logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. BOBUR IJODINI O’RGANISHDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH

BOBUR IJODINI O’RGANISHDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

439.5068359375 KB
Ko'chirib olish
BOBUR IJODINI O’RGANISHDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH Mundarija: Kirish. Ilmiy ishning umumiy tavsifi …………………………………….3-5 1- BOB. Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodining o‘rganilishi 1.1. Umumta‘lim maktablari darsliklarida Bobur hayoti va ijodining o‘rganilishi……………………………………………6-16 1.2. Bobur hayoti va ijodining akademik litsey darsligida o‘rganilishi 17-23 2- BOB. Zahiriddin Muhammad Bobur ijodini o‘rganishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish 2.1. Bobur she’riyatini o‘rganishda interaktiv metodlardan foydalanish 24-38 2.2. “Bobu r n o ma” asar i ni o‘q i t i s h da z a m o n a viy pedagogik t exn o lo gi y alar 3 8 - 48 2.3. “ Bobu r n o m a” asar i ni b os hqa a s a r lar b il a n qi y o s iy o‘ r g a n i s h ………. 3- BOB. Ishning amaliyotga tatbiqi 3.1. Tajriba –sinov natijalari…………………………………………49-56 3.2. Ochiq dars ishlanmasi……………………………………………57-68 Xulosa .............. ………………………………………………………………….. 69-72 Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati… ……………………………….. 74-77 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston davlatining mustaqillik davridagi taraqqiyoti ijtimoiy-siyosiy hayotimizning barcha qirralarida bo‘lgani singari madaniy-ma’rifiy sohalarda ham tarixiy o‘zarishlarni yuzaga keltirmoqda. Qadimiy merosimiz ildizlarini ko‘rsatish, o‘tmishdagi boy an’analarni, milliy qadriyat va ma’naviy boyliklarimizni yangi jamiyat qurilishiga tatbiq etish bugungi hayotimizning bosh vazifalaridan biriga aylandi. Mavzuning o‘rganilish darajasi: Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va faoliyati haqida ko‘plab izlanish va tadqiqotlar olib borilgan. Ammo B.Valixo‘jayev haqli ta’kidlaganidek: “…bu qutlug‘ ishni Boburning o‘zi“ Bob u r n o m a” d a bo s h lab be r gan e di. S hun d a n so‘ n g M o v ar o u n n a h r, A f g‘ o n i s to n va Hindistonda yozilgan tazkira va tarixiy asarlarda Bobur haqida ma’lumot berish kuzatiladi” 1 . Darhaqiqat, Bobur hayoti va ijodi haqida ma’lumot beruvchi eng no y ob i s h o n c hl i m a n ba u ni ng “ Bob u r n o m a” a s a r i d ir. S h un i ngd e k , G u l b a da n b e g i m ning “ H u m o y un n o m a”, M u h a mm ad H a y dar n i n g “ T ar i x i Ra sh i d i y ” asarlarini ham aytish mumkin. Rus sharqshunoslaridan N.I.Ilminskiy, N.I.Pantusov, S.I.Polyakov, N.I.Veselovskiy, V.V.Vyatkin, A.Samoylovich, V.Bartold; afg‘on olimlaridan Ahmad Ali Kohzod, Abdulhay Habibiy, Gulchin Maoniy; hind olimlaridan Zokir Husayn, Nurul Hasan, S.A.Sharmi, R.P.Tripatxi, P.Saron, Kanunga; turk olimlaridan Fuod Kupruluzoda, Rashid Rahmati Arad kabilar ham Bobur faoliyati va merosi bilan shug‘ullandilar. Boburning hayoti, faoliyati, ilmiy, badiiy merosini o‘rganish, asarlarini nashr etish borasida o‘zbek olimlari ham muayyan ishlarni amalga oshirdilar. Umuman, boburshunoslik ravnaqida Yahyo G‘ulomov, Vohid Zohidov, Homil Yoqubov, Porso Shamsiyev, Sabohat Azimjonova, Aziz Qayumov, Hamid Sulaymon, Said Aliyev, Botirxon Valixo‘jayev, Hasan Qudratillayev kabilarning 1 Валихўжаев Б. Мумтоз сиймолар. – Т.:А. Қодирий номидаги «Халқ мероси» нашриёти. 2002 йил, 247 бет. ilmiy tadqiqotlari muhim hissa bo‘lib qo‘shildi. Ammo shunga qaramasdan, metodika sohasida yetarli ishlar amalga oshirilmagan. Shu bois, mazkur ilmiy ish Bobur hayoti va ijodini o‘qitish va o‘rganishning ilmiy-nazariy jihatlarini tadqiq qilishni nazarda tutadi. Tadqiqotning maqsadi: Asarni o‘rganishda belgilab olingan maqsadlar quyidagilar:  Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va faoliyatini darsliklarda berilishi, o‘rganilishi;  Umumta‘lim maktablari va akademik litseylarda o‘rgatilishini tahlil etish  Zahiriddin Muhammad Bobur lirikasini o‘rganishda interaktiv metodlardan foydalanish texnologiyasini ishlab chiqish; Ishning yangiligi: Yuqorida aytib o‘tganimizdek, Bobur hayoti va ijodi o‘zbek adabiyoti va metodika sohalarida o‘rganilgan bo‘lsa-da, Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini zamonaviy pedagogik texnologiyalardan, interaktiv metodlardan foydalangan holda o‘qitilishi nisbatan kamroq o‘rganilgan edi. Biz o‘z ilmiy ishimizda mana shu jihatga e’tibor qaratdik. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: Ish amalga oshirilish jarayonida maktab va akademik litsey darsliklarida o‘quvchilarning o‘quv, bilim faoliyatini izchil shakllantirishga yo‘naltirilgan nazariy yondashuvlar bilan boyitildi. Shuningdek, umumta’lim maktablari va akademik litseylarda Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini zamonaviy pedagogik texnologiyalardan, interaktiv metodlardan foydalangan holda o‘qitilishi va Bobur hayoti va ijodini o‘rganish bo‘yicha tegishli interaktiv metodlar, ko‘rsatma va tavsiyalar beriladi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqotning obyekti umumta’lim maktablari va akademik litsey adabiyot darsliklari va unga kiritilgan Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodiga oid materiallarni tashkil qiladi. Bundan tashqari Bobur hayoti va ijodiga bag‘ishlangan monografiyalar va tadqiqotlardan ham foydalanildi. Tadqiqot metodlari. Innovatsion ta’lim metodlari, hamkorlikda o‘qitish, loyihalash, muammoli ta’lim, o‘yin texnologiyalaridan hamda ular tarkibida qo‘llaniladigan interaktiv metodlardan foydalanildi. Tadqiqotning tuzilishi: Mazkur ilm iy ish kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. I BOB. Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodining o‘rganilishi 1.1. Umumta’lim maktab darsliklarida Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodining o‘rganilishi “…B u y uk d a v l at, bu y uk ke l a j a g i m iz g a er i s h i s h uc hu n oq il, m a ’r i f a t l i, a y ni paytda o‘zining o‘tmishi, ulug‘ qadriyatlari, millati bilan faxrlanadigan va kelajakka ishonadigan insonlarni tarbiyalashimiz kerak’’ 2 ligini har bir murabbiy chin yurakdan his qilmog‘i lozim. Buni o‘quvchi-yoshlarga tez va oson yetib borishini ta’minlashda esa, bizga adabiyot fani yordamga keladi. Chunki, adabiyotning bosh vazifasi ham tarbiyalashdir. O‘z shaxsiyati va asarlari bilan insonlarga ibrat bo‘la oladigan, ularga ma’rifat nuri ulashadigan buyuk siymolarning hayoti va faoliyatini o‘rganishimizning ham asl mohiyati shunda. “ Y oz u v c h i ni ng h a y o t i va i jod iy fa o li y at in i o‘r g a n i sh u ni ng d u n y oqar a s hi ni aniqlashga yordam beradi. Bu esa unga to‘g‘ri baho berish uchun zamin hozirlaydi”. Ba’zan yozuvchi va shoirlarning hayotini o‘rganish shart emas, degan qarashlarga ham duch kelamiz. Holbuki, adib-u shoirlar hayotiga oid faktlarni to‘ p la s h i l m ning c h i n a kam qora i s h i s i fa t ida b a h o l a ni s h i k e ra k . S a b a b i, b u xi l ishlar konkret ijodkorning shaxs va san’atkor sifatidagi tadrijini kuzatish yoki konkret asarning ijodiy tarixini to‘g‘ri talqin qilish uchungina emas, ijod psixologiyasi, ijodkor va jamiyat munosabati kabi qator umumestetik muammolarni yoritishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Adib hayotiga oid ma’lumotlar o‘zi yozib qoldirgan tarjimayi hollardan, adib haqida aytilgan zamondoshlar, uning tengdoshlari, ustozlari yoki shogirdlari, tanish-bilishlari va muxlislari tomonidan aytilgan yoki yozma holida yetib kelgan manbalardan olinishi mumkin. 