Geografiya ta’limi metodlari va texnologiyalari tasnifi.  Geografiya darslarini turlari va ularni tuzilishlari.  fanlarni o’qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish;  qo’llashga tavsiya etiladigan innovatsion texnologiyalar va usullar saralash; Tadqiqot ishining ob’ek t i sifatida maktab o’quv predmetlari olingan. Tadqiqotning predmet i esa geografik fanlarda gidrologik mavularni o’qitishni takomillashtirish olingan va o‘qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalarni qo‘llash uchun uslubiy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. 4 1-BOB. MA KTA BDA GEOGRA FIY A TA ’LIMI VA UN I O‘QITISH USUL VA TEX N OLOGIY A LA RI 1.1. Geografi y ada t a’limning maqsadi v a mazmuni. O‘qitish maqsadlarini aniqlash didaktika va geografiya o‘qitish metodikasining eng muhim muammosidir. O‘qitish maqsadi geografiya nima uchun o‘qitiladi? degan savol bilan chambarchas bog‘liq. O‘qitish maqsadi maktab geografiyasining mazmunining tuzilishini o‘qitish metodlari va yo‘nalishini belgilashda katta ahamiyatga ega. Dastlab barcha fanlar uchun o‘qitish maqsadlarini aniqlashda didaktik tadqiqotlar amalga oshiriladi. Ta’lim haqidagi va kadrlar tayyorlash to‘g‘risidagi qonunlar o‘qitish maqsadini aniq belgilashga katta e’tibor berilgan. O‘qitish maqsadini aniqlashda jamiyatning xususiyatlari qiziqishi albatta e’tiborga olinadi, ya’ni o‘quvchilar jamiyat uchun kurashadigan va qayg‘uradigan bo‘lishi kerak. Maktab o‘z o‘quvchilarini mehnatni sevadigan vatanparvar zamonaviy fan texnika texnologiyaga oid ko‘nikma va malakalarga ega qilib tarbiyalashi zarur. Tabiiy boyliklarimizni chet mamlakatlar bilan qiyoslashda iqtisodiy – ijtimoiy siyosiy ilmiy geografik munosabatlarimizni aniqlashda ahamiyati katta. Ta’limiy maqsadlar: -o‘quvchilarga tabiiy, iqtisodiy, kortografiya va boshqa geografiya fanlarining asoslarini o‘rgatish. Tabiatni qo‘riqlash va undan oqilona foydalanishning tabiiy ilmiy va texnika iqtisodiy tomonlarining 5 ochilishi toki bu jamiyat hayoti va ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun imkon yaratsin; - o‘quvchilarni iqtisodiy ekologik ta’lim bilan qurollantirish; -o‘quvchilarda geografik madaniyatni shakllantirish ularni xabarlar, ma’lumotnomalar bilan ishlay olish kundalik matbuot materiallarini o‘qishda geografik bilimlarni qo‘llay olish. O‘quvchilarni geografiya va unga aloqador bo‘lgan fanlar sohasida o‘z bilimlarini oshirish qobiliyatlarini shakllantirish ularni kartalar, ma’lumotnomalar bilan ishlay olish kundalik matbuot. -O‘zbekiton Respublikasining tabiiy va iqtisodiy geografiyasiga oid bo‘lgan bilimlarni chuqur bilish. -o‘quvchilarda tabiatga, xo‘jalikka tabiat bilan xo‘jalik o‘rtasidagi aloqalarga nisbatan to‘g‘ri ilmiy dunyoqarashini shakllantirish. -o‘quvchilarda vatanparvarlik milliy g‘urur hislatlarini shakllantirish. Maktab geografiyasi mazmuni geografiya dastlab paydo bo‘lgan fanlardan biridir. Uning asosiy vazifasi o‘sha davrlardan boshlab biror mamlakat hududidagi va butun yer sharidagi tabiat aholi va xo‘jalikni o‘rganishdan iborat bo‘lgan. Hozirgi kunda geografik tadqiqotlar natijasida tabiiy resurslar, qishloq xo‘jaligi uchun yerlar ochishda sanoat korxonalari, aholi turar joylari infrastruktura tarmoqlarini oqilona joylashtirishda keng qo‘lanilmoqda. Hozirgi zamon maktab geografiyasining asosiy mazmuni 60 yillarning oxirlarida shakllandi. Unga qadar maktablarimizda 30 yillarda ishlab chiqilgan dasturlar asosida ta’lim tabiya ishlari olib borildi. 60 yillardan boshlab tabiiy geografiya fanida chuqur 6 o‘zgarishlar ro‘y berdi, yangi yangi tabiiy boyliklar ochilishi, quruqlik va dunyo okeanidagi fundamental tadqiqotlar o‘tkazish maktab geografiyasi mazmuniga ham ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmadi. -geografiya hududlar va mamlakatlarni tasvirlovchi fan bo‘lib, qolmasdan balki bevosita amaliy tadqiqotlar olib boruvchi fundamental fanga aylandi O‘zbekiston iqtisodiy geografiyasi mazmunidagi tub o‘zgarishlar mamlakatimiz mustaqillikka erishishi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga bo‘linadi. Tabiiy geografiya geografik qobiqning voqea va hodisalarning hamda unda sodir bo‘ladigan, ishlab chiqarish xo‘jalik va aholining joylashish qonuniyatlarini o‘rganadi. Tabiiy va iqtisodiy geografiya o‘z navbatida bir qancha fanlarga bo‘linib ketadi. Tabiiy hududiy mujassamlarni tashkil etgan qismlarini o‘rganish tabiiy geografiyaning qator maxsus tarmoqlariga to‘g‘ri keladi. Bu fanlar umumiy yer bilimi va mintaqa tabiiy geografiyasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Iqtisodiy geografiya o‘z navbatida ikkita asosiy qismga bo‘linadi. Umumiy iqtisodiy geografiya butun yer sharida aholining va xo‘jalikni keng joylashishi tarkibini o‘rganish va mintaqa iqtisoliy geografiyasi alohida mamlakatlar va hududlar misolida aholi va ishlab chiqarishning joylashishi o‘rganiladi. Maktab geografiyasi geografiya fanining to‘plagan bilimlarini o‘quvchilarga yetkazishda quyidagilarga amal qilish kerak. O‘quvchilar yoshiga mos keladigan va ular o‘zlashtira oladigan darajada bilimlarni berish. 7 1.2. Geografi y a t a’limi met odlari v a t exnologiy alari t asnifi . Ta’lim jarayonida o‘quvchilar mo‘ayyan bilimlar ko‘nikma va malakalarni egallaydilar. Didaktikada metod – deganda o‘qituvchi rahbarligida turli metodlar vositasida o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma, malakalari bilan qurollantirishda hamda ularning dunyoqarashini shakllantirish tushuniladi. O‘quv materiali mazmuni ta’limning turli vositalari yordamida va turli metodlar bilan o‘zlashtiriladi. Shu sabali har doim o‘quvchi oldida muvofaqiyatliroq va samaraliroq o‘qitish va o‘qishga yordam beradigan yo‘llarni tanlash muammosi turadi. O‘quv materialini o‘rganishning turli shakllarini qidirish darsning maqsadlari, vazifalarini anglab olishdan boshlanadi. Metod so‘zi grekcha “metodis” so‘zidan olingan bo‘lib, aynan “tadqiqot degan ma’noni bildiradi. Didaktika fani metod terminiga ta’rif berish bo‘yicha aniq bir qoidani hali yaratganicha yo‘q. Bu masala borasida turli ta’rif va qoidalar mavjud. Didaktika fanida ta’lim metodi deganda o‘qituvchi va o‘quvchining ta’lim jarayonida birgalikdagi faoliyati tushuniladi. Bunda ular qo‘yilgan maqsad uchun birgalikda harakat qiladilar. Metod o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati turlarini, ta’lim qanday ketishligini, o‘qituvchilar materiallarni qay darajada tushuntirishi. O‘quvchi uni qanday o‘zlashtirishi kerakligi bilan belgilandi. Metodning aloxida detallari usul deyiladi. 8 Masalan yangi bilimni o‘zlashtirishda darslik bilan ishlash bunga misol bo‘lishi mumkin. Metod va usul o‘rtasida doimiy aloka mavjud. Geografiya asoslarini puxta o‘zlashtirish o‘quvchining bilim olish qobiliyatlarini rivojlantirish va ularni hayotga tayyorlash ma’lum darajada ta’lim metodlariga bog‘liq. Ta’lim metodlari o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilar faoliyatini belgilaydaigan ish metodlari bo‘lib o‘quv materialini nazariy va amaliy o‘zlashtirish shaklidir. Ta’lim metodlari o‘quvchilarga bilim berishi ko‘nikma va malakalarni egallash bilangina cheklanib qolmaydi. Ta’lim metodlari deyilganda o‘quvchilarning ijodiy faoliyatlarini shaklantiradigan bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishga o‘rgatadigan o‘zaro ilmiy bilimini asoslangan to‘g‘ri dunyo qarash va e’tiqodni tarbiyalaydigan metodlarga tushuniladi. 1. Metodlar o‘qituvchi faoliyati yo‘l yo‘riqlari bo‘lib, o‘quvchi faoliyatini belgilashga yordam beradi. Ta’lim metodlari uchun ikkita asosiy narsaga xos 2. Ta’lim metodlari faqat bilim ko‘nikma malakalarni shaklantirish bilangina cheklanmasdan, balki o‘quvchilarda ijodiy faoliyat bilimlarini mustaqil egallash qobiliyatini tarbiyalashga ham yordam beradi. Ta’lim metodlari o‘qitishning umumiy va aniq maqsadlariga hamda maktab ta’limining mazmuniga ham bog‘liq. Ta’lim metodlari ko‘p hollarda o‘quvchilarning ruhiyati xususiyatlarini e’tiborga olishni 9 talab qiladi. Uni tanlash maktabning modiy texnika ta’minotiga ham ko‘p jihatdan bog‘liq chunki o‘qituvchi ta’lim metodini tanlar ekan, maktabda mavzu bo‘lgan texnika vositalarini harakatlarini, atlaslarni va ulardan foydalanish imkoniyatlarini hisobga oladi. O‘qitish metodlari pedagogikada maktab joylashgan sharoitga hamda o‘qituvchilar tajribasida tarkib topgan an’analarga ham bog‘liq bo‘ladi. Masanalan: o‘qituvchi o‘z ishiga alohida tus bag‘ishlaydigan muayyan metodlardan foydalanishni afzal ko‘radi. Ilmiy texnika jarayoni sharoitida an’anaviy metodlarni takomillashtirishga va yangi metodlarni izlab topishga tobora jidiy talablar quyilmoqda, ta’lim metodlari muamosi eng asosiy muamolardan biri bo‘lib qolmoqda u quyidagi talablarga javob berishi kerak: 1. Metodni tarbiyaviyligi bunda har qanday metod o‘quvchilarning umumiy rivojlanishiga, bilimga qiziqishlarini e’tiqod his tuyg‘u qarashlariga ta’sir ko‘rsatadi. Ta’limning tarbiyaviy vazifasini amalga oshirish metodning tanlashiga bog‘liq 2. Metodning ilmiyligi dars berish va ta’limning har qanday metod o‘quv jarayoning qonuniyatlari bilan belgilanadi Metod ilmiy jihatdan qanchalik asoslangan bo‘lsa, shunchalik ravshan va aniq bo‘ladi. Eng muximi shundaki biror metod yordamida qanday umumiy va aniq vazifalarni xal etish mumkinligini u qanday mazmunga mos kelishini faoliyatini qanday turlarini talab qilishni va ularni qanday tashkil etish lozimligini ko‘ra bilish kerak. Metodning ilmiyligi geografik voqea va xodisalarni qonuniyatlarini to‘g‘ri 10 anglashini ta’minlaydi va o‘quvchilarni to‘g‘ri ilmiy tasavvurga olib boradi. 3.Metodning omabopligi. XXI asr innovasiyalar ya’ni fan-texnika sohasidagi ilg’or kashfiyotlarni ishlab chiqarish, boshqarish, jamiyat rivojlanishining ijtimoiy jabhalariga joriy etilish asridir. Zero, insoniyat taraqqiyotini innovasiyalarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Mamlakatimiz kelajagi, iqtisodiy-ijtimoiy ishlab chiqish, qishloq xo’jaligi va jamiyat hayotining boshqa sohalari bilan birga ta’lim-tarbiya sohasidagi o’zgarishlar, uni yangi zamon talablari darajasiga ko’tarishga yo’naltirilgan ishlarning samaradorligi bilan belgilanadi. Geografik, shu jumladan maktabda o’qitiladigan geografik fanlar samaradorligini oshirish uchun quyidagi interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish tavsiya etiladi. Loy ihali t a’lim t exnologiy asi. Loyiha (design - dizayn) – ba’zi murakkab ishlanmalarni yaratish bo‘yicha hujjatlar yig‘indisi. Loyiha (projekt) – tushunchasi kengroq ifodalanib, ma’lum natija (loyihaning beqiyos mahsuli)ga ega maqsadli faoliyatni tashkil etish uchun biror- bir tashkiliy shaklni belgilash uchun foydalaniladi. Loyihaviy ta’lim - ta’lim modeli bo‘lib, unda o‘qituvchi tomonidan loyihalash ko‘rinishiga ega, muammoni izlash, uni tadqiq etish va hal etish, muayyan, beqiyos, shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega natijaga erishish, uni ommaviy taqdim etish va jamoatchilik tomonidan baholanishini tashkil etish va rejalashtirishni anglatuvchi, mustaqil o‘quv faoliyati tashkil etiladi. Bumerang t exnologiy asi. Bumerang uslubi bir mashg‘ulot davomida o‘quv materialini chuqur va yaxlit holatda o‘rganish, ijodiy tushunib yetish, erkin egallashga yo‘naltirilgan. U turli mazmunga (muammoli munozarali va hokazo) ega bo‘lgan mavzularni o‘rganishga 11 yaroqli bo‘lib, o‘z ichiga og‘zaki va yozma ish shakllarini qamrab oladi hamda bir mashg‘ulot davomida har bir ishtirokchining turli topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan o‘quvchi yoki o‘qituvchi rolida chiqishi mumkin. Bumerang texnologiyasi tanqidiy fikrlash, mantiqni shakllantirishga imkoniyat yaratadi: Xotirani, g‘oyalarni, fikrlarni, dalillarni yozma va og‘zaki shakllarda bayon qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Sk arabey t exnologiy asi. Skarabey uslubi interaktiv texnologiya bo‘lib, u o‘quvchilarda fikriy bog‘liqlik, mantiq, xotiraning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi, qandaydir muammoni hal qilishda o‘z fikrini ochiq va erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Ushbu texnologiya o‘quvchilarga mustaqil ravishda bilimning sifati va saviyasini xolis baholash, o‘rganilayotgan mavzu haqidatushuncha va tasavvurlarni aniqlash imkonini beradi. Skarabey texnologiyasi o‘quvchilar tajribasidan foydalanishni ko‘zda tutadi, reflektiv kuzatishlarni amalga oshiradi, faol ijodiy izlash va fikriy tajriba o‘tkazish imkoniyatlariga ega. Hamk orlik da o‘qish t exnologiy asi. Hamkorlikda o‘qish texnologiyasi asosida mashg‘ulot o‘tkazish uchun guruh o‘quvchilari 4 – 5 kishilik kichik guruhlarga bo‘linadi. Har bir guruhda kuchli, o‘rta va kuchsiz o‘quvchi bo‘lishiga e’tibor berish kerak. O‘quv xonasida partalarning qo‘yilishi kichik guruhlar ishlashiga ishlashiga yordam bersin. Guruh ishtirokchilari doira shaklida o‘tirsin va bir-birini ko‘rsin. O‘tkaziladigan mashg‘ulotga tayyorgarlik davomida mavzuning qaysi qismini o‘qituvchining o‘zi tushuntirishi va o‘quvchilar qaysi 12 qismini bajarishi rejalashtiriladi. Bunda darsga qo‘yiladigan maqsaddan kelib chiqqan holda, har bir o‘quvchiga qo‘yiladigan topshiriqlar aniq bo‘lishi lozim. Agar, topshiriq yangi mavzuga doir savollarga javoblardan iborat bo‘lsa, unda kuchli o‘quvchiga qiyin savollar beriladi. O‘quvchi tomonidan berlgan javobni guruh ishtirokchilaridan biri javobning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini darslikdan tekshirib aytadi. Keyingi o‘quvchi esa agar javob to‘g‘ri bo‘lsa uni daftarga yozadi. So‘ngi o‘quvchi javobni isbotlovchi dalillar va misollar keltirishi kerak. Keyinchalik o‘quvchilar o‘z rollarini