logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. GAP BO‘LAKLARINI INTERFAOL O‘QITISH

GAP BO‘LAKLARINI INTERFAOL O‘QITISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1344.4375 KB
Ko'chirib olish
GAP BO‘LAKLARINI INTERFAOL O‘QITISH MUNDARIJA Kiris h......................................................................................... 3 I BOB. GAP VA UNING TARKIBIY QISMLARI HAQIDA NAZARIY QARASHLAR 1.1. Gap va uning tarkibiy qismlari o’rganilish tarixi……………………………………………………… 10 1.2. T i lshunoslikda gap bo’laklari yuzasidan nazariy qarashlar tahlili…………. ......................................................................... 19 Bob bo yichaʻ xulosa………………………………………….. 28 II BOB. GAP BO’LAKLARI IFODALANISHINING NAZARIY AMALIY MASALALARI 2.1. Kesim va uning ifodalanishi.................................................... 29 2.2. Ega va uning ifodalanishi…. 44 Bob bo yicha ʻ xulosa………………………………………….. 63 III BOB. UMUMTA’LIM MAKTABLARI ONA TILI DARSLARIDA GAP BO’LAKLARINI O’QITISH MASALALARI …………………………………… 3.1. Gap bo’laklarini o’qitishda interfaol metodlarning o’rni va ahamiyati 64 3.2. Gap bo‘laklarini o’qitish jarayonida interfaol metodlarni qo’llash masalasi…………… 66 Bob bo yicha ʻ xulosa………………………………………….. 80 Umumiy xulosalar…………………………………………….. 85 Foydalangan adabiyotlar ro yxati…………………………….. ʻ 88 Ilovalar 2 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda ilm-fan barcha sohalarini rivojlantirish, ilmiy-tadqiqot ishlarini jadal olib borish uchun keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Bu boradagi ishlar prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning 2017- yil 22-dekabrda Oliy Majlisga qilgan murojaatnomasida ham o‘zining yaqqol ifodasini topdi. O‘zbekistonning 2017-2021 -yillarga mo‘ljallangan “Harakatlar strategiyasi”da ham IV bo‘lim “Ijtimoiy sohani rivojlantirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlar”da qayd etilganidek : ” Biz yosh avlodni har tomonlama sog‘lom va barkamol etib tarbiyalash borasida ishlarimizni yangi bosqichga ko‘tarish maqsadida “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonunni yangi tahrirda qabul qildik”. 1 Zero, Prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz” nomli asarida ta’kidlaganlaridek, “Farzandlarimizni mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni chuqur egallagan , mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun hamisha dolzarb masala hisoblanadi”. 2 Tom ma’noda to‘g‘ri aytilgan yuqoridagi fikrlarning isboti o‘laroq, mamlakatimizda til ta’limiga ham katta e’tibor berilmoqda. 2017-yildan boshlangan ta’limni tubdan isloh qilish, amaldagi darsliklar sifatini qaytadan ko‘rib chiqqan holda jahon standartlari talablariga moslashtirish borasidagi harakatlar natijasi sifatida umumiy o‘rta ta’limda eski davlat ta’lim standarti o‘rnini bosadigan va ta’limga o‘zgartirish kirita oladigan Umumiy Milliy o‘quv dasturi ishlab chiqilmoqda. Umumiy o‘rta ta’limning Milliy o‘quv dasturi o‘z ichiga 1 Sh.M.Mirziyoyev.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.-Toshkent:”O‘zbekiston”N.M.I.U, 2018.-B72 2 Sh.M.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.Toshkent:”O‘zbekiston” N.M.I.U, 2017.-B.485 3 fanlarning o‘quv reja va dasturlarini, o‘qitish metodologiyasi va baholashni qamrab oladi. Bu dastur bo‘yicha yaratilayotgan yangi darsliklar , o‘qituvchilar uchun uslubiy qo‘llanmalar, mavzularning mustahkam egallanishi uchun yaratilayotgan mashq daftarlari , o‘quv-uslubiy materiallar ta’lim sifatini yanada oshirishga xizmat qiladi. Milliy o‘quv dasturini amalga joriy qilish bo‘yicha Xalq ta’limi huzuridagi Respublika ta’lim markazi shug‘ullanadi. Xalq ta’limi vazirligining 2020-yil 31-martdagi “Umumiy o‘rta ta’limning milliy o‘quv dasturlarini ishlab chiqish to‘g‘risida”gi buyrug‘i asosida xalqaro talablarga javob beruvchi umumiy o‘rta ta’limning Milliy o‘quv dasturi ishlab chiqish boshlangan. 3 Shu yo‘nalishda xalqaro tajriba va andozalarga javob beradigan yangi o‘quv darsliklari joriy qilindi. Bu mazmundagi darsliklar xalqaro ta’lim sifatini nazorat qilish me’yorlari: Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqiyot Tashkiloti (OECD)ning 15yoshli o‘quvchilarda ona tili matematika, tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonlik darajasini baholaydigan PISA- o‘quvchilar yutuqlarini baholash dasturi, Ta’limiy Yutuqlarni Baholash Xalqaro Uyushmasi(IEA)ning TIMSS-xalqaro dasturlari , o‘quv fanlarini STEAM yo‘nalishida o‘qitish kabi me’yorlar asosida ish ko‘radi.Mazkur dissertatsiyada gap bo‘laklarini o‘qitish mavzusi tanlanganligi, unda gap bo‘laklari , ularning tasnifi, ularga xos bo‘lgan mazmuniy va sintaktik qonuniyatlar yoritilishi; yangilanishi lozim bo‘lgan darsliklar qatorida umumta’lim maktablarining 8-sinflari uchun mo‘ljallangan amaldagi darslik ham mavjudligi va ushbu dissertatsiyada shu mavzuga mos yangi yo‘nalishdagi mashq va metodlar tavsiya etilganligi dissertatsiya muvzusining dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqot obyekti va predmeti . Sintaksisga oid darsliklar va amaldagi umumta’lim maktab darsliklari etib belgilandi. O’zbek tilida gap bo’laklarini o’qitish jarayonini takomillashtirish maqsadida interfaol metodlarni ishlab chiqish tadqiqot predmetini belgilab beradi. Tadqiqot ishining maqsad va vazifalari. 3 Zamonaviy darsliklar qanday bo‘lishi kerak?-\\Elektron manbaa.O‘zbekiston milliy axborot agentligi sayti:https:|| uza.uz||posts|208815 4 O’zbek tilshunosligidagi gap bo’laklariga oid ilmiy-nazariy qarashlarni tadqiq etish va yangi avlod darsliklari qatorida qayta nashr etishi mo‘ljallangan 8- sinf ona tili darsligidagi gap bo‘laklari mavzusini o‘qitishga oid metodik yordam sifatida interfaol metodlar va topshiriqlar ishlab chiqish maqsad qilib belgilandi. Ushbu maqsad asosida quyidagi vazifalar belgilab olindi : 1.Mavzu yuzasidan ilmiy-nazariy manbalarni o‘rganish va tahlil qilish, umumlashtirish. 2. Ona tili ta’limi jarayonida gap bo‘laklarini o‘qitishning ahamiyatlilik darajasini yoritish. 3. Umumta’lim maktabi o‘quvchilarida gap bo‘laklariga oid nazariy va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishda oson o‘rganiladigan usullarni ishlab chiqish. 4. Yangi avlod darsliklari talablariga javob beradigan, Milliy o‘quv dasturi talablariga mos mashq, topshiriqlar yaratish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Mazkur ishning ilmiy yangiligi shundan iboratki, 1.Mavzu yuzasidan ilmiy-nazariy manbalar o‘rganildi va tahlil qilindi, umumlashtirildi 2. Ona tili ta’limi jarayonida gap bo‘laklarini o‘qitishning ahamiyatlilik darajasini yoritildi 3. Umumta’lim maktabi o‘quvchilarida gap bo‘laklariga oid nazariy va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishda oson o‘rganiladigan intrfaol usullarni ishlab chiqildi. 4. Yangi avlod darsliklari talablariga javob beradigan, Milliy o‘quv dasturi talablariga mos mashq, topshiriqlar yaratildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Ma’lumki, ko‘pgina tillarda gapga ta’rif berishda, avvalo, kommunikatsion vosita ekanligiga ta’kid beriladi. Uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlarida o‘qitib kelinayotgan gapga berilgan milliy tavsifda o‘zbek nutqida uchraydigan son-sanoqsiz gaplarning barchasini 5 umumlashtiradigan belgi-hukm anglatish va kesimlik belgisiga qat’iy urg‘u beriladi. Gap bo’laklarini tadqiq etish va uni ta’lim jarayonida o’quvchilarga tez va samarali yetkazish uchun bu boradagi ishlar bilan yaqindan tanishish va olingan xulosalarni interfaol metodlar vositasida o’quvchilarga yetkazish muhim vazifalardan hisoblanadi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). O‘zbek tili sintaktik birliklarini ilmiy asosda atroflicha o‘rganish XX asarning 40-yillaridan boshlandi. Sintaktik sathning nazariy va amaliy masalalarini yevropa tilshunoslgidagi yutuqlar bilan bog‘lagan holda tadqiq etishni A.G`ulomov boshlab berdi. U «O‘zbek tilida aniqlovchilar” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi va bu dissertatsiya asosida yaratilgan xuddi shu nomdagi risolasi ( Т ., 1942), “O‘zbek tilida so‘z tartibi” ( Т ., 1947),“Sodda gap” ( Т ., 1948- 1955) singari qo‘llanmalari bilan o‘zbek ilmiy sintaksisining tamal toshini qo‘ydi. Sodda gap sintaksisi to‘g‘risidagi nazariyalarning takomilida A.Komilovaning “Gapda so‘zlarning bog`lanishi” ( Т ., 1955), G`.Abdurahmonovning “Gapning ajratilgan ikkinchi darajali bo‘laklari” ( Т ., 1956), H.Boltaboyevaning shu nomdagi qo‘llanmalari (Farg`ona, 1957), D.Ashurovaning “Gapning uyushgan bo‘laklari” ( Т ., 1962), A.Sayfullayevning undalmalarga, kirish va kiritmalarga bag`ishlangan tadqiqotlari, F.Ubayevaning “Hol” monografiyasi, A.Ahmedovning “So‘roq gaplar” (1965), A.Safayevning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar, I.Rasulovning bir tarkibli gaplar, B.O‘rinboyevning atov gaplar, so‘zlashuv nutqi sintaksisi tadqiqiga bag‘ishlangan tadqiqotlari muhim rol o‘ynadi.I.Rasulovning 1974-yilda “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bir sostavli gaplar” nomli monografiyasi nashr etildi. “Gap haqida sintaktik nazariyalar” kitobining nashr etilishi ( Т ., 1988), gapda ikki qutbli (ikkita bosh bo‘lakni e’tirof etuvchilar) nazariyaning kelib chiqish ildizlari, gapni bo‘laklarga ajratish tamoyillari va unda ko‘zga tashlanadigan ba’zi xatoliklarni yoritib berishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.Mazkur ishning ilmiy yangiligi shundan iboratki, 6 Tadqiqotda qo llaniladigan metodikaning tavsifi.ʻ Tadqiqotda jahon tilshunosligida keng qo‘llanayotgan sistem-struktur metoddan va uning tarkibiy qismi bo‘lgan oppozitsiya, transformatsiya, komponent tahlil, differensial- semantik, tipologik, qiyoslash va distributiv tahlil usullaridan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Dissertatsiya natijalari oliy o‘quv yurtlarining “Hozirgi o‘zbek tili” fanining sintaksis bo‘limini o‘qitishda, uzluksiz ta’limning akademik litsey bosqichi 3-kurs talabalari uchun “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanini o‘qitishda, shuningdek, maktabda gap bo‘laklarini o‘qitishda muhim amaliy ahamiyatga ega. Tadqiqotning nazariy ahamiyati shundaki, unda o‘zbek nutqining turli-tuman qo‘llanishlarida uchraydigan gaplarni tilshunoslikning so‘ngi yutuqlari asosida tahlil qilish o‘z ifodasini topdi. Ishdan shu sohada izlanish olib borayotgan tadqiqotchilar, magistrlar, ona tili fani o‘qituvchilari keng foydalanishi mumkin. Ish tuzilmasining tavsifi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasi tuzilish jihatdan kirish, 3 ta bob, 6 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat bo‘lib, uning asosiy hajmi ____ betni tashkil qiladi. 7 I BOB. GAP VA UNING TARKIBIY QISMLARI TO’G’RISIDA NAZARIY QARASHLAR 1.1. Gap va uning tarkibiy qismlari o‘rganilish tarixi Sintaksis va uning o‘rganilish tariхi chuqur ildizlarga ega. Sintaksisga oid qarashlar negizida gap va uning tarkibiy qismlari hisoblanmish gap bo‘laklariga oid qarashlar ham o‘z ifodasini topgan. Bu qarashlar antik davr tilshunosligida ritorika fani negizida vujudga kelgan bo‘lsa, keyinchalik mustaqil soha sifatida taraqqiy etdi. Sintaksis (grek tilidan olingan bo‘lib sintaksis - birlashtirish, tuzilish) til tizimining bir sathi haqidagi ta’limotni anglatadi. Sintaksis ta’rifiga ingliz, rus va o‘zbek olimlari turli jihatdan yondashgan. Jumladan, rus olimi V.V.Vinogradov sintaksisga shunday yondashadi :“ Sintaksisning xarakterli xususiyati shundaki, uning har bir o‘rganish obyekti o‘zidan yuqoriroq bo‘lgan grammatik birlikning struktur elementi sifatida funksiyalashadi: so‘z va uning shakllari so‘z va gapning, so‘z birikmasi turli yoyiq gaplarning, gap doirasida esa, o‘z navbatida, sodda gap qo‘shma gapning struktur elementi sifatida xizmat qiladi” 4 . Tilshunoslikda gap va unga doir qarashlar o‘rta asr tilshunosligida ham ko‘zga tashlanadi. Jumladan, Forobiyning tilshunoslik haqidagi fikrlari «Fanlar tasnifi haqida» nomli asarida gap haqidagi fikrlari o‘z aksini topgan. Asarning birinchi bo‘limi til haqidagi fanga bag`ishlangan. Forobiy tilshunoslikning mundarijasi haqida ham fikr yuritadi va u olti bo‘limdan iborat ekanligini ko‘rsatadi. Ular quyidagilar: 1) sodda so‘z haqidagi fan; 2) so‘z birikmalari haqidagi fan; 3) sodda so‘z qonunlari haqidagi fan; 4) so‘z birikmalari qonunlari haqidaga fan; 5) yozuv qonunlari va to‘g`ri talaffuz (orfoepiya) haqidagi fan; 6) she’r tuzilishi qoidalari 4 Абдухалимова , С . У .O’zbek tilshunosligida qo’shma gaplar nazariyasi /С.У.Абдухалимова.Молодой ученый.- 2020.-№20(310).-С.674-676. : https://moluch.ru/archive/310/69941/ ( дата обращения : 07.06.2023). 8 haqidagi fan. Forobiy har bir bo‘limda nimalar o‘rganilishi haqida ma’lumot beradi . Bu ma’lumotlardan ko‘rinadiki, muallif hozirgi tilshunoslik bo‘limlari: fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis, orfografiya, orfoepiya, stilistika haqida, ularning o‘rganish obyektlari haqidagi ilk tushunchalarni X asrdayoq ko‘rsatib bergan ekan. Shuningdek, grammatika bilan mantiqning o‘zaro bog`liqligi, tildagi umumiy va xususiylik dialektikasi haqida ham ma’lumotlar beradi. Forobiy har bir bo‘limda o‘z ichiga qamrab oladigan ma’lumotlar haqida to‘xtalib o‘tadi. Ushbu fikrlardan shunday xulosa qilish mumkinki , olim hozirgi tilshunoslik bo‘limlari: fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis, orfografiya, orfoepiya, stilistika to‘g‘risida , ularning o‘rganish obyektlari haqidagi ilk tushunchalar haqida X asrdayoq ma’lumot bergan. Shuningdek, grammatika bilan mantiqning o‘zaro bog`liqligi, tildagi umumiy va xususiylik dialektikasi haqida ham ma’lumotlar beradi. O‘zbek tili sintaksisi tilshunoslikning alohida bo‘limi sifatida ilk bor Fitrat tomonidan «Nahv” atamasi ostida o‘rganildi. O‘zbek tilshunosligida ilk marotaba sintaksis nomi ostida O.Usmonov va B.Azizovlar maktab grammatikasini nashr etdilar (1939). O‘zbek tili sintaktik birliklarini ilmiy asosda atroflicha o‘rganish XX asarning 40-yillaridan boshlandi. Sintaktik sathning nazariy va amaliy masalalarini yevropa tilshunoslgidagi yutuqlar bilan bog‘lagan holda tadqiq etishni A.G`ulomov boshlab berdi. U «O‘zbek tilida aniqlovchilar” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi va bu dissertatsiya asosida yaratilgan xuddi shu nomdagi risolasi ( Т ., 1942), “O‘zbek tilida so‘z tartibi” ( Т ., 1947),“Sodda gap” ( Т ., 1948- 1955) singari qo‘llanmalari bilan o‘zbek ilmiy sintaksisining tamal toshini qo‘ydi. Sodda gap sintaksisi to‘g‘risidagi nazariyalarning takomilida A.Komilovaning “Gapda so‘zlarning bog`lanishi” ( Т ., 1955), G`.Abdurahmonovning “Gapning ajratilgan ikkinchi darajali bo‘laklari” ( Т ., 1956), H.Boltaboyevaning shu nomdagi qo‘llanmalari (Farg`ona, 1957), D.Ashurovaning “Gapning uyushgan bo‘laklari” 9 ( Т ., 1962), A.Sayfullayevning undalmalarga, kirish va kiritmalarga bag`ishlangan tadqiqotlari, F.Ubayevaning “Hol” monografiyasi, A.Ahmedovning “So‘roq gaplar” (1965), A.Safayevning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar, I.Rasulovning bir tarkibli gaplar, B.O‘rinboyevning atov gaplar, so‘zlashuv nutqi sintaksisi tadqiqiga bag‘ishlangan tadqiqotlari muhim rol o‘ynadi. I.Rasulovning 1974-yilda “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bir sostavli gaplar” nomli monografiyasi nashr etildi. “Gap haqida sintaktik nazariyalar” kitobining nashr etilishi ( Т ., 1988), gapda ikki qutbli (ikkita bosh bo‘lakni e’tirof etuvchilar) nazariyaning kelib chiqish ildizlari, gapni bo‘laklarga ajratish tamoyillari va unda ko‘zga tashlanadigan ba’zi xatoliklarni yoritib berishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Asarda turkiy tillar sintaktik tuzilishida eng muhim konstruktiv bo‘lak kesim ekanligi, shuning uchun ham turkiy tillar uchun bir qutbli nazariya muvofiq ekanligi, gap bo‘laklarini gapning ana shu mazmuniy va grammatik markazi bo‘lgan kesim bilan munosabatiga qarab belgilash lozimligi ta’kidlandi. Ayni paytda gap bo‘laklari ikki darajaga emas, bir necha darajalarga bo‘linishi mumkinligi ko‘rsatildi. O‘zbek tili sodda gap sintaksisining taraqqiyotida B.O‘rinboyevning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida vokativ kategoriya” ( Т ., 1972), N.Mahmudovning “O‘zbek tilidagi sodda gaplarda mazmun va shakl assimetriyasi” ( Т ., 1984) monografiyalari katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Ushbu qo‘llanma o‘zbek tili sintaksisini yangi nazariyalar, yangi yo‘nalishlar bilan boyitdi. O‘zbek tili sodda gap sintaksisining shakllanishi va taraqqiyotida A.G`ulomov xizmati qanchalik katta bo‘lsa, qo‘shma gap sintaksisining shakllanishi va taraqqiyotida G`.Abdurahmonov va M.Asqarovalarning xizmati kattadir. O‘zbek tilining qo‘shma gaplarga doir ilk asar H.G`oziyevga mansubdir. U 1941 yilda “Hozirgi zamon o‘zbek tilida ergashgan qo‘shma gaplarning sostavi” nomli asari bilan o‘zbek tilshunosligida qo‘shma gap sintaksisini o‘rganishni boshlab berdi. 1955 yilda F. Kamol “Qo‘shma gaplarga doir masalalar” kitobini 10 nashr etdi va unda qo‘shma gaplarning maqomi, ularning tasnifi haqida dastlabki ma’lumotlar berdi. G`.Abdurahmonov “Qo‘shma gap” ( Т ., 1957), “Qo‘shma gap sintaksisi asoslari” ( Т ., 1958), “Qo‘shma gap sintaksisi” ( Т ., 1964), M.Asqarova “Hozirgi zamon o‘zbek tilida qo‘shma gaplar” ( Т ., 1960) singari kitoblarini nashr etib, o‘zbek tili qo‘shma gap sintaksisining ilmiy asoslarini yaratib berdilar. O‘zbek tili qo‘shma gaplar sintaksisining takomillashuvida A.Berdialiyev, N. Т urniyozovlarning ham xizmatlarini ta’kidlash joiz. 70 - 80-yillarda jahon tilshunosligida matn lingvistikasining rivojlanishi o‘zbek tilshunosligiga ham ta’sir etdi va o‘zbek tilshunosligida ham A.Mamajonov, M. Т o‘xsonovlarning matn lingvistikasiga va matnning uslubiy xususiyatlariga bag`ishlangan monografik tadqiqotlari vujudga keldi. Shunday qilib, o‘zbek sintaktik ta’limotining shakllanishi va rivojlanishida A.G`ulomov, G`.Abdurahmonov va M.Asqarovalar katta xizmat qildilar. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Berdialiyevlar o‘zbek tili sintaksisiga sistemaviy- struktur usulni olib kirdilar. Т urkiy tillarda gapning mazmuniy va konstruktiv markazi kesim ekanligini, gapning egasi ham kesim orqali belgilanishi va unga tobe ekanligini, gap bo‘laklarini gapni gap qilib turishdagi zaruriy va fakultativlik belgisiga ko‘ra bir necha darajalarga bo‘lish mumkinligini ko‘rsatib berdilar. Fitratning sintaksisga oid fikrlari uning “Nahv” asaridan joy olgan. Аsarda gap va gap bo laklari, so zlarning gapdagi vazifasi, gaplarning tuzilishiga ko raʼ ʼ ʼ turlari (umumiy tarzda), ega va kesim orasidagi sintaktik munosabat hamda kirish so zlari haqida gapiriladi. ʼ Fitrat “Nahv” asarida gap bo laklarini ikki turga: bosh so zlar va to ldirg ich ʼ ʼ ʼ ʼ so zlarga ajratadi. Bosh so zlar bu bosh bo laklardir. U bosh bo laklarni, ʼ ʼ ʼ ʼ hozirgidek, ega va kesim deb ikkiga bo ladi, lekin ularni tahlil qilishda boshqacha ʼ yo l tutadi. ʼ Fitrat bosh bo laklarni tahlil qilishda gap kesimiga to xtaladi va buning ʼ ʼ sababini ham izohlaydi. U kesimga shunday ta’rif beradi: “Gapdagi so zlarning ʼ 11 oxirida kelgan, o z kelishi bilan so‘z qo shimini “gap”ga aylantirgan so z - kesimʼ ʼ ʼ so zidir.” Bu ta rif biroz soddaroq tuyulsa-da, kesimning asosiy belgilari-fikrni ʼ ʼ tugallashi, “so zlar qo shimini” gapga aylantirishi, odatda gapning oxirida kelishi ʼ ʼ (inversiya hodisasidan tashqari) kabilar ochiq-oydin anglashilib turibdi. Fitrat gap bo‘laklari tahlilini kesim tahlilidan boshlashiga qanday sabab bor? 1925-yilda nashr qilingan “O zbekcha til saboqlig i” degan asarda ega va ʼ ʼ kesimga boshqacha ta’rif beriladi. Ushbu asar mualliflari ega haqida shunday yozadilar: “Gap kim yoki nima haqida aytilgan bo lsa, shul kishi, shul ʼ narsani bildirgan so‘z ega deb ataladi". M.Qurbonovaning “Abdurauf Fitrat va o‘zbek tilshunosligi” metodik qo‘llanmasida ta’kidlanishicha, o‘sha davrda nashr qilingan boshqa asarlarda (an’anaviy sintaksisda ham) dastlab ega tahlil qilnardi. Lekin Fitrat bunday yo‘l tutmaydi. Fitrat ega va kesimni , subyekt va predikatni o‘zaro farqlaydi. Bu esa olimning gap bo‘lakarini ajratishda nafaqat shakliy , balki mazmuniy tomoniga ham e’tibor qaratganligini ko‘rsatadi. Ularning goh mos, gohida esa farqli bo‘lishini aytib o‘tadi 5 . Bu holatni olim shunday ta’riflaydi:” Demak, ” Nahv” kitoblarida ko‘rganimiz “gap”(jumla) kim, nima to g risida ʼ ʼ aytilsa, shu ega bo ladi degan ta riflar o ylovg a, ya ni zehniy gaplarga ko ra ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ to g ri bo lsa ham, tildagi gaplarga ko ra yanglishdir. Chunki gap kimning ʼ ʼ ʼ ʼ nimaning to grisida aytilsa, shu kim-nimaning gapning (mantiqcha aytganda ʼ hukumning) mavzusi bo ladir. Biroq har vaqt tildagi ega so zi bo lmaydir” ʼ ʼ ʼ 6 . Olim kesimga ta’rif bergach, ega haqidagi fikrlarini bayon etadi va shunday ta’riflaydi: “Shu kesim so zlaridan har birtasini kim?, nima? so roqlari bilan ʼ ʼ aytganda gapdagi qaysi so z bilan javob berilsa, shu so z gapning ega so zi yoki ʼ ʼ ʼ soddacha “ega”si bo ladir” ʼ . Bu fikrlardan ko‘rinadiki, egani Fitrat aytgan tarzda belgilash, uning kesimga tobe ekanini, unga bog lanib kelganini ko rsatadi. ʼ ʼ А.Fitratning bu fikri ham egani kesimning subyekt (agens)valentligini to‘ldiruvchi 5 М.