2 Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. – Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси. 1999, 55 бет Aql - zakovati va salohiyati bilan butun dunyoni lol qoldirgan Zahiriddin Muhammad Bobur aynan namuna qilib ko ‘ rsatishga arzigulik shaxs edi . Shuning uchun umumta ’ lim maktablarining 5-, 9- sinf o ‘ quvchilari va o ‘ rta maxsus ta ’ limning 2- kurs talabalari uchun mo ‘ ljallangan darsliklarda shoh va shoir Boburning hayot yo ‘ li , ijodiy merosi atroflicha bayon qilingan . Bunda o ‘ quvchilarning yosh xususiyatlari e ’ tiborga olingan holda , darsliklardagi ma ’ lumotlar izchillik bilan soddalikdan murakkablikka , mavhumlikdan aniqlikka tomon siljib boradi . Bu xususiyatni aniqroq ko ‘ rsatib berish uchun darsliklarga murojaat qilamiz : 5-sinf adabiyot darsligidagi ma’lumotlar 3 Z a h ir id d i n M u ha mm ad B o b ur ham s ho h, h am sh o ir d ir. “ Bo b ur s o‘zi a r ab t i li da “she’r” d e ga n i. C h ind an ham u bu no m ga m unos i b s h a x si y at e di. U t ar ix i m iz n i ng murakkab bir davrida yashadi. Qudratli temuriylar saltanati yemirilib, o‘rniga shayboniylar kelayotgan davr edi. Yurt jang-u jadallar ichida qolgandi. Shunday bir paytda o‘z yurtiga sig‘magan temuriyzoda Bobur Hindistonga bosh olib ketdi. U yerda buyuk saltanat o‘rnatdi. O‘z jasorati va adolati bilan olis hind xalqi qalbidan joy oldi, uning mehrini qozondi. Boburning avlodlari hind diyorida uch yuz yildan ortiqroq hukmronlik qildilar. Zahiriddin Muhammad Bobur iste’dodli shoir edi. U go‘zal g‘azallar yozdi. Ruboiyning tengsiz namunalarini yaratdi. Ko‘rgan-kechirgan voqealari haqida “Bob u r n o m a” a s ar i ni y ozib q o l d i r d i. U n i ng qa lb i m usiq a ga o s hn o e d i. U s o z n i go‘zal chalgan, ajoyib kuylar yaratgan, musiqa haqida ilmiy kitob yozgan shohlardan edi. Zahiriddin Muhammad Bobur 1483-yilning 14-fevralida Andijonda tug‘ildi. Otasi temuriyzoda Umarshayx Farg‘ona viloyati hukmdori edi. Onasi Qutlug‘ Nigorxonim Toshkent hokimi Yunusxonning qizi edi. 3 (Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot (Umumiy o‘rta ta‘lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik). II qism. – T.: Sharq, 2011-yil, 107- 1betlar Bo‘lajak shoir 12 yoshida otasi bevaqt vafot etdi. Shoh va shoir, tarixchi, geograf, iste’dodli sarkarda, boburiylar sulolasining asoschisi, temuriy shahzoda - Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zbek adabiyot osmonining porloq yulduzidir. Ul zotning ijodi juda katta meros, har qancha o‘rgansangiz, yangi-yangi jabhalarni kashf etish mumkin. Adabiyot darslarida mavzularni o‘rganishda o‘quvchilarni qiziqtirish, bugungi kun talabi asosida interfaol metodlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. Zahiriddin Muhammad Bobur siymosi bugungi kunda maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchisi uchun ham notanish emas. Bobur ruboiylarini bolajonlar tilidan eshitib, o‘zbekona g‘urur va iftixorga to‘lamiz, xursandligimizdan ko‘zimiz quvonch yoshlari bilan to‘ladi. Shunday bo‘lsa-da, Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodi o‘rta ta’lim maktablarida bosqichma-bosqich o‘rgatib boriladi. Avvalo, dars boshlashdan oldin o‘quvchilar sonidan kelib chiqib, ikki (yoki uch) guruhga ajratiladi. Guruhlar Zahiriddin Muhammad Bobur ismidan kelib chiqib Zahiriddin guruhi, Muhammad guruhi, Bobur guruhi deb nomlanadi. “She’riy daqiqa” o‘tkazish orqali Bobur ijodiga oid ruboiy, g‘azal, tuyuqlari tinglanadi. Aruz vazniga oid janrlarni yod olish va ifodali holda aytish usullari o‘rgatiladi. Bobur ijodini tez yod olish va xotirada mustahkam saqlash uchun o‘quvchilar bilar “Tezkor savol-javob” o‘tkazish kerak. Guruhlar uchun beshtadan aniq va lo‘nda javobga ega savollar beriladi. Masalan: 1. Bobur qachon va qayerda tug‘ilgan? 2. “Boburnoma” qanday asar hisoblanadi? 3. Bobur ruboiylari sonini ayting. 4. Bobur necha yoshida taxtga o‘tiradi? 5. Boburning farzandlari haqida nimalarni bilasiz? (Izoh: savollar o‘quvchilar yoshi va bilim saviyasiga mos holda tanlansa, maqsadga muvofiqdir) O‘quvchilar bilan yakka tartibda uy vazifasini bajargan yoki bajarmaganligini bilish uchun “Aqliy hujum” metodidan foydalangan holda aniqlik kiritish mumkin. Yana “Aqliy hujum” metodidan ba’zi sabablarga ko‘ra darsga kech kelgan o‘quvchilar bilimini tekshirish va ularni boshqa kech qolmasligini ta’minlash uchun ham qo‘llashni tavsiya qilgan bo‘lar edim. “Aqliy hujum” metodi uchun savollar: Boburiylar sullolasi necha yuz yil hukmronlik qildi? Zahiriddin Muhammad Bobur haqida qanday asarlar yaratildi? Bobur haqida tarixiy asar yozgan yozuvchilar nomini sanab bering. “Sanalar tilga kirganda” interfaol usuli orqali Bobur hayoti va ijodiga oid muhim sanalar slayd yoki ko‘rgazmali holda ko‘rsatilib, voqealar haqida so‘rash orqali amalga oshiriladi: 1483-1530-yillar … (Bobur yashab ijod etgan yillar), 1494-1530-yillar… (“Boburnoma” asari yozilgan yillar ), 1526-yil… (Hindistonni bosib oldi va boburiylar sulolasiga asos soldi), 1523-1525-yillar… (Aruz vazniga oid “Muxtasar” qo‘llanmasi yozilgan yillar), 1519-1529-yillar… ( “Qobul” va “Hind” devonlarini yaratgan yillar). Ushbu metod adabiyot darslarida tez-tez qo‘llansa, o‘quvchilarning sanalarga diqqatli bo‘lish va yodlab olish qobiliyatlarini shakllanishiga sabab bo‘ladi. Yuqori 10-11-sinf o‘quvchilari uchun “G‘azalni davom ettiring” metodini qo‘llash, o‘qituvchi bir misra yoki baytni aruz vazni asosida aytish va davom ettirgan o‘quvchini moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish orqali g‘azal yod olishga jalb qilish va qiziqtirish mumkin. 