almashtirishlari mumkin. Muhokama yakunida kichik guruhdagi o‘quvchilar o‘zlariga berilgan savollarning hammasiga javob berishlari va ularni butun guruh muhokamasiga chiqarishlari kerak. Nafis arra texnologiyasi. Ushbu uslubda darsda o’rganiladigan mavzu nomi yozuv taxtasiga yoziladi va qanday savollarga javob topilishi lozim ekanligi tushuntiriladi. Guruh o’quvchilari 5-6 kichik guruhlarga (boshlang’ich guruh) bo’linadi va har bir guruh o’rganiladigan mavzu bo’yicha oldindan tayyorlangan oldindan tayyorlangan kerakli materiallar papkasi bilan ta’minlanadi. Boshlang’ich guruhlar 10-12 daqiqa davomida taqdim qilingan materialni o’rganadi va muhokama qiladi. Natijada o’qituvchi o’ziga berilgan mavzuni yaxshi biladigan 5-6 guruh ekspertlariga ega bo’ladi. Keyingi bosqichda har bir guruhdagi ishtirokchiga ma’lum tartib raqami beriladi va tartib raqamlari bir xil bo’lgan o’quvchilardan yangi (ekspertlar) guruhlari tuziladi. Mavzu muhokamasining 15- 20 daqiqasi davomida yangi ekspertlar guruhini har bir ap’zosi oldingi guruhga berilan mavzu mazmunini tushuntirib beradi. Natijada umumiy mavzuni yaxlitligi 13 bo’yicha o’zlashtirish ta’minlanadi. Ekspertlar guruhining har bir a’zosi olingan axborotni ma’lum bir vaziyatda qo’llay olishini ta’minlash uchun mavzu bo’yicha biror muammoli vaziyat guruhlarga beriladi va har bir guruh ushubu muammoni to’g’ri yechimini topishi lozim. Muammo har bir ekspert guruhida muhokamadan o’tkazilgach guruhlarning sardorlari muammo bilan guruhni tanishtiradi va uning yechimini ko’rsatib beradi. Mashg’ulot so’ngida o’quvchilar bilamini tekshirib ko’rish va baholash uchun o’rganilgan materiallar bo’yicha test o’tkaziladi. Nafis arra usuli yordamida o’quvchilar o’rganilgan materiallar bo’yicha ma’lum bilimga mustaqil ega bo’lishi, jamoa bilan ishlash malakasini olishi, axborot bilan almashish hamda jamoa bo’lib qaror qabul qilish ko’nikmalariga ega bo’ladi. Muammoni hal et ish t exnologiy asi. Muammoni hal qilish uslubi yoki muammoga qaratilgan uslubi – muammoni aniqlash va uni hal qilishning eng maqbul yo‘llarini topishga o‘quvchining tayyorgarligini tekshirib ko‘rish uchun qo‘llaniladi. O‘quvchi bunda birinchi bo‘lib muammoni aniqlab oladi. So‘ngra muammoni yechish uchun axborotlarni izlaydi. Izlanish chog‘ida o‘quvchi kerakli jurnallar, monografiyalar, darsliklar, qo‘llanmalardan va Internet tizimidan foydalanishi mumkin. Olingan axborotlarni ishonchliligini baholash, uni mahalliy sharoitlarda tadbiq etsa bo‘lishini idrok etishi lozim. O‘quvchi olingan ma’lumotlardan xulosa chiqarishi va ularni amalda tadbiq etish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. Maktablarda Dune okeani mavzusini o‘qitish uchun quyidagi interfaol usullaridan foydalanish mumkin: aqlni ishlatishga 14 yo’naltirilgan harakat (aqliy xujum); guruhlarda bahs, munozara; kichik guruhlarda ish olib borish, rolli o’yinlar, ish o’yinlari va hokazolar. Amaliy o’yinlar t exnologiyasi. Amaliy yoki ishchan o’yinlar Yangi mavzuni o’zlashtirish, takrorlash, ijodiy qobilyatlarini rivojlantirish vazifalarini bajarish imkonini beradi. O’quv jarayonida Amaliy o’yinlarning turli shakllaridan foydalanish mumkin (taqlid qilish, roli o’yinlar, «teatr darslari», sahna ko’rinishlari va h.k. lar). Taqlid qilish o’yinlarida mashg’ulot jarayonida tashkilot, korxona ishiga taqlid qilinadi (ish yig’ilishi, ish rejasining muhokamasi, muzokaralar, munozaralarni olib borish, sud, patent tashkiloti, ilmiy kengashlarda chiqishlar va h.k. lar). Rolli o’yinlar darsida o’quvchi turli xil xarakterdagi inson obraziga qalban kirishib ketadi. O’yinda o’quvchilarga asosan tugallanmagan vaziyatlar aks yuli sahna ko’rinishi rollari beriladi. O’quvchilar ushubu berilgan muammoli rollarni mustaqil ravishda oxiriga yetkazib o’ynashlari lozim. « A maliy o’y inlar t exnologiy asi» uslubining t ark ibiy t uzilmasi 15Stsenariy tayyorlash O’yinga tayyorgarlik Rollrni bo’lish Ekspertlar tanlash Yol-yo’riq berish Mashq qilish Moddiy ta’minot O’yinni o’tkazish Muhokama etish Teatr darslarida roli o’yinlarni boshqa insonlar tushuniga o’rgatadi. Ushbu usul o’quvchilarni mustaqil fikr yuritishiga, hayotda har qanday sharoitda ham o’zini tuta bilishga, tarbiyalanganligiga hamda mustaqil hayot kechirishdagi o’zini qarashlarini asoslab bera oladigan inson sifatida shakllantiradi. Modulli o‘qit ish t exnologiy asi. «Modulli o‘qitish» termini xalqaro tushuncha - modul bilan bog‘liq bo‘lib («modul», lat. modulus), uning bitta ma’nosi faoliyat ko‘rsata oladigan o‘zaro chambarchas bog‘liq elementlardan iborat bo‘lgan tugunni bildiradi. Bu ma’noda u modulli o‘qitishning asosiy vositasi sifatida, tugallangan axborot bloki sifatida tushuniladi. Modul – bu fanning muayyan jarayoni yoki qonuni, bo‘limi, muayyan katta mavzusini, o‘zaro bog‘liq tushunchalar guruhini taqdim etadi. Modul – bu fanning bir yoki bir necha tushunchalarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan, ishlab chiqilgan prinsiplar asosida shakllangan mantiqan tugallangan o‘quv materialidir. 16 1982 y. YUNESKOni anjumanida modulga “Mashqlarni xususiy tezlikda diqqat bilan tanishish va ketma-ket o‘rganish orqali individual yoki guruh mashg‘ulotlarida bir yoki bir necha malakaga ega bo‘lish uchun mo‘ljallangan alohida o‘rgatuvi paket (to‘plam)” deb ta’rif berilgan edi. Modulli o‘qitish – o‘qitishning istiqbolli tizimlaridan biri hisoblanadi, chunki u odam bosh miyasining o‘zlashtirish tizimga eng yaxshi moslashgandir. Modulli o‘qitish asosan inson bosh miyasi to‘qimalarining modulli tashkil etilganligiga tayanadi. Inson bosh miyasi to‘qimasi, qariyb 15 mlrd. neyronlardan (nerv hujayralari) yoki shartli modullardan iborat. To‘qima hujayralari bir-biri bilan ko‘p sonli to‘qnashuvlarda bo‘lishadi. Bir hujayra va uning o‘simtasini boshqa hujayra va uning o‘simtasi bilan to‘qnashuvlari soni 6 mingtagacha yetib boradi. Demak, bosh miya to‘qimasidagi to‘qnashuvlar (kontaktlar) soni astronomik sonni (15000000000x6000) tashkil etadi. Shu nuqtai nazardan, modul o‘quv jarayonining bir hujayrasi sifatida qaraladi. Bu hujayra bir vaqtning o‘zida axborotlikning umumiylikka o‘ziga xos yaxlitlik va tizimlilikka ega bo‘lgan elementlardan tashkil topgan bo‘ladi. O‘qitishning modul tizimi haqida rasmiy ravishda birinchi marta 1972 yil, YUNESKOning Tokiodagi Butunjahon Konferensiyasida so‘z yuritilgan edi. Modulli o‘qitish texnologiyasi funksional tizimlar, fikrlashning neyrofiziologiyasi, pedagogika va psixologiyalarning umumiy nazariyasidan kelib chiqadi. 17 Bu sohalardagi izlanishlarga ko‘ra, to‘qimasi modulli tashkil topgan inson miyasi, axborotni kvant ko‘rinishda (boshqacha aytganda, ma’lum hissalar ko‘rinishida) eng yaxshi jihatdan qabul qiladi. Modulli o‘qitish, kasbiy ta’limning quyidagi zamonaviy masalalarini har tomonlama yechish imkoniyatlarini yaratadi:  modul - faoliyatlik yondashuvi asosida o‘qitish mazmunini maqbulash va tizim lash dasturlarni o‘zgaruvchanligi, moslashuvchanligini ta’minlash;  o‘qitishni individuallashtirish;  amaliy faoliyatga o‘rgatish va kuzatiladigan harakatlarni baholash darajasida o‘qitish samaradorligini nazorat qilish;  kasbiy motivatsiya (qiziqtirish) asosida, o‘qitish jarayonini faol - lashtirish, mustaqillik va o‘qitish imkoniyatlarini to‘la ro‘yobga chiqarish. Modulli o‘qitishning hozirgi zamon nazariyasi va amaliyotida ikki xil yondashuvni ajratib ko‘rsatish mumkin: fan bo‘yicha faoliyat yondashuvi va tizimli faoliyat yondashuvi asosidagi o‘qitish texnologiyalari . Bu yondashuvlar doirasida modul asosida mutaxassislar tayyorlashning bir qator konsepsiyalari ishlab chiqilgan. Barcha konsepsiyalar zamirida faoliyat yondashuvi yotadi va bu nuqtai nazardan, o‘qitish jarayoni to‘laligicha yoki muayyan fan doirasida, modulli ta’lim dasturi mazmuniga muvofiq kasbiy faoliyat elementlarini o‘quvchi tomonidan ketma-ket o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 18 Turli konsepsiyalar doirasida, modulli ta’lim dasturlari, turli xil tarkib va tarkibiy tuzilmalardan iborat bo‘ladi, turli shakldagi hujjatlarda taqdim etiladi, ammo ularning barchasi quyidagi uchta asosiy tarkibiy qismni majburiy ravishda o‘z ichiga oladi: maqsadli mazmuniy dastur; turli ko‘rinishlarga taqdim etilgan axborotlar banki; o‘quvchilar uchun uslubiy ko‘rsatmalar. Masofaviy o‘qitish texnologiyasi. Masofaviy o‘qitish texnologiyasi tushunchasi standartlashtiril magan. Eng ko‘p tarqalgan ta’rif quyidagicha: masofaviy o‘qitish texnologiyasi bu ta’limni belgilangan mazmunini nusxalab amalga oshirishga yo‘naltirilgan usullar tizimi, maxsus vositalarning, o‘qitish shakllarining majmuasidir. Masofaviy o‘qitish texnologiyasi pedagogik texnologiyalarning bir ko‘rinishi sifatida qabul qilinishi mumkin. «Pedagogik texnologiya» tushunchasi standartlashtirilmaganligini hisobga olgan holda, ko‘pincha YUNESKO qabul qilgan tushuncha ishlatiladi. Pedagogik texnologiya tushunchasiga berilgan YUNESKO ta’rifiga ko‘ra masofaviy o‘qitishga quyidagi ta’rifni shakllantirish mumkin: masofaviy o‘qitish texnologiyasi – bu inson va texnik resurslarini, ularning o‘zaro aloqasini, hisobga olgan holda, ta’lim xizmatining butun jarayonini yaratish, qo‘llash va ommaboplashtirish tizimli yondashuvi bo‘lib, bilvosita individuallashgan ta’lim tizimida o‘qitish shakllarini maqbullashtirishni o‘ziga vazifa qilib qo‘yadi. Masofaviy o‘qitish texnologiyasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  ta’lim axborotlarini taqdim etish texnologiyasi;  ta’lim axborotlarini uzatish texnologiyasi;  ta’lim axborotlarini saqlash va qayta ishlash texnologiyasi. 19 Ta’lim axboroti : muayyan faoliyat turi, ixtisosini amalga oshirishda ko‘llashi uchun, ta’lim oluvchiga berish kerak bo‘lgan bilimlardir. Masofaviy o‘qitish tizimida yangi elektron kitoblarga alohida talablar qo‘yiladi. Elektron kitoblardagi ta’limiy axborot tinglovchining psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda tayyorlanishi kerak, chunki u bu axborotni kompyuter ekrani orqali qabul qiladi. Elektron darslik quyidagi maxsus talablarga javob berishi kerak:  tushunchalar beriladigan matn qismining rivojlangan, gipertekst tuzilishi (tushunchalar, ta’riflar, teoremalar), va bayonning mantiqiy tuzilishi (qismlarning ketma ketligi, bog‘liqligi);  ta’lim olishda qulay yangilik tizimiga ega bo‘lishi, tinglovchi kursning bir qismidan ikkinchi qismiga o‘tishi, o‘qituvchiga elektron xabarlar yuborishi, munozaralar bo‘limiga o‘tishi;  zamonaviy kompyuterlarning multimedia va Internet imkoniyatlaridan foydalanish;  darslikda bilimlar nazorati tizimining ishlab turishi;  glossariy mavjudligi (avtonom qo‘shimcha ma’lumotlar) va ularga tayanish. Glossariylar kurslar uchun alohida, bir necha kurs uchun alohida modullar uchun ishlab chiqariladi;  darsliklarda tasviriy manbalar, elektron kutubxonalar va Internetdagi manbalarning ko‘rsatilishi;  qulayligi- tizimga tez kirish;  o‘qituvchi bilan samarali aloqada bo‘lish (elektron pochta, ...) aniq vaqt birligida Internet orqali gapira olish; 20 Ta’lim axborotlari ta’lim texnologiyalari orqali uzatiladi. Ta’lim texnologiyasi – bu ta’lim axborotlarini manbadan iste’molchiga uzatishda qo‘llaniladigan didaktik uslublar majmuasidir. Masofaviy o‘qitish tizimida tasviriy fikrlashni faollashtirishga alohida e’tibor berilishi kerak, ya’ni o‘qituvchi fikrini tasviriy obrazlar ko‘rinishida taqdim etishi kerak. Masofaviy o‘qitish tizimi ta’lim texnologiyalarida fikr, axborot, bilimni vizuallashtirish, katta ahamiyatga ega. Masofaviy o‘qitish tizimida kuyidagi ta’lim texnologiyalarini ishlatish mumkin: video-ma’ruzalar; multimedia-ma’ruzalar va laboratoriya amaliyotlari; elektron va multimedia-darsliklari; kompyuter test tizimlar; imitatsiya modellari va kompyuter trenajyorlar; telekommunikatsiya vositalaridan foydalanuvchi maslaxatlar va testlar; videokonferensiyalar. Axborotlarni saqlash, qayta ishlatish, tinglovchiga yetkazish, o‘qituvchi va tinglovchi o‘rtasidagi interfaol muloqot, hisoblash texnikani qo‘llashga tayangan apparat-dasturlar vositasida amalga oshiriladi. Bular – axborot texnologiyalaridir . Masofaviy o‘qitish tizim texnologiyalari pedagogik texnologiyalar asosida ishlangan bo‘lib, kuyidagi qo‘shimcha talablarga javob berishi kerak: Adaptatsiya – ta’lim jarayonini o‘quvchi shaxsiga, turar joyi sharoiti , moliyaviy sharoiti, psixologik va fiziologik xususiyatlariga moslashtirish. Bu tinglovchining yakka holda, kompyuter va 21 telekommunikatsiya vositalaridan foydalangan holda ta’lim olish jarayonida juda muhimdir. Iqtisodiy muvofiqlik – bu talabga rioya etish ta’lim tizimining moliyalash mablag‘lari chegaralanganligidan kelib chiqadi. O‘zgaruvchanlik – ta’lim sifati va mazmunini tezkor va uzluksiz yangilab borish, o‘quv materiallarini modernizatsiyasini amalga oshirishga imkoniyat ta’minlab berish . Ushbu zaruriyat ilmiy-texnik taraqqiyot jadallashuvi talablariga ko‘ra paydo bo‘ladi. Nazorat – o‘qitishning barcha bosqichlarida natijalarni sifatli nazorat qilish, tinglovchi shaxsini aniqlash. Masofaviy o‘qitish tizimi natijalari o‘quv kurslarining ishlanmasi va taqdimoti sifatiga bog‘liqdir. ECTS kreditlari. «Kredit» atamasi (ECTS-credit)- sinovdan o‘tdi, ma’lum bir kursni o‘quv yurtida o‘tganligi haqidagi guvohnoma ma’nosini anglatadi. ECTSda «Kredit» - shartli sinov birligi bo‘lib, tahsil oluvchining o‘quv fani ning ma’lum bir qismini o‘tganligi haqidagi ma’lumot beradi. Har bir o‘quv faniga ma’lum miqdordagi kredit birliklari ajratiladi. Kredit birliklari soni, tahsil oluvchilarning mehnat sarfiga mos holda belgilanadi. Tahsil oluvchining mehnat sarfi – auditoriya mashg‘ulotlari, mustaqil ishlar va o‘quv rejasida ko‘zda tutilgan boshqa faoliyatlarini o‘z ichiga oladi. Ya’ni ECTS kreditlari faqat auditoriya soatlari bilan chegaralanmasdan, tahsil oluvchilarning to‘la yuklamasiga tayanadi. Shuning uchun ECTS kreditlarini, tahsil oluvchi mehnat sarfining o‘quv fanlari bo‘yicha shartli - sonli ifodasi deb hisoblash mumkin. Odatda o‘quv rejasidagi fanlarga ajratiladigan kreditlar soni 3 ga teng, undan ko‘p va kam sonli fanlar ham mavjud. 