М.Абдураф Фитрат ва ўзбек тилшунолиги.Т . ,Университет - 1997 , Б-45 6 Фитрат.Танланган асарлар.Т. : Маънавият.1996 - Б -336 12 va u bilan moslashuv munosabatida bo luvchi bosh kelishikdagi sintaktik shakldirʼ deya e tirof etuvchi yangicha yo nalishdagi nazariy sintaksisdagi qarashlar bilan ʼ ʼ uyg undir. ʼ Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Fitrat bosh bo laklar masalasini an anaviy ʼ ʼ tilshunoslikdan boshqacharoq tarzda hal etgan va to g ri xulosaga kelgan edi. ʼ ʼ А.Fitratning bu fikrlari o zbek tilshunosligida keyingi yillarda vujudga kelgan ʼ yangicha yo nalishlarga (mazmuniy sintaksisga va shakliy-vazifaviy talqinga - ʼ sistem sintaksisga) mos keladi. Mazmuniy sintaksisga ko ra bosh bo laklar ichida ʼ ʼ kesim asosiy uyushtiruvchi bo lak sifatida tan olinadi. Shakl-vazifaviy talqinda ʼ ham gap qurilishidagi asosiy markaz kesim hisoblanadi. Bu talqinga ko ra gapning ʼ eng kichik qurilish qolipi АBKk (WPm) deb belgilanadi. Bunda АB - har qanday atov birligi (so z, so z birikmasi), Kk - kesim ko rsatkichlari demakdir. Bu talqinda ʼ ʼ ʼ kesim gap qurilishidagi mavqeyi jihatdan birinchi o rinda turadi. Qolgan bo laklar ʼ ʼ esa gapning kengaytiruvchi bo laklari deb qaraladi. Bu jihatdan ega ham ʼ kesimning sub yekt valentligini to ldiruvchi bo lak, ya ni gap qurilishning ʼ ʼ ʼ ʼ kengaytiruvchi bo lagi sanaladi. Kesimning gap qurilishidagi yetakchi mavqeyi, ʼ ayniqsa, turkiy tillarda yaqqol ko zga tashlanadi. Gapda hamma bo laklar bevosita ʼ ʼ yoki bilvosita kesimga borib bog lanadi, boshqacharoq aytganda, gapning kesimi ʼ qolgan boshqa bo laklarni o ziga tomon tortadi. Bu hol gap qurilishida kesimning ʼ ʼ uyushtiruvchi markaz ekanini, gapning asosiy o zagi ekanini ko rsatadi. Fitrat ʼ ʼ ta kidlaganidek, kesimning ishtirokisiz gap tuzib bo lmaydi.Tilimizdagi bir tarkibli ʼ ʼ gapning bir ko rinishi bo lgan nominativ gaplar, so z-gaplar ham kesimli gaplardir, ʼ ʼ ʼ aniqroq aytadigan bo lsak, kesimning o zidir. Chunki o sha so z-gap ʼ ʼ ʼ ʼ predikativlikni ham ifodalaydi. "Nahv” asarida olim quyidagi misollarni keltiradi: 1. Qushlar bog chada sayrab... ʼ 2. Mirtemir yaqinda yaxshi bir she’r .. 13 Bu misollar Fitrat aytganidek “so z qo shimi, ya ni- so zlar qo‘shimidir.ʼ ʼ ʼ ʼ Ularning har ikkalasida ham tugal fikr yo‘q. Bu so‘zlar yig‘indisini gapga aylantirish uchun olim sayraydir, yozdi so‘zlarini jumla oxiriga qo‘shadi.(Qush bog‘chada ertalab sayraydi. Mirtemir yaqinda yaxshi she r yozdi). Shu tariqa fikr ʼ tugallanadi, olim aytganidek, “so z kesiladir”. Shuning uchun ham “kesim” ʼ deyiladi. Shu holatda Fitrat kesim atamasining mohiyatini sodda va ravon tarzda tushuntirib bergan. Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari haqida Fitrat shunday yozadi: “Ega bilan kesimdangina anglashilg on o yning kamchiliklarini to ldirmoq uchun gapga turli ʼ ʼ ʼ so zlar qo shiladir. Bu qo shilgon so zlar ham ega bilan kesimga o xshab gapning ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ bo laklari bo ladir” ʼ ʼ 7 . Bu so‘zlarni olim to ldirg ich so zlar deydi va uning quyidagi ʼ ʼ ʼ turlarini sanab ko rsatadi: tushum to ldirg ichi, borish to ldirg ichi, chiqish ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ to ldirg ichi, o‘rin to ldirg‘ichi, birgalik to ldirg ichi, chog to ldirg ichi, nechunlik ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ to ldirg‘ichi, nechuklik (hol) to ldirg ichi. ʼ ʼ ʼ Tushum to ldirg‘ichining belgisi ʼ -ni qo shimchasidir. Olim bu yerdagi ʼ tushum so zining tushmoq harakati bilan bog liq ekanligini ochib beradi.Hozirgi ʼ ʼ fanda tushum atamasi kelishikka nisbatan qo llaniladi, Bu kabi gap bo laklariga ʼ ʼ nisbatan to ldiruvchi, aniqrog i, vositasiz to ldiruvchi atamasi ʼ ʼ ʼ ishlatiladi.Ma lumki, vositasiz to ldiruvchi harakat o ziga bevosita o tgan ʼ ʼ ʼ ʼ predmetni ko rsatadi va tushum kelishigidagi so z bilan ifodalanadi, ba zan ʼ ʼ ʼ belgisiz qo llanilishi ham mumkin. ʼ Fitrat ham tushum to ldirg‘ichining belgisiz qo llanish mumkinligini uqtiradi. ʼ ʼ “Tushum to ldirg ichiga -ni belgisining qo shilmay qolg oni ham bo ladir. Biroq, ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ biz bilamiz-kim, -ni qo shimchasi qo shilg‘on tushum to ldirg‘ichlarining ʼ ʼ ʼ ma nolarida aniqlik bor” ʼ 8 . Bu yerda ham tushum to ldirg’ichining belgisiz ʼ 7 Фитрат.Танланган асарлар.Т. : Маънавият.1996 - Б -37 8 Шу асар.Б - 38 14 qo llanishida noaniqlik bo lishi haqida gapirilyapti. Bundan ko‘rinadiki,ʼ ʼ vositasiz to ldiruvchining (tushum to ldirg ichining) belgili yoki belgisiz ʼ ʼ ʼ qo llanilishini Fitrat o zbek tilshunosligida birinchilardan bo‘lib ilg‘ay olgan edi. ʼ ʼ Borish to ldirg ichining qo shimchasi -ka, -ga dir, Bu to ldirg ich olimning ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ so zlari bilan aytganda, “gapning boshqa bir bo lagidan o ziga tomon bir harakat, ʼ ʼ ʼ bir uzanish borligini bildiradir". Ko rinadiki, bu to ldirg ich hozirgi o rin holiga ʼ ʼ ʼ ʼ mos keladi. Tilshunoslar A..G ulomov, M.Аsqarovalar “Hozirgi o zbek adabiy tili" ʼ ʼ kitobida o rin holi harakatning bo lishidagi umumiy o rin ma nosini anglatishini ʼ ʼ ʼ ʼ va undagi o rin semasini anglatishining uchta turga bo linishini qayd qiladilar: ʼ ʼ 1) harakatning bo lish o rnini bildiradi: Ko chada uni uchratdim. ʼ ʼ ʼ 2) harakatning yo nalish o rnini bildiradi: _U maktabga (tomon) ketdi. ʼ ʼ 3) harakatning chiqish, boshlanish o rnini anglatadi: U avtobusdan ʼ tushdi. Fitrat aytgan borish to ldirg ichi o rin holining ikkinchi turiga, ya ni ʼ ʼ ʼ ʼ harakatning yo nalish o rnini bildiradigan turiga to g ri keladi. O rin holining bu ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ turi -gacha, -ga qadar, -ga dovur ko rinishida ham ifodalanadi. Bu vaqtda ʼ harakatning bo lishidagi, davomidagi eng keyingi o rin, chegarani anglatadi: U ʼ ʼ Samarqandga qadar bordi.Fitrat ham bu masalani alohida qayd qiladi: ‘‘Borish to ldirg ichiga -cha, dovur qo shilg onda harakat va uzanishning so ng uchi ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ bo ladir: Buzoqning yugurgani og ilgacha” ʼ ʼ 9 . Chiqish to ldirg‘ichi harakatning ʼ boshlanish o rnini bildiradi va belgisi -dan qo shimchasidir. Olim bu ʼ ʼ to ldirg ichning belgisiz qo llanmasligini ta kidlaydi va quyidagi misollarni ʼ ʼ ʼ ʼ keltiradi: 1. Yaxshi so‘z bilan ilon inidan chiqadir. Yomon so‘z bilan qilich qinidan chiqadir. (maqol). 2. Yomondan har kim bezadir (maqol). Borish to ldirg‘ichi ba zan holga (o‘rin, payt), ba zan esa to ldiruvchiga ʼ ʼ ʼ ʼ to‘g‘ri keladi. Haqiqatan ham inidan, qinidan so zlari bilan yomondan so zlari ʼ ʼ orasida deyarli farq yo‘q; ularning morfologik shakli bir xil, gapdagi sintaktik o rni ʼ 9 Фитрат.Танланган асарлар.Т. : Маънавият.1996 - Б -44 15 ham bir xil. Qiyoslang: inidan chiqadir/ /qinidan chiqadir// yomondan bezadir. Har uchalasida ham harakatning boshlanish o rni anglashiladiʼ Chiqish to ldirg ichi ba zan sabab, vosita ma nosini, ba zan bir qism ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ma nosini ham bildirishi mumkin. Аsarda quyidagi misollar keltiriladi:a) tomga ʼ shotidan chiqdim (sabab, vosita); b) kitobdan uch bet o qidim , qism). ʼ O‘run to‘ldirg‘ichining belgisi -da qo‘shimchasidir. Olim bu to ldirg‘ichning ʼ ham belgisiz qo llanmasligini aytadi. O rin to ldirg ichi o rin holiga to gri keladi, ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ harakatning bo lish o rnini bildiradi, Bu o rin holi ko makchi bilan ham kelishi ʼ ʼ ʼ ʼ mumkin: olam aro, maydon ichra kabi. Chog to ldirg ichi haqida Fitrat quyidagilarni yozadi: “O yning zamonini ʼ ʼ ʼ ʼ bildirgan gap bo laklariga chog to ldirg ichi deymiz. Buning ham belgisi -da dir. ʼ ʼ ʼ ʼ Chog to ldirg ichi endi, erta, kecha, kun, oqshom so zlariga o xshagan chog‘ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ otlari bo lg onda unga -da belgisi qo shilsa-da, qo shilmasa-da ʼ ʼ ʼ ʼ bo ladir ʼ 10 .Аpglashiladiki, chog to ldirg ichi hozirgi payt holidir. ʼ ʼ ʼ Birgalik to ldirg‘ichiga Fitrat quyidagi misolni keltiradi: Mungli kecha ming ʼ dard ila o tdi. Olim ushbu to ldirg ich haqida: “Birgalik to ldirg‘ichi gapning ʼ ʼ ʼ ʼ shunday bir bo lagidirkim, uning gapning boshqa bir bo lagi bilan yo ldoshligi, ʼ ʼ ʼ birgaligi anglashiladir. Buning belgisi bilan, -biladir. Ora-sira ila ham ishlatiladir”, -deydi va bu to‘ldirg ichning birgalik ma’nosini to rt turga bo lib ko rsatadi: ʼ ʼ ʼ ʼ 1. O‘rtoqlik shaklida birgalikni bildiradi: Аzizbek sipohilar bilan Samarqand qopqasiga tomon harakat qildi. 2.Qurollik shaklida birgalikni bildiradi: Tabiat chechaklar bilan bezanadir. 3.Sabablik shaklida birgalikni bildiradi: Dard birla kechalar yig‘lar soz. 4.Zamondoshlik shaklida birgalikni bildiradi: Erta bilan senga xat yozdi. Bu yerda tasnifning biz uchun ahamiyati yo q. Shunisi muhimki, olim chog ʼ ʼ to ldirg ichi deganda hozirgi payt holini va vositali to ldiruvchini tushunadi. ʼ ʼ ʼ Demak, bu to ldirg ich ham hozirgi ikkinchi darajali bo laklarning qaysi birigadir, ʼ ʼ ʼ albatta, mos keladi. 10 Фитрат.Танланган асарлар.Т. : Маънавият.1996 - Б -45 16 Nechunlik to ldirg ichi harakatning sababini bildiradi, belgisi uchun so‘zidir.ʼ ʼ O quvga, yozarga, yozgali kabi shakllar ham shu turga kiritiladi. ʼ Ko rinadiki, bu to ldirg ich hozirgi sabab va maqsad hollariga to g ri keladi. ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ Nechuklik (hol) to ldirg ichi esa “o ydan anglashilgan ishning nechun ʼ ʼ ʼ bo lganini bildiradir”. Olim uning quyidagi ko rinishlari haqida to xtaladi: ʼ ʼ ʼ 1. -b (-ib) qo shilib. U kulib gapirdi. ʼ 2. U xatni yaxshi yozdi. 3. Men insoncha ishladim. Demak, bu to ldirg ich hozirgi ravish holidir. Olim asarning shu joyida ʼ ʼ o zbek tilshunosligida birinchi bo lib hol atamasini qo llagan, bu atama hozirgi ʼ ʼ ʼ fanda kengroq ma noda faol ishlatiladi. ʼ 1.2 Tilshunoslikda gap bo‘laklari yuzasidan nazariy qarashlar tahlili Tilshunoslikda gapga nutq birligi sifatida qaraladi. So‘z va uning borliqda anglatadigan ma’nolari turli -tumandir. Bu ma’nolar ayniqsa, so‘zlar gap tarkibiga kirgandan so‘nggina oydinlashadi. Tilshunos olimlar N.Turniyozov va K. Turniyozovalarning fikriga ko‘ra, “So‘z paradigmatik qatordan sintagmatik qatorga o‘tgach, shu qatorning ichki qonun -qoidalariga bo‘ysungan holda, yangicha mazmun va funksiyalar kashf eta boshlaydi. Endi u, sintaktik aloqalar maskani bo‘lgan ma’lum bir gapning ajralmas tarkibiy bo‘lagi sifatida faoliyat ko‘rsatadi” 11 . Shu sababdan ham, I.P.Raspopov ham gapning ko‘p pog‘onali ekanligini tan olgan holda, konstruktiv-sintaktik va kommunikativ-sintaktik sathlardan iborat ekanligini aytadi. Uning ta’kidlashicha, konstruktiv- sintaktik sath gapning zaruruy qismi bo‘lsa ham, lekin hali gap emas. Gapning o‘ziga xos asosiy belgilari kommunikativ-sintaktik sath birliklari bo‘lgan modallik va aktuallik konstruktiv-sintaktik baza ustiga qo‘shilgandagina uni gapga aylantiradi 12 . 11 Turniyozov N., Turniyozova K. Funksional sintaksisga kirish.-Toshkent: Fan, 2003 12 Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo‘jayeva S.O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi.-Toshkent:Fan, 1992 17 Gap va uning tarkibiga oid bunday qarashlarda turlichaliklar ko‘zga tashlanadi. Masalan, N.Mahmudov va A.Nurmonovlarning “O‘zbek tilining nazariy grammatikasi “darsligida “Bog‘li nutqning axborot tashuvchi eng kichik birligi va shunday birliklarning umumlashgan namunasi gapdir. Demak, sintaktik sathning asosiy birligi va sintaksisning asosiy o‘rganish obyekti gap hisoblanadi. Gap bir butunlik sifatida gap bo‘laklaridan va so‘z bo‘laklaridan tashkil topadi. Demak, gapning ichki tuzilish birligi gap bo‘laklari va so‘z birikmalaridir” 13 . Gapni bo‘laklarga ajratish tamoyillari borasida qarashlar masalasida an’anaviy sintaktik tahlilning ba’zi kamchiliklari to‘g‘risida tilshunos olimlar tomonidan turli nazariyalar ko‘zga tashlaansa-da, biroq hali bu masala o‘z yechimini topmagan. Rus tilshunosi Z.D.Popova gap bo‘laklarining gapdagi vazifalarini konkret ifodalashga harakat qiladi va “subyektiv” va “predikativ “ terminlaridan foydalanadi. Bundan tashqari, V.V. Vinogradov gapning ikkinchi darajali bo‘laklari masalasini qaytadan tahlil qilib chiqish lozimligini, ular grammatik tamoyillarga uzviy asoslanmaganligi tufayli gap tarkibida yuzaga chiqayotgan jonli sintaktik aloqalarni to‘liq ifodalay olmayotganligini ta’kidlaydi. Tilshunos olim Turniyozov N. ham yuqoridagi fikrlarga qo‘shilgan holda , odatda, gap sintaktik unsurlarining sintaktik tahlili jarayonida grammatik funksiyalariga ko‘ra bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga ajratilishini, ammo sintaktik tahlilning bu turida bir qator kamchiliklar ko‘zga tashlanishini ta’kidlaydi.Masalan , kirish so‘z va undalmalarni gap bo‘laklari qatoriga kirita olmaymiz. Bunday holatlarda gap unsurlarining formal-sintaktik jihatlari e’tiborga olinmaydi. 14 A.G‘.Gulomovning sodda gap darsligida gap nutqning bir bo‘lagi bo‘lib, u tugallangan bir fikrni ifodalaydi. Har bir tugallangan fikr so‘zlar yig‘indisi-so‘z 13 Mahmudov N., Nurmonov A., O‘zbek tilining nazariy grammatikasi .-Toshkent: O‘qituvchi, 1995 14 Turniyozov N., Turniyozova K. Funksional sintaksisga kirish.-Toshkent: Fan, 2003-B.-24 18 birikmasi yoki ayrim so‘z bilan ifodalanadi. Bu birikma nutqning fikr anglatishdagi eng sodda, bo‘linmas qismidir 15 . Bu fikrlardan shunday xulosa kelib chiqadiki, gap inson nutqining nisbiy tugal fikrni ifodalaydigan-voqelikni ifodalaydigan va unga munosabat bildiradigan grammatik jihatdan shakllangan bo‘linmas eng kichik bo‘lagidir. Gapning mazmuniy tugalligi undagi ohang tugalligi bilan mos keladi. Og‘zaki nutqimizda gapning mazmuniy-grammatik yaxlitlgini ohang ifodalaydi. Ba’zi so‘zlarning, so‘z shakllarning gap holida shakllangan yoki shakllanmaganligini og‘zaki nutqda ohangdan farqlaymiz. Masalan: 1.Chiroyli gul. 2.Gul chiroyli. Bu misollarning birinchisi gap holida shakllanmagan, chunki unda gapga xos bo‘lgan ohang tugalligi yo‘q. Bu misolda bir aniqlovchi va bir aniqlanmishning aloqasi ifodalangan. Ikkinchi misolda esa gapga xos bo‘lgan ohang tugalligi bor, bu ohang tugalligi fikr tugallanganligini va gap hosil bo‘lganligini anglatadi. Aniqlovchi va aniqlanmish munosabatida bir tasavvur ikkinchi tasavvur umumiy belgisi sifatida aniqlanadi. Bunda murakkab tasavvurning ichiga kiradigan sodda tasavvurlarning o‘zaro munosabati aks etadi bularni bir- biridan ayro holatga qo‘ysak, munosabat o‘zgaradi: ega va kesim munosabati yuzaga keladi, gap shakllanadi. Bundan tashqari, tilshunos olim A.G‘.G‘ulomov sodda gapning bo‘laklarga ajratilishi borasida quyidagi fikrlarni aytib o‘tadi. Gapdagi bo‘laklar fikriy-grammatik tomonlariga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: bosh bo‘laklar va ikkinchi darajali bo‘laklar. Ikki tarkibli gaplardagi har bir tarkibning hokim so‘zlari birlikda gapning bosh bo laklarini tashkil etadi. Bu so zlar ega bilan kesimdir. Ega o z tarkibidagiʼ ʼ ʼ so zlarga hokim(shu tarkibning bosh so zi) bo lganidek, kesimning ustidan ham ʼ ʼ ʼ hokimdir. Kesim egaga nisbatan tobe’, o z tarkibidagi so zlarga nisbatan hokimdir ʼ ʼ (shu tarkibning bosh so‘zi) 16 . Masalan, 15 G’ulomov A.G’., Sodda gap .-Toshkent: O‘zFA, 1955-B.-158 16 G’ulomov A.G’., Sodda gap .-Toshkent: O‘zFA, 1955-B.-158 19 Bahorning ko‘m-ko‘k maysalari dillarga quvonch bag‘ishlamoqda Ega tarkibi- bahorning ko‘m-ko‘k maysalari; kesim tarkibi-dillarga quvonch bag‘ishlamoqda. Bundagi maysalari elementi(ega) bahorning, ko‘m-ko‘k bo laklariga vaʼ shuningdek, bag‘ishlamoqda elementiga ham hokim: bag‘ishlamoqda bo‘lagi (kesim) dillarga, quvonchni bo lagiga hokimdir. ʼ Gap bo‘laklarini ajratish masalasiga turli davrlarda turli nazariyalar asosida yondashildi. Bunday qarashlarning har biri o‘z navbatida gap bo‘laklari to‘g‘risidagi nazariyalarning takomillashishiga o‘z hissasini qo‘shdi. 1988- yilda nashr etilgan Omonturdiyev J.ning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida gap bo‘laklari tipologiyasi “ asarida gap bo‘laklarining funksional klassifikatsiyasi masalasiga to‘xtalib , gap bo‘laklari haqida shunday fikrlarni bayon etadilar:”Olimlar gap bo‘laklarining funksional turlariga ta’rif beradilar-u, bo‘lak tushunchasini belgilash va ta’riflashga e’tibor bermaydilar. Holbuki, gapni bo‘laklarga ajratish gapning strukturasini o‘rganish uchun asosiy va boshlang‘ich nuqta bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari “hol” termini dastlab M.V Lomonosovning “ Российская грамматика “ asarida qo‘llanilganligini, gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari haqidagi nazariya birinchi bo‘lib falsafiy grammatikada yoritilganligi va bu boradagi qarashlar N.I.Grech va A.X.Vostokovlarning tadqiqotida ikkita ikkinchi darajali bo‘lak aniqlovchi va to‘ldiruvchi tan olinganligi, hol esa qisman aniqlovchi va qisman to‘ldiruvchiga kiritilganligini qayd etadi 17 . Gap bo‘lagi sifatida hol P. M. Perelevskiyning “ Начертание русского синтаксиса ”, F.I.Buslayevning maktab uchun tuzilgan darsliklarida bir qadar tiklandi. Buslayev gap bo‘laklarini ajratishda nisbatan to‘g‘ri yondashgan holda ikki usuldan foydalanadi:1) sintaktik boshqarilishga; 2) ma’noviy mosligiga. Bunday qarash natijasida tobe-hokimlik munosabati asos qilib olingan edi.Buslyev qarashlarining kamchilik tomoni shunda ediki, olim morfologiyani gap bo‘laklariga asos qilib olgan edi. Bunda morfologik va sintaktk sathlar farqlanmay qolgan edi. Bu qarash davomchilari Ovsyaniko, Potebnyalar 17 Omonturdiyev J.Hozirgi o‘zbek adabiy tilida gap bo‘laklari tipologiyasi, 1988 20 ham morfologiya asosida gap bo‘laklarini ajratdilar va so‘z turkumlarini gap bo‘laklari bilan teng hodisa deb qaradilar.Peshkovskiy o‘z qarashlarida ikkinchi darajali bo‘laklarga nisbatan formal va logik tomonlarini birgalikda qaradi. Shuning uchun ham gapda ega va kesimdan tashqari quyidagi ikkinchi darajali bo‘laklarni tasnif etdi: 1)boshqaruvli ikkinchi darajali bo‘laklar(predlogli va predlogsiz vosita kelishigidagi otlar); 2) moslashuvli ikkinchi darajali bo‘laklar (predikativlashmagan, substantivlashmagan sifatlar); 3)bitishuvli ikkinchi darajali bo‘laklar (ravish, ravishdosh, infinitiv ) shaklida kelishini qayd etdi. Jumladan, 1994- yilda nashr etilgan Boshmonov M. ning “Gap bo‘laklarini sistema sifatida o‘ganish” monografiyasida gap bo‘laklariga sistem-struktur jihatdan yondashishning to‘g‘riligini yoqlab, bu yo‘nalish gap bo‘laklari borasidagi bir qancha muammoli tomonlarga yechim topishini ta’kidlaydi. Olim gap bo‘laklarini tekshirish uchun , eng avvalo , tilga xos bo‘lgan va nutqqa xos bo‘lganfarqlanishi lozimligini uqtiradi va bu borada Ferdinand de Sossyurning mulohazalariga tayanadi.Olimning nazarida bunday farqlanish ularning ontologik tabiatiga to‘la mos keladi. Tilga xos hamda nutqiy jihatlarni farqlash gap bo‘laklarni o‘rganishning dastlabki va asosiy sharti bo‘lmog‘i lozim 18 . Sayfullayeva R., Mengliyev B. larning “Hozirgi o‘zbek tili “ darsligida gap tadqiqiga quyidagicha yondashilgan. Gap LSQi va uning tiklanishi LSQ nutqiy hodisa sifatidagi gapning asosiy grammatik va struktur (qurilish) xususiyatini o‘zida mujassamlashtirgan mavhum qurilma sifatida yashaydi. Bu gapning struktur elementi orasidagi munosabatni ifodalab, uning umumiy grammatik ma’nosini mujassamlashtiradi 19 . Gap nutqda voqelanar ekan, turli shakllarda namoyon bo‘ladi. Masalan, 18 Boshmonov M.O‘zbek tilining gap bo‘laklarini Sistema sifatida o‘rganish metodologiyasi.Xo‘jand davlat universiteti, Xo‘jand-1994 19 21 1. Ikrom eshikni ochdi. (S.Ahmad) 2 .Yotar ming-ming jild kitob… (E.Vohidov) 3. She’rim, yana o‘zing yaxshisan. (U.Nosir) Shuning uchun ularning qoliplari ham turli-tuman bo‘lishi tabiiy. Yuqoridagi Ikrom eshikni ochdi tipidagi cheksiz gaplar (Karima dars tayyorladi. Sarvinoz onasiga qarashdi.) uchun (ega+to‘ldiruvchi+kesim) Yotar