5-sinflarda esa “Ruboiyni davom ettiring” shaklida ham qo‘llash orqali o‘quvchining yoshiga nisbatan topshiriq berish, DTS talablariga rioya qilish lozim. Zahiriddin Muhammad Bobur asarlaridan olingan parchani o‘rganish va tahlil qilishda “Tushunchalar tahlili” metodidan foydalanish orqali keltirilgan so‘zlarga izoh va sharhlar yoziladi. Buning uchun o‘quvchilarga tushuncha va tahlil so‘zlari yozilgan ikki qismga bo‘lingan jadval ko‘rinishidagi chizma va tushuncha qatoriga yozilgan so‘zlar beriladi. O‘quvchilar so‘zlarni mazmun mohiyatini tahlil qatoriga yozgan holda izohlaydi va misollar orqali isbotlashi ham mumkin. Tushuncha ahbob, tahlil do‘stlar, yorlar. Ahbob, yig‘ilmoqni farog‘at tutingiz! Jamiyatingiz borini davlat tutingiz! Tushuncha Bobur, tahlil she’r, ulug‘, buyuk . Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini o‘rganish davomida o‘quvchilarni adabiyotga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish uchun juda ko‘plab interfaol usullardan foydalanish mumkin. O‘quvchilarning yaxshi bilim olishi va yurtga munosib farzand bo‘lishiga hissa qo‘shish biz pedagoglarning eng ezgu maqsadimizdir. Abdurahmon Jomiy aytganidek, “Jahonda bo‘lmasa muallim agar, Hayot ham bo‘lmasdi go‘zal bu qadar”. Go‘zal hayotda go‘zal yashash, hammamizga nasib qilsin. Boburning she’riy merosi ko‘p qirrali va boy. Nasriy asarlari (1519) “Qobul devoni”ga, so‘ngra (1529-1530) “Hind devoni”ga jamlangan. U sharq nasriy janrlarida 10 dan ziyod she’rlar yozgan. She’rlarida uning shaxsiy hayoti, atrof-muhiti va tarixiy hodisalar aks etilgan. Bobur she’riyatining asosini ishqiy-nasriy mazmundagi she’rlar tashkil etadi. Shoir san’ati o‘ziga xos adabiy uslub va mahorat, turkiy tilning ifodaliroq vositalari orqali tasvirlanadi. Uning she’rlarida o‘z davrining tarixiy hodisalari, shoirning shaxsiy hayoti, atrof-muhit, insonga bo‘lgan munosabat, din, davr an’analari va axloqlari voqe’lik ila aks etgan. Boburning she’rlari — shoirning tarjimai holi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. U orqali ijodkor shoirona til orqali teran tuyg‘ularni bayon qiladi, hayotiy hodisalar to‘qnashuvi natijasida hosil bo‘lgan tashvishlarni mohirona so‘zlaydi. Bobur she’riyatining asosini ishqiy-nasriy she’rlar tashkil etadi. Ijodining asosiy qirralaridan biri, chinakam insoniy, dunyoviy, haqiqiy sevgini kuylaganligidir. Shoir lirikasi Alisher Navoiy she’riyatidan ilhomlanish bilan to‘yingan. O‘zining g‘azal va ruboiylarida u sevgi, do‘stlik, go‘zallikka intilish kabi insoniy muammolarni ko‘targan. Dunyoviy sevgini shoir insonning eng porloq unvoni sifatida tarannum etadi. Bobur oshig‘i bilan uchrashuv uchun sevgining istalgan qiyinchiliklarini yengib o‘tishga tayyorligini ta’kidlaydi. Katta samimiyat ila shoir sevgi uchun o‘zini borlig‘i bilan qurbon qilishga ham tayyorligini ifodalaydi. Xati — binafsha, xadi — lola, zulfi rayhondur, Bahori husnda yuzi ajab gulistondur. Engi, mengi oyu dog‘i yuzi, so‘zi gulu mul, Qadi ravonu tani jonu irni marjondur. Qoshida chinu ko‘zida kinu angabin labida, So‘zida zahr va lekin tilida darmondur. Qoshingg‘a ko‘p bora olmon, netay, aroliqda, Yoshim tishing duridin ayru bahri Ummondur. O‘tumni tez etasen har tarafg‘a sekretib ot, Samandi noz inonini bir beri yondur. Ne nav’ vasf qilay surating latofatini — Ki, husnunga sening, ey ruh, aql hayrondur. Jafoyu javr agar qilsa, Boburo, netayin, Ne ixtiyor manga, har ne qilsa, sultondur. Chekib gar oh dudini ko‘ngul o‘tini tutratsam. Ko‘zum ravshanlig‘ida bo‘lg‘ay, Bobur, base kamliq, Agar qoshi bila yuzun hilolu kunga o‘xshatsam. Bobur uchun sevgi — sadoqat, fidokorlik, shukr va insoniylikdir. Sevgini u barcha narsadan: boylik, jamiyatdagi o‘rni va barcha dunyoviy ezguliklardan ustun qo‘yadi. Shoir o‘zining mukammal g‘azallarida go‘zal oshiq timsolini yaratib, unga tengsiz go‘zal tashqi ko‘rinish, boy ichki dunyo, ma’naviy mukammallik in’om etadi. Shu bilan birga, u noyob badiiy vositalarni ham mohirona qo‘llaydi. O‘zni, ko‘ngul, aysh bilan tutmoq kerak, Bizni unutqonni unutmoq kerak. Ayshu tarab gulbunig‘a suv berib, G‘ussa niholini qurutmoq kerak. Tiyra turur zuhd damidin ko‘ngul, Ishq o‘ti birla yorutmoq kerak. Har nimag‘a g‘am yema, g‘am ko‘p turur, Aysh bila o‘zni unutmoq kerak. Qo‘yma mashaqqat aro, Bobur, ko‘ngul, O‘zni farog‘at bila tutmoq kerak. Samimiy sevgi tuyg‘ularini madh etib, dunyoviy inson muhabbatini ta’kidlar ekan, Bobur mukkasidan ketgan shayxlarning riyokor tanqidiga uchraydi, g‘ofil din aqidaparastlariga qarshi chiqadi. Jahannam olovi ayriliq alangasi oldida uchqunday tuyuladi: Hajringda bu tun ko‘ngulda qayg‘u erdi, Vaslingg‘a yetishmadim — jihat bu erdi: Ohim tutuni birla ko‘zumning yoshidin Yo‘l balchiq edi, kecha qarong‘u erdi! Bobur she’riyatida ona vatan mavzusi alohida o‘rin egallaydi. Uning she’rlarida, ayniqsa to‘rtliklari vataniga bo‘lgan sog‘inch va cheksiz muhabbati ta’sirchan ifodalangan. G‘urbat tug‘i yopqon ruhi zardimnimu dey? Yo hajr chiqargon ohi sardimnimu dey? Holing nedurur? Bilurmusen dardimni? Holingni so‘raymu, yo‘qsa dardimnimu dey?! Bobur she’riyatida, shuningdek, insonning axloqi va diniy mukammalligi masalalari ko‘tarilgan. Shoir insonni yuqorilarga ko‘tarib, unga ulkan hurmat ila munosabatda bo‘ladi, inson qadr-qimmatini baland qo‘yadi. Bu g‘oyalarga zid bo‘lga barcha narsaga qarshi chiqadi. Boburning fikricha, xudbinlik, hurmattalablik, qizg‘anchiqlik, manmanlik - noqobil sifatlardir. Shoir odamlarga samimiy maslahatlar beradi. O‘zining ruboiylarida inson qanday qilib o‘zini ma’nan tarbiyalashi kerakligi haqida gapiradi. Mazkur mavzuga yuzlanar ekan, insonning hayotdagi eng asosiy vazifasini shoir yaxshilik, bag‘rikenglik va haqiqatda ko‘radi. Do‘stlik - insonning eng asosiy jihati va dushman bilan kurashda ulkan kuch deb hisoblaydi. Bobur asarlaridagi adabiy til haqida so‘z borar ekan, undagi soddalik, hammaboplik, ravon va qisqaligini alohida aytish lozim. Shoir balandparvoz gaplarni va mukammal iboralarni yoqtirmagan. Boburning sodda tili o‘quvchiga asarlarini, boy ifodalari va kechinmalarini aniq o‘zlashtirishda yordam beradi. Bobur ma’nosiz gap-so‘zlardan qochishga, o‘z fikrlarini qisqa, ravon va oddiy bayon etishga, inson o‘zi tushunmaydigan so‘zlardan foydalanmaslikka chaqiradi. Xususan, u shunday ta’kidlaydi: “Ravshan va toza gaplar yordamida, soddaroq yoz: va senga ham, seni xatingni o‘qiganga ham oson bo‘ladi”. Shubhasiz, “Boburnoma”ning ushbu satrlaridan ma’lumki, Boburning she’riy mahorati nasriy asarlariga chuqur va sezilarli ta’sir ko‘rsatib, ulkan badiiy go‘zallik va keng shuhrat baxsh etdi. Boburning she’riy mahorati badiiy-adabiy uslub va ona tilining eng ta’sirchan vositalaridan mahorat ila foydalanish hamda xalq ijodiyoti manbalarining ijodiy tiklanishida