22 ECTS kreditlari barcha o‘quv fanlariga, ya’ni majburiy va tahsil oluvchi tanlovi asosida fanlarga taqsimlanadi. Ular mazkur fan bo‘yicha kurs loyihalari va ishlarining mavjudligini hisobga olishlari zarur. O‘quv faniga ajratiladigan kreditlar miqdori, fanning murakkabligiga va o‘zlashtirish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Ya’ni har qanday murakkab fan ham katta miqdordagi kreditlarga ega bo‘la olmaydi. Agar murakkab fan bilish va tushunish darajasida o‘zlashtiriladigan bo‘lsa, kam murakkabli o‘quv fani malaka darajasida o‘zlashtirilsa tabiiyki oxirgisiga ko‘proq kreditlar ajratiladi. Shuning uchun turli ta’lim yo‘nalishlari va mutaxassisliklari uchun, bir fanning o‘zi turli o‘quv dasturlariga va unga muvofiq turli mehnat sarfi va kreditlarga ega bo‘lishi mumkin. Aqliy hujum - g’oyalarni generasiya (ishlab chiqish) qilish metodidir. «Aqliy hujum» uslubi biror muammoni yechishda talabalar tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to’plab, ular orqali ma’lum bir yechimga kelinadigan eng samarali uslubidir. Aqliy xujum uslubining yozma va og’zaki shakllari mavjud. Og’zaki shaklida o’qituvchi tomonidan berilgan savolga talabalarning har biri o’z fikrini og’zaki bildiradi. Talabalar o’z javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. Yozma shaklda esa berilgan savolga talabalar o’z javoblarini qog’oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko’rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki «pinbord» doskasiga (ignalar yordamida) mahkamlanadi. «Aqliy xujum» uslubining yozma shaklida javoblarni ma’lum belgilar bo’yicha guruhlab chiqish 23 imkoniyati mavjuddir. Ushbu metod to’g’ri va ijobiy qo’llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o’rgatadi. Aqliy hujum uslubidan foydalanilganda talabalarning barchasini jalb etish imkoniyati bo’ladi, shu jumladan talabalarda muloqot qilish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Talabalar o’z fikrini faqat og’zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko’nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi talabalarda turli g’oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod talabalarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. V azifasi . «Aqliy hujum» qiyin vaziyatlardan qutulish choralarini topishga, muammoni ko’rish chegarasini kengaytirishga, fikrlashni bir xilliligini yo’qotishga va keng doirada tafakkurlashga imkon beradi. Eng asosiysi, muammoni yechish jarayonida kurashish muhitidan ijodiy hamkorlik kayfiyatiga o’tiladi va guruh yanada jipslashadi. O by ek t i . Qo’llanish maqsadiga ko’ra bu uslub universal hisoblanib tadqiqotchilikda (yangi muammoni yechishga imkon yaratadi), o’qitish jarayonida (o’quv materiallarini tezkor o’zlashtirishga qaratiladi), (o’z- o’zini bir muncha samarali boshqarish asosida faol fikrlashni shakllantiradi) asqotadi. Qo’llanish usuli . «Aqliy hujum» ishtirokchilari oldiga qo’yilgan muammo bo’yicha xar qanday mulohaza va takliflarni bildirishlari mumkin. Aytilgan fikrlar yozib boriladi va ularning mualliflari o’z fikrlarini qaytadan xotirasida tiklash imkoniyatiga ega bo’ladi. Metod samarasi fikrlar     xilma-xilligi bilan tavsiflandi va hujum davomida ular tanqid qilinmaydi, qaytadan ifodalanmaydi. Aqliy hujum tugagach, 24 muhimlik jihatiga ko’ra eng yaxshi takliflar generasiyalanadi va muammoni yechish uchun zarurlari tanlanadi. «Aqliy hujum» uslubi o’qituvchi tomonidan qo’yilgan maqsadga qarab amalga oshiriladi: 1. Talabalarning boshlang’ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo’yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi. 2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog’lash maqsad qilib qo’yilganda - yangi mavzuga o’tish qismida amalga oshiriladi. 3. O’tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo’yilganda - mavzudan so’ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi. « A qliy hujum» uslubining t ark ibiy t uzilmasi « A qliy hujum» uslubi ning bosqichlari: 1. Talabalarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo’yicha o’z javoblarini (fikr, mulohaza) bildirishlarini so’raladi; 2.     Talabalar savol bo’yicha o’z fikr-mulohazalarini bildirishadi; 3.     Talabalarning fikr-g’oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli qog’ozlarga yoki doskaga)   to’planadi; 4.     Fikr va g’oyalar ma’lum belgilar bo’yicha guruhlanadi; 25Muammoli savollar beriladi Fikr va g’oyalar bildiriladi Fikr va g’oyalar to’planadi Fikr va g’oyalar guruhlanadi Aniq va to’g’ri javob tanlab olinadi 5.     Yuqorida qo’yilgan savolga aniq va to’g’ri javob tanlab olinadi.   « A qliy h ujum» uslub i ni qo’llashdagi asosiy qoidalar: a) Bildirilgan fikr va g’oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi. b) Bildirilgan har qanday fikr va g’oyalar, ular hatto to’g’ri bo’lmasa ham inobatga olinadi. v) Bildirilgan fikr va g’oyalarni to’ldirish va yanada kengaytirish mumkin. Kompy ut erli o‘qit ish t exnologiy asi. Kompyuterlashtirilgan o‘qitish texnologiyasi – bu kompyuterdan foydalanishga asoslangan o‘qitishdir. O‘qitishning kompyuter texnologiyasi yangi axborot texnologiyalarning bir turidir. Axborot texnologiyalarda bundan tashqari boshqa axborot vositalari (televideniye, video va boshqalar) ishlatilishi mumkin. Kompyuter texnologiyalari dasturlashtirilgan o‘qitish g‘oyalarini rivojlantiradi, zamonaviy kompyuterlar va telekommunikatsiyalarning yirik imkoniyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘qitishning mutlaqo yangi hali tadqiq qilinmagan texnologik variantlarini ochib beradi. Telekommunikatsion tizimlar, shu jumladan kompyuterlar hozirgi zamon ilmiy-texnik taraqqiyotning mahsuli hisoblanadi. Ilmiy-texnik taraqqiyot ilmiy-texnik axborotning shiddatli o‘sishi bilan belgilanadi. Tahsil oluvchilarning individual qobiliyatlarini hisobga olib, imkoni boricha eng ko‘p xajmida axborotni o‘zlashtirish , faqat kompyuterlar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ya’ni o‘qitishning kompyuter texnologiyasi asosida o‘quv jarayonini 26 jadallashtirish va samaradorligini maksimal darajada oshirishga erishish mumkin. O‘qitishning kompyuter texnologiyasi, kompyuterning inson individual qobiliyatlariga mosligiga tayanadi. O‘qitish jarayonini maqbul darajada tezkor boshqarish imkoniyati mavjudligi, bu o‘qitish turining universal muloqoti ko‘rinishida ekanligi, psixologik qulayliklari, axborot hajmida o‘zlashtirilishi cheklanmaganligi bilan ajralib turadi. Kompyuterli o‘qitish texnologiyasi mazmun jihatdan kompyuter xotirasiga kiritilgan pedagogik dasturiy vositalar bilan farqlanadi. Dasturiy vositalar mavzu, bo‘lim yoki butun o‘quv fani bo‘yicha tuzilishi mumkin va u o‘quv materiali o‘zlashtirilishi diagnostikasi baholashni va monitoringini ham o‘z ichiga oladi. Kompyuterli o‘qitish texnologiyasi - ning samaradorligi dasturiy vositalarning ishlab chiqilish darajasi bilan bir qatorda o‘quv jarayonini va ishchi o‘rinlarini to‘g‘ri tashkil etilganiga bog‘liq bo‘ladi. Kompyuterli o‘qitish texnologiyasida quyidagilar zarur hisoblanadi: individual o‘qitish; muntazam ravishda kompyuter yordamida tashhis testlar o‘tkazish; o‘quv maqsadlariga erishilganligini baholash. Kompyuterli o‘qitish texnologiyasida, o‘qitish siklning qayta takrorlanishi uchun eng maqbul sharoit yaratiladi. Bu o‘qitish texnologiyasida pedagogning funksiyasi quyidagilardan iborat bo‘ladi: dasturiy vositalarni tayyorlash; o‘quv jarayonining (o‘quv jarayoni grafigi, tashhislash, nazorat) guruh, o‘quv 27 fan miqyosida tashkil etish; ishchi o‘rinlarini tashkil etish, yo‘l-yo‘riqlar berish, tarmoqni boshqarish; tahsil oluvchilar bilan muloqotda bo‘lish, individual o‘qitishni ta’minlash. 1.3. Geografi y a darslarini t urlari v a ularni t uzilishlari. Darslarning turi ko‘p, har bir dars o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, aniqq vazifasiga ko‘ra bir biridan farq qiladi o‘qitish jarayoni bir necha bosqichga bo‘linadi, yangi materialni o‘rganish, mustaxkamlash takrorlash tekshirish va nazorat qilish uy vazifalari berish. Didaktikada darslarni turi belgilariga ko‘ra tasnif qilinadi. Geografiya ta’limotida darslar didaktik vazifasiga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi. Aralash dars, yangi bilimlar berish darsi, mustahkamlash darsi malaka va ko‘nikmalarni umumlashtiruvchi dars, kirish darsi takrorlash darsi, bilim va ko‘nikmalarni qulash darsi. Aralash dars. Maktablarda ommaviy tus olgan dars turi bo‘lib, bunda ish olib borishning har hil turlari tushuntirish mustahkamlash, tekshirish, yakun yasash uyg‘unlashgan. Aralash darsi bir necha tarkibiy qismlardan, o‘quvchilarning darsga tayyor ekanligini tekshirish, o‘tilgan material bilan yangi materialni bog‘lash, uy vazifasini tekshirish va uni bajarish uchun ko‘rsatmalar berishdan iborat bo‘ladi. Aralash darsining har bir qismi o‘ziga xos metod va ish usullarini qo‘llashni talab qiladi. 28 Aralash dars tuzilishi xilma - xil bo‘lib, darsni tayanch bilimlarni tekshirishdan boshlash ham mumkin, ba’zi hollarda o‘rganilishi lozim bo‘lgan yangi material qismlarga ajratilib har bir qism buyicha bosqichma bosqich yangi bilimlar beriladi. Ular mustahkamlanadi va tekshiriladi, keyin qolgan qismlar ham shu tarzda o‘rganiladi. Ko‘pchilik o‘qituvchilar darsni o‘tilgan mavzu bo‘yicha o‘quvchilar bilimini tekshirishdan boshlaydi. Bunda o‘tilgan mavzu materiali yangi mavzu uchun asos bo‘lib xizmat qilsa, shundagina samara berishi mumkin. Aralash darslarni ko‘p soatli mavzularni o‘rganishda va dars oldingi mavzular bilan bog‘lanish lozim bo‘lgan mavzularda qullash maqsadga muvofiqdir. Yangi materialarni o‘rganish darsi. Bunday dars tarkibiy kismida bilimlarni tekshirish alomati uchramaydi, darsning asosiy maqsadi o‘quvchilarga yangi bilimlar berishdan iborat buladi. O‘rganiladigan materiallar hajmi katta bo‘lib uni o‘zlashtirish o‘quvchilar uchun birmuncha qiyinchilik to‘g‘dirsa, hamda turli ko‘rsatmali qurollar va vositalar talab etiladigan bo‘lsa, shu xilda darsdan foydalaniladi. Chorak boshida yirik va murakkab mavzularni o‘rganishdan butun dars yangi bilimlarni egallashga qaratilishi mumkin. Bu dars o‘qituvchidan bilim mahorat, ijod talab qiladi. Yangi bilimlarni berish darsi uqituvchidan uquvchilar diqqatini uzoq vaqt o‘ziga jalb qilib turishini talab qiladi. Bunday darslar iqtisodiy geografiya darslarida ko‘p qo‘llaniladi. Malak a v a k o‘nik malarining hosil qilish v a must ahk amlash darsi. Bunday darslarda egallagan bilimlarni amalda sinash ko‘proq 29 o‘qituvchilarni amaliy faolyatiga tayyorlash, har xil mashqlarni bajarishga e’tibor beriladi. Bu darslarning asosiy maqsadi geografiyaga xos bo‘lgan hamda nazariy bilimlar bilan mustahkam aloqada bo‘lgan ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat. O‘kuvchilar faoliyati amaliy ishlarni bajarishga ko‘proq jalb qilinadi. Ko‘nikma va malakalar bevosita bilimlarni egallash jarayonida bajariladigan amaliy ishlarda shakllantiriladi. Masalan geografik koordinatalarni aniqlash tekisliklarga, tog‘larga ta’rif berish mahalliy va mintaqaviy muhitiga oid masalalar yechish, karta va globus asosida hilma xil mashqlarni bajarish va boshqalar. Amaliy mashqlarning ba’zilarini yangi materialini o‘rganib uni mustahkamlash qismida, ayrimlarini so‘rash jarayonida ham uyushtirishlar mumkin, so‘rash jarayonida uyushtirilgan amaliy ishlarni oldindan tuzilgan tayyor reja asosida amalga oshirish maqsadga muvofiq. Masalan tekisliklarni ta’riflash, daryolarni taqqoslash, geografik koordinatalarni aniqlash. Yakuniy tarzda amaliy ishlar geografik ob’ektlarga ta’rif berishni. masalan: Tabiiy hududiy komplekslar, tabiiy rayonlar, xalq xo‘jaligi tarmoqlari kabi masalalarni o‘rganishda keng qo‘laniladi. Ularni bajarish uchun maxsus darslar ajratilgan bo‘lib, bunday darslarning asosiy maqsadi geografiyaga xos bo‘lgan ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat. 1.Ta’limda tarbiyaviy vazifalarning quyilishi. 30 2.O‘quvchilarni amaliy topshiriqlarni bajarish uchun zarur bo‘lgan o‘quv vositalari bilan tanishtirish mustaqillik yilarida geografiya ta’limini rivojlanishi. Mamlakatimiz o‘z mustaqilligiga erishgach respublika xo‘jaligining barcha sohalarida bo‘lganidek ta’limda ham tub islohatlar davri boshlandi. 