ming-ming jild kitob… tipidagi cheksiz gaplar uchun (aniqlovchi+ega+kesim), She’rim, yana o‘zing yaxshisan tipidagi cheksiz gaplar uchun (undalma, aniqlovchi+ ega +kesim) qoliplari umumiy.Shuning uchun asar mualliflari LSQ to‘g‘risida ikkita ikki xil xulosaga shunday xulosaga keladilar: 1) qoliplar cheksiz gaplar uchun umumiy; 2) bu qoliplarni ham cheksiz ajratish mumkin. Ikkinchi xulosa lisoniy birliklarning cheklanganligi haqidagi qoidaga zid. Demak, yo qolip haqidagi xulosada hali izchillik va mukammallik yo‘q, yoxud ajratilgan qoliplarda umumiylik yuqori darajada emas. Zero, boshqa lisoniy birlik kabi qolip ham miqdoran chekli va mohiyatan umumiy bo‘lishi lozim. Keltirilgan qolipning cheksizligi sababi - uning gaplarni umumlashtirishning ancha quyi bosqichida ekanligi. Chunki [undalma, kesim] va [ega+kesim] qolipi ham o‘zaro farqli va umumiy belgi-xususiyatga ega. Bu qolip undalma va kesim uzvlari asosida o‘zaro farqlanadi, biroq har ikkalasi uchun ham kesim uzvi qanchalik cheksiz ko‘rinish kasb etmasin, ular lisonda bitta umumiylikka ega bo‘lishi va bu umumiylikning zarrasi gap bo‘lib kela oladigan istalgan hosilada mavjud bo‘lishi shart va zarur. Xo‘sh, o‘zbek nutqida qo‘llana oladigan gaplardagi yuqori darajadagi umumiylik nimadan iborat va u qanday tiklanadi? Buni aniqlash uchun bir necha o‘nlab gaplar olinib, ulardan nosintaktik, ya’ni almashtirilsa ham, o‘zgartirilsa ham, gap mohiyatiga daxl qilmaydigan fonetik (gap ohangi), grammatik (gap bo‘laklari uchun asos bo‘lgan so‘z turkumlari) hodisalar, so‘zlovchining kommunikativ niyati (ifoda maqsadi: darak, so‘roq, buyruq), emotsional jihatlar (gapdagi his- 22 hayajon), gap bo‘laklari tarkibi (yig‘ma, yoyiq, analitik bo‘laklar), shaxsning tavsifi kabilar gapning mohiyatini qorong‘ilashtiruvchi o‘zga hodisa, tajalli sifatida gap tarkibidan chetlashtiriladi. Shuningdek, tajallilardan holi qilingan cheksiz qoliplardagi farqlar e’tibordan soqit qilinib, umumiyliklar saqlab qolinaveradi. Sodda gap tarkibini murakkablashtiruvchi vositalarga undalma, ajratilgan bo‘lak, bo‘laklarning uyushishi, kirish va kiritma vositalar kirishi haqida nazariylar mavjud va bunday vositalar haqiqatdan ham sodda gap tarkibining murakkablashishi uchun xizmat qiladi . Bu borada R. Sayfullayeva va B. Mengliyevlar yuqoridagi asarda shunday qarashlarni keltiradilar: undalma, kirish va kiritma gap bo‘laklari bilan mazmunan bog‘langan, lekin grammatik munosabatga kirishmagan hodisa bo‘lib, gapning umumiy sintaktik qurilishini o‘zgartirishga qodir emas. Masalan, Tursunboy, bolam , qanisan? gapidagi undalma (bolam), Bola umrida bunaqa gap eshitmagan , shekilli, qo‘rqib ketdi gapidagi kirish so‘z (shekilli) , Otasining aytishicha, aravakashlar kelishsa ot yo‘q gapidagi kirish birikma (otasining aytishicha) kabilar ana shunday nosintaktik hodisa hisoblanadi. Ajratilgan bo‘laklar ham gap tarkibini murakkabalshtiruvchi vositalardan biridir. Bu haqda yuqoridagi asarda shunday fikrlar bayon etilgan : ajralmish bo‘lakning ma’nosini muayyanlashtiruvchi vosita bo‘lganligi bois, u o‘ziga tegishli bo‘lakni mazmunan to‘ldiradi. Shu bilan birga, gap strukturasini kengaytiradi. Ajratilgan bo‘lak izohlanayotgan, to‘ldirilayotgan bo‘lak bilan birgalikda hokim uzvga tobelanadi.1. Ummatali bir so‘z aytmay to‘pdan ajralib orqasiga, uyiga qaytdi [ega+hol+hol+hol+kesim); 2. (Fizika o‘qituvchimiz , Xudoyqulova , kirib keldilar - [aniqlovchi+ega+kesim). Xulosa qilsh mumkinki, ajratilgan bo‘lak ohang mustaqilligiga ega bo‘lsa ham, izohlanmish, to‘ldirilmish bilan bir butun holda gap strukturasidan o‘rin oladi. Uyushiq bo‘lak uyushgan barcha so‘z gap strukturasidan bitta a’zo sifatida o‘rin oladi. Masalan, chiroyli, xushbo‘y gul gapidagi uyushgan ikkita aniqlovchi 23 (chiroyli, xushbo‘y) gap strukturasida bir a’zo sifatida ishtirok etadi. Uyushgan bo‘lak yopiq holatda bo‘lsa, murakkablashish yanada kuchayadi. Qirq aravada kelgan ustalar o‘ttizdan ortiq samovar, besh novvoyxona, yigirmadan ortiq sartaroshxona, yamoqchilik do‘koni, apteka, medpunkt qurishga tushib ketishdi. Bu gapdagi samovar, novvoyxona, sartaroshxona , do‘kon, apteka, medpunkt so‘zlari aniqlovchilari bilan birgalikda yoyiq uyushiq bo‘laklarni hosil qilib, yoyiq uyushgan qismli bir butunlik sifatida namoyon bo‘lgan. Gap LSQ to‘g‘risida so‘z borar ekan, nisbatan umumiy bo‘lgan [ega + kesim], [ega + to‘ldiruvchi + kesim], [ega + to‘ldiruvchi + hol + kesim], [aniqlovchi + to‘ldiruvchi + hol + kesim] kabi qoliplar qoladi. Ammo bu beshta gap bo‘lagining bittasi, goh ikkitasi yoki uchtasining tushirilgan holdagi ko‘rinishlari kombinatsiyasidan bir qancha qolip tuzish mumkin bo‘ladi. Demak, keltirilgan gap qoliplaridagi farqlardan voz kechib, umumiyliklarni saqlash asosida qolipni tiklashning ikkinchi bosqichini amalga oshirishimiz lozim. Qolipni tiklashning ikkinchi bosqichida yuqorida nosintaktik - gapning lisoniy qurilishiga ta’sir etmaydigan tajallilardan xoli qilingan [ega + kesim], [ega + to‘ldiruvchi + kesim], [ega + to‘ldiruvchi + hol + kesim], [aniqlovchi + to‘ldiruvchi + hol + kesim] qolipidagi farqlar nazardan soqit qilinadi. Natijada, yagona umumiylik sifatida kesim unsuri ajralib chiqadi. Kesim esa har doim mustaqil so‘z va kesimlik shakllaridan iborat bo‘lganligi bois, uni shartli ravishda «atov birligi kesimlik qo‘shimchasi yoki [WPm] (W-inglizcha word, Pm esa predikat va marker so‘zlarining bosh harflari) shartli belgisi bilan belgilaymiz. [WPm] sodda gaplarning eng umumiy belgisi bo‘lib, u aksariyat sodda gapda voqelanadi. Boshqa gap bo‘laklarining birortasi gapda bo‘lmasligi mumkin, lekin kesimning bo‘lmasligi mumkin emas. Lisoniy sathda [WPm] bir necha oraliq ko‘rinishlarga ham ega bo‘ladi. Gap kesimini shakllantiruvchi vosita kesimlik kategoriyasi bo‘lganligi sababli o‘zbek nutqidagi gapning tarkibiy qismini shu gap tarkibiga kiruvchi so‘zning va kesimlik kategoriyasi shaklining valentligi belgilaydi. Demak, 24 nutqiy gaplardagi ikki hodisani farqlash lozim: 1) gap markazini tashkil etuvchi so‘zdagi kesimlik kategoriyasi shakllariga bog‘lanuvchi so‘z; 2) gapda ishtirok etayotgan ma’lum bir so‘zning ma’noviy valentligini to‘ldirayotgan so‘z. Bulardan birinchisi gap kengaytiruvchisi bo‘lsa, ikkinchisi - so‘z kengaytiruvchisi. Gap kengaytiruvchisi gap tarkibida ma’lum bir bo‘lak vazifasida kelayotgan so‘zlarning lug‘aviy ma’nosiga emas, balki gapning kesimini shakllantirgan morfologik vositaga bog‘lanadi. Masalan, Biz Yozyovonning Naymanidan yer oldik gapiga qarasak, bu gapda ega (biz), aniqlovchi (Yozyovonning), hol (Naymanidan), to‘ldiruvchi (yer) va kesim (oldik) ishtirok etgan. Gap markazi “oldik” ni lug‘aviy ma’noni anglatuvchi (W) va kesimlik qo‘shimchalari (P m)ga ajratamiz: ol (W) - di(Pm). Gapdagi biz(ega) kesimlik kategoriyasi shaklining (-k) qismiga, Naymanidan (hol) esa (-di qismiga bog‘langan. Yerni so‘zi (to‘ldiruvchi) kesimning lug‘aviy ma’no anglatuvchi qismiga, Yozyovonning (aniqlovchi) esa Naymanidan so‘ziga bog‘lanmoqda. Demak, kesimlik kategoriyasi gapning markazini shakllantiruvchi asosiy vosita bo‘lganligi sababli, yuqorida keltirilgan gapdagi ega gapning sintaktik qurilishiga bevosita aloqador qism - gap kengaytiruvchisi deb baholanishi kerak. Eganing mavjudligi kesim vazifasida kelgan so‘zning ma’nosi bilan emas, balki kesimlik grammatik shaklining, tarkibidagi shaxs-son ma’nosi bilan bog‘liq. Eganing shu gap tarkibidagi boshqa bir so‘zga ergashib so‘z birikmasi tuza olmasligi (masalan, yuqoridagi gapda biz oldik hosilasi so‘z birikmasini emas, balki gapni berishi) ta’kidlanadi. Gap kengaytiruvchisi sifatida ega gapning kesimlik qo‘shimchalari tarkibidagi shaxs- son, hol esa zamon, modallik, tasdiq-inkor shakllari bilan bog‘lanadi. Gap kengaytiruvchilari faqat kesimga tobelanadi va uning boshqa bir so‘zga tobelanishi kuzatilmaydi. Bu bilan u sintaktik qurilmadagi barcha tobe birliklarning umumiy - faqat bir so‘zga tobelanish, lekin birdan ortiq so‘zga hokim mavqeyida bo‘la olish qonuniyatini (xususiyatini) namoyon qiladi. 25 Ma’lumki, [Pm] tarkibida tasdiq-inkor va modallik ma’nolari ham mavjud. Shuning uchun [Pm]da mujassamlashgan va turli vositalar bilan ifodalangan tasdiq-inkor, taxmin, gumon, shubha, ishonch, aniqlik, qat’iylik, shart, istak, tilak, buyruq, imkoniyat, zarurat, majburiylik va h. ma’nolar gap tarkibida turlicha - kirish bo‘lak, kiritma bo‘lak kabi gapning boshqa bo‘laklari bilan tobe-hokimlik munosabatiga kirishmaydigan va shu boisdan so‘z birikmalarini ham tashkil eta olmaydigan modal va tasdiq-inkor so‘zlar vositasida kengaytiriladi. Masalan: 1. Ertaga , ehtimol yomg‘ir yog‘adi. 2. Akam, shubhasiz, g‘olib bo‘ladi .Gaplardagi ehtimol, shubhasiz so‘z-gaplari sodda gap tarkibiga kirar ekan, gap bo‘laklari bilan grammatik aloqaga kirishmasa-da, mazmunan (Pm)ning tegishli ma’nolarini muayyanlashtiradi. Modal kengaytiruvchilar bu bilan lisoniy gap mazmunini nutqda to‘laroq ochishga yordam beradi. 1. I BOB BO‘YICHA XULOSA Tilshunoslik tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. Bugungi kunda bu soha bo‘yicha juda ko‘plab tadqiqot ishlari, ilmiy yangiliklar yaratilgan va hayotga tatbiq etilgan. Tilshunoslikning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan sintaksis azal- azaldan salmoqli tadqiqotlar mavzusiga aylanib kegan. Shu asosda jahon va o‘zbek tilshunosligida yaratilgan qadimiy va zamonaviy manbalarda ham sintaksis va uning takibi borasidagi ma’lumotlar talaygina. Ushbu tadqiqot ishida ham ularning birmunchasiga murojaat qilindi va tegishli xulosalar chiqarildi. Butun dunyo tilshunosligida gap, uning turlari, vazifalari, ifoda ko‘lami borasida turli tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Ikkinchi faslda o‘zbek, rus, ingliz, fransuz tilshunosligida nazariy jihatdan gaplarning turlarini qoliplashtirishga harakat qilindi. Ularda umumiy yaxlitlik, o‘z o‘rnida alohidalik va o‘ziga xoslik ham ko‘zga tashlanadi. Masalan, o‘zbek va rus grammatikasida gaplarning tasnifi birmuncha yaqin bo‘lsa, bu holat ingliz, fransuz tillarida farqlanadi. Gap – sintaksisning asosiy negizini tashkil etishi deyarli barcha adabiyotlarda keltiriladi. Haqiqatdan ham sistem tilshunoslikda gap sintaksisning 26 asosini tashkil etadi. Umuman olganda, kundalik hayotimizda ham, oddiy, til ilmidan mutlaqo yiroq insonlar ham gapdan unumli foydalanishadi. U orqali o‘z xohishlarini, orzu-umidlarini, ehtiyojlarini turli xil ko‘rinishlarda ifoda etishadi. Uchinchi faslda aynan shu masalalar yuzasida, gapning turlari, bu boradagi olimlarning turli nazariyalari o‘rganildi va umumiy xulosalar berildi. II BOB. GAP BO‘LAKLARI IFODALANISHINING NAZARIY-AMALIY MASALALARI 2.1 . Kesim va uning ifodalanishi O‘zbek tilshunosligida kesim atamasining qo‘llanilishi Fitrat nomi bilan bog‘liqdir. Fitrat “Nahv” asarida bosh bo laklarni tahlil qilishda gap kesimigaʼ to xtaladi va buning sababini ham izohlaydi. U kesimga shunday ta’rif beradi: ʼ “Gapdagi so zlarning oxirida kelgan, o z kelishi bilan so‘z qo shimini “gap”ga ʼ ʼ ʼ aylantirgan so z - kesim so zidir.” Asarda olim quyidagi misollarni keltiradi. ʼ ʼ "Nahv” asarida olim quyidagi misollarni keltiradi: 1. Qushlar bog chada sayrab... ʼ 2. Mirtemir yaqinda yaxshi bir she’r .. Bu misollar Fitrat aytganidek “so z qo shimi, ya ni- so zlar qo‘shimidir. ʼ ʼ ʼ ʼ Ularning har ikkalasida ham tugal fikr yo‘q. Bu so‘zlar yig‘indisini gapga aylantirish uchun olim sayraydir, yozdi so‘zlarini jumla oxiriga qo‘shadi.( Qush bog‘chada ertalab sayraydi. Mirtemir yaqinda yaxshi she r yozdi ʼ ). Shu tariqa fikr tugallanadi, olim aytganidek, “so z kesiladir”. Shuning uchun ham “kesim” ʼ deyiladi 20 . Shu holatda Fitrat kesim atamasining mohiyatini sodda va ravon tarzda tushuntirib bergan. A.G‘ulomovning 1955- yilda nashr etilgan sodda gap risolasida kesim eganing belgisini bildiradigan bo lakdir. ʼ Bunda eganing belgisi, asosan, tasdiq yo inkor yo li bilan ʼ anglatiladi. Kesim ikkinchi bosh bo lak bo lib, u eganing ʼ ʼ harakatini, holatini (fe‘l kesimlar: u yugurdi. U mudradi kabi); biror sifatini, 20 Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар.Тошкент, Маънавият -1996 27 xususiyatini, jinsini, miqdorini, unga tengdosh belgini (ot kesimlar: u yosh, sho x.ʼ Uzum-meva. Bog da uzum ko p. Bir oy-o ttiz kun kabi ʼ ʼ ʼ ) ko rsatadi.Kesim gapning ʼ uyushtiruvchi markazlaridan biridir; u hukmni keltirib chiqaruvchi eng muhim bo lak bo lganligidan, gapning asosiy mazmunini, xarakterini u belgilaydi. Uning ʼ ʼ qanday so z bilan ifodalanishi gapning qanday xususiyatga ʼ ega ekanligini ko rsatib ʼ turadi. Kesimning ega bilan bo lgan munosabati tobelanish asosiga quriladi. Kesimning ʼ tobelik holati turlicha ifodalanadi (maxsus tobelik formasi-affiks orqali, tartib orqali va tobelik intonatsiyasi orqali). Gapning eng asosiy grammatik belgisi predikativlikdir.Bu hodisa fikrni ifodalay olish xususiyatidir. Bu jihatdan kesimning gapdagi ahamiyati juda kattadir. Gapda kesimning ifodalanmay qolishi, boshqa bo laklarning ifodalanmasligiga qaraganda, juda kuchli, juda yaqqol sezilib ʼ , turadi. Demak, gap tushunchasi kesim tushunchasi bilan juda zich bog langan , deb ʼ bayon qilingan 21 . B.Mengliyev va R.Sayfullayevalar tomonidan nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili “darsligida kesimga quyidagicha ta’rif beriladi:” Kesim-tasdiq-inkor, zamon, modallik, shaxs-son (ya’ni kesimlik kategoriyasi) ma’no va shakllariga ega bo‘lgan so‘z, gap markazini tashkil qiluvchi bo‘lak. Nutqimizda kesimsiz gap bo‘lishi mumkin emas. Gapda kesim bo‘lmasa, u o‘zbek tili (nutqi) uchun to‘liqsiz gap. Kesim gapning shunday konstruktiv bo‘lagiki, u o‘zini shakllantiruvchi grammatik kategoriya - kesimlik kategoriyasi voqelanishiga ega. Shu sababdan hamma vaqt gapda kesim tarkibi murakkab. O‘zbek tilidagi ayrim gaplarda eganing qo‘llanilishi shart bo‘ladi: 1. Otam - o‘qituvchi . 2 . Men - yahudiy . (G‘ .G‘). Bunda (m) tushirilgan bo‘lib, uning vazifasi ega va kesim birligidan iborat bo‘ladi. Bu turdagi gaplarning kichik qolipi [E-WPl ko‘rinishida. Qolipning 21 Ғуломов А.Содда гап.Тошкент.Фан - 1955 , 46 - бет 28 bu turi o‘zbek tilining tipologik sintaktik belgisi bo‘la olmaydi. Chunki o‘zbek tilidagi gaplarning aksariyati [WP ml minimal qolipi va uning kengayishi asosida. (Pm) ma’nosi kesimda mujassamlashgan tasdiq-inkor, modallik-mayl, shaxs-son ma’nolarining yaxlitligidan iborat. Shu bois (Pm)ning me’yoriy ma’nosi ushbu to‘rtta grammatik ma’noning majmui sifatida ajratiladi. lstalgan gap tarkibida bu majmua butunlik sifatida bo‘lishi shart, lekin muayyan nutqiy voqelanishlarda majmua tarkibi qismlarining hissasi hamma vaqt bir xil bo‘lavermaydi. Masalan, modallik ma’nolari bo‘rttirilganda, zamon ma’nosi zaiflashadi va aksincha, zamon ma’nosi bo‘rttirilganda modallik ma’nosi susayadi. Shunga o‘xshash boshqa grammatik ma’nolarning ifodalanish darajasi ham xilma-xil bo‘lishi mumkin. Bu ma’nolar ifodalanish darajasi qanchalik kuchli bo‘lmasin, u (Pm)da mutlaq yoki yagona bo‘lishi mumkin emas. Shuningdek, o‘ta zaiflashib kelishi yoki tamoman yo‘qolgan bo‘lishi ham mumkin emas. Chunki kesimlik kategoriyasi tarkibidagi har bir ma’no tizim hosil qiluvchi ma’no va ulardan birortasi tamoman yo‘qolsa, kesimlikning o‘zi ham yo‘qoladi yoki butunlay boshqa mohiyat kasb etadi. Shakliy ifodalanishga ko‘ra (Pm) o‘zbek tilida o‘ta rang-barang. Uning nol morfema ( Otam - o‘qituvchi ) dan boshlab morfemalar tizmasi bilan ( aytmasaydingiz ) , turli xil bog‘lamalar bilan ifodalanishi mumkinligi aytildi. Kesimning lug‘aviy asosi ham nutqda tub, sodda, yasama, qo‘shma, qisqartma, erkin so‘z birikmasi, turg‘un so‘z birikmasi, parafraza, frazema, kengaygan birikma, transformatsiyalashgan gaplar kabi struktura jihatidan rang-barang bo‘lgan nominativ birlik bilan ifodalanishi mumkin” 22 . Kesim gapning mazmuniy markazi bo‘lganligi sababli kesimni shakllantiruvchi vositalar (kesimlik kategoriyalari ) ni olmasdan kesim holida shakllana olmaydi. Bu vositalar WPm ning Pm qismiga tegishli bo‘lib, ot kesim va fe’l kesimda turli grammatik ko‘rsatkichlarda shakllanadi. 22 Sayfullayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O'quv qo‘llanma. - T., Fan va texnologiya., 2009. - 416 b. 29 B.Mengliyev va R.Sayfullayevalarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili “darsligida kesimlik kategoriyasi haqida shunday fikrlar bayon qilingan :”Kesimlik kategoriyasi fikrni shakllantiruvchi, uni tinglovchiga yetkazishning eng muhim lisoniy vositasi asosi. Kesimlik kategoriyasi mazmun jihatidan tasdiq-inkor (T), so‘zlovchining bayon etilgan fikrga bildirgan munosabati- modallik (M), zamon (Z) va shaxs-son (Sh) ma’nolaridan tarkib topadi (buni qisqacha shartli ravishda T, M, Z, Sh deb belgilaymiz va qulaylik uchun keyingi o‘rinlarda ana shu shartli qisqartmalardan foydalanamiz). Bu ma’nolar yaxlit holda voqelangandagina kesimlik kategoriyasi ichki mazmun tomonini namoyon qila oladi. T, M, Z, Sh ma’nolarining har biri alohida-alohida ravishda yuzaga chiqishi mumkin. Masalan, modal so‘zlarda mayl (modallik) ma’nosi bo‘ladi. Kishilik olmoshlari va egalik qo‘shimchalarida shaxs-son ma‘nosi yetakchilik qiladi. Tasdiq-inkor so‘zlari (ha, yo‘q)da, bo‘lishli-bo‘lishsizlik ([-ma, [O])da tasdiq-inkor ma’nosi yorqin ifodalangan bo‘ladi. Payt ravishlari, zamon otlari, shuningdek, o‘rin-payt kelishigi shakli, ravishdosh va sifatdoshda zamon ma’nosi ifodalanadi. Lekin bularning barchasi alohida-alohida voqelanish bo‘lib, kesimlik vazifasida yuzaga chiqishidan boshqa holatda yaxlit sistem tabiatga ega bo‘lmaydi. Zero, kesimlik kategoriyasi mazkur alohida olingan kategoriyalarning yaxlitligi (sistemasi)dan iborat. Har qanday tizim-o‘z tarkibiy qismlarining oddiy yig‘indisidan kattaroq butunlik. Chunki T, M, Z, Sh kategoriyalari kesimlik kategoriyasida birlashar ekan, bu butunlik tarkibiy qismlarida avval bo‘lmagan, lekin sistema tashkil etganda tug‘iladigan hodisalarni ham qamrab oladi” 23 . Yuqoridagi fikrlardan shunday xulosa qilish mumkinki, suvning narigi betida o‘tirgan Vazira birikuvidagi o‘tirgan so‘zshaklining birikuvchisi - suvning narigi betida so‘z kengaytiruvchisi (lekin gap bo‘lagi emas). Vazira suvning narigi betida o‘tirgan gapidagi suvning narigi betida so‘zshakli - gap bo‘lagi (hol). 23 Sayfullayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. - T., Fan va texnologiya., 2009. - 416 b. 30 Demak, birinchi misoldagi kesimlik kategoriyasi a’zosi emas, shuning uchun uning birikuvchisi ( suvning narigi betida ) gap bo‘lagi emas. Ammo ikkinchi misoldagi [- gan] kesimlik kategoriyasining tarkibiy qismi bo‘lib, uning birikuvchisi gap bo‘lagi. Gap kesimlik tarkibidagina gap bo‘laklarini o‘ziga tobelaydi. Bu uning butunlik tarkibida kasb etgan yoki namoyon bo‘lgan belgisi. O‘zbek tilida kesimlik kategoriyalari ikki xil ko‘rinishda uchraydi. Bu quyidagicha: 1) kesimlik kategoriyasining grammatik (morfologik) shakllar orqali voqelanishi; 2) kesimlik kategoriyasining semantik-funksional ifodalanishi. Bu shakllarning har biri gaplarning ham ikki xil turini hosil qiladi: 1) grammatik shakllangan gap; 2) semantik-funksional shakllangan gap. Bu gap turlari to‘g‘risida ham mualliflar shunday fikrlarni bayon etadilar: “Grammatik shakllangan gapda kesimlik kategoriyasi ma’nosi kesimlik qo‘shimchalarining faqat o‘zi bilan yoki bog‘lama va kesimlik qo‘shimchalari vositasida ifodalanishi mumkin. O‘zbek tilida kesimlik qo‘shimchalarining quyidagi turlari mavjud: 1) kesimlik kategoriyasining tarkibiy qismlari sinkretik, ya’ni ajralmas, bitta moddiy ko‘rinishda berilgan qo‘shimchalar bo‘ladi: o ‘qiy, ketaylik, ketdi . Bu qo‘shimchalar ([ -y], [-aylik], [-di ning har birida tasdiq-inkor, shakl, zamon va shaxs-son ma’nolari birgalikda umumiy shaklga ega. Masalan, o‘qiy kesimidagi [- y] qo‘shimchasi bo‘lishlilik ([-may] uning bo‘lishsiz shakli), buyruq-istak mayli (bunda [-sin], [-ng], (o‘qisin, o‘qing) bilan paradigma -o‘xshashlik qatori hosil qiladi), kelasi zamon, birinchi I shaxs (IIshaxs o ‘qi) , birlik (ko‘plikda o‘qiylik) ma’nolariga ega. Bunday holatni borsa, yozsa so‘zshakllari tarkibidagi shart mayli qo‘shimchasida ham ko‘rish mumkin. Bunday sinkretik shaklli ma’nolar nol morfemalarda ham mavjud: 1. O‘qi! 2 .Shavkat - shoir . 