ifodalanadi. Ilmiy asarlari orasida “Aruz haqida risola”si Sharq filologiyasi rivojida alohida o‘rin egallagan. Asar she’riyatning she’riy asoslarini ehtiyotkorona va erishgan yutuqlarining tanqidiy o‘zlashtirish natijasidadir. Bobur prosodilar (nutqdagi urg‘uli va urg‘usiz, uzun va qisqa bo‘g‘inlar tizimi) nazariyasini o‘zining qayd etgan yangi topilmalari, holat va umumlashmalari bilan boyitdi, uning tasnif va turlarini rivojlantirdi. U o‘z qarashlarini arab, fors-tojik va turk she’riyati manbalari orqali asoslaydi. Bu orqali olim she’riyatdagi o‘zaro aloqa va hamfikrlikni ko‘rsatish bilan birga, turkiy tilda she’r yozuvchi xalqning cheksiz keng she’riy doirasini namoyon etadi. Alisher Navoiy an’analarini davom etar ekan, u xalq she’riyatiga katta e’tibor qaratgan. Uning asarlari xalq qo‘shiq san’ati janri haqidagi qimmatli ma’lumotlarni va qiziqarli etnografik materiallarni tashkil etadi. Mashhur “Boburnoma” - buyuk temuriylar tarixi (1494-1529 yillar voqealari), buyuk hokimiyat yaratilishidan so‘zlaydi. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik institutida “Boburnoma”ning 10 dan ziyod qo‘lyozma nusxalari saqlanadi. Ularning barchasini taqqoslash asosida, boburshunos Porso Shamsiyev mazkur nodir asarga tanqidiy matnni (1960) nashrga tayyorladi. Keyinroq, yapon olimi I.Mano ham “Boburnoma”ga tanqidiy matnni nashr uchun tayyorladi, shuningdek, N. Ilminskiy (1847), Beverij (1905), Fitrat (lavha, 1928) va P. Shamsiyevlar (1960) tomonidan ham chop etilgan. Uni fors (1586), golland (1705), ingliz (1826), fransuzs (1871), turk (1940) va rus (1942) tillariga tarjima qilishgan. “Boburnoma” mavzusi asosida F.A. Stil (Parij,1940), F. Grenard (Parij,1930), G. Lemb (Nyu-York,1961), V. Gaskon (Nyu-York,1980), Munila’l (6 roman) va boshqa xorij mualliflarining romanlari ham mavjud. U to‘g‘risida o‘zbek yozuchilari (Oybek, B. Boyqulov, X. Davron) tomonidan dostonlar, roman (P.Qodirov) va qissa (X.Sultonov) ham yozilgan. 1521-yil “Mubayyin” nomli falsafiy-diniy asar yozilgan bo‘lib, unda islom shariatining 5 ustuni bayon etilgan, shuningdek, o‘sha yil u “Mubayyinu-l-zakot” soliq chiqimi kitobini ham yozgan. Uning “Harb ishi”, “Musiqa ilmi” kabi ilmiy asarlari hanuz topilmagan. Bobur arab grafikasi asosida “Xatti Boburiy”ni tuzgan, u turkiy fonetikaga doir. Ushbu xat asosida Qur’on hamda Boburning shaxsiy asarlari qayta yozilgan. U, shuningdek, badiiy tarjimalar bilan ham shug‘ullangan. U Bahovuddin Naqshbandiyning davomchisi, yirik so‘fi Xoji Ahror Valining “Volidiya” (Ota-onalar risolasi) diniy-falsafiy asarini she’riy ko‘rinishda tarjima qilgan. Bobur ijodini o‘rganish bo‘yicha Xalqaro ilmiy ekspeditsiya a’zolari bir necha bor shoir “izi” bo‘ylab ilmiy sayohatlar tashkil etishgan, ular tomonidan 500 dan ziyod kitob va hujjatlar topilgan bo‘lib, “Bobur va uning zamonaviy dunyodagi o‘rni” memorial muzeyida saqlanadi. Andijonda Bobur parki bo‘lib, u yerda shoirning ramziy qabri hamda “Ark ichi” memorial majmuasi joylashgan. Bobur jamoat va tarixni yuzaki kuzatuvchisi bo‘lmagan, u voqea va hodisalarni, o‘zini xavotirga solgan o‘y va his-tuyg‘ularni tahlil qilishga intilgan. Bu fikrlar va hissiyotlar yaxshilik va adolat, haqiqat va go‘zallik tamoyillariga xizmat qilish uchun yo‘naltirilgan edi. 1.2. Bobur hayoti va ijodining akademik litsey darsligida o‘rganilishi Bu dunyoda umrguzaronlik qilayotgan har bir inson o‘zining oldiga ulkan maqsadlarni qo‘yib yashaydi. Bugungi davr talabi har daqiqa, har on yangilikka intilishni, izlanishdan to‘xtamaslikni taqozo etadi. O‘qitish jarayonining yangi tamoyillar asosida tashkil etilganligi bizni yana ham izlanishga undayapti. Bugungi kunga kelib, ilm-fan rivojlanishi shu darajaga yetdiki, o‘quvchilarga fanlarning asoslarini o‘rgatish ham mumkin bo‘lmay qoldi. Endilikda o‘quvchilarga, talabalarga qaysi fan asoslarini va qaysi usulda o‘rgatish kerakligi masalasi paydo bo‘ldi. Ta’limni tashkil etishdagi bu xildagi o‘zgarishlar interfaol usullarni yuzaga keltirdi. Bu usullarda o‘qitish jarayonidagi asosiy ish o‘quvchilar tomonidan amalga oshiriladi. Interfaol usullarning asosida o‘qituvchi bilan o‘quvchilarning birgalikdagi didaktik faoliyati yotadi. Bu metodlar ta’lim mazmunining to‘liq o‘zlashtirilishida o‘quvchilarning o‘zaro bir-birlari va o‘qituvchilari bilan birgalikda faoliyat ko‘rsatishlarini ko‘zda tutadi. Ta’lim interfaol usullarda tashkillashtirilganda “izlanish-faraz-yechim topish-izohlash-yangi izlanish” tarzidagi didaktik shakl yuzaga keltirilganda, o‘quvchilarning ham bilim olish, ham shaxs sifatida shakllanishlariga imkoniyat yaratiladi. Boburdan bizga ulkan meros qoldi. Bu meros shoirning devonlari, “Boburnoma” sidir. “Boburnoma” adabiy va tarixiy ahamiyatga molik asar sanaladi. Unda o‘z davrining ko‘plab kishilarining turli vaziyatdagi kechinmalari haqidagi ma’lumotlar jamlangan. Osiyoning ko‘plab tog‘lari, daryolari, o‘rmonlari, iqlimi, aholisi, ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi ma’lumotlar keltirilgan. Asarda tarixning Bobur yashab o‘tgan davri voqealari ifodalaangan. Bu voqealar Andijon, Samarqand, Hirotdan boshlab Kobul va Agragacha bo‘lgan qamrovga ega. “Boburnoma” dagi voqealar bayoni aniq, ixcham va lo‘nda, eng muhimi, hayotiy haqiqatga mosligi bilan e’tiborlidir. Akademik litsey darsligida “Boburnoma” asari va “Mubayyin” asari, g‘azallari, ruboiylari, tuyuqlari, fardlari berilgan. “Boburnoma” - jahon adabiyoti va manbashunosligidagi muhim va noyob yodgorlik; o‘zbek adabiyotida dastlabki nasriy memuar va tarixiy-ilmiy asar sanaladi. Eski o‘zbek tilida yozilgan. “Boburiya”, “Voqeoti Bobur”, “Voqeanoma”, “Tuzuki Boburiy”, “Tavorixi Boburiy” kabi nomlar bilan ham ma’lum. Boburning o‘zi esa “Vaqoye” va “Tarix” degan nomlarni ishlatgan. “Boburnoma” da 1494-1529-yillarda Markaziy Osiyo, Afg‘oniston va Hindistonda sodir bo‘lgan tarixiy-siyosiy voqealar yilma-yil aniqlik bilan bayon qilingan bo‘lib, ular muallif hayoti va siyosiy faoliyati bilan bevosita bog‘liqdir. “Boburnoma” da o‘zida bayon qilingan voqealar jarayoniga ko‘ra 3 qismga: Boburning Movarounnahr (1494- 1504), Afg‘oniston (1504-1524) va Hindiston (1524-1530) dagi hukmronlik davriga bo‘linadi. Birinchi qismda Boburning otasi-temuriylarning Farg‘ona ulusi hokimi Umarshayx Mirzo xususida hamda Boburning Farg‘ona taxtiga o‘tirishi voqealari batafsil yoritib berilgan. Ikkinchi qismda esa Boburning Kobulni zabt etgani, so‘ng u yerda mustaqil davlat tuzganlari to‘g‘risida to‘liq ma’lumotlar berilgan. Uchinchi qism Boburning Dehli sultoni Ibrohim Lo‘diyni mag‘lub etib, Shimoliy Hindistonni bosib olgani va Boburiylar davlatini barpo