1992- yilda ilk bor O‘zbekistoni Respublikasining “Ta’lim tug‘risida”gi yangi qonuni qabul qilindi. Uning 3 moddasida ta’lim dasturlarini tanlashda yagona va tabaqalashtirilgan geografiya ta’limotida ham tub o‘zgarishlar sodir bo‘lgan zarurligi ta’kidlangan. Bu konunga asosan erishdi. Yangi mazmundagi o‘quv dasturlar va rejalar ishlab chikildi. Dasturlar asosida darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, metodik adabiyotlari yaratishga kirishildi. SSSR tabiiy va iqtisodiy geografiyasini mukammal o‘rganish o‘rniga o‘z respublikalarini, shu sohadagi geografiyalarini atroflicha o‘rganishga e’tibor qaratildi. Ta’lim muassalarini attestatsi va ankreditasidni o‘tkazish tizimi kiritildi va amalga oshirildi. Asta sekin milliy ta’lim tizimi shakllana boshladi. Metodika olim R. Musayev rahbarligida geografiya o‘qitishga oid milliy ta’lim konsepsiya ishlab chiqildi. Milliy maktablarda geografiya o‘qitish mazmunan va hamkorlik qilish yo‘lga qo‘yildi. Ulardan ilg‘or pedagogik texnologiya tanqidiy nuqtai nazardan ko‘rib chiqildi. Mamlakatimizda tashkil qilingan “Ustoz” jamg‘armasi orqali ko‘pgina geograflar xorijiy mamlakatlarda bo‘lib ularning tajribalarini o‘rganib qaytdilar. Amalga oshirilgan 31 tadbirlar tufayli mamlakatimizning o‘ziga xos milliy ta’limi tizimi shakllanib uning moddiy bazasi mustahkamlanib boradi. Mamalakatimizda yangi turdagi o‘quv muassasalari, litseylar, gimnaziyalar, kollejlar tashkil qilindi. Ularda ta’lim tizimi deyarlik yangidan uyushtirildi. O‘quvchilarni tabaqalab o‘qitish joriy etildi. Endilikda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ga muvofiq maqsad, mazmun, vazifalar boshqarishni tashkil etish va xalqimimzning milliy- madaniy an’analariga mos keladigan tamoman yangicha ta’limiy xizmatni shakllantirishga kiritildi. Bunday ta’limiy xizmatning metodologik negizini prezident I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan “Jamiyat qilsin” degan g‘oya yotadi. Uning pedagogik asosini esa har bir shaxsning qobiliyati va iste’dodini rivojlantirishi, takomillashtirish orqali jamiyatning quyidagi ta’limga bo‘lgan ehtiyojini qondirish tashkil qiladi. Ana shunday konsepsual g‘oyalar asosida faoliyat ko‘rsatayotgan maktabni, shaxs va jamiyatni rivojlantirishga, ta’limning milliy va mintaqaviy xususiyatlarni e’tiborga olib demokratiya hamda insonparvarlik tamoyillari asosida boshqarishga o‘ndaydigan mexanizm sifatida boshqa fanlar qatori geografiya ta’limida ham tayanch o‘quv tizimi vujudga keldi. Bu mexanizm jamiyatning geografiya ta’limiga bo‘lgan ijtimoiy byurtmasi, davlat talabi bilan bolaning shaxsiy imkoniyati mayli o‘rtasidagi tafovutni muvozanatlovchi vositadir. Bunda geografiya o‘qituvchilari talaygina qiyinchiliklarga duch keladilar. Bular avvalo o‘quv qo‘llanmalari va vositalarning yetishmasligi bilim berishda faqat 32 o‘qituvchining yetakchilik qilishi o‘quvchilarning esa oddiy ishtirokchi bo‘lishi hukm surdi. Aksariyat o‘quvchilarning egallagan bilimlarini amalda qo‘llay olmasliklari ma’lum bo‘lib qolli. O‘qiutvchilar o‘z ish faoliyatlarida muammoli metodlardan, kompyuter texnikasidan foydalanishni bilmadilar. O‘tish davridagi maktab darsliklari jaxon standartlari talablariga javob bermasdan qoldi. Mirzo Ulug‘bek nomidagi ToshDU geografiya fakulteti olimlari tomonidan oliy o‘quv yurtlari uchun ishlab chiqarilgan dasturlar hozirgi davr talablariga bir muncha javob berishi bilan ajralib turadi. Ammo o‘rta maktablar uchun ishlab chiqilgan o‘quv dasturlari oliy ta’limda aks etgan bilimlar tizimidan bir muncha ajralib qolgan. Ayniqsa “Boshlang‘ich tabiiy geografiya”, “Materiklar va okeanlar geografiyasi”, “Turkiston tabiiy geografiyasi”, “O‘zbekiston iqtisodiy geografiyasi” kurslari talablar darajasida emasligi tajribalarda ayon bo‘ldi. 33 2-BOB. MULTIMEDIYA VA U ASOSIDA GIDROSFERA MAVZUSINI O‘QITISH 2.1. Mediatexnologiyalar asosida o‘qitishning metodik ta’minoti Yangi axborotlar, kompyuter va axborot texnologiyalari insonlarning hayoti va faoliyatining hamma sohalariga kirib borishi natijasida, ularning muloqoti, mehnati, o‘qishi, ijtimoiy munosabatlarining mazmuni o‘zgardi. Buning asosiy sabablardan biri mamlakatimiz fuqarolarining demokratik jarayonlarni chuqurlashtirishda, siyosiy va ijtimoiy hayotidagi amaliy ishtiroki,insonlarning fikr va g‘oyalarini bildirishda sodir bo‘layotgan voqealarga o‘z munosabati va pozitsiyasini erkin ifoda etishi, dunyoqarashinishakllanishi hamda jahonda ro‘y berayotgan voqea va hodisalarni idrok etishda namoyon bo‘ladi. Hozirgi vaqtda, fan-texnika va texnologiyalarning yuqori sur’atlarda taraqqiy etishi sababli ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalari mazmuni uzluksiz o‘zgarib, hajmi keskin ortib bormoqda. Bu esa, o‘z navbatida, ularning keyingi faoliyatida zamonaviy kommunikatsiya vositalaridan samarali foydalanishga doir bilim, ko‘nikma va malakalar tizimiga ega bo‘lishni taqozo etadi. Ta’lim jarayonida o‘qitishning texnik vositalari sifatida zamonaviy kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish ta’lim sifatini oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Ta’lim jarayonini samarali tashkil etish va ko‘zlangan maqsadga erishishda media, ya’ni internet, televideniye, radio, kino, video va boshqa aloqa vositalaridan foydalanish samarali ekanligi o‘z isbotini topmoqda. Bugungi kunda hayotimizning barcha jabhalariga mediatexnologiyalar kirib kelgan bo‘lib, ulardan to‘g‘ri, unumli va maqsadga muvofiq foydalanishni taqozo etmoqda. Keyingi yillarda bitiruvchilarning OTMlarga qamrab olish darajasini rivojlangan mamlakatlar darajasiga olib chiqish ko‘zda tutilmoqda. Shuning uchun ta’lim tizimida ham kompyuterlardan yuqori darajada foydalanib, mediatexnologiyalar asosida elektron darsliklar yaratib, ta’lim olayotgan o‘quvchi- 34 yoshlarga samarali va zamon talablariga mos holda ta’lim berishning afzallik tomonlari haqida juda ko‘plab fikrlar bildirish mumkin. “Media” atamasi (lotincha – medium, ya’ni vosita, vositachi, usul) turli ko‘rinishdagi kommunikatsiya va axborot vositasini anglatadi. Media tushunchasi mazmuniga axborotni yaratish, nusxalashtirish, tarqatish vositasi hamda mualliflar va ommaviy axborot almashinuvining texnik vositalari kiradi. Bugungi kunda media atamasidan OAV yoki mass-media tushunchalarining sinonimi sifatida foydalanilmoqda. Hozirgi zamon jamiyati taraqqiyotiga medialarning ta’siri yil sayin oshib borib, ular vositasida insonlar atrof-voqelikni ijtimoiy va ruhiy jihatdan anglamoqda va baholamoqda. Zamonaviy medialarning asosiy jihatlari sirasiga tadqiqotchilar kreativlik (yaratuvchanlik, ijodkorlik) va innovatsiyalarni kiritmoqdalar. Medianing ta’limdagi ko‘rinishi u uzluksiz ta’lim jarayonini vizual materiallar bilan boyitishga, dars mashg‘ulotining sifatli o‘tilishi va ta’lim oluvchilar tomonidan o‘zlashtirish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Medianing ilk turlari ancha oldin paydo bo‘lganiga qaramay, o‘tgan asrning 50-60- yillarida mediadan ta’lim jarayonida foydalanish masalalari tadqiqotchilar e’tiborini tortgan. Mediata’lim medianing barcha turlari (bosma, grafik, ovozli, ekranli va boshqalar) turli texnologiyalar bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, u insonlarga ommaviy kommunikatsiyadan ijtimoiy ongda qanday foydalanishni tushunish, boshqa odamlar bilan kommunikatsiya paytida mediadan foydalanish ko‘nikmasini o‘zlashtirish kabi bilimlarni beradi. Rus olimi A.V. Sharikov “Bugungi kunda mediata’lim bo‘yicha o‘ndan ortiq konsepsiyalar yaratilgan bo‘lsa - da, uning turli yo‘nalishdagi pedagogik tajriba to‘planmasini yaxlit holga keltiruvchi yagona nazariyasi mavjud emas ”- deb ta’kilaydi. Fikrimizcha, buning asosiy sababi mediata’lim hozirga qadar ta’lim tizmining barcha jabhalariga to‘liq kirib bormaganligida hamda zamonaviy o‘qitish jarayonini butunlay qamrab olmaganligi bilan izohlanadi. Oksford ensiklopediyasida yozilishicha, “ Mediata’lim mediani o‘rganishdir. Mediata’lim yaratilayotgan va tarqatilayotgan mediamatnlar bilan bog‘langan 35 bo‘lib, ta’lim oluvchilarda mediamatnlarning mazmun-mohiyatiga izoh va baho berish uchun tahlil qila olish qobiliyatini shakllantiradi.Mediani o‘rganish , odatda , amaliy tarzda, ya’ni mediamatnlar yaratish bilan bog‘liq amalga oshiriladi. Ingliz olimi A .Dorrining fikricha, mediata’lim mediani o‘rganish orqali mediasavodxonlikni oshirishga xizmat qiladi. Mazkur ta’rifga o‘xshash fikrni YUNESKO tashkiloti tomonidan keltirilgan ta’rifda ham ko‘rish mumkin, unda “Mediata’lim zamonaviy ommaviy axborot vositalari bo‘yicha bilimning nazariya va amaliyotini o‘rganishdir ”- tarzida talqin qilingan. Keltirilgan ta’riflarning ikkisi ham mazmunan bir-biriga yaqin hisoblanib, ularni metodik nuqtainazardan baholash qiyin hisoblanadi. Rossiyaning “Pedagogik qomusiy lug‘at”da keltirilishicha , “Mediata’lim maktab o‘quvchilariga ommaviy kommunikatsiyani o‘rgatuvchi pedagogikaning bir yo‘nalishi” - debta’riflangan. Yuqorida keltirilayotgan ta’riflarning hech birida fanning mohiyati o‘zgarmaydi , ya’ni mediata’lim – mediamadaniyatni o‘rganishga asoslangan. Mediata’limning asosi hisoblangan mediatexnologiya tushunchasi borasida ham turlicha fikrlar mavjud. Masalan, AQShning Jamiyat xususidagi xalqaro ensiklopediasida qayd etilishicha,“media tekhnology” bu inson jamiyatdagi fuqaro sifatidagi mas’uliyatini his qilgan holda faol va savodli bo‘lishi, mediamatnlarni qabul qila olishi, yaratishi, tahlil eta olishi va baholashi, zamonaviy mediani ijtimoiy-madaniy va siyosiy mazmunini tushina olishi demakdir. Ingliz tilida “media education” tushunchasi so‘zma-so‘z tarjima qilinganda u matndagi o‘rniga ko‘ra turli xil ma’nolarda qo‘llanilishi mumkin. Aytish lozimki, medata’limning tayanch tushunchasini aniqlab olish muhim ahamiyatga ega . Mediatexnologiyani takomillashtirish bosqichi bevosita mediata’lim bilan bog‘liqdir. Respublikamizda H.A.Saidakbarov, N.I.Taylaqov, Sh.N.Taylaqova, D.E.Toshtemirov, S.K.Tursunov, O.X.To‘raqulov, R.R.Boqiyev, B.A.Begalov, J.G‘.Yo‘ldoshev kabi olimlar kompyuterlashtirilgan o‘quv jarayoni, zamonaviy pedagogik ta’limda axborot texnologiyalarini joriy etishga doir tadqiqot ishlarini amalga oshirganlar, lekin, adabiyotlar va mualliflar tajribalarini o‘rganishdan shu 36 narsa ma’lum bo‘ldiki, oliy ta’lim muassasalarida tabiiy geografik fanlarni mediatexnologiyalar asosida o‘qitish muammosi metodik nuqtainazardan maxsus o‘rganilmagan. O‘quvchilar mediamadaniyatni takomillashtirishning ilmiy- metodik jihatlarini mukammallashtirish, ayrim tabiiy va ijtimoiy fanlarni o‘qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanish kabilar bevosita ta’lim sifatini amalga oshirish muammolarini hal etishga qaratilgan. J.Gonnening fikricha, o‘quv jarayoniga axborot vositalarini samarali joriy etishda o‘quv muassasalari pedagoglariga yordam beruvchi mediatexnologiyalar markazini tashkil etib, unda o‘qituvchi o‘z ilmiy-metodik ta’minotini takomillashtirishda 5 turdagi metodik tavsiyani birlashtirgan, ya’ni turli axborot manbalarini taqqoslash, tinglay olish, fikrlar xilma-xilligi va ularning nisbiyligi turli mediaaxborotlardan foydalana olish mahoratini o‘z ichiga olsa (Axborot zaxiralari haqidagi bilimi, ularni izlab topish, tanlash, mavzuga oid testlarni ma’lum manbalar bilan solishtirish), boshqa tomondan esa fanning turli sohalarni tashkil etish tamoyillari haqidagi ta’lim mazmunini aniqlash mahorati hamda turli hodisalardagi o‘xshashliklarni aniqlash, tashhislash kabi bilimlar nazarda tutiladi. Mazkur metodik innovatsiyani o‘quv muassasalarining barcha bosqichlariga joriy etish, real hayot bilan munosabat o‘rnatish, jamiyatdagi bosma va audiovizual mediatexnologiyalar ustunlik va qulayliklardan unumli foydalanish J.Gonnening bu ta’limiy mediausullari ta’lim jarayonini tubdan yangiladi. Nazariy media metod – butun yig‘ilgan axborot, media bilimlar jamlanmasi bo‘lib, undan foydalana bilish, internet saytidagi ta’lim dasturlarini yanada takomillashtirib borishdir. Amaliy media metod – yig‘ilgan bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish, yangi dasturlarni yaratish demakdir.Bizning tadqiqotimiz maqsadiga ko‘ra tabiiy geografik fanlarni o‘qitishda mediatexnologik ilmiy-metodik ta’minotni takomillashtirishda o‘quvchilarga fanlarni mediatexnologiyalar asosida o‘qitish tushunchasiga, tarixiga e’tibor qaratishimiz talab etadi. Medianing ilk turlari ancha oldin paydo bo‘lganiga qaramay, XX asrning 50- 60- yillarida mediadan ta’lim jarayonida foydalanish tadqiqot ob’ekti sifatida tadqiqotchilar e’tiborini tortgan. Mediata’lim so‘ziga birinchi marta 1973 yilda 37 kino va televideniye Xalqaro kengashidamediata’lim ommaviy axborot vositalari nazariyasiga o‘qitish va OAV bilan ishlash mahoratini shakllantirishdan tashkil topadi, deb qaraldi. Mediata’lim tushunchasi ingliz tilida – media educatoin, fransuz tilida – edukationauxmedias, nemis tilida – mediadidaktik atamalari sinonimi sifatida qarash o‘rinlidir. Mediata’lim tushunchasi – ta’lim va ommaviy axborot vositalari kabi tashkiliy qismlardan iborat. Media atamasiga aniq sifat topish qiyin. Media ta’lim jarayonini vizual materiallar bilan boyitishga, dars mashg‘ulotini sifatli o‘tkazish va ta’lim oluvchilar o‘zlashtirish ko‘rsatkichlarini oshirishga xizmat qiladi. Mediatexnologiya ta’limda shaxsning axborot olish va tarqatish huquqining bir qismi hisoblansada, mediatexnologiya dunyoning ko‘pgina mamlakatlari ta’lim tizimi milliy o‘quv rejalari tarkibiga singdirilgan. Hozirgi kunda Yevropa davlatlari, AQSH, Avstraliya va Rossiya singari mamlakatlarda media ta’lim majburiy fan sifatida o‘quv rejalariga kiritilgan. XX I asrga kelib Fransiyada internet axborot manbai bo‘lgan, butun dunyo yangiliklardan xabardor bo‘lish ma’suliyatini oshirishi mkonini beradigan “Edyukanet” ( Educanet ) dasturi ishlab chiqilgan. Umuman olganda, Fransiyada mediatexnologiyalar ta’lim jarayoni ichiga to‘liq singib ketgan. Buyuk Britaniyada boshqa davlatlardagi kabi mediatexnologiyalar kinota’lim sifatida shakllana boshlagan, keyinchalik o‘z ob’ektlarini kengaytirib, matbuot, radio, televideniye va internetni qamrab olgan. Britaniyada mediatexnologiyalar ta’lim jarayoni masalalari bilan mashg‘ul bo‘luvchi bir necha tashkilotlar tashkil etilgan bo‘lib, ular ichida 1933 yida tashkil topgan Britaniya kinoistituti (British Film Institute – BFI)ni alohida ko‘rsatish mumkin. Chunki uning tarkibidagi bevosita o‘qituvchilar uchun mediakurslar, seminar va konferensiyalar uyushtirishga ixtisoslashgan, shuningdek bo‘limda ta’limda mediatexnologiyalarni qo‘llashga oid tadqiqotlar o‘tkazildi, pedagoglar uchun o‘quv qo‘llanma va