3. Qish ; 31 2) kesimlik qo‘shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida qo‘shimcha bilan, modallik, mayl, zamon, shaxs-son qorishiq ravishda bitta qo‘shimcha bilan beriladi : ket - ma - di, ket - ma-y; 3) kesimlik qo‘shimchasi tarkibida tasdiq-inkor, modallik, zamon ma’nolari qorishiq holatda bir qo‘shimcha bilan, shaxs-son ma’nosi boshqa qo‘shimcha bilan beriladi: bor - sa - ng, o‘qi - sa -ngiz, ko‘r - di-mi ; 4) kesimlik qo‘shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida, shaxs-son alohida, modallik va zamon ma’nolari qorishiq qo‘shimcha bilan ifodalanadi : ko‘r-ma-di- ngiz; 5) kesimIik kategoriyasining har bir ma’nosi alohida-alohida qo‘shimcha bilan ifodalanadi: ko‘r - ma - sa - ydi - ngiz; 6) kesimlik kategoriya ma’nolarini ifodalashda bog‘lama yoki to‘liqsiz fe’l vositalarida yuzaga chiqadi. Masalan: Borgan yigit men bo‘laman (A. Muxt.). Hamon yodimdadir: gul chog‘i erdi. (Uyg‘.I.Sult.). Sanab o‘tilgan barcha vositalar lisoniy mohiyat nuqtayi nazaridan bir kategoriyaning shakllari sifatida baholanadi va qolipda, aytilganidek, bitta ramz - (Pm) shartli belgisi bilan beriladi. Quyidagi gaplarning kesimiga diqqat qiling: 1. Sensan har narsadan mo‘tabar aziz (W-sen, Pm-san). 2. Ha, ha, ammamning buzog‘isan (W - buzog‘, Pm - i+san). 3. U cho‘l burguti edi (W -cho‘/ burguti, Pm - edi). 4 . U shu yerda yashaydi (W - yasha, Pm - ydi). Ma’lum bo‘ladiki, [WPm] (W) va (Pm) qismlaridan iboratbo‘lib, atov ma’nosini (W), kesimlik ma’nosini (Pm) ko‘rsatkichi beradi. (Pm) ko‘rsatkichlari formal jihatdan ifodalanganda u moifemali deyiladi. Masalan, Uyim shaharda gapidagi shaharda so‘zshakli alohida olinganda unda kesimlik ma’nosi, vazifasi mujassamlashgan emas. Bu vazifa unga kontekst (nutq sharoiti, gapdagi o‘rni va h.) tomonidan kiritilmoqda. Bunda (Pm) morfemali ekanligiga uni shahardadir, shaharda edi, shaharda bo‘ladi tarzida o‘zgartirish bilan ham amin bo‘lish mumkin. 32 Demak, Uyimiz shaharda gapida (Pm) tarkibiy qisrnlari quyidagicha:T - tasdiq, M - aniq, Z - hozirgi zamon, Sh - III shaxs. Bunda ham kesimning tarkibiy qismlari (W) va (Pm) ajralib turibdi. Shu xususiyatga ko‘ra ular semantik-funksional shakllangan gaplardan ajralib turadi. Semantik-funksional shakllangan gap. Semantik-funksionalshakllangan gap to‘rtga bo‘linadi: 1) modal so‘z-gap ( Kelasizmi?- Albatta ); 2) undov so‘z- gap ( Beh-beh! Oh-oh ); 3) tasdiqjinkor so‘z- gap ( Ha, yo‘q ); 4) taklif-ishora so‘z-gap ( Ma ). Bu so‘z-gapning barchasida kesimlik kategoriyasi ma’nosi (TMZSh) so‘zning lug‘aviy ma’nosida mujassamlashgan bo‘ladi. Shuning uchun bunday so‘z-gap: a) hech qachon kesimlik qo‘shimchalarini qabul qila olmaydi; b) nutqda alohida gap bo‘lib keladi; d) boshqa gap tarkibiga kirganda, uning biror bo‘lagi bilan semantik aloqaga kirishmaydi va o‘z mustaqilligini saqlab qolaveradi.Semantik-funksional shakllangan so‘z-gapda kesimlik ma’nosi atov birligi (W)ning lug‘aviy ma’nosi tarkibida mujassamlashgan, bunday gaplar kesimi [Wm] ramzi bilan beriladi. Semantik-funksional shakllangan gaplarda kesimlik ma’nosi so‘z-gapning lug‘aviy ma’nosi bilan bir butunlikni tashkil etganligi sababli kesimlik kategoriyasi uchun xos bo‘lgan tasdiq-inkor, modallik, mayl, zamon, shaxs-son (TMZSh) ma’nolarining rang barangligi yo‘q. Semantik-funksional shakllangan gaplarda ham kesimlikning to‘rtta ma’nosidan biri yuzaga chiqqanda boshqalari 0 (nol) ga teng bo‘ladi. Bu tasdiq-inkor, mayl, zamon, shaxs-son ma’nolarining har biri uchun alohida-alohida so‘zlar borligi bilan belgilanadi. Masalan, «qat’iy bo‘lishlilik» ma’nosi (ya’ni mayl ma’nosining ko‘rinishi) albatta so‘zi bilan ifodalansa, kesimlik shaklidagi [-ma qo‘shimchasi ifodalaydigan shunday bo‘lishsiz ma’no mutlaqo so‘z-gapi bilan beriladi. Ha so‘zida tasdiq, yo‘q so‘zida 33 inkor ma’nosi mavjud. Kesimlik kategoriyasi ma’nolari kesimdagi atov birligi lug‘aviy ma’nosiga singganligi tufayli so‘z-gaplarda bu ma’nolarning har birini alohida-alohida va rang-barang ko‘rinishlarda ifodalash imkoniyatlari cheklangan. Shu boisdan o‘zbek tilida kesimlik qo‘shimchalarini qabul qiladigan, kesimlik kategoriyasining barcha ma’nolarini ifodalay oladigan, lug‘aviy ma’nosi kesimlik qo‘shimchalariga befarq bo‘lgan, ya’ni ularni erkin biriktira oladigan mustaqil so‘z (fe’l, ot, sifat, son, ravish, taqlid va olmosh)lardan lug‘aviy ma’nosida kesimlik kategoriyasi qo‘shimchalarini biriktira olmaydigan, lekin ularning ma’nolaridan birini o‘z lug‘aviy ma’nosi bilan kuchaytirgan holda ifodalab, boshqalarini nutqqa o‘ta kuchsiz holda voqelantiruvchi so‘z-gaplar guruhi alohida ajralib turadi” 24 . O‘zbek tilida kesimlik qo‘shimchalari gap tarkibida shakllanishi uchun ba’zan boshqa bir gapning qatnashishini talab qiladi. Shunday xususiyatiga ko‘ra kesimlik shakllari mustaqil va nomustaqil kesimlik shakllariga bo‘linadi. 1. O‘zim yonginangizda turardim. 2. Aziz polvon kelsa, men qaytib ketaman. (S.Ahmad) Birinchi gapning kesimi (turardim) o‘z ma’nosini boshqa gaplarga ehtiyoj sezmasdan yuzaga chiqarmoqda. Ikkinchi gapdagi kelsa so‘zi kesimning ushbu gapda voqelangan ma’nosi uchun boshqa gap talab qilinadi. Boshqacha aytganda, kelsa kesimidan anglashilgan shart ma’nosi boshlanadi, men qaytib ketaman kesimining ma’nosi shu vosita orqali oydinlashadi. Bundan tashqari mualliflar B.Mengliyev va R.Sayfullayevalar kesimning gapning lisoniy qolipi WPmdagi W ga ko‘ra turlarini quyidagicha tasnif etadi: Kesimlikdagi atov birligi vazifasida barcha mustaqil so‘z turkumi kela oladi. Shunga ko‘ra, kesimlarni umumlashtirib, ism (ot, sifat, son, ravish, taqlid olmosh) li va fe’l (fe’l) li kesimlarga ajratish mumkin. Ism bilan ifodalangan kesimlar. Ot: Bu uy endi uning uyi edi. (S.Ahmad) 24 SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O'quv qo‘llanma. - T., «Fan va texnologiya., 2009. - 416 b. 34 Sifat : Dildor uning qaroriga hayron . (S.Ahmad) Son : Beshni beshga qo‘shsak, besh bo‘ladi . (S.Ahmad) Ravish: Bilagi kuchga to‘lgan, tanidan g‘ayrat yog‘ilib turgan yigitning kuchiga zor joylar ko‘p . (S.Ahmad) Taqlid : Atrof g‘ovur-g‘uvur, tinchlik yo ‘q, olomon qaynagan . (S.Ahmad) Olmosh: Onangni shu kunga solgan sensan . (S.Ahmad) A.G‘ulomov “Sodda gap” risolasida ot kesimlar haqida shunday mulohaa yuritadi:”Kesim eganing xususiyatini bildiruvchi bo lak bo lganligidan, uning engʼ ʼ asosiy ifodachisi belgi bildiruvchi so zlardir (xoh aktiv belgi, xoh passiv belgi): ʼ fe‘llar, sifatlar kesimni ifoda etishda eng oldingi tipik so zlardir, lekin fe’l (shaxsli ʼ fe’l) predikativlikni ifodalovchi maxsus vositalardan bo lishi bilan ajralib turadi. ʼ Demak, fe‘l predikativlik xususiyatiga ega: har bir shaxsli fe‘l bir gapni hosil qiladi. Bu hodisa uning semantik va grammatik xususiyatlaridan kelib chiqadi. Fe’l va sifatdan boshqa so zlar, masalan, otlar ham o rni blan kesim vazifasida kela ʼ ʼ oladi. Ular bunday o rinlarda predmet ma‘nosidan belgi ma‘nosiga ko chgan- ʼ ʼ belgilashgan bo ladi. Bunday otlar hokim holatdagi predmetning xususiyatini ʼ aniqlash funksiyasini o z ustiga olgan bo ladi. Demak, bir predmet ma’nosining ʼ ʼ ikkinchisi bilan belgi tasavvuri sifatida bog lanishi mumkin. Bu holat otli gaplar ʼ tug dirishga imkoniyat beradi. So z turkumlarining eng yirik gruppalari otlar va ʼ ʼ fe’llar to dasi sifatida ajralgani kabi, bular bilan ifodalanadigan kesimlar ham ikki ʼ turga bo linadi: fe‘l kesimlar va ot kesimlar. Fe‘l kesimlar shaxs ko rsatuvchi ʼ ʼ fe‘llar bilan ifodalanadi. Ot kesimlar bundan boshqa so zlar bilan ifodalanadi (infinitiv va ʼ sifatdoshlar bilan ifodalangan kesimlar ham o z grammatik xususiyatlariga ko ra ʼ ʼ shunga kiradi). Bu ikki xil kesimlar o z semantik va grammatik belgilari bilan bir - ʼ biridan ajralib turadi 25 . 25 Ғуломов А.Содда гап.Тошкент. : Фан - 1955 35 Ot kesimlar egaga maxsus yordamchi fe‘llar bilan bog‘lanadi. Bu shakllar bog‘lamalar deyiladi.Bog lamalar ot kesimlarni shakllantiradi. Ot kesim bilanʼ shakllangan gaplar tarkibida bog‘lama qatnashmaganda, kesim kichik to‘xtam va ohang orqali shakllanadi. Masalan: Qo‘rg‘on jimjit bo ladi.-Qo‘rg‘on-jimjit ʼ . (S.Ahmad) Bog lama vazifasini maxsus yordamchi fe‘llar bajarganidek, kesimlik ʼ qo shimchalari ham bajara oladi. ʼ B.Sodiqovning 1984- yilda nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bog‘lama” nomli monografiyasida bog‘lamaning leksik -grammatik xususiyatlari , xususan, ”bo‘l“ bog‘lamasining ma’no xususiyatlarini atroflicha izohlaydi.Bog‘lamalar to‘g‘risida quyidagi fikrlarni keltiradi:”Bog lama fe l ʼ ʼ bo lmagan so z yoki so z birikmasi bilan, shuningdek, fe lning ot formalari bilan ʼ ʼ ʼ ʼ qo llanib fe l formalariga xos ma no va vazifalarning reallashuvi uchun xizmat ʼ ʼ ʼ qiluvchi vosita - yordamchi fe ldir. ʼ Bog lama kesimni shakllantiruvchi, fe l bo lmagan so zlar bilan qo llanib ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ (kesim tarkibida, fe lga xos modallik, mayl, zamon, shaxs-son kabi ma nolarning ʼ ʼ ifodalanishi uchun xizmat qiladi. Аyrim lingvistik adabiyotlarda esa fe ldan ʼ boshqa so zlarning ham bog‘lama vazifasida qo llanishi haqida gapiriladi. ʼ ʼ Masalan, F. S. Ubayevaning yozishicha, sifat uyushiq kesimlarda ba zan ʼ ot ham bog‘lama rolini bajaradi. Bu xil bog lamalar shaxs-son, zamon, maylni ʼ ko rsatmaydi, balki jins, yosh, tur kabi ma nolarni ifoda etadi. Bular odam, kishi, ʼ ʼ qiz, juvon, xotin, yigit, bola, ekin, meva singari otlardir. J. Omonturdiyev kerak tipidagi predikativ - modal so‘zlarni, iborat hamda bor, yo‘q, so‘zlarini, shuningdek eganing kesimdan keyin takrorlanib keladigan nomustaqil formasini [Masalan: Bu yo‘llar ko‘p qadim yo‘llardir (G . G ulom) kabi gaplardagi qadim ʼ ʼ so‘zidan keyin kelgan yo‘llardir so‘zini (asl bog‘lamalardan farqlagan holda nisbiy yoki okkozional bog‘lamalar deb ataydi. F.Ubayeva, J. Omonturdiyevlar tomonidan bog‘lama vazifasidagi so‘zlar yoki nisbiy (okkozional) bog‘lamalar» 36 deb tan olingan formalar – o‘zbek tilida eganing kesimdan keyin takrorlanib keladigan nomustaqil formalari - bola, yigit, erkak, odam, chol, qiz, ayol, juvon, xotin, kampir meva, daraxt kabi so‘zlar, shuningdek, kerak tipidagi predikativ - modal so‘zlar, iborat hamda bor va yo‘q so‘zlarining bog‘lama yoki bog‘lama emasligiga kelsak, o‘zbek tili faktlari bu so‘zlarning bog‘lama emasligini ko‘rsatadi. Ma lumki, o‘zbek tilida predikativlik, turli so‘zlar vositasidaʼ shakllanishi mumkin. Shu sababli kerak, lozim, darkor, zarur, shart, mumkin kabi predikativ - modal so‘zlari,iborat so‘zi hamda bor,yo‘q so‘zlari orqali shakllangan predikativlik ham predikativlikning alohida turlari sifatida (bu so’zlarning mazmunidan kelib chiqib) talqin qilinadi. Misollar: Men Naymandan soat birlarda qaytsam kerak (А. Qahhor). Luqmoncha xijolat tortgani yo ‘ q (А. Muxtor) - Kaminangizni ozmi-ko ‘ pmi o ‘ qigani bor, - dedi yonidagi sherigi («Mushtum»), Davlat arboblari aql va adolatli ishlar qilsalar, xalqni parvarish etsalar, hayotning zangini oltinga aylantirmoq mumkin (Oybek) Keltirilgan misollardagi kesim vazifasida kelgan qaytsam kerak, hijolat tortgani yo‘q, o‘qigani bor, aylantirmoq mumkin kabi birikmalar tarkibidagi iborat, kerak, yo q, bor, mumkin ʼ so zlari bog lamaga xos xususiyatga ega emas, ular o‘zlarining leksik ma‘nosini ʼ ʼ o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarini to‘la saqlagan holda birikmali kesimning qismini tashkil etadi” 26 . Bog‘lamalar o‘zbek tilida quyidagi holatlarda qo‘llanadi: 1.“Bo‘l” so‘zi bog‘lama vazifasida kelishidan tashqari,ba’zan o‘zining asl mustaqillik holatida bo‘lmoq, mavjud bo‘lmoq, yuzaga kelmoq,voqe bo‘lmoq ma’nosida ham qo‘llanib, kesim vazifasida bo‘la oladi. U yuqoridagi ma’nolarda kelganida bog‘lama hisoblanmasdan mustaqil kesim hisoblanadi. Misollar: 1 . U uy ishlari bilan band bo ldi ʼ . - Kecha maktabda yig ‘ ilish bo ‘ ldi . 2. Vatanda sizlar erkin,endi ko ‘ z yoshlaringiz yom g‘ ir bo lmaydi ʼ . - Yozda 26 Содиқов Б.Ҳозирги ўзбек адабий тилида боғлама.Тошкент. : Фан - 1984 37 yomg ‘ ir bo lmaydiʼ . Bo‘l fe’li bog‘lama vazifasida kelganda biror holatda bo‘lmoq, biror holatga o‘tmoq,shunga erishmoq kabi ma’nolarni ifodalaydi. Masalan: akam talaba bo‘ldi. Sen faol bo‘lding. U otlar bilan (keng ma’noda), shuningdek, sifatdoshlar bilan birikib keladi. Misollar: U universitetni tugatib, shifokor bo‘ladi. U biroz ovqatlangan bo‘ldi .(S.Ahmad) 2.”Qil “ fe’li ham ba’zan bog‘lama vazifasida qo‘llanadi,ba’zan mustaqil fe’l bo‘lib ham ishlatiladi. U mustaqil fe’l bo‘lganda bajarmoq, yaratmoq kabi ma’nolarni ifodalaydi : Bu ishlarning barini Dildor qildi . Qil bog‘lama vazifasida kelganda bunday ma’nolarni anglatmaydi: Terakning barglari bahor quyoshida yalt-yult qilardi. Bog‘lama vazifasida to‘liqsiz fe’llar ham qo‘llanadi. Bu to‘liqsiz fe’llar edi, ekan,emish tarzida ishlatiladi va ot kesimni shakllantiruvchi vositalar sirasiga kiradi. To‘liqsiz fe’llarning monografik talqinda tadqiq etilishi A.Hojiyev nomi bilan bog‘langan bo‘lib, olim 1970 -yilda “To‘liqsiz fe’l” monografiyasida to‘liqsiz fe’llarning leksik- grammatik xususiyatlarini talqin etdi: “To‘liqsiz fe l” ʼ termini o‘zbek tilida rus tilidagi «nedostatochiy glagol» terminining aynan tarjimasi sifatida yuzaga keldi. “To‘liqsiz fe l” termini birinchi marta ʼ А.K.Borovkov, А.G‘.G‘ulomov, Z.Ma rufov va ʼ T.Shermuhamedovlarning kitobida qo‘llangan. O‘zbek tili haqida rus tilida yozilgan ishlarda esa «nedostatochniy glagol» termini ancha ilgariroq qo‘llana boshlagan.To‘liqsiz fe l formalaridagi birinchi tovush (e) noturg‘un. U ma lum ʼ ʼ fonetik sharoitlarda tushib qolishi yoki boshqa tovushga o‘zgarishi mumkin. Bu hodisa, ayniqsa, og‘zaki nutqda ko‘p uchraydi: ishlardi, ishlarkan, ishlarmish; ishlaganakan, ishlasaydi, ishlayotganimish va h.k. To‘liqsiz fe l formalari otlarga ʼ ham, fe llarga ham birika oladi. Ularning shaxsli fe llarga birikishiga nisbatan ʼ ʼ sifatdosh va ravishdosh formasiga birikishi ko‘p uchraydi. Shunday bo‘lishi ham 38 tabiiy. Chunki ikki fe lning o‘zaro birikishida ravishdosh yoki sifatdosh formalariʼ vosita bo‘ladi. To‘liqsiz fe lning shaxsli fe l formasiga birikishi nisbatan ancha ʼ ʼ keyingi davrlarda yuz bergan. To‘liqsiz fe lning edi formasi orqali ifodalanadigan ʼ o‘tgan zamon ma nosi bilan o‘tgan zamon fe l formalari orqali ifodalanadigan ʼ ʼ o‘tgan zamon ma nosi bir xil emas. Masalan, nutq momentigacha bajarilgan ʼ harakatni bildiruvchi har qanday fe l o‘tgan zamon fe li deb qaraladi. Bu fe llar ʼ ʼ ʼ bildirgan harakat-holatlar so‘zlovchining ko‘z o‘ngida yuz bergan bo‘lishi mumkin: Xatni tugatdim (hozirgina). Edi formasida esa boshqacharoq holatni ko‘ramiz. Edi to‘liqsiz fe li otlarga birikib kelganda, narsa-hodisa yoki belgining ʼ mavjud bo‘lishi nutq momentiga emas, hozirga nisbatan olinadi. Shu sababli «qachon?» so‘rog‘iga bo‘ladigan javob ham edi formasida o‘tgan zamon fe llaridagidan boshqacha bo ladi. Masalan: «Xatni tugatdim» gapiga nisbatan ʼ ʼ qo yiladigan «qachon?» so‘rog‘iga, «hozir», «endigina» so zlari javob bo‘lishi ʼ ʼ mumkin. Lekin «haqiqiy edi» formasiga nisbatan qo‘yiladigan so‘roqqa bu so‘zlar («hozir», «endigina») javob bo‘la olmaydi. Demak, o‘tgan zamon fe l formalarida ʼ harakat-holatning nutq momentida emas, balki nutq momentidan oldin (nutq momentigacha) bajarilishi ifodalansa, edi formasida narsa-hodisa yoki belgining hozir emas, balki avval, ilgari (hozirgacha) mavjud ekanligi ifodalanadi. Shu sababli narsa-hodisa, belgi kabilarning avvalgi va hozirgi holatlari qiyos qilinganda, birinchi gapning kesimi (avvalgi holatini bildiruvchi kesim) edi formasida, hozirgi holatni bildiruvchi gapning kesimi o‘tgan zamon fe l formasida ʼ bo‘ladi. Lekin hozirgi holatni bildirgan gapning kesimi hech vaqt edi formasida kelmaydi” 27 . Edi (tarixiy shakli: erdi) bog‘lamasi uzoq o‘tgan zamonni ifodalab, eslatish, hikoya ma’nolarini anglatadi. (Tushimda ham, o‘ngimda ham sen eding. O‘shanda adirning narigi tarafida oftob charaqlab turgan edi ). Shart fe’li bilan qo‘shilganda, tilak ma’nosiga ega bo‘ladi:O‘sha baxtli kunlar qaytib kelsa edi. 27 Ҳожиев А.Тўлиқсиз феъл.Тошкент. : Фан - 1970 39 Ba’zan fe’lning ravishdosh shakli bilan ham birikadi. Masalan: Qorong‘ida uning ovozini tanib edi . Ekan (erkan) bog‘lamasi biror harakat, holat, xususiyat, belgining so‘zlovchiga avvaldan ma’lum bo‘lmay, keyin ma’lum bo‘lganligi, ba’zan, kutilmaganda sodir bo‘lish ma’nolarini ifodalaydi: O‘shanda boshimga shuncha savdolar tushishini bilmagan ekanman. Ikkovimiz ham bola ekanmiz . Shart fe’li bilan qo shilganda, tilak ma’nosini anglatadi (ʼ Qani, o‘sha kunlar qaytib kelsa ekan ). Emish (ermish) bog‘lamasi eshitilganlik, gumon, rad etish kabi ma’nolarni ifodalashda qo‘llanadi: Hayotning yaltiroq, jilvali o‘yinlari ko‘p emish . - dir elementi hukmni aniq ko‘rsatadi, birikmaning gap bo‘lganligini yana ham oydinlashtiradi, ta’kidlaydi. ( Bu-opam. Bu opamdir ). Bu shakl yashirin holatda qo‘llanganda, kesimning shakllanishi ohang bilan bo‘ladi va unda ega kesim munosabatida tartib grammatik holatga ta’sir etmaydi .Masalan: U intilgan. - Intilgan - u .- Intilgandir u. Aslida -dir shakli “turur” fe’lining qisqargan variantidan hosil bo‘lgan. Va o‘z ma’nosida qo‘llanadigan “turmoq” fe’li bilan farqli jihatga ega. Bu shakl yana ham qisqarib -di shakliga kelib qolgan. Kesimning ikkinchi turi fe’l kesim bo‘lib , u quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: 1 . Vazifam- o‘qish . 2 . Qarasam, qaramaysan . 3 . Ishning boshi boshlanguncha . 4. Quvonganim - quvongan . 5. Yigit kishining uyalgani - o‘lgani . 6. Bordi-yu, tarvuzi qo‘ltig‘idan tushdi . Fe’l kesim semantik ma’nolari haqida G‘.Abdurahmonov va J.Omonturdiyevlar hammuallifligida nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili “darsligida quyidagicha bayon etilgan: “Kesim vazifasida qo‘llangan fe lning semantikasiga ko‘ra, harakat ʼ bildiruvchi fe l kesim va holat bildiruvchi fe l kesim turlari ajratilishi mumkin. ʼ ʼ 40 Harakat bildiruvchi fe l kesim predmetning fizik harakatini anglatadi. Bu harakatʼ har uch zamondan birida sodir bo ladi ʼ . Sport mavsumi boshlandi... Quvnoq, epchil, baquvvat yigit va qizlarimiz navbatdagi musobaqaga tayyorlanmoqdalar.Bugun bayram qildim, dedi xotiniga Sayramov kulib. (O.) Holat bildiradigan fe l kesim eganing har xil psixologik holatini ifodalaydi: ʼ Nazarida butun borliq mudraydi . (B. P.) Tepada azim qayrag och savlat to‘kib ʼ turardi. (O.) 28 . Ko‘rinadiki, fe’l kesimlarda ham harakat va holat ma’nolari ifodalanishi mumkin. A.G‘ulomov “Sodda gap " monografiyasida fe’l kesimga shunday to‘xtaladi: “ Fe’l kesim uchun juda ham moslangan so z turkumidir. ʼ Fe’l boshqa turkumlarga nisbatan sintaktik xususiyati kuchli bo‘lgan kategoriyadir. Har bir sof fe’l bir gapni yuzaga keltiradi, chunki bunda subyekt ham ifodalangan bo ‘ ladi. Sof fe’l doim kesimdir, chunki bu fe’l predikativlikni ifodalab turadi. Fe’ldan boshqa so‘zning kesim bo lib, bir gapni tug‘dirishi kontekstning umumiy ʼ mazmuniga qarab, tugallangan intonatsiya olish yoki bog‘lama (svyazka) qabul qilish natijasida maydonga keladi. Demak, fe’l predikativlikka ega bo lgan ʼ so‘zdir” 29 . Kesimlar tuzilishiga ko‘ra sodda kesim, murakkab kesim va tarkibli kesim kabi turlarga bo‘linadi: Sodda kesim bir mustaqil so‘z bilan ifodalanadi: 1 . Shunaqaligini haliyam bilmaysanmi ? (S.Ahmad). 2 . Katta yo‘ldan mashinalar gur-gur o‘tib turibdi. (S.Ahmad) Murakkab kesim so‘z birikmasi holidagi kengaygan so‘z bilan ifodalanadi: I. Bu kun Dildor uchun unutilmas kun (S.Ahmad). 2. A’zamjon qo‘lini yuvib qo‘ltiqqa urgandi (S.Ahmad). 28 Абдурахмонов Ғ. , Сулаймонов А. , Холиёров Х. , Омонтурдиев Ж.Ҳозирги ўзбек адабий тили.Тошкент , Ўқитувчи -1979 29 Ғуломов А. Содда гап.Тошкент. : Фан - 1955 41 Kesim gap bo‘laklari ichida mazmuniy markazni tashkillashtiruvchi bo‘lakdir. 2.2 Ega va uning ifodalanishi Gap tarkibidagi bosh bo‘laklardan biri- ega hisoblanadi. Egaga turli davrlarda turli nazariyalar asosida yondashilgan. G‘.Abdurahmonov, J.Omonturdiyev, A.Sulaymonovlar tomonidan nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili “ darsligida gapda hukm qaratilgan, fikr o ‘ zi haqida borayotgan, belgisi kesim tomonidan aniqlanadigan bosh kelishik formasidagi mutlaq hokim bo ‘ lak ega deyiladi , deb ta’rif berilgan 30 . A.G‘ulomov va M.Asqarovalar tomonidan 1987- yilda nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili “ darsligida “Ega qaysi so‘z turkumi bilan ifodalangan bo‘lmasin va qanday mazmunni anglatmasin, u bosh kelishikda bo‘ladi. Bu forma uning absolyut hokimlik holatini ko‘rsatuvchi grammatik belgidir. Eganing sintaktik holati uning gapdagi tartibidan ham bilinib turadi. Otlashgan so‘z bilan ifodalangan ega ko‘pincha son va egalik affikslarini qabul qiladi, bular uning otlashish holatini yanada mustahkamlaydi; lekin otlashish uchun bu affikslarning bo‘lishi shart emas. Masalan, Birlashgan o‘zar, birlashmagan to‘zar ” 31 . B.Mengliyev va R.Sayfullayevalar tomonidan nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek tili darsligida egaga quyidagicha ta’rif beriladi:”Ega gap kesimini shakllantiruvchi (Pm) kesimlik kategoriyasida mujassamlashgan shaxs-son (Sh) ma’nosini muayyanlashtiruvchi gap kengaytiruvchisi” 32 . 