qilgani haqidagi ma’lumotlardan iborat. Asarda bevosita Boburning o‘zi lashkarboshi sifatida qatnashgan bir necha katta-kichik jang manzaralari mahorat bilan berilgan. O‘sha davrdagi qo‘shin tuzilishi, urush olib borish, jang usullari, qamal holatlari, qurol-yarog‘ turlari, qo‘rg‘onbuzar qurilmalar bilan bir qatorda asarda ko‘plab harbiy-ma’muriy istilohlar (tuman, ulus, ko‘kaltosh, eshik og‘a, axtachi, tarxon, mubashshir, tug‘chi, dorug‘a, murchil) ham uchraydi. “Boburnoma” da Farg‘ona, Samarqand shaharlari va shu nomdagi viloyatlar, Ohangaron vodiysi, O‘ratepa va uning atrofi, Mascho, Hisor, Chag‘oniyon, Badaxshon, Kobul viloyati va boshqa joylar geografik jihatdan g‘oyatda qiziqarli tavsif qilingan bo‘lib, muallif o‘zi yurgan yo‘llar, o‘zi bo‘lgan shahar va qishloqlarni g‘oyat darajada aniq tasvirlagan. Asarda Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Shayxim Suhayliy, Osafiy, Binoiy, Sayfiy Buxoriy, Muhammad Solih kabi o‘nlab ijodkorlar, Shohquli G‘ijjakiy, Husayn Udiy, Behzod, Shoh Muzaffar kabi ko‘plab san’atkorlar tavsif etilib, ularning ijodiy faoliyatlariga xolis baho berilgan. Jumladan, Alisher Navoiy haqida shunday deyiladi: “Alisherbek naziri yo‘q kishi edi. Turkiy til bila to she’r aytibdurlar, hech kim oncha ko‘p va xo‘b aytqon emas”. “Boburnoma” XV asr o‘zbek badiiy lavhalar, jonli tasvirlar, an’anaviy lirik chekinishlarga boy. Nasriy matn ichida keltirilgan xalq maqol, matallari, iboralari, ibratli o‘gitlar, she’riy parchalar uning badiiyligini yanada oshiradi, o‘ziga xos joziba bag‘ishlaydi. “Boburnoma” XVI asrdan boshlab hozirgacha dunyoning ko‘p tillari-ingliz, golland, fransuz, fors, nemis, italyan, rus, hind, urdu va boshqa tillariga bir necha martalab tarjima qilindi, sharh va izohlar bilan nashr etildi. Angliya, Amerika, Fransiya, Rossiya, Hindiston, Pokiston, Afg‘oniston, Turkiya, Yaponiya kabi o‘nlab mamlakat olimlarining ilmiy tadqiqotlarida asarning insoniyat yaratgan o‘lmas obidalar qatorida alohida o‘rinda turishi ta’kidlanadi. Asarning jahonga mashhur bo‘lishida, asosan, ingliz sharqshunoslarining xizmati katta bo‘ldi. Yevropadagina emas, balki jahonda birinchi to‘liq nashrini 1826-yilda J. Leyden va V. Erskin amalga oshirdi. F. Talbot esa mazkur nashr asosida 2-marta uning qisqartirilgan nashrlarini chop ettirdi. 1921-yilda ingliz sharqshunosi A. Beverij “Boburnoma” ni mustaqil ravishda asl nusxadan qayta tarjima qildi. Birgina Angliyaning o‘zida asarning tarjimalari 9 marta nashr etildi. Keyingi yillarda asarning prof. V. Takston tomonidan AQShda hamda ikki jild hajmda, mukammal so‘zlik, ko‘rsatkich va sharhlar bilan Yaponiyada ilmiy-tanqidiy matni nashr etildi. Asarning qo‘lyozmalari matnida ba’zi yillar tafsiloti uchramaydi, 1508 va 1520- yil voqealari bayoni tugal emas. Mana shu uzilish bo‘lgan o‘rinlarni ingliz sharqshunoslari boshqa tarixiy manbalar asosida ma’lum darajada tiklaganlar. “Boburnoma” forschaga Vitsen tomonidan golland tiliga, A. Keyzer tomonidan qisqartirilgan holda nemis tiliga, Pave de Kurteyl tomonidan to‘la holda fransuz tiliga tarjima qilingan. “Boburnoma” ni hamda Boburning she’riy merosini o‘rganishda o‘zbekistonlik olimlar ham salmoqli hissa qo‘shdilar. Professor Fitrat tomonidan tuzilgan “O‘zbek adabiyoti namunalari” xrestomatiyasida “Boburnoma” dan parchalar, Boburning 31 g‘azali, 2 masnaviy va 28 ruboiysi berilgan. M. Salye asarni rus tiliga to‘la tarjima qilib, 3 marta nashr ettirdi. P. Shamsiyev va S. Mirzayevlar tomonidan “Boburnoma” ning ikki jildli va bir jildli nashri chop etildi. 1956-1966-yillarda Boburning uch jildli tanlangan asarlari chop etilib, unga Boburning she’riy devoni va “Boburnoma” asari kirgan. Bobur va uning ilmiy merosini o‘rganishga S. Azimjonova katta ulush qo‘shgan. Asarning M. Salye tomonidan qilingan tarjimalari uning batafsil so‘z boshisi va tahriri ostida nashr etilgan. “Eshitib yoz” metodi. Bu metodda o‘quvchilarga Bobur g‘azallarining audio varianti eshittiriladi. O‘quvchilarga g‘azalning to‘liq bo‘lmagan varianti beriladi. O‘quvchilar audio variantni eshitib, bo‘sh joylarni to‘ldiradi. Berilgan vaqt tugagandan keyin o‘quvchilarning javoblari tinglanadi va o‘quvchilar baholanadi. (Mening ko‘nglumki… ) Mening ko‘nglumki, gulning ……………… tah-batah qondur, Agar yuz ming ……………… o‘lsa, ochilmog‘i ne imkondur. Agar ul qoshi yosiz bog‘ gashtin ……………. qilsam, Ko‘zumga o‘qdurur sarv-u ko‘ngulga ……………… paykondur. Bahor-u …………….. sayrin ne qilaykim, dilsitonimning, Yuzi gul, zufi sunbul, ……………. Sarvi xiromondur. Visoli lazzatidin ………………topmog‘liq erur dushvor, Firoqi shiddatinda yo‘qsa ………… bermaklik osondur. Boshidin evrulur ……………....birla o‘ldum, ey Bobur, Mening …………….. bori ul pari ko‘yidin aylondur. (Mening ko‘nglumki…) Mening ko‘nglumki, gulning g‘unchasidek tah-batah qondur, Agar yuz ming bahor o‘lsa, ochilmog‘i ne imkondur. Agar ul qoshi yosiz bog‘ gashtin orzu qilsam, Ko‘zumga o‘qdurur sarv-u ko‘ngulga g‘uncha paykondur. Bahor-u bog‘ sayrin ne qilaykim, dilsitonimning, Yuzi gul, zulfi sunbul, qomati sarvi xiromondur. Visoli lazzatidin zavq topmoqliq erur dushvor, Firoqi shiddatinda yo‘qsa jon bermaklik osondur. Boshidin evrulur armoni birla o‘ldum, ey Bobur, Mening na’shimni bori ul pari ko‘yidin aylondur. “Qarorlar shajarasi” metodi quyidagi tartibda amalga oshiriladi: O‘qituvchi mashg‘ulot boshlanishidan oldin munozara va tahlil uchun biror muammoni belgilaydi. Guruhlar tomonidan qabul qilingan xulosalarni yozish uchun plakatlar tayyorlaydi. O‘quvchilar 4 yoki 6 kishilik guruhlarga ajratiladi va mavzuga oid muammoni hal etib, tegishli qaror qabul qilinishi uchun aniq vaqt belgilanadi. Bu vaqt mobaynida o‘quvchilar muammo yuzasidan o‘zlarining qarorlarini qabul qilishlari lozim bo‘ladi. Muammo “Boburnoma” ning bugungi kundagi ahamiyati Bobur hayoti haqida ma’lumot beruvchi manba “Boburnoma”-adabiy va tarixiy ahamiyatga molik asar. Unda o‘z davrining ko‘plab kishilarining turli vaziyatlardagi kechinmalari, siyosiy ahvoli haqidagi ma’lumotlar jamlangan. Osiyoning ko‘plab tog‘lari, daryolari, o‘rmon va cho‘llari, iqlimi, aholisi, ijtimoiy, iqtisodiy ahvoli haqida ma’lumotlar keltirilgan. QAROR Munozara uchun ajratilgan vaqt nihoyasiga yetgach, guruh qarori haqida axborot beradilar va sababini tushuntiradilar. Zarur hollarda o‘qituvchi rahbarligida barcha o‘quvchilar bildirgan qarorlar bir-biriga qiyoslanadi. Asar yuzasidan bildirilgan qarorlar borasida savollar tug‘ilgudek bo‘lsa, ularga javob beriladi, noaniqliklar bartaraf etiladi. Mabodo barcha guruhlar muammo yuzasidan bir xil qarorga kelishgan bo‘lsa, o‘qituvchi buning ham sababini izohlaydi. Ushbu metodning