uslubiy tavsiyalar nashr ettirildi. Ta’limda mediatexnologiyalardan foydalanish tarixining xorijiy tajribalarini o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatadiki, 1988–1989 yillarda mediatexnologiyalar 38 orqali o‘qitish ta’lim jarayonida ilk bora Angliya va Uelsning milliy o‘quv rejasi tarkibiga kiritildi.Natijada mediatexnologiyalarni boshqa fanlarga integratsiyalash imkoniyatlari oshdi. Mediamadaniyatni o‘rganish boshlang‘ich va o‘rta maktabdagi “Ingliz tili” kabi bu mamlakatlar uchun asosiy bo‘lgan fanlar doirasida kiritildi. Bunga 11-16 yosh me’yor etib belgilanadi. Dasturning asosiy maqsadlardan biri sifatida mediamadaniyatni boshqa fanlar, jumladan chet tili, tarix, geografiya, san’at, musiqa, aniq fanlarda ham qo‘llash mumkinligi ko‘zda tutilgan. Britaniyada mediatexnologiyalar ta’limi jarayonida qo‘yilgan kontekst bilan jamiyatdagi medianing real funksiyalari amaliy mashg‘ulotlar, muhokamalar, tadqiqiy vazifalar bilan o‘rganildi. Kanada va Avstraliyadan farqli ravishda integrallashgan darslarda mediamadaniyatni o‘rganish ulushi uncha katta emas. Masalan , mediani o‘rganish o‘quv yilining bir-ikki haftasini egallaydi . Angliyadagi kabi Shimoliy Irlandiyada ham mediatexnologiyalarta’lim jarayonidaingliz tili fani bilan birgalikda o‘qitiladi , bu mamlakatlarda mediatexnologiyalar vositasida ingliz tilining kalit so‘zlari o‘rganiladi hamda amaliy mashg‘ulotlarga kam vaqt ajratiladi. Germaniyada yuqorida keltirib o‘tilgan mamlakatlardan farqli o‘laroq mediatexnologik ta’lim juda sekin sur’atda rivojlandi. XX asrning 60-yillarida ham nemis pedagoglari mediaga o‘qitishning maxsus texnik vositasi sifatida qarashadi. Belgiyada bo‘lgani kabi Germaniyada ham keyinchalik mediatexnologiyalarni ta’lim jarayoniga aniq fanlar bilan integrallashtirdi. U ijtimoiy fanlar, geografiya, san’at va boshqa fanlar bilan birga o‘qitila boshlandi. Ko‘plab nemis mediapedagoglarining fikriga ko‘ra, mediatexnologik ta’lim o‘quvchilarni mediatexnologiya asosida o‘qitishning ilmiy-metodik ta’minotini takomillashtiradi. Bugungi kunda nemis o‘qituvchilari o‘zlarining darslarida u yoki bu darajada doimiy ravishda mediatexnologik ta’lim elementlarini qo‘llashadi. Mediatexnologiyalar Germaniya universitetlarining ham asosiy qismida o‘rganiladi. Bugungi kunda mediatexnologiyalarni ta’lim jarayonida o‘rgatuvchi alohida ilmiy-tadqiqot instituti ham mavjud. AQShda mediatexnologiyalar ta’lim jarayonida qo‘llash maqsadida bir nechta assotsiatsiyalar tashkil etilgan. Vashington, Nyu-Meksikodagi 39 “Mediatexnologiya ta’lim markazi” (Center for Media Education), Los- Anjelesdagi Mediasavodxonlik markazi(Center for Media Literacy), Shimoliy Karolinadagi “Mediasavodxonlik ortidagi fuqaro” harakati, Nyu-Yorkdagi “Ta’lim videomarkazi” (Educational Video Center), San-Fransiskodagi “Mediasavodxonlik bo‘yicha strategiya” (Strategies for Media Literacy) assotsiatsiyasi va Milliy alyans mediasan’ati va madaniyati (National Alliance for Media Arts and Culture) va boshqalar. Mamlakatning 46 shtatida mediatexnologik ta’lim ingliz tili va san’at bilan bog‘liq holda o‘tiladi. 30 shtatda esa tabiiy va ijtimoiy fanlar, geografiya tarix va fuqaro huquqlari, ekologiya va tibbiyot fanlari guruhida mediatexnologik ta’limdan foydalaniladi. O‘qituvchilarning metodik assotsiatsiyasi mediatexnologiyalarni ta’lim jarayonida DTSlarga kiritishga harakat qilishadi. Mediatexnologiyalarni ta’lim jarayonida “mediasavodxonlik”, “axborot savodxonligi”, “vizual savodxonlik” deb ham atashadi. Har bir atamaning qo‘llanilish o‘rni ham mavjud. Masalan, “axborot savodxonligi” ko‘proq kutubxona, kompyuter va medianing raqamli turlari bilan bog‘liq holda qo‘llaniladi. “Mediasavodxonlik” esa ko‘proq ta’lim jarayoni bilan bog‘liq holda ishlatiladi. Rossiyada ta’lim muassasalarini kompyuterlashtirish va informatika o‘quv fanining rivoji bevosita A.V.Sharikovning ilmiy-pedagogik faoliyati bilan bog‘liq. Uning ta’lim jarayonida mediatexnologiyalarni qo‘llash borasidagi qarashlari asosida Rossiyada “Ta’limni axborotlashtirish kopsepsiyasi” ishlab chiqildi. Bu omil ta’lim jarayonida mediatexnologiyalarni joriy etishning keyingi bosqichlarini belgilab berdi. Bugun mamlakatimizda bu mediatexnologik ta’lim jarayoni yanada shiddat bilan o‘sib borishi, audiovizual manbalarning ko‘payishi Internet, DVD, CD-ROM va boshqa texnologiyalarning joriy etilishi, axborotlarning katta miqyosda berilishi media olamida minglab gazeta, jurnallar, kitoblarning nashr etilishi mediatexnologik ta’lim zaruratini yanada oshirib yubordi. Bir so‘z bilan aytganda, ayni kunda ham mediatexnologik ta’limning rivojlanish jarayoni davom etmoqda. XXI asr boshida media sohasiga professional kadrlarni tayyorlovchi ta’lim 40 muassasalari ko‘paydi. Ushbu bilim, ko‘nikma va malakalarni amaliyotda qo‘llay olishi o‘quvchilarda tabiiy geografik fanlarni mediatexnoloiyalar asosida o‘qitish sifatida ta’riflandi. Ko‘pgina rivojlangan davlatlarda mediatexnologik ta’limni yo‘lga quyilganligi ijobiy natijalarga erishishga xizmat qilmoqda. Mediasavodxonlik Buyuk Britaniya va Avstraliyada gumanitar fanlar majmuasida alohida fan sifatida o‘qitilsa, Finlyandiyada 1970 yildan o‘rta maktablarning, 1977 yildan esa oliy o‘quv yurtlarning o‘quv dasturlariga kiritilgan. 1990 yillarda esa mamlakatda mediasavodxonlik mediatexnologik ta’lim tushunchasi bilan almashtirildi. Shvesiyada u 1980yildan boshlab ta’lim muassasalarida alohida fan sifatida o‘qitila boshlangan. 1990 yillarda Rossiyada mediatexnologiyalarni ta’lim jarayoniga tatbiq etishda ilmiy tadqiqot ishlari O.Baranov , S.Penzin , A.Fyodorov , Sharikovva boshqalar tomonidan olib borildi. 2002 yildan boshlab Rossiyadaoliy ta’lim muassasalari uchun “Mediatexnologik ta’lim” ixtisosligi bo‘yicha yo‘nalish ochildi va “Mediapedagogika” sayti ishga tushirildi. 2005 yili esa YUNESKO tashkiloti homiyligida “Mediatexnologik ta’lim” darsligi yaratildi Demak, mediasavodxonlikni oshirish, ularni fanga oid axborotlarni to‘plash jarayonida internetdan, saytlardan, telefon va kompyuterlardan hamda ommaviy axborot vositalaridan samarali foydalanish ko‘nikmasini shakllantiradi, ta’lim mazmuniniyangilaydi. Ushbu jarayonda o‘quvchilarda ijodkorlik, mas’uliyatlilik, faollik, maqsadni aniq ko‘ra bilish, amalga oshiriladigan ishlarni to‘g‘ri belgilash, to‘plangan ma’lumotlar mazmunini tahlil etishda tabiiy geografik fanlarga doir bilim, ko‘nikma va malakalari takomillashadi. 2.2. Ta’limda multimedia vositalari, ularning afzalliklari Ta’lim soxasiga 70-yillarda ilk bor kompyuterlarni tatbik etilishi ancha samarasiz buldi. Bu samarasizlik usha paytlarda texnikaviy va dasturiy vositalarni ishlab chikarish sifatini nixoyatda pastligi bilan izoxlanar edi hamda dasturiy vositalar unchalik ham moslanuvchan emas edi. Xozirda amaliyet shuni 41 kursatmokdaki, multimedia vositalari yerdamida o'quvchilarni ukitish ikki barobar samarali bulmokda. Mazkur vosita yerdamida ukitishda an’anaviy ta’lim usullariga nisbatan urtacha 30 foizgacha vaktni tejash mumkin hamda olingan bilimlar o'quvchilar xotirasida uzok muddat saklanib koladi. Ma’lumki, eshitgan materialning turtdan bir kismi xotirada koladigan bulsa, o'quvchilarga berilayetgan materiallarni video (kurish) orkali amalga oshirsak, axborotni xotirada saklanib kolishi va tasavvur kilish imkoniyati 25-30 foizgacha oshadi. Shuningdek, mazkur o'quv materiallari audio, video va grafika kurinishida mujassamlashtirigan xolatda o'quvchilarga berilsa, materialarni xotirada saklab kolish 75 foizga oshishi kuzatilmokda. Ta’lim soxasida multimedia vositalari yerdamida o'quvchilarga bilim berish kuyidagi afzalliklarga ega: 1. Ta’lim jarayonida berilayetgan materiallarni chukurrok va mukammalrok uzlashtirish imkoniyatining mavjudligi. 2. Ta’lim olishning yangi soxalari bilan yakindan aloka kilish ishtiyekini yanada oshishi. 3. Dars jarayenida bilim olish vaktining kiskarishi natijasida vaktni tejash imkoniyatiga erishuvi. 4. Olingan bilimlar kishi xotirasida uzok muddat saklanib, kerak bulganda amaliyotda kullash imkoniyatiga erishuvi. Lekin, mazkur vositani ta’lim jarayeniga kullashning ayrim muammolari ham mavjud bulib, u kuyidagilardan iborat: 1. Ta’lim uchun zarur bulgan o'quv materiallarini hamda boshka zaruriy kursatmalarni kullanma shaklida kompyuter dasturlari kurinishida ishlab chikish. 2. Ishlab chikilgan kompyuter dasturlari uchun multimedia elementlarini kullash. O'quv materiallarini yaratish buyicha xozirda Respublikamizda ma’lum bir ishlar kilinmokda. Bunga yetakchi mutaxassislar jalb kilingan o'quv materiallari ta’lim yunalishlari buyicha yaratilmokda. Lekin, yaratilgan o'quv materallaridan ta’lim tizimida yanada samarali foydalanish esa kompakt disklarni kullashni talab 42 etadi. Xozirgi kunda bunday kurinishdagi kompakt disklarni respublikamizda ishlab chikarish imkoniyati yuk. Bular ma’lum bir mikdordagi mablagni oldindan jalb etishni talab kiladi. 2.3. Gidrosfera mav zusini o‘qit ishning samarali pedagogik t exnologiy alari v a usullari XXI asr innovasiyalar ya’ni fan-texnika sohasidagi ilg’or kashfiyotlarni ishlab chiqarish, boshqarish, jamiyat rivojlanishining ijtimoiy jabhalariga joriy etilish asridir. Zero, insoniyat taraqqiyotini innovasiyalarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Mamlakatimiz kelajagi, iqtisodiy-ijtimoiy ishlab chiqish, qishloq xo’jaligi va jamiyat hayotining boshqa sohalari bilan birga ta’lim-tarbiya sohasidagi o’zgarishlar, uni yangi zamon talablari darajasiga ko’tarishga yo’naltirilgan ishlarning samaradorligi bilan belgilanadi. Geografik, shu jumladan maktabda o’qitiladigan geografik fanlar samaradorligini oshirish uchun quyidagi interfaol ta’lim texnologiyalaridan foydalanish tavsiya etiladi. Loyihali ta’lim texnologiyasi. Loyiha (design - dizayn) – ba’zi murakkab ishlanmalarni yaratish bo‘yicha hujjatlar yig‘indisi. Loyiha (projekt) – tushunchasi kengroq ifodalanib, ma’lum natija (loyihaning beqiyos mahsuli)ga ega maqsadli faoliyatni tashkil etish uchun biror-bir tashkiliy shaklni belgilash uchun foydalaniladi. Loyihaviy ta’lim - ta’lim modeli bo‘lib, unda o‘qituvchi tomonidan loyihalash ko‘rinishiga ega, muammoni izlash, uni tadqiq etish va hal etish, muayyan, beqiyos, shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega natijaga erishish, uni ommaviy taqdim etish va jamoatchilik tomonidan baholanishini tashkil etish va rejalashtirishni anglatuvchi, mustaqil o‘quv faoliyati tashkil etiladi. Bumerang texnologiyasi. Bumerang uslubi bir mashg‘ulot davomida o‘quv materialini chuqur va yaxlit holatda o‘rganish, ijodiy tushunib yetish, erkin egallashga yo‘naltirilgan. U turli mazmunga (muammoli munozarali va hokazo) 43 ega bo‘lgan mavzularni o‘rganishga yaroqli bo‘lib, o‘z ichiga og‘zaki va yozma ish shakllarini qamrab oladi hamda bir mashg‘ulot davomida har bir ishtirokchining turli topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan o‘quvchi yoki o‘qituvchi rolida chiqishi mumkin. Bumerang texnologiyasi tanqidiy fikrlash, mantiqni shakllantirishga imkoniyat yaratadi: Xotirani, g‘oyalarni, fikrlarni, dalillarni yozma va og‘zaki shakllarda bayon qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Skarabey texnologiyasi. Skarabey uslubi interaktiv texnologiya bo‘lib, u o‘quvchilarda fikriy bog‘liqlik, mantiq, xotiraning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi, qandaydir muammoni hal qilishda o‘z fikrini ochiq va erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Ushbu texnologiya o‘quvchilarga mustaqil ravishda bilimning sifati va saviyasini xolis baholash, o‘rganilayotgan mavzu haqidatushuncha va tasavvurlarni aniqlash imkonini beradi. Skarabey texnologiyasi o‘quvchilar tajribasidan foydalanishni ko‘zda tutadi, reflektiv kuzatishlarni amalga oshiradi, faol ijodiy izlash va fikriy tajriba o‘tkazish imkoniyatlariga ega. Hamkorlikda o‘qish texnologiyasi. Hamkorlikda o‘qish texnologiyasi asosida mashg‘ulot o‘tkazish uchun guruh o‘quvchilari 4 – 5 kishilik kichik guruhlarga bo‘linadi. Har bir guruhda kuchli, o‘rta va kuchsiz o‘quvchi bo‘lishiga e’tibor berish kerak. O‘quv xonasida partalarning qo‘yilishi kichik guruhlar ishlashiga ishlashiga yordam bersin. Guruh ishtirokchilari doira shaklida o‘tirsin va bir-birini ko‘rsin. O‘tkaziladigan mashg‘ulotga tayyorgarlik davomida mavzuning qaysi qismini o‘qituvchining o‘zi tushuntirishi va o‘quvchilar qaysi qismini bajarishi rejalashtiriladi. Bunda darsga qo‘yiladigan maqsaddan kelib chiqqan holda, har bir o‘quvchiga qo‘yiladigan topshiriqlar aniq bo‘lishi lozim. Agar, topshiriq yangi mavzuga doir savollarga javoblardan iborat bo‘lsa, unda kuchli o‘quvchiga qiyin savollar beriladi. O‘quvchi tomonidan berlgan javobni guruh ishtirokchilaridan biri javobning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini darslikdan tekshirib aytadi. Keyingi o‘quvchi esa agar javob to‘g‘ri bo‘lsa uni daftarga yozadi. So‘ngi o‘quvchi javobni 44 isbotlovchi dalillar va misollar keltirishi kerak. Keyinchalik o‘quvchilar o‘z rollarini almashtirishlari mumkin. Muhokama yakunida kichik guruhdagi o‘quvchilar o‘zlariga berilgan savollarning hammasiga javob berishlari va ularni butun guruh muhokamasiga chiqarishlari kerak. Nafis arra texnologiyasi. Ushbu uslubda darsda o’rganiladigan mavzu nomi yozuv taxtasiga yoziladi va qanday savollarga javob topilishi lozim ekanligi tushuntiriladi. Guruh o’quvchilari 5-6 kichik guruhlarga (boshlang’ich guruh) bo’linadi va har bir guruh o’rganiladigan mavzu bo’yicha oldindan tayyorlangan oldindan tayyorlangan kerakli materiallar papkasi bilan ta’minlanadi. Boshlang’ich guruhlar 10- 12 daqiqa davomida taqdim qilingan materialni