30 Абдурахмонов Ғ. , Сулаймонов А. , Холиёров Х. , Омонтурдиев Ж.Ҳозирги ўзбек адабий тили.Тошкент , Ўқитувчи -1979 31 Ғуломов А. , Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили.Тошкент , Ўқитувчи -19 8 7 42 Kesim ifodalagan mazmun egaga aloqador bo‘ladi. Ega ikki bosh bo‘lakli gapning hokim bo lagidir. Ega o ziga tobe bo laklar bilan ega guruhini tashkilʼ ʼ ʼ etadi. U o z guruhi va va kesim guruhiga nisbatan hokim holatda bo ladi. Ega ʼ ʼ kesim orqali ifodalangan harakat, holat yoki biror belgini tashuvchi shaxs yoki predmetni ko rsatib, kim?, nima? so rog iga javob bo ladi. Masalan, ʼ ʼ ʼ ʼ Azizxon (kim?) uning gapidan Namangan tomonlardan ekanini darrov payqadi. Mashinaning orqa g‘ildiragi (nima?) loyga botgan. (S.Ahmad) Ammo gapdagi har qanday bosh kelishikdagi so‘z ham ega vazifasida keladi deb qarash xato. Masalan, Bu bola - o‘quvchi gapida bola va o‘quvchi so zlari bosh kelishik shaklida ʼ qo llangan bo lsa ham, o‘quvchi so zi kesim vazifasida kelgan. ʼ ʼ ʼ Kesimi fe l bilan ifodalangan gaplarda ega ko pincha bajaruvchi shaxsni - logik ʼ ʼ subyektni ko rsatadi. Аmmo buning aksi ham uchraydi. Bu hodisa eganing aniq ʼ nisbat va majhul nisbatdagi kesimlar bilan qo llanishi bilan izohlanadi. Аniq ʼ nisbatda gapning kesimi ko pincha fe lning aniqlik (ba zan shart-istak) mayli ʼ ʼ ʼ shaklida bo ladi. Ega esa harakatning bajaruvchisini ko rsatadi: ʼ ʼ Sarvinoz kir yuvdi. Majhul nisbatda ega mantiqiy subyektni emas, mantiqiy obyektni ko rsatadi. ʼ Kir Sarvinoz tomonidan yuvildi. Bunda harakatning bajaruvchisi - mantiqiy subyekt - to ldiruvchi, mantiqiy obyekt esa grammatik ega vazifasida keladi. Ko rinadiki, ʼ ʼ bunday; konstruktsiyalarda bo laklar o zlariga xos formada shakllanadi. Ega ʼ ʼ mantiqiy obyektni ko rsatganda, ko makchi vositasida. shakllangan to ldiruvchi ʼ ʼ ʼ mantiqiy subyektni ko rsatadi. Kesim esa majhul nisbat formasida ifodalanadi ʼ (ikkinchi misoldagi kabi). Ega mantiqiy subyektni ko rsatganda esa, gap ʼ bo laklarining shakllanishi o‘zgacha shakllanadi (birinchi misoldagi kabi).Ba zan ʼ ʼ ega gapda yoki nutqda ishtirok etmasligi mumkin. Eganing qo llanmasligi gaplarni to‘liqsiz gap sifatida qarashga asos bo‘la olmaydi, ʼ bunday holatlar turli poetik va stilistik talablar natijasida ro‘y beradi. 32 Sayfullayeva R.R., MengliyevB.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q.Hozirgi o‘zbek adabiy tili.T., ”Fan va texnologiya”., 2009. 43 Gapning kesimi shaxsli fe l bilan ifodalanganda, ko pincha ega qo llanmaydi.ʼ ʼ ʼ Sababi bunday kesimlar eganing shaxs va sonini ham ifodalay oladi. Masalan, Erta sahardan beri ovoramiz . Bu gapda ega yashirin holatda qo‘llangan, ammo kesimdan un tiklash mumkin. Kesim tarkibidagi -miz shaxs-son shakli eganing birinchi shaxs ko‘plikda ekanini ko‘rsatadi. Eganing gap tarkibida qanday shaklida qo‘llanishi gaplarni egali va egasiz gaplarga ajratish uchun asos bo‘ladi. Gap tarkibida ega qatnashgan gaplar egali gaplar deyiladi. Masalan, Azizxon mashina atrofidan aylanib, bir tomoni loyga botib qolgan g‘ildirakka qaradi.Ba’zan gaplar tarkibida ega qo‘llanmaydi, bunday gaplar egasiz gaplar deb qaralib, shaxsi ma’lum, shaxsi noma’lum va shaxsi umumlashgan gaplarga bo‘linadi. Masalan, Yer haydasang, kuz hayda, kuz haydamasang; yuz hayda. (Maqol.) Uch marta yiqitgan yo bir marta yiqitib talabgor chiqmagan polvonga bitta “Ukrainka”velosipedi sovrin beriladi. Ega quyidagi so z turkumlari bilan ifodalanadi: ʼ 1. Bosh kelishik shaklidagi turdosh yoki atoqli ot bilan: Rayimberdi uni o‘rnidan turg‘azib, supaga, chollar oldiga o‘tqazdi . (S.Ahmad) Ariq bo‘yida rayhonlar o‘sib yotardi. (S.Ahmad) 2. Bosh kelishikdagi olmoshlar bilan: a) kishilik olmoshlari bilan: Biz hayron bo‘lib To‘lanboyga qaradik. (S.Ahamd) b) belgilash olmoshlari bilan: Hamma- dov-daraxt, qurt-qumursqa orom uyqusida. (S.Ahmad) v) gumon olmoshlari bilan: Nimadir qarsillab sindi .(S.Ahmad) g) bo lishsizlik olmoshlari bilan: ʼ Kimsasiz dalada hech kim ko rinmasdi ʼ (S. Ahmad); d) so roq olmoshlari bilan: ʼ Bu ishni kim bajara olardi? (S.Ahmad) e) ko rsatish olmoshlari bilan: ʼ Bu Azizxonga uyini, qishlog‘ini, eslatdi . (S.Ahmad) f) o zlik olmoshi bilan: ʼ Keyin o‘zi ko‘zlarini yumib, nimalarnidir o‘ylab ketdi. (S.Ahmad) 44 3. Otlashgan sifatlar bilan: Qo rqoq o lmasdan burun o ladi.ʼ ʼ ʼ (Maqol) 4. Otlashgan sifatdoshlar bilan: Choy ichib o‘tirganlarning dilida og‘ir o‘ylar bor edi. (S.Ahmad) A.G‘ulomov va M.Asqarovalar tomonidan 1987- yilda nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili “ darsligida “Sifatdosh va harakat nomi bilan ifodalangan egalarning o‘ziga xos xususiyatlari bor. Bular aslida fe’l bo‘lganligidan o‘ziga maxsus to‘ldiruvchi va hol olib kengayishi mumkin. Masalan, Haligi kitobni keltirgan o‘rta maktabda o‘qiydi. Bunday kengayish gapning yoyiq bo‘laklarini hosil qiladi” 33 . 5. Otlashgan sonlar bilan: Ikkovlari qotib-qotib kulishdi. (S.Ahmad) 6. Harakat nomi bilan: Jannat xolaning kelishi Ikromjonga ma’qul bo‘ldi. (S.Ahmad) 7. Otlashgan ko makchi, bog lovchi, taqlidiy. so zlar, his-hayajon undovlari, ʼ ʼ ʼ hattoki ayrim tovushlar bilan: Bolalarning qiy-chuvi, xotinlarning baqirib- chaqirishlari to‘qayga mahalla tusini berar edi. (S.Ahmad) 9. Frazeologik birikmalar bilan: Bungacha hali yetti qovun pishig‘i bor. (S.Ahmad) Eganing tuzilishiga ko ra turlari ʼ Ega o z tuzilishiga ko ra sodda ega, murakkab ega shakllarida bo ladi: ʼ ʼ ʼ Sintetik formadagi so z bilan ifodalangan va birgina sodda tushuncha anglatadigan ʼ ega sodda ega- deyiladi. Sodda ega ot va otlashgan barcha so z turkumlari bilan ʼ ifodalanadi: Jannat xola kelganidan beri chodir ularga torlik qilib qoldi. (S.Ahmad) Ikki va undan ortiq mustaqil so zlarning tobelanish munosabatidan tuzilib, bir ʼ butun holda qo llaniladigan, bir murakkab tushuncha anglatadigan egalar ʼ murakkab ega deyiladi. Murakkab ega quyidagi ko rinishlarda bo ladi: ʼ ʼ 1. Partiya, davlat, hukumat nomlari bilan ifodalanadi: O‘zbekiston Respublikasi bir qator davlatlarda o‘z elchixonalariga ega. 33 Ғуломов А.Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили.Тошкент , Ўқитувчи -19 8 7 45 2. Ilmiy-siyosiy va madaniy muassasalarning nomlari bilan ifodalanadi: Hamid Olimjon nomli teatr Samarqand shahrida joylashgan. 3. Kitob, jurnal, gazeta nomlari bilan ifodalanadi: “Tushda kechgan umrlar” juda qiziqarli romandir. 4. Turli xil geografik joy nomlari bilan ifodalanadi: Kattaqo‘rg‘on suv ombori hajmi jihatidan oldingi o‘rinlarda turadi. 5. Ism, familiya birgalikda murakkab ega vazifasida keladi: Hamid Olimjon o‘z she’rlarida bahorni madh etgan. 6. Unvon, daraja, mansab kabilarning nomlari bilan ifodalanadi: Samarqand davlat universitetida ko’plab filologiya fanlari doktorlari faoliyat yuritadilar. 7. Murakkab sifat bilan ifodalanadi: Bog‘dagi gullarning orasida jigarrangi yaxshi ekan. 8. Murakkab son bilan ifodalanadi: Yigirma besh ikkiga qoldiqli bo‘linadi. 9. Murakkab olmosh bilan ifodalanadi: Mana bu yaxshilik keltiradi. Ega va kesim shaxs va sonda moslashishi Ega va kesimning shaxsdagi mosligi qat’iy va aniq, sondagi mosligi esa nisbiydir. Masalan, Dildor o‘z hayotini butunlay boshqacha qurardi. Guvala devorlar orqasida betini chang bosgan behi g‘o‘ralari, terakka chirmashgan aymoqi uzumlar bu ko‘chaga ajib bir husn bag‘ishlaydi. Dadam uyga keldilar . (S.Ahmad) ( hurmat ma nosida) kabi. Biroq ega va kesimning birlik va ko plikda kelishiʼ ʼ farqsiz emas. Masalan, Daraxtlar gulladi gapining kesimi ko plikda berilsa, ʼ odatdagi me’yor buziladi. Ega va kesimning birlik va ko plikda kelishi ko proq quyidagi hollarda uchraydi: ʼ ʼ 1. Ega ko plik formasidagi shaxslar bilan ifodalanganda, kesim birlikda ham, ʼ ko plikda ham qo llaniladi. Ega shaxs tushunchasi anglatmaydigan ko plik ʼ ʼ ʼ formasidagi jonli predmetlar bilan ifodalanganda, kesim birlikda qo llaniladi. ʼ Misollar: Chol choy quyib uzatdi. Ular qo‘sh karnay, qo‘sh surnay chaldirib to‘y qildilar. (S.Ahmad) 46 2. Ega jonsiz predmetlar bilan ifodalanganda (u birlik yoki ko plik formadaʼ bo lishidan qat i nazar), kesim ko pincha birlikda qo llaniladi. Masalan, ʼ ʼ ʼ ʼ Yashil ko‘prik tomondan ikki-uch marta mushaklar otildi. (S.Ahmad) 3. Kesim sifat, son, miqdor ravishlari bilan ifodalanganda, ega ko plikda bo lsa ʼ ʼ ham, kesim asosan, birlik shaklda qo llanadi: ʼ Ikromjonning yurishlari ildam, ko kraklar baland, boshlar mag rur. Cho‘lda ishlar ko p . ʼ ʼ ʼ (S.Ahmad) 5. Ega son, miqdor ravishi bilan birga kelganda, kesim ko pincha birlikda ʼ qo llaniladi: ʼ Oramizda ko‘plar bu ishdan bexabar . (S.Ahmad) 7. Kesim bor, yo q, kerak so zlari bilan ifodalanganda, eganing birlik yoki ʼ ʼ ko plikda kelishidan qat i nazar, birlikda qo llanadi (hurmat ma nosidagi ko plik ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ bundan mustasno: (Uyda onam borlar ). Sendan boshqa kimim bor, bolam? Sening bu gaplardan xabaring yo q. Kanalga jonini jabborga berib ishlaydiganlar kerak. ʼ (S.Ahmad) 2.3 Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari ifodalanishi To’ldiruvchi To‘ldiruvchi gapning ikkinchi darajali bo‘laklaridan biri hisoblanadi. To‘ldiruvchiga A.G‘ulomovning “Sodda gap” monografiyasida quyidagicha ta’rif berilgan:”O‘z hokim komponentiga tobelanish yo li bilan bog lanib, shu tobe ʼ ʼ komponent orqali anglashilgan harakat ta siriga berilgan, shu harakatni o z ustiga ʼ ʼ olgan obyekt yoki predmet to ldiruvchi deyiladi.” ʼ 34 . To‘ldiruvchi gapning fe’l bilan ifodalangan biror bo‘lagiga boshqaruv yo‘li bilan bog‘langan kimni, nimani , kimga, nimaga , kimda, nimada, kimdan , nimadan, kim uchun, nima uchun, kim haqida , nima haqida, kim bilan nima bilan kabi so‘roqlarga javob bo‘luvchi ikkinchi darajali bo‘lakka to‘ldiruvchi deyiladi. Sintaktik tahlilda ular uzuq chiziq bilan belgilanadi. B.Mengliyev va R.Sayfullayevalarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili “darsligida to‘ldiruvchiga shunday ta’rif beriladi:”Aytilganidek, so‘z 34 Ғуломов А.Содда гап. Тошкент. : Фан - 1955 47 kengaytiruvchisi gapning konstruktiv bo‘laklari sirasiga kirmaydi, balki gapdagi so‘zlarning lug‘aviy ma’nosini muayyanlashtiruvchi vosita sanaladi. To‘ldiruvchi ham nutqiy gap qurilishida so‘z kengaytiruvchisi sifatida ishtirok etadi va fe’l bilan ifodalangan har qanday bo‘lak yoki bo‘lak qismining ma’noviy valentligini to‘ldiradi” 35 . Quyidagi so‘z turkumlari orqali to‘ldiruvchi ifodalanadi: 1. Ot : Azizxon g‘alati ahvolga tushdi .(S. Ahmad) 2. Otlashgan sifat : Qo‘rqadigan nomardni boshqa joydan top .(S. Ahmad) 3. Otlashgan sifatdosh : Ey uka, yuraklarni to‘lqinlatadiganidan ayt .(S. Ahmad) 5. Olmosh bilan: U hammani unutdi. (S. Ahmad) 6. Ravish bilan: Ko‘pga kelgan to‘y ekan .(S. Ahmad) 7. Harakat nomi bilan: Boshida shuncha tashvishi bo‘lishiga qaramay, barchasini uddaladi. (S. Ahmad) 8. Undov so zlar : ʼ Zirillamaga yaqinlashganda bolalarning qiy-chuvini eshitdi. (S. Ahmad) 11. Аjralmas frazeologik birikmalar bilan: Gapingda turishni eplaysanmi? (S. Ahmad) A.G‘ulomov “Sodda gap“ monografiyasida to‘ldiruvchini harakat va obyekt o‘rtasidagi munosabatiga ko‘ra vositali va vositasiz to‘ldiruvchilarga ajratadi: “Hokim bo lakda ifoda qilingan harakatning ta siri bevosita o ziga o tgan ʼ ʼ ʼ ʼ predmetni bildiruvchi to ldiruvchilar vositasiz to ldiruvchi deb ataladi. ʼ ʼ Vositasiz to ldiruvchi o timli fe lga, shuningdek, o timli fe l o zagidan hosil ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ qilingan sifatdosh, ravishdosh yoki harakat nomiga bog lanib, tushum kelishigi ʼ formasida keladi va kimni?, nimani? so roqlariga javob bo ladi.” ʼ ʼ 36 . Masalan, 1) Bu tovush unga urushdan oldingi davrlarni eslatdi. 2) U Oxunboboyevni yaxshi tanirdi. (S.Ahmad) 35 Sayfullayeva R.R., MengliyevB.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q.Hozirgi o‘zbek adabiy tili.T., ”Fan va texnologiya”., 2009. 36 Ғуломов А.Содда гап. Тошкент. : Фан - 1955 48 Hokim bo lak ifodalagan harakat konkret obyektga emas, umuman shuʼ turdagi obyektlarga o tish tushunchasini ifodalasa, to ldiruvchi tushum kelishigi ʼ ʼ formasisiz (belgisiz) qo llanadi: ʼ Hammadan orqada allanimalar o‘ylab keladi . (S.Ahmad) Vositasiz to ldiruvchi quyidagi hollarda doimo tushum kelishik formasida (belgili) ʼ ishlatiladi: 1. Bir jins yoki bir tur predmetlar ichidan so zlovchi va tinglovchi uchun ilgaridan ʼ ma lum bo lgan bittasi yoki bir- nechasi ajratib ko rsatilganda: ʼ ʼ ʼ Notanish kishi boshini ko‘tarib unga qaradi. (S.Ahmad) Bunda so zlovchi harakati o tishi mumkin bo lgan obyektlar , masalan, qo‘l ʼ ʼ ʼ ichidan birini - boshni ajratib olganlik ma nosi anglashiladi. ʼ 2. Аtoqli ot, harakat nomi, otlashgan so zlar, kishilik, o zlik, ko rsatish, belgilash ʼ ʼ ʼ olmoshlari bilan ifodalanganda: Nizomjon uni sovqotgan gumon qilib ichkariga taklif qildi. Qani,tur, seni uyga olib ketaman. Baxtiyor odam hammani o‘ziga o‘xshatadi. (S.Ahmad) 3. To ldiruvchi oldidan aniqlovchi qo llanganda: ʼ ʼ Kolxoz haqini to‘lab oladi. Unga Tursunboyginamning suratini ko‘rsatayotga edim. (S.Ahmad) 4. Obyekt bo yicha, uning o zi orqali bo ladigan harakat ifodalanganda: ʼ ʼ ʼ Shoir qalamining ovozasi cho llar, bog lar, dengizlarni oshdi. ʼ ʼ (O.) Vositali to ldiruvchilar o timsiz fe llarga, shuningdek, boshqa turkum so zlariga ʼ ʼ ʼ ʼ ham bog lana oladi. Vositali to‘ldiruvchilar quyidagicha ifodalanadi: ʼ 1. Jo nalish kelishigi formasidagi so z bilan. Bunday to ldiruvchi: ʼ ʼ ʼ a) biror narsaga erishganlik ma nosini anglatadi: ʼ Karimaning bolalikdan tikuvchilikka bo’lgan qiziqishi uni dizaynerlikka undadi. 2.Vositali to’ldiruvchi chiqish kelishigi shaklidagi so z bilan ham ifodalanadi. ʼ Bunda to ldiruvchi quyidagi ma nolarni anglatadi: ʼ ʼ 49 a) to dadan ajratilgan, harakat ta siriga qisman berilgan obyekti: Choyxonaningʼ ʼ hovlisida anvoyi gullardan ekilgan. Nizomjon aymoqi uzumdan maza qilib yedi. (S.Ahmad) b) subyektda har xil hislarning tug ilishiga sabab bo lgan obyektni: ʼ ʼ Bolasi uning allasidan miriqib orom olardi. (S.Ahmad) 3. O‘rin-payt kelishigi shaklidagi to ldiruvchilar hokim bo lak ifodalagan belgi, ʼ ʼ harakat-holat biror predmetda mavjud yoki mavjud emasligini anglatadi: Javobimda raqamlar ko’payib ketdi. (S.Ahmad) Ko makchi birikib kelgan so zlar ham to ldiruvchi vazifasini bajaradi. ʼ ʼ ʼ Bilan ko makchili to ldiruvchilar: a) ish-harakatning bajarilishida qurol, vosita ʼ ʼ bo lgan predmetni bildiradi: ʼ Nizomjon oldinda fonar bilan yortib borardi. (S.Ahmad) b) birgalik ma nosini anglatadi: ʼ Yozyovonga ular oilasi bilan ko’chib kelishgan edi. (S.Ahmad) Tomon ko makchili to ldiruvchilar ish-harakatning mantiqiy bajaruvchisini ʼ ʼ ko rsatadi: ʼ Bunday izzat To’lanboyga Azizxon tomonidan ko’rsatilardi. (S.Ahmad) To g risida, haqida, xususida ko makchili vositali to ldiruvchilar fikr kim, nima ʼ ʼ ʼ ʼ haqida borayotganligini ko rsatadi: ʼ A’zamjon Dildor haqida anchadan buyon xabar kutardi. (S.Ahmad) To ldiruvchilar tuzilishiga ko ra sodda va murakkab to ldiruvchilarga ʼ ʼ ʼ ajraladi. Sintetik shakldagi so z bilan ifodalanib, bir sodda tushuncha anglatadigan ʼ to ldiruvchi sodda to ldiruvchi deyiladi. ʼ ʼ Sodda to ldiruvchi quyidagi so z turkumlari bilan ifodalanadi: ʼ ʼ 1. Ot bilan: Yoshlik,sevgi to’la balog’at yillarini oqizib ketgan anhor guvillaydi . (S.Ahmad) 2. Sifat bilan: Yaxshiga yondash, yomondan qoch. (Maqol) 3. Son bilan: Ikromjon sabzi to’la qoplardan birato’la ikkitasini dast ko’tardi. (S.Ahmad) 50 4. Olmosh bilan: Menda qandaydir kuch paydo bo’ldi. (S.Ahmad) 5. Ravish bilan: Ikromjon taqdir o’yinlarining ko’pini ko’rdi. (S.Ahmad,Ufq) 6. Fe l va uning vazifa shakllari bilan: ʼ Gapni aytgin uqtsanga, Jonni jonga suqqanga. (Maqol.) Qo rqqanga qo sha ko rinar.(Maqol.) ʼ ʼ ʼ Ikki va undan ortiq so zlarning tobelanish munosabatidan tashkil topib, bir ʼ murakkab tushuncha anglatadigan, gapda butunligicha to ldiruvchi vazifasida ʼ qo llanadigan morfologik- sintaktik birliklar murakkab to ldiruvchi deyiladi. ʼ ʼ Murakkab to ldiruvchi ko pincha quyidagi vositalar bilan ifodalanadi: ʼ ʼ 1. Murakkab so zlar bilan: ʼ ”O’zbek tili sinonimlarining izohli lug’ati”ni tilshunos olim A.Hojiyev nashrga tayyorlagan. 3. Frazeologik birikmalar bilan: Chuchvarani xom sanaganingni bilasanmi,-dedi Inoyat oqsoqol. (S.Ahmad) 4. Izofa xarakteridagi qaratqichli birikmalar bilan: Ikromjon ishning ko zini yaxshi biladilar. ʼ (S.Ahmad) 5. Belgisiz qaratqichli birikma bilan: Bola ko’z yoshini yutib otasiga qaradi. (S.Ahmad) To’ldiruvchining gap bo’laklari tizimida tutgan o’rni o’ziga xos. Аniqlovchi Predmetning belgisini, sifatini, miqdorini, xususiyatini, qarashliligini anglatuvchi ikkinchi darajali bo lak aniqlovchi deyiladi. Аniqlovchi ot va ʼ otlashgan Аniqlovchi bog lanib kelgan so z aniqlanmish deyiladi. Demak, aniqlanmish ʼ ʼ belgisi aniqlanadigan predmet. Аniqlovchilar anglatgan ma nolariga ko ra ikki xil: ʼ ʼ sifatlovchi aniqlovchi, qaratqichli aniqlovchi. Sifatlovchi aniqlovchilar aniqlanmishga bitishuv yo li bilan bog lanadi va u ʼ ʼ predmetning xilma-xil belgilarini (rangi, xususiyati, mazasi, ta mi, hidi, xarakteri, ʼ hajm-shakli, miqdori, tartibi, turi, jinsi kabilarni; shuningdek, biror payt yoki 51 o ringa mansubligini bildiradi. Аnglatgan ma nolariga muvofiq, qanday?, qanaqa?,ʼ ʼ qaysi?, nechta?, nechanchi? kabi so roqlarga javob bo ladi: ʼ ʼ Quyosh, toza havo, keng, tiniq zangori osmon ko zlarni beixtiyor tortadi. ʼ (S.Ahmad) Sifatlovchi aniqlovchilar quyidagi so’z turkumlari bilan ifodalanadi: 1.Sifatlar bilan: Bunday aniqlovchi predmet belgilarini turli jihatdan xarakterlashga xizmat qiladi: Dildorning oppoq, keng peshanasi, bejirim, qirra burni, oppoq iyagida nafis bir qizillik ko rindi. ʼ (S.Ahmad) Sifatlar bilan ifodalangan sifatlovchilar asosan quyidagicha: a) chog ishtirma va ʼ intensiv sifatlar bilan: Kimsasiz bo m-bo sh uylar ichida qop-qora tun havosi ʼ ʼ notinch kezar va uvillardi. (S.Ahmad) b) kichraytirish, erkalash qo’shimchalarilari qo shilgan sifatlovchilar bilan (bular ʼ nisbat, emotsional munosabat ifodalaydi): Zebixon o n yetti-o n sakkizga kirgan, ʼ ʼ o rta bo yli, bir qadar keng va qoramtir yuzli, to lagina, lo ppigina qiz edi. ʼ ʼ ʼ ʼ (S.Ahmad) Sifat bilan ifodalangan aniqlovchilar takrorlanib qo llanganda, belgi ma nosi ʼ ʼ ta kidlanadi va kuchaytiriladi: Nizomjon qizning uzun-uzun barmoqlariga tikildi. ʼ (S.Ahmad) Sifatlovchi vazifasida takrorlanib qo llangan sifatning birinchisi chiqish kelishigi ʼ shaklida bo lishi mumkin: ʼ Safimizga yangidan-yangi safdoshlar qo’shilmoqda . (S.Ahmad) v) antonimik munosabatdagi juft sifatlar bilan: Nizomjon bo lsa dadasiga rahmi ʼ kelgani uchun yaxshi-yomon ishlariga ko’z yummoqchi bo’lardi. (S.Ahmad) g) nisbiy sifatlar bilan: Bu holda ifodalangan sifatlovchi predmet belgisini o rin va ʼ paytga nisbat berish orqali ko rsatadi: ʼ Dalada kuzgi bug doy unib chiqqan payt ʼ edi. (S.Ahmad) 2. Otlar bilan: Bunda aniqlovchi aniqlanmish (predmet)ning materiali: nimaga xosligi; nimaga o xshashligi, turi jinsi kabilarni ko rsatadi: ʼ ʼ Karavotning ustiga shoyi, atlas, adras ko rpalar, momiq to shak... momiq yostiqlar yig ib qo yilgan ʼ ʼ ʼ ʼ 52 edi. Kamchat telpak, barxit va shoyi choponlar kiygan ko p yigit-qiz to plangan.ʼ ʼ (S.Ahmad) Takroriy otlar bilan ifodalangan aniqlovchilar aniqlanmishga bitishuv yo li bilan ʼ bog lanib, aniqlanmish predmetning miqdor jihatdan ortiq ekanligini anglatadi: ʼ Inoyat oqsoqolning omboridan sandiq-sandiq qimmatli mollar, toy-toy gazlamalar va boshqa qimmatli narsalar chiqdi. (S.Ahmad) 3. Аniqlik, majhul nisbat va barcha zamon shakllari bilan shakllangan sifatdosh bilan: Bu ko rilmagan qiziq ishlar soddadil Nizomjonga ajoyib zavq beradi. ʼ (S.Ahmad) 4. Sanoq va tartib sonlar bilan. Bu holda aniqlovchi predmetning sanog ini, sanash ʼ tartibini yoki taxminiy miqdorini ko rsatadi: ʼ Ikkinchi kun Azizxon undan ham ko’p tuproq tashidi . (S.Ahmad) 5. Olmoshlar bilan. Bunda olmoshlarning ma no turlanishiga ko‘ra aniqlovchilar ʼ predmetlarni konkretlashtirib, umumlashtirib, makon, payt va boshqa jihatlardan aniqlab keladi: Uning shahlo ko zlarida qandaydir bir quvonch alomatlari ʼ ko rindi. ʼ (S.Ahmad) 6. -cha, -day, -dek qo shimchalari vositasi bilan yasalgan ravishlar, kabi, singari ʼ ko makchili otlar bilan. Bu holda aniqlovchi predmet belgisini o xshatish yo li ʼ ʼ ʼ bilan ko rsatadi: ʼ To q qizil baxmal kabi shaftolilar go yo daraxtlarni bezash uchun sepilgan katta- ʼ ʼ katta munchoqlardek tuyiladilar. (S.Ahmad) 7. Taqlidiy so zlar bilan ʼ . Bunda aniqlanmishning xususiyati taqlidiy yo l bilan ʼ bildiriladi. Uyda qah-qah kulgi aralash g ovur-g uvur ovozlar eshitiladi. ʼ ʼ (S.Ahmad) 8. Kerak, zarur kabi predikativ-modal so zlar bilan ʼ . Bu holda anihlovchi predmetning belgisini uning qiymati, unga bo lgan ehtiyoj nuhtai nazaridan ʼ bildiradi: Zarur ishlar bitgach, Jannat xola choy qaynatishga tutindi . 