o‘ziga xos jihati shundaki, bunday muammo yuqoridagi loyiha asosida yechimini topadi. Xulosa qilib aytganda, Bobur adabiy merosining bugungi ma’naviy hayot va adabiyot uchun ibratli jihatlari juda ham ko‘p. Bobur merosi bizda millatparvarlikni, vatanparvarlikni, ona yurt uchun fidoyilikni, imsonparvarlikni o‘rgatishga da’vat etadi. Shu bois biz uning ijodi bilan qiziqishimiz, havas qilishimiz, hayratga tushishimiz tabiiy hol. Hozirgi yoshlar uchun Bobur shaxsi o‘sib kelayotgan yosh avlodni ajdodlarga munosib avlod bo‘lishga da’vat etadi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol metodlar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda, bunday bo‘lishning sabablaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o‘quvchi-talabalarni faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, zamonaviy texnologiyalar ularning egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga o‘rgatadi. O‘quvchi bu jarayonda shaxsning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Ta’lim jarayonida o‘quvchi-talaba asosiy figuraga aylanadi. Biz bu bobda Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodining umumta’lim maktablari va akademik litseylarda o‘qitilishini yoritib berishga harakat qildik. I bobda ta’lim jarayonida ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi “Qarorlar shajarasi” metodini keltirib o‘tdik. II BOB Zahiriddin Muhammad Bobur ijodinio ‘ rganishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar 2.1 Bobur she‘riyatini o ‘ rganishda interaktiv metodlardan foydalanish Bobur ijodi mumtoz so‘z san‘atimizda Navoiydan keyingi alohida bosqichni ta sh k i l et a d i . Z ero A m ir H a y dar ta ‘ ki d l a g a n i d e k, T ur k iy she ‘ r n i A m ir A li s he r d a n keyin hech kim Bobur yozgan darajada yozgan emas ‖ 7 . U adabiyotni hayotga, adabiy tilni xalq tiliga yaqinlashtirdi. Atoiy, Lutfiy she‘rlaridagi xalqchillik Bobur asarlarida yangicha shaklda qayta tug‘ildi. U o‘z asarlarining mavzusini asosan hayotdan oldi. Zahiriddin Muhammad Bobur sohibdevon shoir bo‘lsada, uning devoni bizgacha mukammal holda yetib kelmagan. Hozirgacha shoirning 119 g‘azal, 1 masnaviy she‘ri, 209 ruboiysi, 10 dan ortiq tuyuq va qit‘alari, 50 dan ortiq muammo va 60 dan ziyod fardlari aniqlangan. Devoni tarkibidan umumiy hajmi 270 baytdan iborat 8 masnaviy ham o‘rin olgan. Yaqinda adabiyotshunos olima Shafiqa Yorqin Boburning Turkiyadagi Istanbul universiteti kutubxonasi turkiy qo‘lyozmalar bo‘limida 3743 raqami ostida saqlanayotgan devonidagi uning hozirgacha nashr etilgan to‘plamariga kirmagan o‘zbek tilidagi 5 g‘azali, 9 qit‘asi, 5 ruboiysi, 9 masnaviy she‘ri, 10 to‘rligi, 2 tuyug‘i, 40 dan ortiq fardlari, qator masnu‘ she‘rlari, 1 masnu‘ tarje‘bandi, 2 nomasi, fors-tojik tilidagi 1g‘azali, 10 ruboiysi, 4 qit‘asi, 12 fardi va 2 nomasini e‘lon qildi 8 . Bobur lirikasi mavzu doirasi, shakliy takomili va badiiyligi jihatidan g‘oyat go‘zal va mukammalligi bilan alohida e‘tiborga loyiq. Shoirning she‘rlarida hayotbaxsh tuygu‘lar – hayotdan zavqlanish, el-yurt, diyor sevgisi, ona Vatandan uzoqda yurgan lirik qahramonning iztirobli tuyg‘ulari, pand-nasihat mavzusidagi ilm-ma‘rifat, odob-axloqqa chaqiruvchi mavzular yuksak mahorat bilan kuylanadi. Bobur poeziyasining muhim tomonlaridan biri shoir she‘rlari tarixiy voqea va 7 Mirzo Muhammad Haydar. Bobur podshoh (―Tarixi Rashidiy dan). ‖ Fors tilidan G‗ulom Karim tarjimasi// O‗zbekiston ‖ adabiyoti va san‘ati , ‖ 2002-yil, 15-fevral 8 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Сочининг савдоси тушди. – Т.: Шарқ. 2007-йил, 4-бет. hodisalar bilan chambarchas bog‘lanishida va o‘sha davrning voqeligi sodda va ravon tilda taraqqiyparvar fikrlar bilan ifodalanishi, jo‘shqinligi, til boyligi va hayotiyligidadir: Davron meni o‘tkardi sar-u samondin, Oyirdi meni bir yo‘li xonumondin. Gah boshima toj, gah baloyi ta’na, Nelarki, boshimg‘a kelmadi davrondin. 9 Umumta‘lim maktablarining adabiyot darsliklariga Zahiriddin Muhammad Boburning eng sara she‘rlari kiritilgan va ular mavzu va g‘oya jihatidan darsliklarga taqsimlangan. Masalan, 5-sinfda o‘quvchilar shoirning asosan vatan mavzusidagi ruboiylari bilan tanishadilar: Beqaydmen-u xarobi siym ermasmen, Ham mol yig‘ishtirur laim ermasmen. Kobulda iqomat etti Bobur, dersiz, Andoq demangizlarki, muqim ermasmen. Vatan haqidagi qarashlari, asarlaridagi vatanparvarlik g‘oyalari o‘zining ta‘sirchanligi, mazmuning chuqurligi bilan o‘quvchilarda Vatanga muhabbat, uning bemisl boyliklariga, insonlarga mehr-oqibat tuyg‘ularini tarbiyalashda katta xizmat qiladi. Oshufta shoir ona yurtidan yiroqda bo‘lsa ham, o‘zi tug‘ilib o‘sgan yurtiga, ona Vataniga bo‘lgan muhabbat, unga yetishish orzusi doim uning qalbidan iztirob tuyg‘ularini o‘chirmaydi: Ko‘pdin berikim yor-u diyorim yo‘qtur, Bir lahza-yu bir nafas qarorim yo‘qtur. 9 Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Сочининг савдоси тушди. – Т.: Шарқ. 2007-йил, 188-бет Keldim bu sori o‘z ixtiyorim birla, Lekin borurimda ixtiyorim yo‘qtur. Bobur ruboiylaridan namunalar akademik litsey talabalari uchun mo‘ljallangan darslikda ham uchraydi. 5-sinf adabiyot darsligidagi ruboiylarning ba‘zilari takrorlansa-da, mavzu doirasi kengayganligini ko‘rishimiz mumkin. Demak, endi faqat vatan sog‘inchi, unga yetishish orzusi va yeta olmagani armonlari emas, balki haqiqiy va majoziy ishq kuylangan ruboiylari bilan ham tanishamiz. Akademik litsey darsligida Zahiriddin Muhammad Boburning yigirma to‘rtta ruboiysi keltirilgan bo‘lib, ularning tarkibida avtobiografik mavzudagi ruboiylar ham, sof intim lirikaning mahsuli hisoblanmish ruboiylar ham mavjud. Ammo ularning ko‘pchiligi ijtimoiy hayot bilan bog‘liq. Shu sababli ularni tahlil qilishda Bobur hayot yo‘liga e‘tibor qaratish lozim bo‘ladi. Bobur g‘azallaridan namunalar 9-sinf adabiyot darsligida 2 ta, akademik litseylarning ikkinchi bosqich talabalari uchun tuzilgan darslikda 19 ta keltirilgan. 