o’rganadi va muhokama qiladi. Natijada o’qituvchi o’ziga berilgan mavzuni yaxshi biladigan 5-6 guruh ekspertlariga ega bo’ladi. Keyingi bosqichda har bir guruhdagi ishtirokchiga ma’lum tartib raqami beriladi va tartib raqamlari bir xil bo’lgan o’quvchilardan yangi (ekspertlar) guruhlari tuziladi. Mavzu muhokamasining 15- 20 daqiqasi davomida yangi ekspertlar guruhini har bir ap’zosi oldingi guruhga berilan mavzu mazmunini tushuntirib beradi. Natijada umumiy mavzuni yaxlitligi bo’yicha o’zlashtirish ta’minlanadi. Ekspertlar guruhining har bir a’zosi olingan axborotni ma’lum bir vaziyatda qo’llay olishini ta’minlash uchun mavzu bo’yicha biror muammoli vaziyat guruhlarga beriladi va har bir guruh ushubu muammoni to’g’ri yechimini topishi lozim. Muammo har bir ekspert guruhida muhokamadan o’tkazilgach guruhlarning sardorlari muammo bilan guruhni tanishtiradi va uning yechimini ko’rsatib beradi. Mashg’ulot so’ngida o’quvchilar bilamini tekshirib ko’rish va baholash uchun o’rganilgan materiallar bo’yicha test o’tkaziladi. Nafis arra usuli yordamida o’quvchilar o’rganilgan materiallar bo’yicha ma’lum bilimga mustaqil ega bo’lishi, jamoa bilan ishlash malakasini olishi, axborot bilan almashish hamda jamoa bo’lib qaror qabul qilish ko’nikmalariga ega bo’ladi. Muammoni hal etish texnologiyasi. Muammoni hal qilish uslubi yoki muammoga qaratilgan uslubi – muammoni aniqlash va uni hal qilishning eng maqbul yo‘llarini topishga o‘quvchining tayyorgarligini tekshirib ko‘rish uchun qo‘llaniladi. O‘quvchi bunda birinchi bo‘lib muammoni aniqlab oladi. So‘ngra 45 muammoni yechish uchun axborotlarni izlaydi. Izlanish chog‘ida o‘quvchi kerakli jurnallar, monografiyalar, darsliklar, qo‘llanmalardan va Internet tizimidan foydalanishi mumkin. Olingan axborotlarni ishonchliligini baholash, uni mahalliy sharoitlarda tadbiq etsa bo‘lishini idrok etishi lozim. O‘quvchi olingan ma’lumotlardan xulosa chiqarishi va ularni amalda tadbiq etish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. Maktablarda Dune okeani mavzusini o‘qitish uchun quyidagi interfaol usullaridan foydalanish mumkin: aqlni ishlatishga yo’naltirilgan harakat (aqliy xujum); guruhlarda bahs, munozara; kichik guruhlarda ish olib borish, rolli o’yinlar, ish o’yinlari va hokazolar. Amaliy o’yinlar texnologiyasi. Amaliy yoki ishchan o’yinlar Yangi mavzuni o’zlashtirish, takrorlash, ijodiy qobilyatlarini rivojlantirish vazifalarini bajarish imkonini beradi. O’quv jarayonida Amaliy o’yinlarning turli shakllaridan foydalanish mumkin (taqlid qilish, roli o’yinlar, «teatr darslari», sahna ko’rinishlari va h.k. lar). Taqlid qilish o’yinlarida mashg’ulot jarayonida tashkilot, korxona ishiga taqlid qilinadi (ish yig’ilishi, ish rejasining muhokamasi, muzokaralar, munozaralarni olib borish, sud, patent tashkiloti, ilmiy kengashlarda chiqishlar va h.k. lar). Rolli o’yinlar darsida o’quvchi turli xil xarakterdagi inson obraziga qalban kirishib ketadi. O’yinda o’quvchilarga asosan tugallanmagan vaziyatlar aks yuli sahna ko’rinishi rollari beriladi. O’quvchilar ushubu berilgan muammoli rollarni mustaqil ravishda oxiriga yetkazib o’ynashlari lozim. «Amaliy o’yinlar texnologiyasi» uslubining tarkibiy tuzilmasi 46Stsenariy tayyorlash O’yinga tayyorgarlik Rollrni bo’lish Ekspertl ar tanlash Yol-yo’riq berish Mashq qilish Moddiy ta’minot O’yinni o’tkazish Muhokama etish Teatr darslarida roli o’yinlarni boshqa insonlar tushuniga o’rgatadi. Ushbu usul o’quvchilarni mustaqil fikr yuritishiga, hayotda har qanday sharoitda ham o’zini tuta bilishga, tarbiyalanganligiga hamda mustaqil hayot kechirishdagi o’zini qarashlarini asoslab bera oladigan inson sifatida shakllantiradi. Kichik guruhlarda ishlash uslubi ni qo’llashda quyidagilarga e’tibor berish maqsadga muvofiq: 1. Faoliyatni tanlash. Mavzuga oid muammo shunday tanlanadiki, natijada talabalar uni o’rganish (bajarish) uchun ijodiy faoliyat ko’rsatishlari zarur bo’ladi va vazifalar belgilab olinadi. 2. Zaruriy asos yaratish. Talabalar kichik guruh ishida qatnashishlari uchun tanlangan faoliyat bo’yicha ba’zi bilim, ko’nikma va malakalarni oldindan egallagan bo’lishlari kerak. 3. Guruhni shakllantirish. Odatda har bir guruhda 3-5 talaba bo’ladi (ehtimol, kam yoki ko’p bo’lishi mumkin). Agar guruhda ishlash u yoki bu yozma hujjat tayyorlashni talab etsa, yaxshisi 2-3 kishilik guruh tuzilgani ma’qul. Guruh o’lchovi masalaning muhimligi, auditoriyadagi talabalar soni, talabalarning bir-biri bilan konstruktiv holatda o’zaro harakatiga bog’liq holda o’zgaradi. Eng yaxshisi, “geterogen” guruh tashkil etishidir (jinsi, o’zlashtirish darajasi va boshqa belgilar asosida). Guruhda ishlash talabalar o’rtasida vazifalarni aniq taqsimlashga tayanadi (misol uchun, bir talaba munozarani boshqaradi, ikkinchisi yozib boradi, uchinchisi sardor rolini o’taydi va hokazo). Auditoriyani guruhlarga ajratish, xohish bo’yicha yoki hisob bo’yicha amalga oshiriladi. 4. Aniq yo’l-yo’riqlar ko’rsatish. Talabalarga faoliyatni bajarish bo’yicha aniq va hajm jihatdan ko’p bo’lmagan tushuntirish beriladi. O’qituvchi guruhlarining ishlash tezligi turlicha bo’lishini inobatga olgan holda vaqt chegarasini aytadi. Guruhlar kerakli materiallar va axborotlar bilan ta’minlanadi. Talabalar guruhda ishni boshlashlari uchun vazifalarini aniq tushunib yetganligi tekshirib ko’riladi. 47 5. Qo’llab quvvatlash va yo’naltirish. O’qituvchi zarurat tug’ilsa guruhlar yoniga navbatma-navbat kelib to’g’ri yo’nalishda ishlayotganligini qayd etadi yoki ularga yordam beradi, guruhlarga ta’zyiq o’tkazilmaydi. 6. Muhokama qilish va baholash. Guruhlarda ish yakunlangach, ular natijalari bo’yicha axborot beradilar. Buning uchun har bir guruh o’z sardorini belgilaydi. Zarurat tug’ilsa, faoliyat natijalari bo’yicha bildirilgan fikrlar o’qituvchi tomonidan yozilib boriladi. Muhimi, guruhning o’zlashtirishining asoslanishini aniqlashtirib olishadi. Agar vaqt yetarlicha bo’lsa, u yoki bu-fikrni argumentlashda guruhlar bir-biriga savol ham berishlari mumkin. Kichik guruhlarda ishlash natijalari o’qituvchi tomonidan baholanadi. Bunda faoliyatni to’g’ri va aniq bajarish, vaqt sarfi asosiy mezon hisoblanadi. Ushbu metod qo’llanilganda talaba kichik guruhlarda ishlab, darsda faol ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida bo’lishga, bir-biridan o’rganishga va turli nuqtai nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo’ladi. Kichik guruhlarda ishlash metodi qo’llanilganda o’qituvchi boshqa noan’anaviy metodlarga qaraganda vaqtni tejash imkoniyatiga ega bo’ladi. Chunki o’qituvchi bir vaqtning o’zida barcha talabalarni mavzuga jalb eta oladi va baholay oladi. «Kichik guruhlarda ishlash» usulini qo’llash bosqichlari: 1. Faoliyat yo’nalishi aniqlanadi. Muammolar bir-biriga bog’liq bo’lgan masalalar belgilanadi. 2. Kichik guruhlar belgilanadi. Talabalar guruhlarga 3-5 kishidan bo’ linishlari mumkin. 3. Kichik guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadilar. 4. O’qituvchi tomonidan aniq ko’rsatmalar beriladi va o’qituvchi tomonidan yo’naltirib turiladi. 5. Kichik guruhlar taqdimot qiladilar. 6. Bajarilgan topshiriqlar muhokama va tahlil qilinadi. 7. Kichik guruhlar ishi baholanadi. 48 Mavzu bo’yicha manbalarni o’rganish pedagogik texnologiyalarning aniq maqsadga yo’nalgan, yakuniy natijani kafolatlaydigan izchil ketma-ketlikda amalga oshiriladigan ta’limiy jarayonligini ko’rsatadi . Umumta’lim maktablarida fanlarni o’qitishda talabalarni kichik guru h larga bo’lib dars o’tish uslubidan foydalanish bo’yicha didaktik ishlanmalar ishlab chiq ilgan va tajriba tariqasida Samarqand – m oliya iqtisodiyot kollejida qo’llab ko’r ilgan .Tajriba natijalari ko’rsatishicha, umumta’lim maktablarida fanlarni o’qitishda guru h larni kichik guru h larga bo’lib dars o’tish uslubidan o’rinli va talab darajasida foydalanish mavzularni o’zlashtirish darajasini sezilarli darajada oshiradi. Shuningdek, umumta’lim maktablarida fanlarni o’qitishda guru h larni kichik guru h larga bo’lib dars o’tish uslubidan foydalanish asosida tashkil etilgan ta’lim jarayonida talabalarda erkin, mustaqil fikrlash, bahslashuv ko’nikmalari va mashg’ulotda qatnashishdan qoniqish darajasi oshishi kuzatilgan. Bundan tashqari tajriba guruhidagi talabalar fikricha yangicha o’qish jarayonida ta’limdan tashqari tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi: talabalarda jamoa, guruhlarda ishlash ko’nikmalari ortadi; muammolar, vaziyatlarni turli nuqtai nazardan muhokama qilish imkoniyati va qobiliyati shakllanadi va rivojlanadi; murosali qarorlarni topa olish mahorati ortadi; o’zgalar fikriga hurmat; xushmuomalalik; ishga ijodiy yondashish; erkin fikrlash va bayon etish, faollik, muammoga diqqatini jamlay olish mahorati oshadi. Demak, bu kabi texnologiyalarni umumta’lim maktablarida ta’lim jarayoniga joriy qilish yo’llarini belgilash ta’limning barcha bosqichlarida uning samaradorligini oshirishga imkon beradi. 49 2.4. Suv resurslari mav zusini o’qit ishda modulli t exn o logiy alardan foy dalanish Samarqand v iloy at iga xos ma’lumot lardan modulli t exnalogiy alar asosida foy dalanish. Darsning mavzusi: Zarafshon vodiysi suv resurslari. Darsning t a’limiy maqsadi: O’quvchilarga Zarafshon vodiysi ichki suvlari va daryolarining xususiyatlari, ularning hudud bo’yicha taqsimlanishi, daryolarning to’yinishi va rejimi, oqimning yil fasllari bo’yicha taqsimlanishi, asosiy daryolar va ularning xususiyatlari, Zarafshon vodiysidagi daryolarning iqtisodiyotdagi ahamiyati, muhim kanallar haqida bilimlar berish. Darsning t arbiy av iy maqsadi: O’quvchilarga Zarafshon vodiysining ichki suvlari va suv boyliklari o’rgatish orqali axloqiy, estetik, ekologik, vatanparvarlik tarbiyasini berish, milliy g’urur-iftixor tuyg’usini shakllantirish, ota-bobolarning o’gitlari muqaddas ekanligi va ularning bugungi kundagi ahamiyatini anglatish. Darsning riv ojlant iruv chi maqsadi: O’quvchilarning Zarafshon vodiysi ichki suvlari va suv boyliklari haqidagi bilimlari, darslik, karta, atlas, yozuvsiz karta ustida mustaqil ishlash ko’nikmalarini , nutq va muloqat madaniyatini rivojlantirish. Darsni jihozlash: O’zbekistonning tabiiy kartasi, O’zbekiston yer usti suvlari atlasi, daryo va ko’llariga oid jadvallar, slaydlar va o’quv filmlari. 50 Darsda foy dalaniladigan t exnologiy a: Modulli ta’lim texnologiyasi (o’quvchilarning kichik guruhlarda ishlashga mo’ljallangan modul dasturi) . Darsning borishi: I. Tashkiliy qism II. O’tgan mavzu yuzasidan o’quvchilar bilimini test savol- topshiriqlari yordamida aniqlash va baholash. III. O’quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish va ularning faoliyati o’quv topshiriqlarini bajarishga yo’llash. IV. Yangi mavzuni o’rganish: a) yangi mavzu bo’yicha tuzilgan modul dasturini tarqatish va o’quvchilar- ni modul dasturining didaktik maqsadi bilan tanishtirish; b) o’quvchilarning faoliyatini modul dasturidagi o’quv topshiriqlarini mustaqil bajarishga yo’llash; v) har bir o’quv faoliyati elementi (O’FE) topshiriqlarini to’liq bajarilishini nazorat qilish, tegishli ko’rsatmalar berish; g) har bir o’quv faoliyati elementi yakunida savol-javob yoki munozara o’tkazish. O’qituvchi ushbu darsda o’rganiladigan o’quv materialini quyidagi mantiqiy tugallangan fikrli uch qismga, ya’ni, modulga ajratadi: 1. Ichki suvlarning Zarafshon vodiysi bo’yicha taqsimlanishi. 2. Zarafshon vodiysi daryolarning to’yinish tiplari. 3. Zarafshon vodiysi asosiy daryolari va ularning xususiyatlari. « O’zbek ist onning ichk i suv lari v a suv boy lik lari» mav zusi bo’y icha o’quv chilarning k ichik guruhlarda ishlashiga mo’ljallangan modul dast uri. 51 Modul dast urining didak t ik maqsadi: Siz modul dasturi yordamida talabalar bilan kichik guruhlarda, hamkorlikda ishlab Zarafshon vodiysi ichki suvlari va suv boyliklari, daryolarining xususiyatlari, ularning Zarafshon vodiysi hududi bo’yicha taqsimlanishi, daryolar-ning to’yinishi va rejimi, oqimning yil fasllari bo’yicha taqsimlanishi, asosiy daryolar va ularning xususiyatlari, muhim kanallar bilan tanishi-shingiz, ularning Zarafshon vodiysi iqtisodiyotini rivojlantirishda tutgan o’rnini aniqlashingiz, darslik, karta, atlas va yozuvsiz karta ustida mustaqil ishlash, amaliy topshiriqlarni bajarish ko’nikmalaringizni rivojlantirishingiz zarur: talabalarning modul dasturi yordamida mustaqil ishlarini tashkil etish; har bir modul yakunida talaba lar jamoasi bilan savol-javob, o’quv munozarasini o’tkazish ; modul dasturini yakunlash; yangi mavzu bo’yicha o’quvchilarning o’zlashtirgan bilimlarini test topshiriqlari yordamida nazorat qilish va baholash; yangi mavzuni qayta ishlash va yakunlash; uyga vazifa berish (2.1-jadvalga qarang). 2.1-jadval O’quv faoli- yati ele- menti (O’FE) O’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan o’quv materialiga oid topshiriqlar Topshiriqla rni bajarish bo’yicha ko’rsatmala rB a h o 1-O’FE 1- Modul . Maqsad : Ichkisuvlarning Zarafshon vodiysi bo ’ yicha taqsimlanishini o ’ rganish . Darslikdagi matnnni diqqat bilan o ’ qib chiqib , O’quvchilar guruhi 52 1 2 3 4 2-O’FE 1 2 3 4 5 3-O’FE quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring . Atlasdan foydalanib Zarafshon vodiysidagi daryolar, ko’llar, suv omborlarini toping. Ular hudud bo’yicha qanday taqsimlangan? Zarafshon vodiysi daryolarining notekis taqsimlanganligi qanday tabiiy omillarga bog’liq? Tog’ daryolari bilan tekislik daryolari bir-biridan qanday farq qiladi? Zarafshon daryosining uzunligini ho’llangan ip yordamida o’lchang. 2-Modul. Maqsad: Zarafshon vodiysi daryolarining to’yinish tiplarini o’rganish. Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib chiqib, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: Muz va qor to’yinish tipiga ega bo’lgan daryolar- ni atlasdan toping. Ular qanday xususiyatlarga ega? Atlasdan qor va muz to’yinish tipiga ega bo’lgan daryolarni toping. Ular qanday xususiyatlarga ega? Atlasdan mavsumiy qor va muzlarning erishidan to’yinuvchi daryolarni daryolarni toping. Ular qanday xususiyatlarga ega? Qor-yomg’ir va yer osti suvlaridan to’yinuvchi daryolar qanday xususiyatlarga ega? Ular yuqori- dagi to’yinish tipiga ega bo’lgan daryolardan nimasi bilan farq qiladi? O’zlashtirgan bilimlaringiz asosida Daryolarning to’yinish tiplari nomli 1-jadvalni to’ldiring.. bilan o’tkaziladig an savol- javobda faol ishtirok eting. O’quvchilar guruhi bilan hamkorlikd a ishlang. O’quvchilar guruhi bilan o’tkaziladig an savol- javobda faol ishtirok eting. 53 1 2 4-O’FE 1 2 3 4 3-Modul .Maqsad: Zarafshon vodiysining asosiy daryolari va ularning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish. Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib chiqib, quyidagi savollarga javob toping va topshi- riqlarni bajaring. Zarafshon vodiysi asosiy daryolarni kartadan ko’rsating. Yozuvsiz kartaga Zarafshon vodiysining yirik daryo-larini tushiring, Ularni mansabini (1 raqami bilan) va manbaini (2 raqami bilan) belgilang. 4-Modul .Modul dasturini yakunlash. Modul dasturini didaktik maqsadini o’qib chiqing. Siz unga qay darajada erishdingiz? O’zingizning o’quv faoliyatingizni besh balli tizimda baholang. O’quv faoliyatingizdan qoniqish hosil qilgan bo’lsangiz, Zarafshon vodiysi ichki suvlari nomlaridan foydalanib krossvord tuzing.Agar o’z o’quv faoliyatingizdan erishilgan natija sizni qanoatlantirmasa, modul dasturi yordamida mavzuni qayta o’rganing. O’quvchilar guruhi bilan hamkorlikd a ishlang. O’quvchilar guruhi bilan o’tkaziladig an savol- javobda faol ishtirok eting. O’qituvchi modul dasturi yakunidan so’ng, o’quvchilarga yangi mavzu bo’yicha test topshiriqlarini tavsiya etadi. O’quvchilar test topshiriqlarining javoblarini aniqlagandan so’ng, o’qituvchi to’g’ri javoblarni e’lon qiladi. O’quvchi o’z javoblarini o’zi tekshiradi va modul dasturini tegishli grafasiga o’z bahosini qo’yadi. Shu tariqa o’quvchilar 54 o’z-o’zini nazorat qiladi.Modul dasturini bajarilishini nazorat qilishda o’quvchilar o’rtasida o’zaro nazoratni qo’llash ham yaxshi natija beradi. 2.5. Gidrosfera mav zusini KEY S t exnologiy alari asosida o‘qit ish . Keys-stadi inglizcha so‘z bo‘lib, sase - to‘plam, aniq vaziyat, stadi- ta’lim degan ma’nolarni anglatadi. Keysda bayon qilingan va ta’lim oluvchilarni muammoni ifodalash hamda uning maqsadga muvofiq tarzdagi yechimi variantlarini izlashga yo‘naltiradigan aniq real yoki sun’iy ravishda yaratilgan vaziyatning muammoli-vaziyatli tahlil etilishiga asoslanadigan ta’lim uslubidir. Keysda bayon qilingan vaziyat institutsional tizimda (shu o‘rinda va keyinchalik - korxonada) diskret (ayni shu) vaqtda tashkiliy hayotdagi tipik muammolarni qayta yaratadigan real yoki sun’iy qurilgan hodisalarning ideal tarzdagi in’ikosidan iboratdir. Muammoli vaziyat. Mazkur holda vaziyat sub’ektining hozirgi vaqtda yoki kelgusidagi maqsadlarga erishishiga xavf soladigan vaziyat tushuniladi. Keys ilk marta Garvard universitetining huquq maktabida 1870 yilda qo‘llanilgan edi. 1920 yilda Garvard biznes-maktabi (HBS) o‘qituvchilari yuristlarning o‘qitish tajribasiga tayanib, iqtisodiy amaliyotdagi aniq vaziyatlarni tahlil etish va muhokama qilishni ta’limning asosiy usuli etib tanlashganidan keyin mazkur o‘qitish uslubi keng tadbiq etila boshladi. Keys « GIDROSFERA » mav zusi uchun innov at sion t exnologiy alarni t anlash 55 O‘quv fani: «Geografiya 5». Mav zusi: «Dunyo okeani va uning qismlari». Key sning maqsadi: «Dunyo okeani va uning qismlari » mavzusini o‘qitishning eng yangi va samarali uslublarini belgilab olish, bilim va malakalarining rivojlantirilishi, uni o‘zlashtirish ko‘nikmalarini shakllantirish iborat. Rejalasht irilay ot gan o‘quv nat ijalari: Dunyo okeani va uning qismlari haqida ilmiy-ommabop ma’lumotlar berish, yig‘ilgan ma’lumotlarni tahlil etish va baholash qobiliyatini rivojlantirish; mustaqil tarzda qaror qabul qilish malakalarini egallash ko‘nikmalarini shakllantirish. K ey s muammosi: yangi texnologiya samaradorligini ko‘rsatish. Muammo t uzilmasi: 1. Dunyo okeani; 2. Dunyo okeanining tekshirilish tarixi; 3. Dunyo okeanining qismlari;4.Geologik tuzilishi; 5. Okean tubi relefi. 1. Duny o ok eani: 1.1. «Okean» haqida tushuncha? 1.2. «Dunyo okeani» atamasini birinchi bo‘lib fanga kim kiritgan? 1.3. «Okeanosfera» deb nimaga aytiladi? 1.4. Dunyo okeani egallab yotgan maydon qancha? 1.5. Okean yarim shari va unda Dunyo okeani suvining qanchasi bor? 2. « Duny o ok eani» ni o‘rganish t arixi: 2.1. Dunyo okeanini o‘rganish qaysi davrdan rivojlana boshlagan? 2.2. F.Magellanning Dunyo okeanini o‘rganishga qo‘shgan hissasi nimadan iborat? 2.3. «Okeanologiya» faniga qachon va nimaga asosan asos solingan? 3. Duny o ok eanining qismlari: 3.1. Dunyo okeanining yirik qismlari. 3.2. Okeanlar nimalarga asosan ajratiladi? 3.3. Dunyo okeani tarkibida 56 nechta dengiz ajratiladi? Quruqlikdachi? 3.4. Janubiy okean haqida tushuncha? 4.Geologik t uzilishi: 4.1. Okean tagi mustaqil plitalari nechta? 4.2. Okean tubi yotqiziqlari: abbisal, litoral, terrigen yotqiziqlar? 5. Ok ean t ubi relefi : 5.1. Dunyo okeani tubi relefi qanday? Sxemasini tushuntiring. 5.2. Kartadan foydalanib mustaqil, yirik 5 ta havzani ajrating? 5.3. Eng katta shelf zonasiga ega okean qaysi? 5.4. Okean osti tog‘ tizimlarining eng yirigi va uzuni qaysi? Key s uchun axborot y ig‘ish: keys uchun axborot yig‘ish quyidagi usullarda amalga oshiriladi: statistik materiallar; ob’ekt faoliyati haqidagi ma’lumotlar ; internet; ilmiy maqolalar , monografiyalar; o‘quv loyihalari , magistrlik dissertatsiyalari; ommaviy axborot vositalari; axborot resurs markazlari va h.k. Key solog faoliy at i mazmuni:  Qaror qabul qiladi:  Keys qanday bo‘ladi: syujetli yoki syujetsiz?  Keysdagi voqealar axborotni bayon qilishning vaqtdagi izchilligi bo‘yicha o‘tmishdan hozirga keladigan yoki keys-xotira yoxud prognostik bo‘ladimi?  Vaziyatga oid mashq qanday janrda bayon qilinadi: hikoya yoki esse yoxud tahliliy yozishma yoki boshqacha shaklda? Keysolog qabul qilingan yechim asosida vaziyat modelini quradi. Keysdagi vaziyat modeli vaziyat sub’ekti faoliyatining ideal in’ikosidan iborat bo‘ladi va ifodalangan muammo tashuvchisi rolini bajaradi. 57 Key sda muammoni berish usullari: 1-usul – muammoni keysolog ifodalaydi; 2-usul – vaziyatdagi muammo yaqqol ifodalanadi, lekin bunda vaziyatning zarur elementlaridan biri (masalan, sheriklar haqidagi) axborot bo‘lmaydi; 3-usul – matnda vaziyat sub’ektlari o‘rtasidagi ziddiyat mavhum ifodalanadi . K ey sning pe dagogik pasport i. Keysning pedagogik pasporti, bu uning tashkiliy-uslubiy ta’minotidir. U quyidagi komponentlarni o‘z ichiga oladi: pedagogik annotatsiya; o‘quvchilarga uslubiy ko‘rsatmalar; o‘qituvchi – keysologning keysni hal etish varianti; ta’lim texnologiyasi. Pedagogik annot at siy a quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: 1. Keys mo‘ljallangan predmet, bo‘lim, mavzu, ta’lim darajasi, sinf ko‘rsatiladi. 2. Keysdan ko‘zlangan maqsad (ta’limiy maqsad, rejalashtiriladigan o‘quv natijalari). 3. O‘quvchilar keysni muvaffaqiyatli hal etish uchun egallashi lozim bo‘lgan dastlabki bilim va malakalar. 4. Keys real institutsional tizim faoliyatini aks ettirishi yoki unda keysolog sun’iy modellashtirgan vaziyat bayon qilinishi haqidagi ma’lumot. 5. Axborot olish manbalari ro‘yxati. 6. Keysning o‘ziga xos belgilariga ko‘ra tavsifnomasi (syujet, keys ob’ekti mavjudligi, materialni taqdim etish usuli, hajmi, tuzilmaviy o‘ziga xos xususiyatlari, o‘quv topshirig‘ini taqdim etish usuli, chizmalashtirish usuli). 7. Keysdan ko‘zlangan maqsad va, tegishlicha, tashkiliy-uslubiy ta’minoti o‘zgarganida u qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan o‘quv predmetlari ro‘yxati. 8. O‘quv mashg‘ulotidagi ta’lim texnologiyasi 58 quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ta’lim texnologiyasi modeli; o‘quv mashg‘ulotining texnologik kartasi. Key sni rasmiy lasht irish y o‘llari: 1.Qo‘lyozma yoki pechat qilingan variantda; 2.Elektron variantda; 3.Video variantda; 4.Audio; 5.Multimedia. Key s y echimi orqali quy idagi nat ijalarga erishish mumk in:  Mavzuni qayta tahlil qilish imkonini beradi.  Kamchiliklar birma-bir ko‘rsatib beriladi.  Kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan takliflar beriladi.  Aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish, kelgusida benuqson faoliyat yuritish, ta’lim tizimini optimallashtirish, muammo yechimi qarorlarini to‘g‘ri qabul qilish imkoniyatlari ochib beriladi.  Auditorlik xulosasi shakllantiriladi. 2.6.“ Suv omborlarining o’rni v a xalq xo’jaligidagi axamiy at i” mav zusini muammoli t exnologiy alar asosida o’qit ish. Biz Ko’lshunoslik fanidan “Suv omborlarining o’rni va xalq xo’jaligidagi axamiyati” mavzusini tanlab olamiz. Mavzu tanlab olingandan so’ng o’qituvchi ushbu texnologiya bir necha bosqichda o’tkazilishi haqida ma’lumot beradi, vazifani bajarishga vaqt belgilaydi, qo’yigan vazifa yakka holatda bajarilishi kerakligini takidlab o’tadi. O’qituvchi talabalarga vazifani berishdan avvalo shu mavzu asosida tayorlangan video ro’lik, ko’rgazmali vositalardan foydalangan holatda mavzuni tushuntirib muomoni ko’rsatib berishi muxum. Talabalar 59 o’qituvchini diqat bilan tinglab muomo nimada ekanligini bilib oladi, shundan so’ngina talabalar o’zlari mavzuga muammo qo’yib uni taxlil qilishni boshlashadi, masalan (3.2-jadval): 3.2-jadval Muammoning turi Muammoning kelib chiqish sabablari Muammoni yechish yo’lari va sizning xarakatlaringiz “Suv omborlarining o’rni va xalq xo’jaligidagi ahamiyati” Suv omborlarining bugungi kundagi xolati Bugungi kunda suv omborlari respublikamiz hududida ko’plab barpo etilayotgani etiborning yaxshi ekanligidan dalolat beradi. Suv omborini barpo etishda muomolarga etibor qaratish zarur Suv omborlarini barpo etishda eng avvola o’sha joining geografik o’rni, axoli punkutlarining qanday masofada joylashganligi yer osti suvlarining yaqin yoki uzoqligini xisobga olish zarur hisoblanadi. Suv omborlarining loyqa oqiziqlar bilan tez tolib qolmasligi uchun nimalar qilish kerak. O’sha xududning geologic tuzilishini ,suv quyadigan daryo soy, kanalning loyqalik miqdorini xisobga olgan holatda barpo etilsa suv ombori 60 loyqa oqiziqlari bilan to’lish kamayadi. Suv omborlarining xolq xo’jaligidagi axamiyati qanday. Suv omborlarining xalq xo’jaligidagi axamiyati juda ham katta xisoblanib , undan qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orishda, baliqchilik xo’jaligini ruvojlantirishda, elektir energiya olishda, keraksiz vaqtlardabexuda oqib yotgan suvlarni to’plashda muxum axamiyatga ega. O’quvchilar muomoni chuquroq o’rganib uning yechimini guruxlarga bo’lingan xolatda o’qituvch tamonidan belgilangan vaqt orolig’da o’rganadilar. o’quvchilar muomoni o’rganib bo’lgach o’quvchilar jamoaviyfikir olmashadilar o’qituvchi tamonidan o’quvchilar bajargan topshiriqni qay darajada bajarganliklarini eshitib yakuniy xulosaga keladi va shu mavzuga oid bo’lan moumo yuzasidan o’qituvchi ham o’quvchilarga ma’lumot beradilar. Bu texnalogiyaning ta’lim tizimidagi afzaligi shundaki xar bir o’quvchining o’zining mustaqil fikr yuritishini, yoki biron bir muammoli vaziyatga duch kelib qolgan holatida qanday qilib muammoni hal qila olish ko’nikmasini shakilantirishda muhim axamiyatga ega. 61 XULOSA “Ta’lim to’g’risida” gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi»ga asosan jahon standartlariga javob beradigan ta`lim standartini yaratish va raqobatbardosh kadrlar tayyorlashdir. Buning uchun eng yangi pedagogik texnologiyalardan ta’limda keng foydalanish zarur. Bu borada zamonaviy ta’lim usullarining naqadar ahamiyati katta ekanligini ko`rishimiz mumkin. Zamonaviy ta’lim usullari va yangi dasturlangan ishlanmalar, eng yangi informatsion texnologiyalar bilan jihozlangan kompyuter texnikasi asosida (internetdan, diskdan, qog`oz usuli) o’qitish nihoyatda muhim. Maktab geografiya darslarida, jumladan Gidrosfera mavzusini o‘qitishda multimediya tizimlari bilan bog‘liq o‘qitishda ta’limning yangi texnologiyalari va usullarini qo‘llash dars samaradorligini yanada oshirishi tajribalardan ma’lum bo‘ldi. XXI asr innovasiyalar ya’ni fan-texnika sohasidagi ilg’or kashfiyotlarni ishlab chiqarish, boshqarish, jamiyat rivojlanishining ijtimoiy jabhalariga joriy etilish asridir. Zero, insoniyat taraqqiyotini innovasiyalarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Mamlakatimiz kelajagi, iqtisodiy-ijtimoiy ishlab chiqish, qishloq xo’jaligi va jamiyat hayotining boshqa sohalari bilan birga ta’lim-tarbiya sohasidagi o’zgarishlar, uni yangi zamon talablari darajasiga ko’tarishga yo’naltirilgan ishlarning samaradorligi bilan belgilanadi. Ta’lim soxasida multimedia vositalari yordamida o‘quvchilarga bilim berish quyidagi afzalliklarga ega: 1. Ta’lim jarayonida berilayetgan materiallarni chukurrok va mukammalrok uzlashtirish imkoniyatining mavjudligi. 2. Ta’lim olishning yangi soxalari bilan yakindan aloka kilish ishtiyekini yanada oshishi. 3. Dars jarayenida bilim olish vaktining kiskarishi natijasida vaktni tejash imkoniyatiga erishuvi. 62 4. Olingan bilimlar kishi xotirasida uzok muddat saklanib, kerak bulganda amaliyotda kullash imkoniyatiga erishuvi. Lekin, mazkur vositani ta’lim jarayeniga kullashning ayrim muammolari ham mavjud bulib, u kuyidagilardan iborat: 1. Ta’lim uchun zarur bulgan o'quv materiallarini hamda boshka zaruriy kursatmalarni kullanma shaklida kompyuter dasturlari kurinishida ishlab chikish. 