53 Qaratqichli aniqlovchi. Narsa-buyumning qarashliligini ko rsatuvchi aniqlovchiʼ qaratqichli aniqlovchi deyiladi. Qaratqich vazifasida qo llanuvchi so z qaratqich ʼ ʼ kelishigi formasida, qaralmish esa egalik formasida shakllanadi. Qaratqichli aniqlovchi kimning,nimaning kabi so roqlarga javob bo ladi, Masalan, bulbulning ʼ ʼ ovozi, Navoiyning g’azali, tog ning havosi birikmalarida birinchi komponentlar ʼ qaratqichli aniqlovchilar bo lib, aniqlanishi lozim bo lgan predmetlarning (ikkinchi ʼ ʼ komponentning) qaysi shaxsga qarashli ekanligini, o ringa bo lgan munosabatini, ʼ ʼ turini ko rsatgan, natijada aniqlanmishning odatdagi (yolg iz holdagi) ma no ʼ ʼ ʼ doirasi toraygan - aniqlangan. Qaratqichli aniqlovchilar grammatik va semantik shakllanishi jihatidan ikki turga ajraladi: belgili aniqlovchilar (qaratqich kelishigi qo shimchasini olgan), ʼ belgisiz aniqlovchilar (qaratqich kelishigi qo shimchasini olmagan). ʼ 1. Belgili aniqlovchilar predmetiing boshqa bir predmetga yoki shaxsga konkret qarashliligini ta kidlab ko rsatish orqali ifodalaydi: ʼ ʼ Qayrag och teraklarning ildizi ʼ yer ostiga singgan. (S.Ahmad) 2. Belgisiz aniqlovchi predmetning umumiy qarashliligini ifodalaydi: ona mehri, shahar ko chasi, tog piyozi kabi. ʼ ʼ Аnglashiladiki, qaratqichli aniqlovchining har ikkala turida ham predmet qarashlilik yo li bilan aniqlanadi: tog ʼ ʼ havosi, tog ning ʼ havosi kabi. Qaratqichli aniqlovchili birikmalarda, ba zan qaratqich komponent qo llanmaydi. ʼ ʼ Buni aniqlanmishdagi egalik qo shimchalari ko rsatib turadi: ʼ ʼ Va damiz bir yerda qaror topdi. ʼ Аniqlovchi ko plikdagi birinchi va ikkinchi shaxs kishilik olmoshlari bilan ʼ ifodalanganda, aniqlanmish egalik qo shimchasisiz ham shakllanishi mumkin: ʼ Bizning yigitni hamma havas bilan kuzatadi . (S.Ahmad) Izohlovchi aniqlovchilar shaxs va narsani boshqa tomondan (tur,jins,mansab,laqab,kasbi,qarindoshligi)kabilar tomonidan nomlaydi. Izohlovchili birikmada ikki predmetning o zaro munosabati ifodalanadi. ʼ 54 Izohlovchi va izohlanmish bo laklar ot, otlashgan sifat, son yoki sifatdosh bilanʼ ifodalanadi. Masalan, Inoyat oqsoqol juda ziqna odam edi. (S.Ahmad) Izohlovchilar izohlanmishdan oldin ham, keyin ham keladi. Izohlanmishdan keyin kelgan izohlovchilar odatda ajratiladi.Shaxs nomlarini izohlab kelgan izohlovchilar izohlanmish shaxsning yoshini ( Xadicha kampir ), amal-unvonini ( o qituvchi ʼ Komil aka ), kasbi va mutaxassisligini ( Karim oshpaz, Ismoil doktor ), jinsini ( jajji qiz Muslima, o g il bolalar ʼ ʼ ), qarindoshlik munosabatini ( Farhod amakim ), millatini ( o’zbek Sodiq, rus Grigor ) kabilarni bildiradi. Hol Harakat-holatning bajarilish o rni, payti, sababi, tarzi, maqsadi va shu ʼ kabilarni ko rsatib, boshqa bo lakka tobe bo‘lgan ikkinchi darajali bo‘lak hol ʼ ʼ deyiladi. Hollar aksariyat fe l kesimga, shuningdek, harakat nomi, sifatdosh, ʼ ravishdosh yoki ravish bilan ifodalangan bo laklarga bog lanib, ularni biror ʼ ʼ jihatdan izohlab keladi. Hol ravish, ravishdosh, vositali kelishik formalaridagi yoki ko makchili otlar, harakat nomi, sifat, shuningdek, ravish xarakteriga ega bo lgan ʼ ʼ ajralmas birikmalar bilan ifodalanadi. Hol ko pincha ravish bilan ifodalanadi. ʼ Ravish gapda yakka holda yoki o ziga tobe so zlar bilan birgalikda hol ʼ ʼ funksiyasini bajaradi. Bu uning asosiy sintaktik vazifasidir. Ot va harakat nomi esa holat, maqom, sifat, sabab, maqsad kabi munosabatlarni anglatgandagina hol vazifasida keladi. Ular ba zan o ziga tobe ʼ ʼ bo laklar bilan birga (yoyiq holda) yaxlit bir bo lak- hol bo lib kelishi mumkin: ʼ ʼ ʼ Azizxon baland ruh va tetik qadam bilan jo nadi. Ishni kata hushyorlik bilan, ʼ dadillik bilan keng miqyosda davom ettirish kerak. (S.Ahmad) Ifodalagan mazmuniga ko ra hollar quyidagi turlarga ajratiladi: ravish holi, ʼ miqdor-daraja holi, o rin holi, payt holi, sabab holi, maqsad holi, shart holi, ʼ to siqsizlik holi. ʼ Ravish holi. Harakatning qay tarzda, qanday vaziyatda sodir bo lishini ʼ ko rsatadigan hol ravish holi deyiladi. Ravish holi quyidagicha ifodalanadi: ʼ 55 1. Holat ravishi bilan: Oppoq bulutlar asta-sekin qoraya boshladi. Ikromjon to satdan kelib qoldi. ʼ (S.Ahmad) 2. Ravishdosh bilan: Azizxon turtinib-turtinib oldinga intildi . (S.Ahmad) 3. Sifat bilan. Ular ko zlari bilan iliq, samimiy salomlashdi. ʼ (S.Ahmad) 4. Ko makchili yoki ko makchisiz mavhum otlar va harakat nomi bilan: Sovet ʼ ʼ yoshlari o z kelajaklariga ishonch bilan qaraydilar. ʼ Zebixon cho l oqshomini ʼ dildan sevadi . Tursunboy bema ni ojiz jilmayish bilan tevarakka qaradi ʼ . (S.Ahmad) 5. Ravishdosh shaklidagi «bo lmoq» yordamchisi bilan birikkan sonlar bilan: ʼ Yozyovonga ishlash uchun borishga Ikromjon birinchilardan bo’lib rozi bo’ldi. (S.Ahmad) 6. Ravishda, suratda, tarzda, taxlitda, yo sinda, vaziyatda, tartibda kabi ʼ so zlar bilan ʼ birikkan sifat, sifatdosh, ravish va ko rsatish olmoshlari bilan: Yana ʼ tevarakdan odamlar to xtovsiz ravishda bu yerga oqmoqda edi. (S.Ahmad) ʼ 9. Taqlidiy so zlar bilan: ʼ Tim qorong ilik ichida uzoqdan yulduzlar jimir-jimir ʼ ko z qisar edi. ʼ (S.Ahmad) 10 . -day, -dek, -simon affikslarini olgan, kabi, singari ko makchilari bilan birikkan ot, sifatdosh bilan: Tozagul o n sakkizga kirib, oyday ʼ ʼ to lgan, oftobday kulgan edi. (H. G .) Tepalikdagi qishloq bu go zallikka mast ʼ ʼ ʼ bo lgandek mudrab yotardi. (G .) U Yo lchiga yaqin kelib, ona kabi boshini siladi. ʼ ʼ ʼ Tun sovug i bilan qotgan loy oyoq ostida siniq shisha parchasi kabi qirs-qirs ʼ ushaladi. (0.) Kulala yashiringansimon unga yaqin keldi. (А. Q.) 11. Ravish xarakteridagi frazeologik birikmalar bilan: Ular topshirilgan vazifani qo l uchida bajarib yurdilar. (B. K.) Muqabbat deganim shuki, qech vaqt mendan ʼ ketguncha, egasiga yetguncha taxlitda ish ko rish yaramaydi. (R. F.) Tohir chidam ʼ bilan yana ancha vaqt tishini tishiga qo yib ketdi. (M. H.) ʼ Miqdor-daraja holi . 56 Miqdor-daraja holi ish-harakat, holat, vaqt kabilarning qaydarajada ekanligini, miqdor jihatdan chegaralab, darajalab ko rsatadi. Miqdor-daraja holiʼ quyidagicha ifodalanadi: 1. Miqdor ravishlari va miqdor-daraja ma nosiga ega bo lgan sifatlar bilan: ʼ ʼ Kun tamom yorishib ketdi. Poyonsiz osmon gumbazi yana ham cheksiz kengaydi. (S.Ahmad) 2. Marta, bor, daf a, baravar, hissa, protsent ʼ kabi so zlari olib kelgan son va ʼ olmoshlar bilan: Hozirdan e tiboran mehnatimizni ikki hissi oshiraylik. ʼ (S.Ahmad) 3. Ko ra, qarab, yarasha, sari, sayin ʼ kabi so zlar olib kelgan ot va sifatdosh ʼ bilan: U yurgan sari qishloq sog’inchi tobora o ziga tortardi ʼ . (S.Ahmad) 4. Son va uzunlik o lchovining nomidan iborat birikmalar ʼ bilan: O n ʼ metrcha balandlikka ko tarildim. (S.Ahmad) ʼ 5. Son+chiqish kelishigidagi vaqt nomi, ortiq, oshiq, kam, ko p ʼ kabi ravishlardan tarkib topgan birikmalar bilan: Barchalari to’qayzorni ikki soatdan ortiq qidirdilar (S.Ahmad) 6. Bo yi, ichida, davomida, mobaynida, orasida ʼ ko makchilari bilan birikkan ʼ vaqt nomlarini anglatuvchi otlar yoki sonlardan tashkil topgan birikmalar bilan: Аsrlar bo yi qaqrab yotgan yerlar bog -u bo stonga aylanmoqda. (S.Ahmad) ʼ ʼ ʼ 7. Son va vaqt bildiruvchi so zlar birikmasi ʼ bilan: A’zamjon ikki-uch minut hayrat va sarosimada qoldi. (S.Ahmad) O‘rin holi Ish-harakat yoki holatning sodir bo lishdagi o rin ma nosini bildiruvchi ʼ ʼ ʼ hollar o rin holi deb ataladi. O‘rin hollari ish-harakatning biror jihatdan o ringa ʼ ʼ munosabatini ko rsatadi va qayerda?, qayerdan?, qayerga?, qayergacha? singari ʼ so roqlarga javob bo ladi. O‘rin hollari ma nolariga ko ra uchta asosiy guruhga ʼ ʼ ʼ ʼ bo linadi: ʼ 1. Harakatning yuz berish, bajarilish o rnini bildiruvchi hollar. ʼ 2. Harakatning boshlanish, chiqish o rnini ko rsatuvchi hollar. ʼ ʼ 57 3. Harakatning oxirgi nuqtasini ko rsatuvchi hollar.ʼ 1. Ish-harakatning bajarilish o rnini bildiruvchi hollar ʼ harakatiing ma lum bir ʼ nuqtada, doirada yuz berganligini anglatadi va quyidagicha ifodalanadi: 1) o rin-payt kelishigidagi o rin-joy nomlari bilan: ʼ ʼ Yozyovonda ishlar qizib ketdi. (S.Ahmad) 2) o rin ma nosidagi olmoshlar bilan: ʼ ʼ Qayerdadir childirma gijbonglamoqda (S.Ahmad) 3) o rin anglatuvchi ot ko makchilar bilan:Yigit eshikdan bir necha odim narida ʼ ʼ otning boshini silab turar edi. (S.Ahmad) 2. Harakatning chiqish nuqtasini ko rsatuvchi hollar ʼ chiqish kelishigi qo shimchasi bilan shakllanib, harakatning manbayini, qayerdan boshlanganligini ʼ anglatadi, qayerdan? so rog iga javob bo ladi: ʼ ʼ ʼ Farg’onadan keldim,dedi yigit . (S.Ahmad) Poezd stantsiyadan uzoqlashdi. (R. F.) Oy osmon gumbazi o rtasidan ʼ qarab turardi. (0.) 3. Harakatning yo nalishi va oxirgi chegarasini ko rsatuvchi hollar ʼ ʼ jo nalish ʼ kelishigi bilan shakllanadi, qayerga? so rog iga javob bo ladi. ʼ ʼ ʼ 1. Bunda hol: a) yo nalgan harakatning aniq o rnini ko rsatadi: Ikromjon ʼ ʼ ʼ Zirillamaga jo’nab ketdi. (S.Ahmad) ; b) konkret bo lmagan o rinni ko rsatadi. ʼ ʼ ʼ Bunda hol tomon, sari, qarab ko makchilari bilan shakllanadi ʼ : Jannat xola to’qayga qarab ketdi . (S.Ahmad); v) makon bo ylab sodir bo lgan harakatni: ʼ ʼ Quyosh olamga nur sochadi. (S.Ahmad) 2) -gacha, -ga + qadar, -ga + dovur elementlari bilan shakllanadi va qayergacha?, qayerga qadar?, qayerga dovur? so roqlariga javob bo ladi. Bunday hollar ʼ ʼ harakatning oxirgi chegarasini ko rsatadi. ʼ Payt holi. Ish-harakatning bajarilish paytini bildiruvchi hollar payt holi deyiladi. Ish- harakat paytini bevosita ifodalash payt ravishlariga va vaqtni anglatuvchi otlarga xosdir: yozda, hozir, ertalab, soat ikkida kabilar. Payt holi qachon?, qaysi vaqtda?, 58 qachondan beri?, qachondan boshlab? qachongacha? Qay vaqtga qadar? singari so roqlarga javob bo lib keladi.ʼ ʼ Payt holi asosan quyidagicha ifodalanadi: 1. Payt ravishlari bilan . Ertalab Rayim tog’aga borib uchrashdi . (S.Ahmad) 2. Otlashib, o rin-payt kelishigida shakllangan sifat, harakat nomi, mavhum ot ʼ bilan: Qaytishda ular ancha qiynalishdi . (S.Ahmad) 3. Payt ma nosini anglatuvchi so zlar bilan: ʼ ʼ Qishda beqasam to n ustidan shohi ʼ ro molcha bog lar, yozda esa pilta yoqali oq yaktagini belbog siz kiyardi. ʼ ʼ ʼ (S.Ahmad) 4. Bilan ko makchisi bilan birikkan harakat nomi bilan. ʼ Bunda harakatning odatdagidan tez sodir bo lishi anglashiladi: ʼ Nizomjon Yozyovonga kelishi bilan ishga kirishib ketdi. (S.Ahmad) 5. Payt anglatuvchi ko makchilar bilan birikkan chiqish kelishigidagi ot va ʼ otlashgan so z bilan: ʼ Shu vaqtdan keyin necha-necha kechalar o tdi-yu, necha ʼ tonglar otdi .(S.Ahmad) 6. Sifat, son va vaqtni anglatuvchi so zlardan tashkil topgan birikmalar bilan: ʼ Kunduz soat uchlarda hammamiz yo lga tushdik. ʼ (S.Ahmad) Sabab holi Ish-harakatniig bajarilish sababini bildiruvchi hollar sabab holi deyiladi. Sabab holi nima sababdan?, nima sababli?, nima uchun?, nimaga? kabi so roqlarga ʼ javob bo ladi va quyidagicha ifodalanadi: ʼ 1. Ravishdosh bilan: Machit tomining tarnovida kukulashib turgan ikki musicha cho chib uchib ketdi. ʼ (S.Ahmad) 2. Chiqish kelishigidagi ot, harakat nomi bilan : Dildor A’zamjonning urushdan qaytganiga quvondi. (S.Ahmad) 3. Ot, olmosh, harakat nomi, sifatdoshlarning ko makchilar bilan birikib kelishi ʼ bilan: Tog’aning taklifi bilan bu yerga kelgan edi. Maqsad holi 59 Ish-harakatdan kuzatilgan maqsadni bildiruvchi hollar maqsad holi deyiladi. Maqsad holi nima maqsadda?, nimaga?, nima uchun?, qanday maqsad bilan? singari so roqlarga javob bo ladi va quyidagicha ifodalanadi: |ʼ ʼ 1. Ravish bilan:Ikromjon atayin tinmay ishlardi. (S.Ahmad) 2. Ravishdosh bilan: U shaharga aylangani bordi Shart holi Shart holi harakat ifodalaydigan bo lakka bog lanib, shu bo lak orqali ʼ ʼ ʼ anglashilgan harakatning sodir bo lishidagi shartni ko rsatadi va fe lning shart ʼ ʼ ʼ mayli shakli bilan ifodalanadi, hokim bo lakka -sa qo’shimchasi yordamida ʼ bog lanadi: ʼ O’qisang, dono bo lasan. Ishlasang, sog lom bo lasan ʼ ʼ ʼ .(Maqol) Shart holi ba zan payt ma nosi bilan bog lanadi: ʼ ʼ ʼ Ko rsam(ko rganimda ma nosida) ʼ ʼ ʼ yorim quvonaman, Sarviqomat bo ylaringni. ʼ (Maxtumquli.) Hollar tuzilishiga ko ra sodda va murakkab turlarga ajraladi. Bir so’z bilan ʼ ifodalangan hollar sodda hollar, birdan ortiq so’z bilan ifodalangan hollar murakkab hollar hisoblanadi . Ikromjon uning oldidan ancha ko’ngli xotirjam bo’lib chiqdi. U nimanidir unutgandek o’ylanib o’tirardi. Hol so’z turkumi nutqda o’z o’rniga ega, u nutqiy jarayon mazmunining oydinlashishiga yordam beradi. 60 II BOB BO’YICHA XULOSA Gap nutqiy jarayonda shakllanar ekan, uning gap bo’laklariga ajralish qonuniyatlarini yaxshi o’rganish lozim. G а p sist е m а sif а tid а ikki v а und а n о rtiq sint а ktik birlikl а rning o‘z а r о m а zmuniy v а gr а mm а tik mun о s а b а tid а n t а shkil t о pg а n ya х litlik s а n а l а di. G а pning g а p bo‘lm а g а n b о shq а sint а ktik birlikl а rd а n f а rqi pr е dik а tivlik (k е simlik)dir. Pr е dik а tiv m а ’n о ni if о d а l о vchi v о sit а l а r а s о s а n k е simg а qo‘shil а di. shuning uchun pr е dik а tivlik sh а kll а rini k е simlik sh а kll а ri d е b his о bl а sh mumkin. G а pni g а p qilib turg а n а s о siy b е lgi pr е dik а tivlik b е lgisi ek а n, shu b е lgini if о d а l о vchi h а r q а nd а y minim а l birlik g а p his о bl а n а di. Shuning uchun bitt а so‘z sh а kllning o‘zi h а m pr е dik а tivlik sh а klig а v а m а ’n о sig а eg а bo‘lib g а p m а vq е yig а eg а bo‘lishi mumkin. Turkiy till а rd а g а pning m а zmuniy v а gr а mm а tik m а rk а zi k е simdir. Shuning uchun g а pd а eg а ning if о d а l а nishi d о im о z а rur bo‘l а v е rm а ydi, uning m а zmuni k е simd а n а ngl а shilib tur а di. G а pning b о shq а ishtir о kchil а ri es а k е simning bo‘sh o‘rinl а rini (v а l е ntlikl а rini) to‘ldirib k е l а di. Bu es а g а pning tuzilishini yig‘iq v а yoyiq tipl а rg а а jr а tishg а imk о n b е r а di: f а q а t k е simd а n ib о r а t bo‘lg а n g а pl а r yig‘iq, k е sim v а uning bo‘sh o‘rinl а rini to‘ldirib k е luvchi bo‘l а kl а r ishtir о k etg а n g а pl а r yoyiq g а pl а r s а n а l а di. 61 III BOB. GAP BO’LAKLARINI INTERFAOL USULLARDA O’QITISH MASALALARI 3.1 Gap bo’laklarini o’qitishda interfaol metodlarning o’rni va ahamiyati Bugungi kunda jamiyatimizda yangi ijtimoiy munosabatlarning shakllanishi, ta’limning jahon ta’lim tizimiga integratsiyalashuvi zamonaviy pedagogik texnologiyalarda yangicha yondashuv zarurligini taqozo etmoqda. Bu yondashuvlar o’z navbatida o’quv jarayonining tashkiliy va metodik jihatlariga muayyan ijobiy o’zgarishlar olib kirmoqdaki, ularning ko’pchiligi pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat bilan uzviy bog’liq. Interfaol metod - ta’lim jarayonida o’quvchilar hamda o’qituvchi o’rtasidagi faollikni oshirish orqali o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo’llash dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy mezonlari: norasmiy bahs-munozaralar o’tkazish, o’quv materialini erkin bayon etish va ifodalash imkoniyati, ma’ruzalar soni kamligi, lekin seminarlar soni ko’pligi, o’quvchilar tashabbus ko’rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf jamoasi bo’lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish va boshqa metodlardan iborat bo’lib, ular ta’lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda o’ziga xos ahamiyatga ega. Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo’nalishlardan biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat. Barcha fan o’qituvchilari dars mashg’ulotlari jarayonida interfaol usullardan borgan sari kengroq foydalanmoqdalar. Interfaol usullarni qo’llash natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini 62 bayon qilish, uni asoslagan holda himoya qila bilish, sog’lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko’nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi. Bu masalada amerikalik psixolog va pedagog B.Blum bilish va emotsional sohalardagi pedagogik maqsadlarning taksonomiyasini yaratgan. Uni Blum taksonomiyasi deb nomlanadi. (Taksonomiya-borliqning murakkab tuzilgan sohalarini tasniflash va sistemalashtirish nazariyasi). U tafakkurni bilish qobiliyatlari rivojlanishiga muvofiq ravishdagi oltita darajaga ajratdi. Unga ko’ra tafakkurning rivojlanishi bilish, tushunish, qo’llash, tahlil, umumlashtirish, baholash darajalarida bo’ladi. Shu har bir daraja quyidagi belgilar hamda har bir darajaga muvofiq fe’llar namunalari bilan ham ifodalanadi, jumladan: Bilish- dastlabki tafakkur darajasi bo’lib, bunda o’quvchi atamalarni ayta oladi, aniq qoidalar, tushunchalar, faktlar va shu kabilarni biladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: qaytara bilish, mustahkamlay olish, axborotni yetkaza olish, aytib bera olish, yozish, ifodalay olish, farqlash, taniy olish, gapirib berish, takrorlash. Tushunish darajasidagi tafakkurga ega bo’lganda esa, o’quvchi faktlar, qoidalar, sxema, jadvallarni tushunadi. Mavjud ma’lumotlar asosida kelgusi oqibatlarni taxminiy tafsiflay oladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: asoslash, almashtirish, yaqqollashtirish, belgilash, tushuntirish, tarjima qilish, qayta tuzish, yoritib berish, sharhlash, oydinlashtirish. Qo’llash darajasidagi tafakkurda o’quvchi olgan bilimlaridan faqat an’anaviy emas, noa’nanaviy holatlarda ham foydalana oladi va ularni to’g’ri qo’llaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: joriy qilish, hisoblab chiqish, namoyish qilish, foydalanish, o’rgatish, aniqlash, amalga oshirish, hisob-kitob qilish, tatbiq qilish, hal etish. Tahlil darajasidagi tafakkurda o’quvchi yaxlitning qismlarini va ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklarni ajrata oladi, fikrlash mantiqidagi xatolarni ko’radi, faktlar va oqibatlar orasidagi farqlarni ajratadi, ma’lumotlarning 63 ahamiyatini baholaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: keltirib chiqarish, ajratish, tabaqalashtirish, tasniflash, taxmin qilish, bashorat qilish, yoyish, taqsimlash, tekshirish, guruhlash. Umumlashtirish darajasidagi tafakkurda o’quvchi ijodiy ish bajaradi, biror tajriba o’tkazish rejasini tuzadi, birnechta sohalardagi bilimlardan foydalanadi. Ma’lumotni yangilik yaratish uchun ijodiy qayta ishlaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: yangilik yaratish, umumlashtirish, birlashtirish, rejalashtirish, ishlab chiqish, tizimlashtirish, kombinastiyalashtirish, yaratish, tuzish, loyihalash. Baholash darajasidagi tafakkurda o’quvchi mezonlarni ajrata oladi, ularga rioya qila oladi, mezonlarning xilma-xilligini ko’radi, xulosalarning mavjud ma’lumotlarga mosligini baholaydi, faktlar va baholovchi fikrlar orasidagi farqlarni ajratadi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: tashxislash, isbotlash, o’lchash, nazorat qilish, asoslash, ma’qullash, baholash, tekshirish, solishtirish, qiyoslashkabi vazifalarni bajaradi. Interfaol usullar ko’p turli bo’lib, ularning hammasi ham har qanday progressiv usullar kabi eng avvalo, o’qituvchidan mashg’ulot oldidan katta tayyorgarlik ko’rishni talab qiladi. Shu mashg’ulotlarni tashkil qilishda interfaol darsning asosiy xususiyatlarini uning an’anaviy darsga nisbatan ayrim farqlarini ko’rib chiqish orqali yaqqolroq idrok etish mumkin. farqlar shu ikki mashg’ulot turining bir- biriga nisbatan afzal va kamchilik tomonlarini yaqqol ko’rsatib turibdi. Interfaol mashg’ulotlarni qo’llashda ayrim jihatlarini inobatga olgan asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 1. O’quv rejadagi fanlarni o’qitishda qaysi mavzular bo’yicha interfaol darslar tashkil qilish maqsadga muvofiqligini hisobga olish zarur. Bunda har bir mavzu bo’yicha mashg’ulotning maqsadiga to’liq erishishni ta’minlaydigan interfaol yoki an’anaviy mashg’ulot turlaridan foydalanish ko’zda tutiladi. 64 2. Interfaol mashg’ulotning samarali bo’lishi uchun o’quvchilar yangi mashg’ulotdan oldin uning mavzusi bo’yicha asosiy tushunchalarni va dastlabki ma’lumotlarni bilishlarini ta’minlash zarur. 