9 - si nf d ar sl i gi da b er i lg a n Me n i ng k o‘n gl u m ki, g ul n in g g‘ u n c ha si d e k t a h - b a d a h q on du r va M us hk u ld ur r a d if l i g‘aza l i a k a de m ik l i t sey d ar s l i g i da t a k r or a n keltirilgan. Demak, o‘n ikki yillik majburiy ta‘limda o‘quvchilar Boburning 119 ta g‘azalidan 19 tasi bilan tanishadilar. Bulardan tashqari darslikda yana quyidagi she‘rlari keltiriladi: “Kerak”, “O‘lum qayg‘usig‘a borub jahondin bo‘ldim osuda”, “Topmadim”, “Qoldimu”, “Keltursa yuz baloni o‘shal bevafo manga”, “Ne xush bo‘lg‘ayki, bir kun uyquluq baxtimni uyg‘otsam”, “Sochining savdosi tushti boshima boshdin yana”, “Ko‘ngulga bo‘ldi ajoyib balo qaro soching”, “Baloyi ishqki, har dam manga jafoyedur”, “Sening ishqingda…”, “Xazon yafrog‘i yanglig‘…”, “G‘ofil o‘lma…”, “Gul jamolin yopqon ul gulning iki rayhonidur”, “Bahor ayyomidur…”, “G‘urbatda ul oy…”, “Topilmas”, “Yaxshilig‘”. Bobur Mirzo ulug‘lagan komillik, ezgulik va go‘zallik yaxshilik va hamjihatlikning, o‘zaro ittifoq va osoyishtalikning buyuk timsollari sifatida butun insoniyat qalbida iftixor tuyg‘usini uyg‘otadi. Bulardan ma‘lum bo‘ladiki, shoir lirikasining adabiyot darslarida o‘qitilishining amaliy ahamiyati katta. Darsga o‘quvchilarni yanada qiziqtirish uchun interaktiv usullardan innovatsion texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvofiq. O‘qituvchi : “Dunyo dеgаn shundаyin аnglаb bo’lmаs sir ekаn”. Dаrhаqiqаt, shоirimiz Аbdullа Оripоv аytgаnidеk, dunyo – sir, hаyot – sir. Qo’ligа qаlаm ushlаgаn zоt bоrki, аnа shu “аnglаb bo’lmаs sir”ning tаgigа еtishgа urinаdi. Lеkin оlаm sir-sinоаtlаrini Bоbur Mirzоchаlik izlаgаn shоir kаm bo‘lsа kеrаk. Chunki, shе’riyatning o‘zi hаm sir. Mumtоz so‘z sаn’аtkоrlаri sаtrlаridа jо bo‘lgаn jilоlаrni аniqlаsh, bilib оlish uchun nimаlаrgа e’tibоr bеrish lоzim? Shоirni qаlаm tutishgа undаgаn dаrd nimаdаn ibоrаt? Bugungi dаrsimizdа аnа shu sаvоllаrgа jаvоb izlаymiz, Bоbur g‘аzаllаrining sеhrli оlаmigа sаyohаt qilаmiz. “Fikriy hujum” g„аzаl nimа?” bu metodda o‘quvchilаr g‘аzаl hаqidаgi fikrlаrni shu pаytgаchа o‘rgаngаn bilimlаri аsоsidа bildirа bоshlаydilаr. Bildirilgаn fikrlаr sinf tахtаsigа yozib bоrilаdi. Nоto’g’ri fikrlаr uchun hаm tаnbеh bеrilmаydi, chirоyli, аsоsli fikrlаr rаg‘bаtlаntirilаdi vа umumiylаshtirilаdi. 1- O ‘quvchi : G azalʻ (arab. — ayolni sevish, unga oshiqona munosabatda bo lish) ʻ — Sharq adabiyotida eng keng tarqalgan lirik janr. "G azal" atamasi dastlab VI- ʻ VII asrlarda arab she riyatida paydo bo lgan. So ng O rta Osiyo va Sharq xalqlari ʼ ʻ ʻ ʻ adabiyotlariga o tib, ʻ X asrda forsiy adabiyotga, XIV asr boshlarida turkiy adabiyotga kirib kelgan. Hajmi 3 baytdan 19 baytgacha qilib belgilangan. Lekin 21, hatto 27 baytli g azal ʻ namunasi ham uchraydi. 2- o ‘ quvchi : G azal ʻ aa, ba, va, ga, da va h.k. tarzda qofiyalanadi, boshdan-oxir bir xil vaznda yoziladi. Ilk bayti matla ʼ yoki mabda ʼ , oxirgisi maqta ʼ deb ataladi. Agar ikkinchi baytning misralari ham o zaro ʻ qofiyalansa, zebi matla ʼ yoki husni matla deyiladi. G azalning paydo bo lishi va rivojlanishi musiqa san ati bilanʼ ʻ ʻ ʼ chambarchas bog liq. ʻ Dastlab G azalga ʻ taxallus qo yilmagan, ʻ bu keyinchalik an anaga ʼ aylangan. 3- O ‘ quvchi : G azal ʻ dastlab ishqiy mavzuda yozilgan bo lsa-da, ʻ keyinchalik uning mavzu doirasi kengayib bordi hamda ijtimoiy-siyosiy, falsafiy-axloqiy, mav iza ʼ (pandnasihat) va hajviy G azallar yuzaga keldi. G azal tuzilishiga ko ra 4 ʻ ʻ ʻ mustaqil turga ajraladi: mustaqil baytlardan tuzilgan (parokanda) g azal; yakpora ʻ g azal; voqeaband g azal.; ʻ ʻ musalsal g azal. Ma no jihatidan esa orifona, oshiqona ʻ ʼ va rindona g azallarga bo linadi. ʻ ʻ O‘quvchilаr mustаqil fikr bildirib, bu usulni dаvоm ettirishlаri mumkin. O ‘ qituvchi : O zbek ʻ adabiyo-tida g azalning ʻ ilk namunalari Rabg uziy ʻ ning "Qisasi Rabg uziy", ʻ Xorazmiy ning "Muhabbatnoma"sida uchraydi; keyinchalik Sayfi Saroyi , Hofiz Xorazmiy , Yusuf Amiriy , Sakkokiy , Atoiy , Gadoiy , Lutfiy , Alisher Navoiy , Ubaydiy , Mashrab , Mujrim-Obid , Amiriy , Nodira , Uvaysiy , Munis , Ogahiy , Muqimiy , Furqat , Avaz O tar ʻ va boshqalar ijodida rivojlantirildi. Shuningdek Bobur ham o‘z ijodida go‘zal g‘azal namunalarini yaratgan. “Tаdqiqоt” metodi orqali o‘qituvchi quyidagi g‘azal yuzasidan guruhlаrdа kichik ilmiy tаdqiqоt olib boriladi. Bu metodda o‘quvchilar g‘azalning shakliga va mazmuniga chuqurroq kirib boradilar. O ‘ qituvchi: Hаrbir g‘аzаlning go‘zаlligi, mа‘rоmi, tа‘sirchаnligi, quvvаti bоr. Z а h i r i d d in M u hа mm аd B о b u r n in g G‘ur b аt d а u l о y g‘аzа l i n in g b а d iiy y uksa kl i g i uning yetuk iste‘dod egasi ekanligini ko‘rsatadi. G ‘ аzаl аudiоtаsmа оrqаli eshittirilаdi. G‘urbаtdа ul оy hаjri mеni pir qilibtur, Hijrоn bilа g‘urbаt mеngа tа‘sir qilibtur. Mаqdur bоrinchа qilurim sа‘yi visоling, Tо tеngrinа bilmоnki, nе tаqdir qilibtur. Tаqdir ul yonu bu yon sоlg ‘ uchi, yo‘qsа, Kimgа hаvаsi sunbulu tаqdir qilibtur. Bu Hind yеri hоsilidin ko‘p ko‘ngul оldim, Nе sudki, bu yеr mеni dilgir qilibtur. Sеndin bu qаdаr qоldi yirоq, o‘lmаdi Bоbur, Mа‘zur tut, ey yorki, tа‘sir qilibtur. O‘qituvchi tadqiqodni ochib beruvchi quyidagi savollar bilan o‘quvchilarga murojat etadi. Aynan berilgan savollar yuzasigan g‘azal ustida tadqiqod olib boriladi. Sаvоllаr: 1. G‘аzаlning insоngа tа‘sirini qаndаy tushunаsiz? 2. G‘аzаlning mа‘nо vа ifоdа bоyligigа аsоsiy sаbаb nimа? 3. G‘аzаlning qоfiya tizimi vа uning аsоsini nimа bеlgilаshini аniqlаng. 1- guruh : Shоir so‘zlаrini misrаlаrgа, misrаlаrni bаytlаrgа ulаydi. G‘аzаldаgi hаr bir so‘z qаlаm kuchi bilаn shuurimizdа tа‘sir uyg‘оtаdi, ruhimizdа аjib hislаr pаydо etаdi, tаfаkkurimizni g‘оyalаr sаri еtаklаydi, bоyitаdi. 2- guruh : G‘аzаldа 54 tа so‘z ishlаtilgаn. Аyrimlаri bir nеchа bоr qo‘llаngаnini qo‘shib hisоblаsаk, ulаr sоni 63 tаgа еtаdi. Lеkin g‘аzаldа ifоdаlаngаn mа‘nоlаrni bоshqа birоv shunchа оz so‘z bilаn Bоburchаlik bаyon etа оlmаsа kеrаk. Shоir dаhоsi, mаhоrаti g‘аzаlni shu dаrаjаgа ko‘tаrgаn. 1- guruh : Bu g‘аzаl 5 bаyt, 10 misrаdаn ibоrаt. G ‘а z а l а –а, а– b , v –а, g –а, d – а t а r z i d а q о f i y al а ng а n , ― qil i b t u r r а d if b o ‘ lib k е l g а n . 2- guruh : Sh е‘ rning o ‘ yn о qi v а zni – r а j а zi mus а mm а ni ах r а bi m а kfufi m а hzub m а f ‘ uvlu m а f о yilu m а f о yilu f а uvlun - - VV - - VV - - VV VV - - VV - - VV - - ) sh а klig а eg а. O ’ qituvchi fikrlarni tinglaydi va baholaydi . “Bir g„azal tahlili” metodi. Bu metod orqali o‘quvchilar belgilangan g‘azalning butun mohiyatini tahlil etishadi. Tahlil davomida shoirning ichki kechinmalari, his-tug‘ulari ochib beriladi. Natijada esa o‘quvchilar g‘azal yuzasidan yetarlicha bilim, ko‘nikma va malakaga ega bo‘lishadi. Xazon yafrog‘i yanglig‘ gul yuzung hajrida sarg‘ardim, Ko‘rub rahm aylagil, ey lolaruh, bu chehrayi zardim. Sen, ey gul, qo‘ymading sarkashligingni sarvdek hargiz, Ayog‘ingg‘a tushib bargi xazondek muncha yolbordim. Latofat gulshanida gul kabi sen sabz-u xurram qol, Men archi dahr bog‘idin xazon yaprog‘idek bordim. Xazondek qon yoshim sorig‘ yuzumdin el tanaffurda, Bahar range, bihamdilloh, ulusdin o‘zni qutqordim. Ne tole’dur mangakim, axtari baxtim topilmaydur, Falak avroqini har nechakim daftardin axtardim. Ulusning ta’n-u ta’rifi manga, Bobur, barobardur, Bu olamda o‘zumni chun yamon-yaxshidin o‘tkardim. 