2. Ishlab chikilgan kompyuter dasturlari uchun multimedia elementlarini kullash va h.k. 63 FOY DA LA N ILGA N ADA BIY OTLA R RO’Y X A TI 1. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., “Ўзбекистон”, 1995. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, 1-жилд. Т., “Ўзбекистон”, 1996. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, 3-жилд, Тошкент, 1996. 4. Каримов И.А. Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т., “Шарқ”, 1997. 5. Каримов И.А. Маънавий юксалиш йўлида. Т., “Шарқ”, 1998. 6. Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни-халқ, миллатни миллат қилишга хизмат этсин. “Тафаккур” журнали бош мухаррири саволларига жавоблар. 1998 йил, 2-сон. 7. «Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори». - Т .: 1997. 6 4 б. 8. Абдуазизова Н.А. Туркистон матбуоти тарихи (1890-1917), Т., “Академия”, 2000. 9. Абдурашидхонов М. Адибус-соний. Т., 1907. 10. Абдурашидхонов М. Ер юзи. Т., 1914. 11. Абдурашидхонов М. Танланган асарлар. Т., “Маънавият”, 2003. 12. Авлиякулов Н.Х. Педагогическая технология. Учебное пособие. - Т.: « Алоқачи », 200 9 . 14 8 с . 64 13. Авлиякулов Н.Х. Практические основи модулной системи обучения и педагогической технологии. Учебное пособие – Бухара, 2001. - 99 с. 14. Авлиякулов Н.Х., Намозова Н.Ж. Муаммоли ўқитиш технологиялари. -Т. : Фан ва технологиялар. 200 8. 80 б. 15. Авлиякулов Н.Х. , Романсев Г.М., Ткаченко Е.В. и др. «Теория и практика профессонално – педагогического образования». Международная коллективная монография. Том 1. –Екатеренбург: Изд.ГОУВПО «РГППУ». 2007. 304 с. 16. Азизова Ш., Азизова С. Маърифатпарварлик – ижтимоий маданий ҳодиса. Т., 2008. 17. Азизходжаева Н.Н. Педагогические технологии и педагогическое мастерство. - Т.: Молия, 2002. 18. Аҳророва З. Жадид педагогика асослари. Т., 2006. 19. Баратов П., Маматқулов М., Рафиқов А. Ўрта Осиё табиий географияси. Тошкент, 1997. 20. Баратов П., Ўзбекистон табиий географияси Т., 1997. 21. Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии. – М.: Наука, 1989. -192 с. 22. Бородина Н.В., Самойлова Е.С. Модулная технология в профессионалном образовании. Учебное пособие. - Екатеринбург.: УГППУ, 1998. -27 с. 23. Буданов В.П. Табиий география ўқитиш методикаси. - Т. : Ўқувпеддавнашр, 1950. 65 24. Давлетшин М.Г. Модулная технология обучения. – Т.: ТГПУ, 2000. 25. Даринский А.В. География ўқитиш методикаси. Ўрта ва Олий мактаб. 1964. 26. Йўлдошев Ж.Ғ., Усмонов С.А. «Педагогик технология асослари». – Т.: «Ўқитувчи», 2004. 27. Ишмуҳаммедов Р. Иннвацион технологиялар ёрдамида таълим самарадорлигини ошириш йўллари. – Тошкент, 2005. 28. Ишмуҳаммедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Иннвацион технологиялар (таълим муассасалари педагог ўқитувчилари учун амалий тавсиялар). –Тошкент, 2008. -181 б. 29. Кларин М.В. Педагогическая технология в учебном процессе. – М.: Знание, 1989 - 80 с. 30. Курбонов Ш., Сейтхалилов Э. Управление качеством образования. - Т. : Шарқ , 2006. 31. Маҳмудхўжа Беҳбудий. Танланган асарлар. -Т.: ”Маънавият”, 1997, 222 бет 32. Махмутов М., Ибрагимов Г.И., Ушаков М.А. Педагогические технологии, развитие мышления учашихся. – Казан: 1993 – 88 с. 33. Мўминов О.А. География ўқитишнинг баъзи масалалари. Т., 1957. 34. Мўминов О.А. Дунё қитаъалари ва энг муҳим давлатлар географиясини ўрганиш. Т., “Ўқитувчи”, 1969. 66 35. Мўминов О.А. Табиий география таълими методикаси. Т., “Ўқитувчи”, 1976. 36. Мўминов О.А. Янгича ўқитишнинг афзалликлари. Т., 1969. 37. Олимов Қ.Т., О.А.Абдуқуддусов, М.М.Ахмеджонов, ва бошқ. Касб таълими услубиёти. - Т.: «Молия», 2006. -162 б. 38. Педагогика: педагогические теории, системы технологии. Под. ред. Смирнова. -М: Академия, 1999. - 544 с. 39. Педагогическая технология //Под ред. Кукушкина В.С. – Серия «Педагогическое образование» - Ростов: Март, 2002. - 320 с. 40. Раҳимбеков Р.У., Донцова З.Н. Ўрта Осиё табиатини географик ўрганиш тарихи. Т., “Ўқитувчи”, 1982. 41. Рахимов Б.Х., Мавлянов А., Чориев В. ва бошқалар. Педагогик технологиялар схемаларда. Ўқув қўлланма. – Т.: Фан ва технологиялар, 2009. -124 б. 42. Рашидов Х., Хабиб Х. ва бошқалар. Касбий педагогика. Ўқув-услубий қўлланма. -Т.: 2007. 43. Сайидахмедов Н. Янги педагогик технология моҳияти ва замонавий лойиҳаси. – Т.: Таълим маркази, 1999. -55 с. 44. Сайидахмедов Н. Янги педагогик технологиялар (назария ва амалиёт). - Т.: Молия , 2003. 45. Содиқов С. Янги ўзбек адабиёти.-Т.: “Университет”, 2002 . - 14 бет. 46. Сулайманов Ў., Нормуродова И., Эргашева А. Таълимда зинама-зина технологиясини қўллашга доир фикр-мулоҳазалар //Олий ва ўрта махсус таълим тизимида фанларни ўқитишда илғор педагогик 67 технологиялардан фойдаланиш. Илмий-амалий конференция материаллари. 2-қисм. –Самарқанд, 2016. -б. 28-29. 47. Толипов Ў., Усмонбоева М. «Педагогик технологиянинг татбиқий асослари». Ўқув қўлланма. –Т.: Фан, 2006. 48. Усмонов С.А., Ҳусанова С.Ҳ. Табиий географиядан лаборатория машғулотларини янги технология асосида ўқитиш. “Ҳозирги замон географияси назарияси ва амалиёти” // халқаро конференция материаллари. Т., 2006. 49. Фарберман Б.Л. Прогрессивные педагогические технологии. – Т.: Фан, 2002. - 130 с. 50. Қосимов Б. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидойилик. – Т., “Маънавият”, 2002. 51. Қурбонниёзов Р. География таълими методикаси . - Т., 1992. 52. Қўчқоров В. Маънавият ва миллий ўзликни англаш. - Т., “Академия”, 2008. 53. Ҳамидов А. Янги педагогик технологиялар. Ўқув қўлланма. - Т.: 2004. 54. Ҳасанов И.А., Ғуломов П.Н. Ўрта Осиё табиий географияси. Т., “Университет”, 2002. 55. Ҳасанов Ҳ.Ҳ. Мактабда география ўқитишнинг яхшилаш йўллари. Т., 1954. 56. Ҳасанов Ҳ.Ҳ. Сайёҳ олимлар. Т., “Шарқ”, 1981. 57. Холбоев С. Миллий университетнинг тарихий илдизлари ва ташкил топиши. Т., “шарқ”, 2003. 68 58. Холбоев С. Туркистоннинг буюк уйғониши. “Ўзбекистон адабёти ва санъати” газетаси, 1999, 20 август. 59. Хушназаров И.Ш., Сулаймонов У .С. ў рта махсус таълим тизимида география фанини ўқитишда “Самарқанд ўлкашунослик атласи”дан фойдаланиш масалалари. //География ва геоэкология. Илмий мақолалар тўплами. - Самарқанд, 2016. –б.186-189. 60. Шодиев Н. Янги педаггик технологиялар.- Самарқанд, 2001. -88 б. 61. Ярашев Қ.С., Аббосова М., Сулайманов Ў. Таълимда замонавий педагогик техналогиялардан фойдаланиш айрим масалалари. //Геодезия, картография ва кадастр соҳаларини ривожлантиришнинг долзарб муаммолари. Республика илмий-амалий конференция материаллари. –Самарқанд, 2014. -б. 183-184. 62. http://ziyonet.uz 63. http://uz.edu.uz 64. http://uznatur.uz 65. http://www.avesta.tj 66. http://www.astronet.ru 67. http://ast.uz 68. www.cawater-info.net 69. www.tfec-ifas.tj 70. www.google.ru 69

MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………. 1-BOB. MAKTABDA GEOGRAFIYA TA’LIMI VA UNI O‘QITISH USUL VA TEXNOLOGIYALARI …………………………………………… 1.1. Geografiyada ta’limning maqsadi va mazmuni.................................... 1.2. Geografiya ta’limi metodlari va texnologiyalari tasnifi...................... 1.3. Geografiya darslarini turlari va ularni tuzilishlari................................ 2-BOB. MULTIMEDIYA VA U ASOSIDA GIDROSFERA MAVZUSINI O‘QITISH ……………………………………………………………………… 2.1. Mediatexnologiyalar asosida o‘qitishning metodik ta’minoti............. 2.2. Ta’limda multimedia vositalari, ularning afzalliklari.......................... 2.4. Suv resurslari mavzusini o’qitishda modulli texnologiyalardan foydalanish.................................................................................................. 2.5. Gidrosfera mavzusini KEYS texnologiyalari asosida o‘qitish … …… 2.6.“Suv omborlarining o’rni va xalq xo’jaligidagi axamiyati” mavzusini muammoli texnologiyalar asosida o’qitish………………………………. XULOSA … …………………………………………………………………….. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ………………………… 1

KIRISH Har qanday jamiyat taraqqiyotining har tomonlama yetuk o‘qituvchilarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Ta’limning turli bosqichlariga yetuk pedagogik kadrlarni yetkazish avvalo ta’limi sohasidagi tadqiqotlarni izchil olib borish, ta’lim metodikasi faniga alohida e’tibor berishni taqozo etadi. Mamlakatda «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun (1997 yil 29 avgust) va Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturida tub islohotlar olib borish, ta’limni yanada rivojlantirish va uning uzluksizligiga alohida e’tibor qaratilgan. Gidrologiya fanlari tizimining shakllanishi va rivojlanishi o‘ziga xos tarixga ega bo‘lib, uni alohida o‘rganish, ilmiy va amaliy ahamiyatini, fanlarning o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Shu bilan bir qatorda respublikamiz oliy ta’lim tizimida innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish masalasi bugungi kunda dolzarb ahamiyatga egaligi hammamizga ma’lum. O‘zbekistonda ta’lim – tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri «shaxs manfaati va ta’lim ustivorligi»dir. Bu omil davlatimizning ijtimoiy siyosatini belgilab berganligi tufayli ta’limning yangi modeli yaratildi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan bu modelni amalga oshirish bilan hayotimiz jabhalarida ro‘y beradigan «portlash effekti» natijalari ro‘yi-rost ko‘rsatib berildi, ya’ni: -ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir qiladi va natijada mamlakatimizdagi mavjud muhit butunlay o‘zgaradi; - insonning hayotdan o‘z o‘rnini topish jarayoni tezlashadi; - jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi; 2

- jamiyatimizning potensial kuchlarini ro‘yobga chiqarishda juda katta ahamiyat kasb etadi; - fuqarolik jamiyati qurishni ta’minlaydi, model vositasida dunyodan munosib o‘rin olishga, o‘zbek nomini yanada keng yoyib tarannum etishga erishiladi «Portlash effekti» sari shijoat bilan qadam tashlash, yo‘llarda uchraydigan qiyinchiliklarni bosqichma-bosqich va izchil hal etish masalalari nafaqat pedagog nazariyachi va amaliyotchilarni junbushga keltiradi, balki jamiyatimizni to‘liq pedagoglashtirish muammosini ijtimoiy buyurtma sifatida keltirib chiqaradi. Demak, jamiyatimizning har bir fuqarosini tarbiya asoslari bilan tanishtirish, yosh avlodni barkamol inson qilib voyaga yetkazish jarayonini yangi pedagogik «qurol» va vositalar bilan ta’minlash davr taqazosidir. O‘rganilganlik darajasi. O‘zbekistonda geografik fan ta’limi metodikasi sohasida H.H.Hasanov, P.N.G‘ulomov, O.Mo‘minov, P.Musayev, R.Qurbonniyozov, M.Nabixonov va boshqalar tadqiqot olib borishgan. Shuningdek P.Baratov, A.A.Rafiqov, A.Qayumov, H.Vahobov, A.Zaynutdinov, T.Mirzaliyev, A.Soatov, O‘.Q.Abdunazarov va boshqalar ilmiy tadqiqot ishlari olib borishgan bo‘lsa, gidrologiya sohasida A.Rasulov, F.Hikmatov, D.Aytbayev, G‘.Yunusov, R.Ziyayev va boshqalarning oliy va o‘rta maxsus ta’lim sohalari darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, uslubiy qo‘llanmalar yaratish masalalariga qaratilgan. Ushbu ishda ular yaratgan metodalogiyalar va g‘oyalar asos qilib olinadi. Ishning maqsad v a v azifalari. Ushbu bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi maktab geografiya darslarida Gidrologik mavzularni o‘qitish va o‘qitish usullarini samaradorligini ko‘rsatib berishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi v azifalar belgilab olindi: 3

 Geografiyada ta’limning maqsadi va mazmuni.  Geografiya ta’limi metodlari va texnologiyalari tasnifi.  Geografiya darslarini turlari va ularni tuzilishlari.  fanlarni o’qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish;  qo’llashga tavsiya etiladigan innovatsion texnologiyalar va usullar saralash; Tadqiqot ishining ob’ek t i sifatida maktab o’quv predmetlari olingan. Tadqiqotning predmet i esa geografik fanlarda gidrologik mavularni o’qitishni takomillashtirish olingan va o‘qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalarni qo‘llash uchun uslubiy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. 4

1-BOB. MA KTA BDA GEOGRA FIY A TA ’LIMI VA UN I O‘QITISH USUL VA TEX N OLOGIY A LA RI 1.1. Geografi y ada t a’limning maqsadi v a mazmuni. O‘qitish maqsadlarini aniqlash didaktika va geografiya o‘qitish metodikasining eng muhim muammosidir. O‘qitish maqsadi geografiya nima uchun o‘qitiladi? degan savol bilan chambarchas bog‘liq. O‘qitish maqsadi maktab geografiyasining mazmunining tuzilishini o‘qitish metodlari va yo‘nalishini belgilashda katta ahamiyatga ega. Dastlab barcha fanlar uchun o‘qitish maqsadlarini aniqlashda didaktik tadqiqotlar amalga oshiriladi. Ta’lim haqidagi va kadrlar tayyorlash to‘g‘risidagi qonunlar o‘qitish maqsadini aniq belgilashga katta e’tibor berilgan. O‘qitish maqsadini aniqlashda jamiyatning xususiyatlari qiziqishi albatta e’tiborga olinadi, ya’ni o‘quvchilar jamiyat uchun kurashadigan va qayg‘uradigan bo‘lishi kerak. Maktab o‘z o‘quvchilarini mehnatni sevadigan vatanparvar zamonaviy fan texnika texnologiyaga oid ko‘nikma va malakalarga ega qilib tarbiyalashi zarur. Tabiiy boyliklarimizni chet mamlakatlar bilan qiyoslashda iqtisodiy – ijtimoiy siyosiy ilmiy geografik munosabatlarimizni aniqlashda ahamiyati katta. Ta’limiy maqsadlar: -o‘quvchilarga tabiiy, iqtisodiy, kortografiya va boshqa geografiya fanlarining asoslarini o‘rgatish. Tabiatni qo‘riqlash va undan oqilona foydalanishning tabiiy ilmiy va texnika iqtisodiy tomonlarining 5

O'xshashlar

Informatika fanini o‘qitish
SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR TADQIQI VA TA’LIMI
So‘z ijodkorligi va leksik birliklarni o‘qitish
GAP BO‘LAKLARINI INTERFAOL O‘QITISH
Rux mavzusini o‘qitish metodikasi