3. Interfaol mashg’ulotda o’quvchilarning mustaqil ishlashlari uchun an’anaviy mashg’ulotga nisbatan ko’p vaqt sarflanishini hisobga olish zarur. Bunda biz interfaol ta’lim usullarining an’anaviy usullardan asosiy farqlari to’g’risida yuqorida aytgan xulosalarimizni yanada qisqa qilib, o’quvchilarning fahm-u idroklarini o’stirishdan iborat, deb ifodalashimiz mumkin. Bunda ta’kidlash lozimki, interfaol ta’lim usullari O’zbekistonda qadim zamonlardan beri ta’lim- tarbiya jarayonida muallim bilan talabalar hamda talabalar bilan talabalar o’rtasidagi muloqotlarda muhokama, munozara, muzokara, mushohada, tahlil, mashvarat, mushoira, mutolaa kabi shakllarda qo’llab kelingan. Bu usullar talabalarning nutq, tafakkur, mulohaza, zehn, iste’dod, zakovatlarini o’stirish orqali ularning mustaqil fikrlaydigan, komil insonlar bo’lib etishishlariga xizmat qilgan. Hozir interfaol mashg’ulotlarni olib borishda ma’lumki, asosan interfaol usullar qo’llanilmoqda. Kelgusida esa bu usullar ma’lum darajada interfaol texnologiyaga o’sib o’tishi maqsadga muvofiq. Bu interfaol usul hamda texnologiya tushunchalarining o’zaro farqini bizningcha, shunday ta’riflash mumkin. Interfaol ta’lim usuli -har bir o’qituvchi tomonidan mavjud vositalar va o’z imkoniyatlari darajasida amalga oshiriladi. Bunda har bir o’quvchi o’z motivlari va intellektual darajasiga muvofiq ravishda turli darajada o’zlashtiradi. Interfaol ta’lim texnologiyasi - har bir o’qituvchi barcha o’quvchilar ko’zda tutilgandek o’zlashtiradigan mashg’ulot olib borishini ta’minlaydi. Bunda har bir o’quvchi o’z motivlari va intellektual darajasiga ega holda mashg’ulotni oldindan ko’zda tutilgan darajada o’zlashtiradi. Interfaol mashg’ulotlarni amalda qo’llash bo’yicha ayrim tajribalarni o’rganish asosida bu mashg’ulotlarning sifat va samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi 65 ayrim omillarni ko’rsatishimiz mumkin. Ularni shartli ravishda tashkiliy- pedagogik, ilmiy-metodik hamda o’qituvchiga, o’quvchilarga, ta’lim vositalariga bog’liq omillar deb atash mumkin. Ular o’z mohiyatiga ko’ra ijobiy yoki salbiy ta’sir ko’rsatishini nazarda tutishimiz lozim. Tashkiliy-pedagogik omillarga quyidagilar kiradi: -o’qituvchilardan interfaol mashg’ulotlar olib boruvchi trenerlar guruhini tayyorlash; -o’qituvchilarga interfaol usullarni o’rgatishni tashkil qilish; -o’quv xonasida interfaol mashg’ulot uchun zarur sharoitlarni yaratish; -ma’ruzachining hamda ishtirokchilarning ish joyi qulay bo’lishini ta’minlash; -sanitariya-gigiena me’yorlari buzilishining oldini olish; -xavfsizlik qoidalariga rioya qilishni ta’minlash; -davomatni va intizomni saqlash; - nazorat olib borishni tashkil qilish va boshqalar. Ilmiy-metodik omillarga quyidagilar kiradi: -DTS talablarining bajarilishini hamda darsdan ko’zda tutilgan maqsadga to’liq erishishni ta’minlash uchun maqsadga muvofiq bo’lgan interfaol usullarni to’g’ri tanlash; -interfaol mashg’ulot ishlanmasini sifatli tayyorlash; -interfaol mashg’ulotning har bir elementi o’rganilayotgan mavzu bilan bog’liq bo’lishini ta’minlash; -mashg’ulotlar mavzusi va mazmunini so’nggi ilmiy-nazariy ma’lumotlar asosida belgilash; -zamonaviy yuqori samarali metodlarni qo’llash; -o’quvchilarning tayyorgarlik darajasini oldindan aniqlash va shunga mos darajadagi interfaol mashg’ulotlarni o’tkazish; -interfaol mashg’ulot uchun yetarlicha vaqt ajrata bilish va boshqalar. O’qituvchiga tegishli omillar: -mavzuni sayoz bilishi; -nutqidagi kamchiliklar: talaffuz, adabiy til me’yorlari, grammatika qoidalari, notanish yoki xorijiy so’zlar, atamalarning ma’nosini tushuntirmasdan 66 qo’llashi, shevaga xos so’zlarni ko’p qo’llashi, yozib namoyish qilishda xatoga yo’l qo’yishi va tushunarsiz yozishi; -o’zini tutishi va pedagogik xulqidagi nuqsonlar; -kiyinishi va tashqi ko’rinishiga e’tiborsizligi; -ta’lim vositalaridan unumli va to’g’ri foydalana olmasligi; -kuzatuvchanlik, vaqtning o’tishini his qilish, uni to’g’ri taqsimlash ko’nikmasi etishmasligi; -tinglash ko’nikmasi yetishmasligi; -o’quvchiga xayrixohlik, samimiylik, u bilan hamkorlikda ish olib borish ko’nikmasi yetishmasligi; -mantiqiy bog’liqlik va izchillikka rioya qilmaslik va boshqalar. o’quvchilarga tegishli omillar: -davomat pastligi, mashg’ulotga kechikib kelishi; -zarur tayyorgarliksiz kelishi; -ilmiy atamalarni bilmasligi; -diqqatni jamlay olmasligi; -eshitish qobiliyatidagi va tinglash ko’nikmasidagi kamchiliklar; -qiziqishning pastligi, fikr yuritishning sustligi; -dars mavzusi bo’yicha tayyorgarlik darajasining pastligi; -manfaatdorlikning kamligi va boshqalar. Mashg’ulotda foydalaniladigan vositalarga tegishli omillar : -ta’lim vositalarining etishmasligi, ta’mirtalab yoki yaroqsiz holda bo’lishi, sifatli va zamonaviy vositalarning kamligi; -mashg’ulot mavzusini o’zlashtirish uchun maqsadga muvofiq vositalar turlarini va sonini to’g’ri tanlamaslik; -vositalarni mashg’ulot boshlanmasidan oldin ishga tayyorlab qo’ymaslik; - vositalardan foydalanishda xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik va boshqalar. Xulosa qilib aytganda, interfaol mashg’ulotlarni yuqorida qisqacha bayon qilingan 67 omillarni hisobga olgan holda tashkil qilish va olib borish bu mashg’ulotlarning sifati va samaradorligini yanada oshirishga yordam beradi. 3.2. Gap bo’laklarini o’qitishda interfaol metodlarni qo’llash masalasi Har bir darsning o’ziga xos usul asosida o’tish, o’quvchining fanga bo’lgan qiziqishini oshirish, uning qalbida ilmga muhabbat uyg’otish o’qituvchining mahoratiga bog’liq. Muallimning mahoratini oshirishga xizmat qiluvchi vositalardan biri zamonaviy pedagogik texnologiyalardir. Zamonaviy pedagogik texnologiya – hozirgi zamon didaktikasi va pedagogikasi taraqqiyotining mahsuli. Har bir zamonaviy pedagog mavjud pedagogik texnologiyalarni o’z darslarida qo’llasa, albatta ijobiy natijaga erishadi. Bugungi kun o’qituvchisining maqsadi barkamol yoshlarni tarbiyalash, ularga puxta ta’lim-tarbiya berish, zarur axborotlar bilan ta’minlash, mustaqil fikrlashga o’rgatish, bilim va hayotiy ko’nikmalar hosil qilish, ular qalbida vatanparvarlik, xalqparvarlik tuyg’ularini qaror toptirishdan iborat. Bu ezgu maqsadlarni ilg’or pedagogik va innovatsion texnologiyalar asosida o’tilgan mashg’ulotlarda amalga oshirish mumkin. Innovatsion texnologiya – ta’lim samaradorligini oshiruvchi omillardan foydalanish, turli pedagogik jarayonlarni loyihalash va amalda qo’llash orqali bilim egallashni takomillashtirish usullari. Uning asosiy maqsadi ta’lim jarayonida o’qituvchi va bilim oluvchi faoliyatiga yangilik, o’zgartirishlar kiritish bo’lib, interfaol metodlardan foydalanishni taqozo etadi. Interfaol usullar ta’lim jarayonida qatnashayotgan har bir bilim oluvchining faolligiga, erkin va mustaqil fikr yuritishga asoslanadi. Bu usullardan foydalanganda bilim olish qiziqarli mashg’ulotga aylanadi. Ko’p yillar davomida an’anaviy dars o’tish ta’limning asosiy shakllaridan biri bo’lib keldi. An’anaviy darsda o’qituvchi faol, o’quvchi esa passiv ishtirokchiga aylanadi. Bu esa o’quvchining mustaqil fikrlashi, izlanuvchanlik qobiliyati rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari shiddat bilan rivojlanayotgan bir paytda bunday darslar yaxshi samara bermaydi. 68 Bugungi davr talabi dars jarayonini noan’anaviy tarzda mazmunli tashkil etish, o’quvchilarning qiziqishini orttirib, ularning o’quv jarayonidagi faolligini ta’minlashni taqozo etadi. Noan’anaviy darslarni tashkil etishda interfaol metodlar muhim bo’g’in hisoblanadi. Ular o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro faol munosabatlarida tashkil etiladigan mashg’ulot turidir. Bunda o’qituvchi va o’quvchi o’zaro hamkorlikda ishlaydi. Fikrlar to’qnashuvi yuzaga keladi. O’quvchining erkin fikrlash jarayoni yangi pog’onaga ko’tariladi. O’qituvchi shu tarzda o’quvchilarni faollashtiradi, o’zlashtirishi past o’quvchilar dunyoqarashi va tafakkurini boyitib boradi. Ta’lim uzoq davom etadigan jarayon bo’lib, uning sifati darsda qo’llanilgan metodlarga bog’liq. Darsning mazmunli o’tishi, unda qanday metodlardan foydalanilgani va natijaga erishilgani o’qituvchining mahorati, bilim darajasini belgilaydi. Darsda metodlar to’g’ri tanlansa, maqsadga tez va oson erishiladi. Interfaol metodlarni tanlash har bir darsning didaktik maqsadidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Bu esa o’qituvchidan har doim bir xil usulda emas, dars mavzusiga mos metodlar asosida dars o’tishni talab etadi. Buning uchun o’qituvchi doimo o’z ustida ishlashi, bilim va kasbiy malakasini oshirib borishi, ilm-fan yangiliklaridan xabardor bo’lishi va o’z faoliyatida ulardan samarali foydalanishi lozim. O’qituvchi bir vaqtning o’zida ijodkor, aktyor va fan bilimdoni bo’lsa, kasbiy mahoratidan kelib chiqqan holda darsning mazmuni, o’quvchilarga yetkazish usul va shakllari, vositalarini oldindan belgilab, mavzuga mos metodni tanlasagina dars samaradorligi yuqori bo’ladi. Ma’lumki, hozirgi kunda interfaol metodlarning yuzdan ortiq turi mavjud bo’lib, ularning aksariyati tajriba-sinovdan o’tib, yaxshi natija bergan. Keng qo’llaniladigan usullar – “Klaster”, “Aqliy hujum”, “Davom ettir”, “Taqdimot”, “Blits-so’rov”, “Muammoli vaziyat” kabilardan foydalanib, darsda samarali natijalarga erishish mumkin. Darsning o’tilgan mavzuni so’rash qismida 69 “Sinkveyn”, “Teskari test”, “Aql charxi” metodlarini, yangi mavzuni tushuntirish qismida “Insert”, “Pinbord”, “Zinama-zina”, “Bumerang” texnologiyalarini, mavzuni mustahkamlash qismida “Venn diagrammasi”, “Baliq skeleti”, “Nima uchun?”, “Qanday?”, “Konseptual jadval”, “Nilufar guli” kabi grafik tashkil etuvchilar hamda “Tushunchalar tahlili”, “T-jadval”, “Rezyume”, “Kungaboqar”, “Charxpalak” metodlarini, uyga vazifa berishda “FSMU”, “Klaster”, “BBXB” metodlarini qo’llash dars samaradorligini ta’minlab, o’quvchilarning bilimini oshirishga yordam beradi. Ona tili darslarida yana yuqorida sanab o’tilgan interfaol metodlardan tashqari “Ha… yo’q”, “Belgini bil”, “Topag’on” kabi didaktik o’yinlardan foydalanish mumkin. O’yin vaqtida o’quvchilar o’zini erkin tutadi, bilimini namoyon etgisi keladi. Natijada o’quvchida ishonch, qat’iyat paydo bo’ladi. Munozaraga kirishishni o’rganadi. Fikrini asoslashga odatlanadi. Bunda o’quvchilarning yoshi, bilim darajasi inobatga olinishi lozim. O’qituvchi va o’quvchining maqsaddan natijaga erishishida qanday texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida, chunki har ikkala tomonning asosiy maqsadi aniq natijaga erishishga qaratilgan bo’lib, bunda ishlatiladigan texnologiya o’quvchilarning bilim saviyasi, guruh tabiati va sharoitga qarab tanlanadi. Gap bo’laklarini o’qitishda quyidagi interfaol metodlardan foydalanish mumkin. “Charxpalak”. Ushbu texnologiya o’quvchilarni o’tilgan mavzularni esga olish, mantiqan fikrlab, berilgan savollarga mustaqil ravishda to’g’ri javob berish va o’z-o’zini baholashga o’rgatishga hamda qisqa vaqt ichida o’qituvchi tomonidan barcha o’quvchilarning bilimlarini baholashga qaratilgan. Bu usulni qo’llashdan maqsad o’quvchilarni dars jarayonida mantiqiy fikrlash, o’z fikrlarini mustaqil ravishda erkin bayon eta olish, o’zlarini baholash, yakka va guruhlarda ishlash, boshqalar fikriga hurmat bilan qarash, ko’p fikrlardan keraklisini tanlab 70 olishga o’rgatishdir. Ushbu texnologiya ona tili va adabiyot darslarining boshlanishi va oxirida yoki biron-bir bo’lim tugallanganda o’tilgan mavzuning o’quvchilar tomonidan qay darajada o’zlashtirilganlik darajasini baholash, takrorlash, mustahkamlash uchun mo’ljallangan. “Charxpalak” texnologiyasi quyidagicha amalga oshiriladi: - o’quvchilar sharoitga qarab guruhlarga ajratiladi; - tarqatma materiallar guruh a’zolariga tarqatiladi; - belgilangan vaqt ichida guruhlar tarqatmadagi topshiriqni bajarib, uning o’ng burchagiga guruh raqamini, chap burchagiga esa o’zining ramziy belgisini qo’yib ushbu tarqatmani keying guruhga “charxpalak aylanmasi” yo’nalishida almashtiradilar; - boshqa guruh a’zolari ham tarqatmadagi vazifani bajaradilar va o’zgartirishlar kiritadilar; - materialning oxirgi almashishidan so’ng har bir guruh o’zi ilk bor to’ldirgan tarqatmani o’z ramziy belgisi asosida tanlab oladi; - o’qituvchi tarqatma materialda berilgan vazifalarni o’qiydi va jamoa bilan birgalikda to’g’ri javobni belgilaydi yoki tarqatma materialdagi vazifalar ekranda yoritilib, to’g’ri javob aytib o’tiladi; - har bir o’quvchi to’g’ri javob bilan belgilangan javoblaridagi farqlarni aniqlaydilar va o’zlarini baholaydilar. “Charxpalak” texnologiyasidan foydalangan holda mashg’ulot o’tkazish uchun o’quvchilarga quyidagicha vazifa berish mumkin: Mavzu: So’z ma’nosining ko’chish usullari. Vazifa: Berilgan gaplardagi ma’no ko‘chish usullarini aniqlab, tegishli katakka “+” yoki “*” belgisini qo‘ying. 71 Misollar Sifatlovhi aniqlovch i Qaratqich aniqlovchi Izohlovchi Vazifa- doshlik Yaxshi fikrlar ham eng yaxshilariga joy bo’shatib bermog’i lozim. Shu orada to’rttacha samosval g’isht to’kib ketdi. Sizning tomiringizda buyuk bobokalonlarimiz qoni oqmoqda. * Futbolchilarimiz chap qanotdan hujum uyushtirdilar. Qir tomondan g’ir-g’ir shabada esib turibdi. Quyoshning oltin qalami nur taratar edi. Bir yil tut ekkan kishi yuz yil gavhar teradi. * Alisher Navoiyni so‘nggi yo‘lga kuzatishga butun Hirot yig‘ilgan edi. Ko’p odamlar bundan bexabar edi. * Baholash: 9-10 ta to‘g‘ri javob – “a’lo” 7-8 ta to‘g‘ri javob – “yaxshi” 6 ta to‘g‘ri javob – “qoniqarli” 72 “Taqdimot” usuli . Ushbu usulda ma’lum bir mavzu yoki bo’limlar yakunida o’tkaziladigan takrorlash darslarini tashkil qilish mumkin. Bunda o’quvchilar yakka tartibda, juftlikda yoki guruhlarda ishlab, berilgan mavzu bo’yicha mustaqil izlanib, materiallar to’playdi, ularni saralaydi, asosiylarini tanlab olib taqdimot qiladi. Har bir guruh berilgan yo’nalishlar bo’yicha darslik va qo’shimcha adabiyotlardan foydalanib ma’lumot to’playdilar va slayd yoki chizmalar orqali taqdimot qiladilar. “Taqdimot” darslari orqali o’quvchilarda quyidagi ko’nikmalarni shakllantirishga erishish mumkin: - o’z fikrini og’zaki va yozma tarzda aniq va tushunarli bayon qilish; - axborot manbalaridan foydalana olish, zarur ma’lumotlarni izlab topish, tahlil qilish, saralash orqali ma’lumotlar bazasini yarata olish; - o’qib o’rganish, bilimini mustaqil ravishda oshirib borish, o’qib o’rganganlarini o’rtoqlari bilan muhokama qilish, o’zini nazorat qila bilish kabi sifatlarga ega bo’lish; - sinfda va jamiyatda o’z o’rnini anglay olish va boshqalar. “Klaster” metodi Bu metoddan gap bo’laklari mavzusini o’qitishda umumlashtiruvchi darslarda foydalanish mumkin. Bunda o’quvchilar o’rilgan nazariy ma’lumotlarni xotirada qayta yodga tushiradilar va klaster yaratadilar. 73 “Kungaboqar” usuli Talabalar 4-5 kishidan iborat guruhlarga bo`linadi. O`qituvchi fanning mavzusidan kelib chiqib, o`rtaga bitta muammoni tashlaydi. Har bir guruh kungaboqar yasab, uning markaziga doira joylashtirib,barglar yopishtiradi. Mavzuga qarab, doiraga har bir guruhga yoki umumiy bitta muammo yozilib, doskaga yopishtiriladi Ajratilgan vaqt ichida guruhlar birgalikda fikrlarini bargga yozib, uni o`sha guruh muammosi yozilgan gulga joylashtirib qo`yadilar. Bu uslubdan o`tilgan mavzuni tushuntirish,uni mustahkamlash va takrorlash hamda talabalar egallagan bilimlarni aniqlashda foydalanish mumkin. 74 “Tanlash ixtiyoriy, bajarish majburiy” usuli . Bunda o’quvchilarga tanlash uchun matnlar tavsiya etiladi. O’quvchilar matnni ixtiyoriy ravishda tanlaydilar va shu matndagi gaplarni sintaktik tahlilini amalga oshiradilar. Natijada o’quvchilarda mustaqil o’qib o’rganish, o’zining qiziqish va qobiliyatlarini namoyon qila olish ko’nikmalari shakllanadi. 75 Dandon sopli pichog‘ingiz... Shum bola boy otani boplab laqillatgan sahna yodingizdadir-a? Qoravoy boyni yig‘latgan dahshatli hikoyasini shunday boshlaydi : “Eee, haligi, anuvi... Dandon sopli pichog‘iz bor-u, o‘sha sinib qoldi, o‘shani aytgani keluvdim...” Xo‘sh, Shum bola qanaqa pichoqni aytyapti? Nima uchun bu pichoq ahamiyatli? Nega bu gapni eshitgan boy ota: “Ro‘zg‘orda mening pichog‘imdan boshqa pichoq qurib ketgan ekanmi?” deya asabiylashish tomon qadam tashlaydi? Dandon so‘zi asli forscha, tish ma nosiga ega. Biroq bu o‘rindaʼ fil suyagidan yasalgan degan ma noni anglatadi. Gap sopi fil suyagidan yasalgan, ya ni ʼ ʼ qimmatbaho pichoq haqida ketyapti. Shum bola ana shu qimmatbaho pichoq bilan boyning suyukli tozi iti so‘yilib, terisi shilinganini aytadi va boyning ham asablarini shilishga kirishadi... 76 Uyida chaksa uni yo‘g‘-u... “Mahallada duv-duv gap” filmi qahramoni Oyposhsha syurpriz haqida eshitgandan keyin biroz alam, biroz maqtanchoqlik bilan aytgan gap yodingizdadir-a? “Uyida chaksa uni yo‘g‘-u, tom boshida qo‘sh tandir”. Bu filmning ssenariysini Abdulla Qahhor tarjima qilib, ba zi o‘rinlarini deyarliʼ boshqatdan yozib bergan . Shu sababli ham unda xalqona iboralar, tesha tegmagan topildiqlarga ko‘p duch kelasiz. Xo‘sh, chaksa so‘zi nimani anglatadi? Chaksa - qadimgi o‘lchov birligi, u pudning uchdan bir qismiga teng bo‘lgan. Bugungi o‘lchovga o‘girsak, besh yarim kilogrammga to‘g‘ri keladi. Demak, Oyposhsha aytgan maqol uyida besh-besh yarim kilo ham uni yo‘q, lekin hovlisiga ikkitadan tandir qurib olgan odamni tasvirlaydi. Gap imkonidan ortiq narsaga urinadigan, holiga yarasha ish qilmaydigan, ya ni ko‘rpasiga qarab oyoq uzatmaydigan kishilar haqida. ʼ Murabbo-chi, qo‘lbola murabbo!... “Uchrashuv” teleminiatyuralarini ko‘rmagan o‘zbek tomoshabini topilmasa kerak. Ushbu asardagi ayrim so‘z va iboralar hayotimizga singib ulgurgan. Filmning bir qismi sarlavhadagi so‘zlar bilan yakuniga yetadi. Unda tomog‘i taqillab, ichkilik dardida yuradigan kishilar va maqtanchoq mezbon kulgiga olingan. Jumlada qo‘llangan qo‘lbola so‘zi qulog‘imizga tez-tez eshitilib turadi. U bu o‘rinda hafsala qilib, kishining o‘z qo‘li bilan tayyorlangan, pishirilgan degan ma nolarni anglatadi. Demak, gap konserva zavodida tayyorlangan emas, qo‘lda ʼ pishirilgan, asil murabbo haqida. 77 Qo‘lbola iborasi so‘zlashuvda ham, badiiy adabiyotda ham faol ishlatiladi: Bugun stipendiya olishgani uchun ikki o‘rtoq qo‘lbola osh qilishmoqchi bo‘ldi. (O‘. Hoshimov, “Qalbingga quloq sol”) 78 Kiroyi kuyaving shundog‘ bo‘lsa! “O‘tkan kunlar” romani qahramoni Mirzakarim qutidor toshkentlik savdogar yigit Otabek haqida ayni shu maqtovni aytadi: “Kiroyi kuyaving shundog‘ bo‘lsa!” Xo‘sh, kiroyi nima degani? Bu so‘z arabcha kiro so‘zi va forsiy -yi qo‘shimchasidan hosil bo‘lgan, forschada arzirli, loyiq, sazovor bo‘ladigan degan ma nolarni anglatadi.ʼ O‘zbekchada ikki xil ma noda qo‘llanadi. Yuqoridagi jumlada ʼ aytishga arziydigan, gapirsa, maqtasa bo‘ladigan degan ma noga ega. Bu so‘z badiiy adabiyotda ko‘p ʼ uchraydi: 79 Qishloqda duv-duv gap. Kiroyi kuyoving bo‘lsa, Komiljondaqa bo‘lsin. (Uyg‘un, “Hayot qo‘shig‘i”) Demak, Mirzakarim qutidor birovga aytsa arziydigan, maqtovli kuyov degan ma noda gapirgan.ʼ Bir kallaqand, uch so‘m pul “Arshin mololon” filmidagi bu ibora xalq orasida juda mashhur, yosh-u qariga birday tanish bo‘lib ketgan. Iborani ishlatamiz-u, lekin undagi kallaqand so‘zining ma nosiga u qadar e tibor beravermaymiz. Xo‘sh, u nimani anglatadi? ʼ ʼ Oldin qand asosan konus shaklida ishlab chiqarilgan. Ma lumotlarga ko‘ra, bu usul ʼ haqida ilk bor IX asr arab olimi Zubayr ibn Bakkor qayd etgan. Bu turdagi qandlar Italiyada 1470-yildan, Belgiyada 1508-yildan, Angliyada 1544-yildan, Niderlandiyada 1566-yildan ishlab chiqarila boshlagan. Milliy ensiklopediyaga ko‘ra, hozirgi O‘zbekiston hududida XX asr boshlariga qadar chetdan keltirilgan xomashyodan hunarmad-qandolatchilar aynan shunga o‘xshash qand ishlab chiqargan va u kallaqand deb atalgan. Kallaqandlar turli kattalikda bo‘lgan va 5 kilodan 15 kilogacha tosh bosgan. Chakana savdoga bo‘laklarga bo‘lingan holatda chiqarilgan. 80 Qumsimon shakar paydo bo‘lgach, kallaqandlar savdo rastalarini asta-sekin tark etgan. Biroq ba zi Yevropa mamlakatlari uni hozir ham ishlab chiqaradi.ʼ O‘znetda kallaqand sotilishi haqidagi bir e longa ko‘zim tushdi. Demak, bizda ham ʼ u haligacha ishlab chiqariladi, xaridorlari bor. 81 HEY, BOLA, OBAKIDANDONDAN YEB... Leonid Gaydayning “Ishbilarmon kishilar” filmidagi jumla yodingizda bo‘lsa kerak-a: “Hey, bola, obakidandondan yeb, bizning aravada aylanib kelishni xohlamaysanmi?” Xo‘sh, bu jumladagi obakidandon nimani anglatadi? Izohli lug‘atga ko‘ra, forscha obaki - suyuq, suvli va dandon - tish so‘zlaridan yasalgan bu so‘z o‘zbekchada shakar qiyomidan tayyorlangan shirinlik turini anglatadi: Pensiyaga borsa, bir qarich keladigan qizil obakidandon , bir do‘ppi olib keladi. (A. Muxtor, “Opa-singillar”) Masalan, shakarni qaynatib, qiyom qilasiz, keyin unga limon kislotasi aralashtirasiz, keyin cho‘p terib, ularning uch qismiga qiyomdan quyasiz. 10- 82 15 daqiqadan so‘ng, qiyom sovib, obakidandon hosil bo‘ladi . Hammamiz yaxshi biladigan xo‘rozqand ham obakidandonning bir turi. Haftafahm, paytavaquloq, qarol! “Ivan Vasilyevich kasbini o‘zgartiradi” filmini eslang. Haqiqiy shohdan bu gapni eshitgan Anton Shpak: “Kechirasiz, nima uchun nuqul qarol, qarol, deysiz. Nima deganingiz bu?!” deydi norozilik va hayrat aralash. Haqiqatan, badiiy adabiyot yoki tarixdan yaxshi xabardor bo‘lmagan kishiga anchayin notanish so‘z bu. Qarol so‘zi qul, xizmatkor, batrak kabi ma nolarga ega. Shoh Anton Shpakniʼ birovning quli, xizmatkori deb o‘ylaydi. Shu sababli ham Shpak: “Haqoratli rol ekan bu. Iltimos, menga tatbiq etmasin!” deydi norozi ohangda. Shoh obrazi ishlatgan haftafahm va paytavaquloq so‘zlari ham bugungi tomoshabin uchun bir qadar begona. Haftafahm so‘zi biror narsani darrov uqib, 83 tushunib ololmaydigan, anqov, befarosat kabi ma nolarga egaʼ . Paytavaquloq ham xuddi shunday haqoratli ma no tashiydi. ʼ “Imkoniyat” usulida semestr yakunida o’zlashtirishi yuqori bo’lgan o’quvchilarga o’rganilgan mavzular bo’yicha javobi tanlanadigan va javobi yoziladigan testlar tuzib kelish topshiriladi. Bu vazifani a’lo darajada bajargan o’quvchilar yakuniy nazorat ishlarini topshirishdan ozod qilinadi. Test tuzgan o’quvchilarda test yechgan o’quvchiga nisbatan quyidagi ko’nikmalar shakllanadi: - o’z fikrini yozma tarzda izchil, aniq, tushunarli bayon qila olish; - mavzudan kelib chiqib savollarga javob berish va o’zi ham savollarni mantiqan to’g’ri qo’ya olish; - axborotlarni izlab topish, saralash, tanlash va tahlil qila olish; - bilimini mustaqil ravishda oshirib boorish va uni amaliyotda qo’llay olish kabilar. O’quvchilarning javoblari tekshiriladi va to’plagan ballari umumlashtirilib, baholanadi. 84 III BOB BO‘YICHA XULOSA O‘qitishda interfaol metodlardan to‘g‘ri va oqilona foydalanish yaxshi samara beradi. Gap bo’laklari mavzusini o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanish o‘quvchilarga bu mavzuni oson va samarali o‘zlashtirilishi uchun xizmat qiladi. Noan’anaviy darslarni tashkil etishda interfaol metodlar muhim bo’g’in hisoblanadi. Ular o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro faol munosabatlarida tashkil etiladigan mashg’ulot turidir. Bunda o’qituvchi va o’quvchi o’zaro hamkorlikda ishlaydi. Fikrlar to’qnashuvi yuzaga keladi. O’quvchining erkin fikrlash jarayoni yangi pog’onaga ko’tariladi. O’qituvchi shu tarzda o’quvchilarni faollashtiradi, o’zlashtirishi past o’quvchilar dunyoqarashi va tafakkurini boyitib boradi. UMUMIY XULOSALAR 1. Tilshunoslik tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. Bugungi kunda bu soha bo‘yicha juda ko‘plab tadqiqot ishlari, ilmiy yangiliklar yaratilgan va hayotga tatbiq etilgan. Tilshunoslikning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan sintaksis azal- azaldan salmoqli tadqiqotlar mavzusiga aylanib kegan. Shu asosda jahon va o‘zbek tilshunosligida yaratilgan qadimiy va zamonaviy manbalarda ham sintaksis va uning tarkibi borasidagi ma’lumotlar talaygina. Ushbu tadqiqot ishida ham ularning birmunchasiga murojaat qilindi va tegishli xulosalar chiqarildi. Butun dunyo tilshunosligida gap va uning tarkibiy qismlari borasida turli tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Gap bo’laklari yuzasidan nazariy qarashlar sintaksisning asosiy negizini tashkil etishi deyarli barcha adabiyotlarda keltiriladi. Haqiqatdan ham sistem tilshunoslikda gap sintaksisning asosini tashkil etadi. Umuman olganda, kundalik hayotimizda ham, oddiy, til ilmidan mutlaqo yiroq insonlar ham gapdan unumli foydalanishadi. U orqali o‘z xohishlarini, orzu- umidlarini, ehtiyojlarini turli xil ko‘rinishlarda ifoda etishadi. 85 Gap nutqiy jarayonda shakllanar ekan, uning gap bo’laklariga ajralish qonuniyatlarini yaxshi o’rganish lozim. G а p sist е m а sif а tid а ikki v а und а n о rtiq sint а ktik birlikl а rning o‘z а r о m а zmuniy v а gr а mm а tik mun о s а b а tid а n t а shkil t о pg а n ya х litlik s а n а l а di. G а pning g а p bo‘lm а g а n b о shq а sint а ktik birlikl а rd а n f а rqi pr е dik а tivlik (k е simlik)dir. Pr е dik а tiv m а ’n о ni if о d а l о vchi v о sit а l а r а s о s а n k е simg а qo‘shil а di. shuning uchun pr е dik а tivlik sh а kll а rini k е simlik sh а kll а ri d е b his о bl а sh mumkin. G а pni g а p qilib turg а n а s о siy b е lgi pr е dik а tivlik b е lgisi ek а n, shu b е lgini if о d а l о vchi h а r q а nd а y minim а l birlik g а p his о bl а n а di. Shuning uchun bitt а so‘z sh а kllning o‘zi h а m pr е dik а tivlik sh а klig а v а m а ’n о sig а eg а bo‘lib g а p m а vq е yig а eg а bo‘lishi mumkin. Turkiy till а rd а g а pning m а zmuniy v а gr а mm а tik m а rk а zi k е simdir. Shuning uchun g а pd а eg а ning if о d а l а nishi d о im о z а rur bo‘l а v е rm а ydi, uning m а zmuni k е simd а n а ngl а shilib tur а di. G а pning b о shq а ishtir о kchil а ri es а k е simning bo‘sh o‘rinl а rini (v а l е ntlikl а rini) to‘ldirib k е l а di. Bu es а g а pning tuzilishini yig‘iq v а yoyiq tipl а rg а а jr а tishg а imk о n b е r а di: f а q а t k е simd а n ib о r а t bo‘lg а n g а pl а r yig‘iq, k е sim v а uning bo‘sh o‘rinl а rini to‘ldirib k е luvchi bo‘l а kl а r ishtir о k etg а n g а pl а r yoyiq g а pl а r s а n а l а di. O‘qitishda interfaol metodlardan to‘g‘ri va oqilona foydalanish yaxshi samara beradi. Gap bo’laklari mavzusini o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanish o‘quvchilarga bu mavzuni oson va samarali o‘zlashtirilishi uchun xizmat qiladi. Noan’anaviy darslarni tashkil etishda interfaol metodlar muhim bo’g’in hisoblanadi. Ular o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro faol munosabatlarida tashkil etiladigan mashg’ulot turidir. Bunda o’qituvchi va o’quvchi o’zaro hamkorlikda ishlaydi. Fikrlar to’qnashuvi yuzaga keladi. O’quvchining erkin fikrlash jarayoni yangi pog’onaga ko’tariladi. O’qituvchi shu tarzda o’quvchilarni faollashtiradi, o’zlashtirishi past o’quvchilar dunyoqarashi va tafakkurini boyitib boradi. 86 2. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. –Toshkent, 2019. 2. Sh.M.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. –T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 488-b. 3. Sh.M.Mirziyoyev. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz. –T.: “O‘zbekiston”, 2016. 56 b. 4. Президент Шавкат Мирзиёевнинг ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи .–Toshkent, 2019. http://xs.uz/uz/ 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш . Мирзиёев нинг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони. II. Ilmiy adabiyotlar : 1. Abdurahmonov G‘. O‘zbek tili grammatikasi. (Sintaksis). – Toshkent: O‘qituvchi, 1996. – B. 24. 2. Abdurahmonov N. Qadimgi turkiy til. – Toshkent: O‘qituvchi, 1989. – B. 156. 3. Abdurauf Fitrat. Tanlangan asarlar: Darslik va o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy maqola va tadqiqotlar / Mas’ul muharrir B. Qosimov; Nashrga tayyorlovchi va izohlar muallifi H. Boltaboyev. — Toshkent: Ma’naviyat, 2009. — B. 336. 4. Ashurova D va boshqalar. Gapning uyushgan va ajratilgan bo‘laklari. – Toshkent, 1962. 181 b. – B. 7. 5. A сқарова М, A бдураҳмонов Х. Ўзбек тили грамматикасининг практикуми. – Тошкент: Ўқитувчи, 1981. – Б.245. 177-бет. 87 6. Абдухалимова , С . У .O’zbek tilshunosligida qo’shma gaplar nazariyasi /С.У.Абдухалимова.Молодой ученый.-2020.-№20(310).-С.674- 676. : https :// moluch . ru / archive /310/69941/ (дата обращения: 07.06.2023). 7. A бдураҳмонов Ғ, Шукуров Ш, Маҳмудов Қ. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. – Тошкент: Ўзбекистон файласуфлари жамияти нашриёти, 2008. 529 б . - Б .26. 7. A зимов И., Раҳматов М. Қадимги туркий тил. – Тошкент, 2005. 134 б.; 8. Fozilov E. O‘zbek tilining tarixiy morfologiyasi. – Toshkent: Fan, 1965. 175 b. – B.9. 9. Qodirov M. va boshqalar. Ona tili. /8-sinf uchun darslik. – Toshkent: Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2014. – B.144 10. Mahmudov N, Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi (Sintaksis). – Toshkent: O‘qituvchi, 1995. – 228 b. – B. 28. 11. Mirtojiyev M. Gap bo‘laklarida semantik-sintaktik nomutanosiblik. – Toshkent: Universitet, 2008. 208 b. – B.10. 12. N. Abdurahmonov. Qadimgi turkiy til. – Toshkent: O‘qituvchi, 1989. – B. 156. 13. Nazarova S. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1992. – B.100. 14. Nurmonov A. Tanlangan asarlar. –Toshkent: Akademnashr, II jild, 2012. – B.418. 15. O‘zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis./ mas’ul muharrirlar: G‘.A. Abdurahmonov va boshq. – Toshkent: Fan, 1976. – B.560. 16. Qurbonova M.Abdurauf Fitrat va o‘zbek tilshunosligi–Toshkent, 2002. –B 45. 17. Sayfullayeva R. Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma gaplarning substantsional (zotiy) talqini. – Toshkent. “Fan”, 2007.– B.19. 88 18. Абдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш., Маҳмудов Қ. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. Тошкент : Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти , 2008. – Б .323-385. 19. Абдураҳмонов Х . Содда гап синтаксиси хусусиятларининг ўрганилишига доир . – Тошкент : Ўқитувчи , 1976. –197 б . 20. Айюб Ғуломовнинг илмий мероси . (4- китоб ) Ўзбек тилида аниқловчилар . – Тошкент , 2008. 21. Бошмонов M. Ўзбек тилининг гап бўлакларини система сифатида ўрганиш методологияси . / ўқув қўлланма . – Хўжанд , 1994. 36 б; 22. Ғуломов А. Содда гап. –Тошкент, 1965. –100 б. 23. Ғуломов А. Ўзбек тили синтаксисининг баъзи масалалари // Ўзбек тили ва адабиёти –Тошкент, 1968. –№2. –Б.9-13. 24. Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент:Ўқитувчи, 1987. –256 б. 25. Маҳмудов Н. Ўзбек тилидаги содда гапларда семантик-синтактик ассиметрия. – Тошкент, 1984. 26. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси.– Тошкент: Ўқитувчи, 1995. –228 б. 27. Миртожиев М. Гап бўлакларида семантик-синтактик номутаносиблик. – Тошкент: Университет, 2008. –200 б. 28. Сайфуллаева Р., Менглиев Б., Боқиева Г., Қурбонова М., Юнусова З., Абузалова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент, 2006. – 172 б. 29. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. –Баку, 1979. 30. Собиров А. Шеъриятда сўз тартиби: Филол.фан. бўйича фалсафа д-ри (РhD) дисс. автореф. – Самарқанд, 2020. – 47 б. 89 31. Тошалиев И. Ҳозирги ўзбек тили. Синтаксис. Синтактик ва синтагматик қайта бўлиниш. Парцелляция. – Тошкент: Zar qalam, 2004. – 145 б. 32. Тўйчибоев Б. Ҳозирги ўзбек тилида синтактик синонимика. –Тошкент: Фан, 1988. 33. Турниёзов Н., Турниёзова К.,Функционал синтаксисга кириш– Тошкент: Фан, 2003. – 112 б. III. Internet sahifalari: 1. http://www.Ziyonet . 2. Uz/ru/library/book/779/libid/20703 3. http://en.wikipedia.org/wiki/Structuralism 4. http://www.eng.fju.edu.tw/Literary_Criticism/structuralisi 5. www.google.uz 6. www.ziyonet.uz 7. www.google.uz 8. www.wikipedia.uz 9. www.filfak.uz 10. www.ziyonet.uz 11. www.ziyo.uz . 90 91

GAP BO‘LAKLARINI INTERFAOL O‘QITISH MUNDARIJA Kiris h......................................................................................... 3 I BOB. GAP VA UNING TARKIBIY QISMLARI HAQIDA NAZARIY QARASHLAR 1.1. Gap va uning tarkibiy qismlari o’rganilish tarixi……………………………………………………… 10 1.2. T i lshunoslikda gap bo’laklari yuzasidan nazariy qarashlar tahlili…………. ......................................................................... 19 Bob bo yichaʻ xulosa………………………………………….. 28 II BOB. GAP BO’LAKLARI IFODALANISHINING NAZARIY AMALIY MASALALARI 2.1. Kesim va uning ifodalanishi.................................................... 29 2.2. Ega va uning ifodalanishi…. 44 Bob bo yicha ʻ xulosa………………………………………….. 63 III BOB. UMUMTA’LIM MAKTABLARI ONA TILI DARSLARIDA GAP BO’LAKLARINI O’QITISH MASALALARI …………………………………… 3.1. Gap bo’laklarini o’qitishda interfaol metodlarning o’rni va ahamiyati 64 3.2. Gap bo‘laklarini o’qitish jarayonida interfaol metodlarni qo’llash masalasi…………… 66 Bob bo yicha ʻ xulosa………………………………………….. 80 Umumiy xulosalar…………………………………………….. 85 Foydalangan adabiyotlar ro yxati…………………………….. ʻ 88 Ilovalar 2

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda ilm-fan barcha sohalarini rivojlantirish, ilmiy-tadqiqot ishlarini jadal olib borish uchun keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Bu boradagi ishlar prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning 2017- yil 22-dekabrda Oliy Majlisga qilgan murojaatnomasida ham o‘zining yaqqol ifodasini topdi. O‘zbekistonning 2017-2021 -yillarga mo‘ljallangan “Harakatlar strategiyasi”da ham IV bo‘lim “Ijtimoiy sohani rivojlantirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlar”da qayd etilganidek : ” Biz yosh avlodni har tomonlama sog‘lom va barkamol etib tarbiyalash borasida ishlarimizni yangi bosqichga ko‘tarish maqsadida “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonunni yangi tahrirda qabul qildik”. 1 Zero, Prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz” nomli asarida ta’kidlaganlaridek, “Farzandlarimizni mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni chuqur egallagan , mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun hamisha dolzarb masala hisoblanadi”. 2 Tom ma’noda to‘g‘ri aytilgan yuqoridagi fikrlarning isboti o‘laroq, mamlakatimizda til ta’limiga ham katta e’tibor berilmoqda. 2017-yildan boshlangan ta’limni tubdan isloh qilish, amaldagi darsliklar sifatini qaytadan ko‘rib chiqqan holda jahon standartlari talablariga moslashtirish borasidagi harakatlar natijasi sifatida umumiy o‘rta ta’limda eski davlat ta’lim standarti o‘rnini bosadigan va ta’limga o‘zgartirish kirita oladigan Umumiy Milliy o‘quv dasturi ishlab chiqilmoqda. Umumiy o‘rta ta’limning Milliy o‘quv dasturi o‘z ichiga 1 Sh.M.Mirziyoyev.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.-Toshkent:”O‘zbekiston”N.M.I.U, 2018.-B72 2 Sh.M.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.Toshkent:”O‘zbekiston” N.M.I.U, 2017.-B.485 3

fanlarning o‘quv reja va dasturlarini, o‘qitish metodologiyasi va baholashni qamrab oladi. Bu dastur bo‘yicha yaratilayotgan yangi darsliklar , o‘qituvchilar uchun uslubiy qo‘llanmalar, mavzularning mustahkam egallanishi uchun yaratilayotgan mashq daftarlari , o‘quv-uslubiy materiallar ta’lim sifatini yanada oshirishga xizmat qiladi. Milliy o‘quv dasturini amalga joriy qilish bo‘yicha Xalq ta’limi huzuridagi Respublika ta’lim markazi shug‘ullanadi. Xalq ta’limi vazirligining 2020-yil 31-martdagi “Umumiy o‘rta ta’limning milliy o‘quv dasturlarini ishlab chiqish to‘g‘risida”gi buyrug‘i asosida xalqaro talablarga javob beruvchi umumiy o‘rta ta’limning Milliy o‘quv dasturi ishlab chiqish boshlangan. 3 Shu yo‘nalishda xalqaro tajriba va andozalarga javob beradigan yangi o‘quv darsliklari joriy qilindi. Bu mazmundagi darsliklar xalqaro ta’lim sifatini nazorat qilish me’yorlari: Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqiyot Tashkiloti (OECD)ning 15yoshli o‘quvchilarda ona tili matematika, tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonlik darajasini baholaydigan PISA- o‘quvchilar yutuqlarini baholash dasturi, Ta’limiy Yutuqlarni Baholash Xalqaro Uyushmasi(IEA)ning TIMSS-xalqaro dasturlari , o‘quv fanlarini STEAM yo‘nalishida o‘qitish kabi me’yorlar asosida ish ko‘radi.Mazkur dissertatsiyada gap bo‘laklarini o‘qitish mavzusi tanlanganligi, unda gap bo‘laklari , ularning tasnifi, ularga xos bo‘lgan mazmuniy va sintaktik qonuniyatlar yoritilishi; yangilanishi lozim bo‘lgan darsliklar qatorida umumta’lim maktablarining 8-sinflari uchun mo‘ljallangan amaldagi darslik ham mavjudligi va ushbu dissertatsiyada shu mavzuga mos yangi yo‘nalishdagi mashq va metodlar tavsiya etilganligi dissertatsiya muvzusining dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqot obyekti va predmeti . Sintaksisga oid darsliklar va amaldagi umumta’lim maktab darsliklari etib belgilandi. O’zbek tilida gap bo’laklarini o’qitish jarayonini takomillashtirish maqsadida interfaol metodlarni ishlab chiqish tadqiqot predmetini belgilab beradi. Tadqiqot ishining maqsad va vazifalari. 3 Zamonaviy darsliklar qanday bo‘lishi kerak?-\\Elektron manbaa.O‘zbekiston milliy axborot agentligi sayti:https:|| uza.uz||posts|208815 4

O’zbek tilshunosligidagi gap bo’laklariga oid ilmiy-nazariy qarashlarni tadqiq etish va yangi avlod darsliklari qatorida qayta nashr etishi mo‘ljallangan 8- sinf ona tili darsligidagi gap bo‘laklari mavzusini o‘qitishga oid metodik yordam sifatida interfaol metodlar va topshiriqlar ishlab chiqish maqsad qilib belgilandi. Ushbu maqsad asosida quyidagi vazifalar belgilab olindi : 1.Mavzu yuzasidan ilmiy-nazariy manbalarni o‘rganish va tahlil qilish, umumlashtirish. 2. Ona tili ta’limi jarayonida gap bo‘laklarini o‘qitishning ahamiyatlilik darajasini yoritish. 3. Umumta’lim maktabi o‘quvchilarida gap bo‘laklariga oid nazariy va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishda oson o‘rganiladigan usullarni ishlab chiqish. 4. Yangi avlod darsliklari talablariga javob beradigan, Milliy o‘quv dasturi talablariga mos mashq, topshiriqlar yaratish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Mazkur ishning ilmiy yangiligi shundan iboratki, 1.Mavzu yuzasidan ilmiy-nazariy manbalar o‘rganildi va tahlil qilindi, umumlashtirildi 2. Ona tili ta’limi jarayonida gap bo‘laklarini o‘qitishning ahamiyatlilik darajasini yoritildi 3. Umumta’lim maktabi o‘quvchilarida gap bo‘laklariga oid nazariy va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishda oson o‘rganiladigan intrfaol usullarni ishlab chiqildi. 4. Yangi avlod darsliklari talablariga javob beradigan, Milliy o‘quv dasturi talablariga mos mashq, topshiriqlar yaratildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Ma’lumki, ko‘pgina tillarda gapga ta’rif berishda, avvalo, kommunikatsion vosita ekanligiga ta’kid beriladi. Uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlarida o‘qitib kelinayotgan gapga berilgan milliy tavsifda o‘zbek nutqida uchraydigan son-sanoqsiz gaplarning barchasini 5

umumlashtiradigan belgi-hukm anglatish va kesimlik belgisiga qat’iy urg‘u beriladi. Gap bo’laklarini tadqiq etish va uni ta’lim jarayonida o’quvchilarga tez va samarali yetkazish uchun bu boradagi ishlar bilan yaqindan tanishish va olingan xulosalarni interfaol metodlar vositasida o’quvchilarga yetkazish muhim vazifalardan hisoblanadi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). O‘zbek tili sintaktik birliklarini ilmiy asosda atroflicha o‘rganish XX asarning 40-yillaridan boshlandi. Sintaktik sathning nazariy va amaliy masalalarini yevropa tilshunoslgidagi yutuqlar bilan bog‘lagan holda tadqiq etishni A.G`ulomov boshlab berdi. U «O‘zbek tilida aniqlovchilar” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi va bu dissertatsiya asosida yaratilgan xuddi shu nomdagi risolasi ( Т ., 1942), “O‘zbek tilida so‘z tartibi” ( Т ., 1947),“Sodda gap” ( Т ., 1948- 1955) singari qo‘llanmalari bilan o‘zbek ilmiy sintaksisining tamal toshini qo‘ydi. Sodda gap sintaksisi to‘g‘risidagi nazariyalarning takomilida A.Komilovaning “Gapda so‘zlarning bog`lanishi” ( Т ., 1955), G`.Abdurahmonovning “Gapning ajratilgan ikkinchi darajali bo‘laklari” ( Т ., 1956), H.Boltaboyevaning shu nomdagi qo‘llanmalari (Farg`ona, 1957), D.Ashurovaning “Gapning uyushgan bo‘laklari” ( Т ., 1962), A.Sayfullayevning undalmalarga, kirish va kiritmalarga bag`ishlangan tadqiqotlari, F.Ubayevaning “Hol” monografiyasi, A.Ahmedovning “So‘roq gaplar” (1965), A.Safayevning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar, I.Rasulovning bir tarkibli gaplar, B.O‘rinboyevning atov gaplar, so‘zlashuv nutqi sintaksisi tadqiqiga bag‘ishlangan tadqiqotlari muhim rol o‘ynadi.I.Rasulovning 1974-yilda “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bir sostavli gaplar” nomli monografiyasi nashr etildi. “Gap haqida sintaktik nazariyalar” kitobining nashr etilishi ( Т ., 1988), gapda ikki qutbli (ikkita bosh bo‘lakni e’tirof etuvchilar) nazariyaning kelib chiqish ildizlari, gapni bo‘laklarga ajratish tamoyillari va unda ko‘zga tashlanadigan ba’zi xatoliklarni yoritib berishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.Mazkur ishning ilmiy yangiligi shundan iboratki, 6

O'xshashlar

Sodda gap uslubiyati
Informatika fanini o‘qitish
O‘zbek tilida gap bo‘laklarining tartibi
BOBUR IJODINI O’RGANISHDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH
RASMIY USLUBGA OID MATNLARDA SODDA GAP QURILISHI