10 1- O‘quvchi : She‘rda vatan sog‘inchi ifodalangan. Bunda shoir kuz manzarasini, ona tabiatning sulg‘inmanzarasini, shu bilan hamohang, lirik qahramon kayfiyatini ochadi, tasvirlaydi. Muallifning munosabati va sharhlari she‘rdagi sog‘inch va dardni, Vatandan ayrilish fojiasini kuchaytirib boradi. Kuz, xazon umrning so‘ n g i d a n n i sh o n a. U m r i m ― h a j r (a y riliq) in g d a o‘t d i, de y di. S h o ir lola r u h d a n ra h m qil is h i ni so‘r a y di. U e s a par v o siz sar k a s h ( o‘h u s ni ga m a s t), c h un ki u sarvdek go‘zal va bezavol, xazon ofatiga begona, hamisha yam-yashil. Kim u lolaruh, sarvchi? Nega lirik qahramon uning oyog‘iga bargi xazondek tushib muncha yolvoradi? U Vatan! Faqat vatangina bezavol, abadiy yashillik maskanidir. Faqat u inson uchun tengsiz. Vatanni, ona diyorni hech bir narsaga almashtirib bo‘lmaganidek, uni o‘zga bir narsaga mengzash ham mumkin emas. Chunki, bu Vatan, insonning kindik qoni tukilgan maskan… Vatan – abadiy, insonlar esa kelib-ketaveradilar. 2- O ‘ quvchi: G ‘ azalning uchinchi baytida dunyo bog ‘ idan go ‘ yo xazon bargidek ke t a y otg a n s ho ir V a t an dar a xt y i n i n g bir u m r sa b z -u x u rra m ( y a s hil va ko‘r k a m ) qolishini dil-dildan istaydi. To‘rtinchi baytda sarg‘ayib uzilgan barg timsoli yana davom etadi. Kuzning sariq-qizil ranglari yuz va ko‘zyosh (qon yosh)ga ko‘chriladi va ulardan elning nafr at la n a y otg a n l i gi ( ta n af f u r d a )‖ t i l ga o l i n a di va l i r ik q a h ra m on ula r d a n o‘z i ni qutqara olganiga shukrona aytadi. Q is m at k it o b la r i ni b i r -b i r v ar a ql a d i m , y o ‘q, b a xt y u ld uzim ( a x t ari y u l d u zim topilmaydur ) ‖ topilmadi, tole‘im neligini bilmadim. G‘azalning maqtasida o‘zining Vatan haqidagi istak va e‘tiqodidan zarracha ham qaytmagan, ochiq yuz, ochiq ko‘ngil, tanti va jumard Bobur butun borlig‘icha, axtida sobitligida namoyon bo‘ladi. 10 To‘xliyev B., Mirsamiqova R., Ametova O. Adabiyot (Majmua. Akademik litseylarning ikkinchi bosqich o‘quvchilari uchun). – T.: Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010-yil, 164-bet. 3- O ‘ quvchi: Xalqning ta‘nasi ham, ta‘rifi ham men uchun ahamiyatsiz, chunki yaxshilikni ham, yomonlikni ham keragidan ortiq ko‘rdim, deydi shoir she‘rida ma‘no jihatidan bir- biriga qarama-qarshi so‘z va iboralarni, fikr yoki holatni anglatib, aytmoqchi bo‘lgan gapining ta‘sirchan chiqishiga erishadi. Xazon yafroqi, gul yuz, lolaruh, chehrayi zard (sariq), ta‘na-ta‘rif, yaxshi-yomon kabi. M a ‘ lu m ki, gul so‘zi k o‘p i n c ha y uz s o‘zi bi l a n y on m a - y on i sh la ti la d i. O ‘z n a vb at ida, gu l m a ‘ no j ih a t id a n ba r g, g ul sh a n, bo g‘ so‘zl a ri g a y a q in. S h oi r she‘rda mana shunday so‘zlardan, ularning ma‘no o‘xshashliklaridan ustalik bilan foydalaniladi. O‘qituvchi: Insonga xos quvonch ham, g‘am ham shoir she‘riyatida birdek ma‘no-mohiyat kasb etadi. Bu holat o‘z-o‘zidan she‘rning hayotiyligini, ta‘sirchanligini kasb etadi. Albatta, bunga Boburning bir umr vatandan ayro tushgani, uning so‘ngsiz sog‘inch-u alamlari sabab bo‘lgan. Shu jihatdan quyidagi g‘azali alohida ahamiyatga ega. Yuqoridagi ma‘lumotdan so‘ng g‘azalni avval o‘qituvchining o‘zi ifodali o‘qib beradi, so ‘ ngra o ‘ quvchilarga o ‘ qitadi. Chunki aruz vaznidagi she‘rlar o‘z o‘qilish tartib qoidalariga ega. Ifodali o‘qish she‘r go‘zalligini chuqur his etishga, o‘quvchilarda shoirning badiiy mahorati haqida to‘liq tasavvur hosil bo‘lishiga imkon beradi. Zero, g‘azaldagi ma‘nolarni tushunish bilan birga g‘azalni o‘z vazni ohangi bilan o‘qish, talaffuz etish ham juda muhim. “Аnglаsh” metodi: Tоpshiriqlаrning аmаliyoti sifаtidа guruhlаrgа Bоbur qаlаmigа mаnsub shоh sаtrlаrdаn nаmunаlаr bеrilаdi. O‘quvchilаr bеrilgаn bаytlаrdа qo‘llаnilgаn shе‘riy sаn‘аt turlаrini аniqlаydilаr, shаrhlаb bеrаdilаr: 1. Ko‘zumdin yoshunib ey bаhri аltоf, Ko‘zumning yoshini dаryo qilibsаn. (mubоlаg’а) 2. Хаti binаfshа, хаdi lоlа, zulfi rаyхоndur, Bаhоri хusnidа yuzi аjаb gulistоndur (tаshbеh) 3. Rаftоir-yu qаdig‘а rаvоnim sаdqа, Bir bоqishig‘а ikki jаhоnim sаdqа. (tаzоd) 4. Qоndin elgа yoydi tifli аshk sirrimni mеning, CHunki mеn iul yoshni hаrgiz sоhib аsrоr etmаdim. (iyhоm) 5. Qаdu хаtting bilа ko’zu yuzung, ey sаrvi siymin tаn, Biri sаrvu, biri rаyhоn, biri nаrgis, biri gulshаn. (tаnоsub) 6. Sаbru hushu аqlu dilimni оlibdur nаylаyin, Sаrv qаddi, gul ruhi, rаyhоn хаti, nаsrin bаri. (lаff vа nаshr) 7. Ko‘zumdin yoshunib ey bаhri аltоf, Ko‘zumning yoshini dаryo qilibsаn. (mubоlаg’а) 8. Хаti binаfshа, хаdi lоlа, zulfi rаyхоndur, Bаhоri хusnidа yuzi аjаb gulistоndur (tаshbеh) 9. Rаftоir-yu qаdig‘а rаvоnim sаdqа, Bir bоqishig‘а ikki jаhоnim sаdqа. (tаzоd) 10. Qоndin elgа yoydi tifli аshk sirrimni mеning, CHunki mеn iul yoshni hаrgiz sоhib аsrоr etmаdim. (iyhоm) 11. Qаdu хаtting bilа ko‘zu yuzung, ey sаrvi siymin tаn, Biri sаrvu, biri rаyhоn, biri nаrgis, biri gulshаn. (tаnоsub) 12. Sаbru hushu аqlu dilimni оlibdur nаylаyin, Sаrv qаddi, gul ruhi, rаyhоn хаti, nаsrin bаri. (lаff vа nаshr) O ‘ qituvchi: Buyuk sоhibi kаlоmlаr o‘z аsаridа shе‘riy sаn‘аtlаrni o‘rni vа mе‘yori bilаn qo‘llаgаnlаr. Chunki hаr qаysi shе‘riy sаn‘аt g‘оyani bаdiiy ifоdаlаsh, timsоllаrni yorqin gаvdаlаntirish, аsаrgа jоzibа, jilо vа tа‘sirchаnlik bаg‘ishlаsh vаzifаsini bаjаrаdi. “Men bilamanmi?”metodi. Bu metodda har bir guruh o‘quvchilariga shoir ijodining go‘zal namunalari bo‘lgan ruboiylari taqdim etiladi. O‘quvchilar esa shoir bu ruboiy orqali qanday fikrni bayon etmoqchi bolganini tahlil qilib ko‘radilar. Bu metodda qisqalik, aniqlik va tezlikka e‘tibor qaratiladi va shu talablar asosida ball beriladi. 1- guruh Ey gul, ne uchun qoshingda men xor o‘ldum? Yuz mehnat-u anduh bila yor o‘ldum! Vasling bila bisyor sevindum avval, Hajring bila oqibat giriftor o‘ldum. Bu she‘rni ishq-muhabbat mavzusidagi ruboiy deyishimiz ham mumkin. Lekin, vasli bilan avval sevinib, keyin hajri o‘tida kuyishi ko‘proq vataniga qarata aytilayotgandek bo‘ladi va bu haqiqatga yaqinroqdir. Chunki uning hayot yo‘lida yuz bergan voqealar bizga ayon. 2- guruh Hajringda bu tun ko‘ngulda qayg‘u erdi, Vaslingga yetishmadim, jihat bu erdi: Ohim tutuni bila ko‘zum yoshidin Yo‘l balchiq erdi, kecha qorong‘u erdi. Hayotning butun achchiq-chuchugini tortgan, katta hayotiy tajribaga ega bo‘lgan Boburning ko‘pgina baytlari hikmatday jaranglaydi. U atay nasihat qilmaydi, bu uning hayotiy kuzatishlari va xulosalaridan kelib chiqadi: 3- guruh Dushmanniki, bu dahr zabardast qilur, Naxvat mayidin bir necha kun mast qilur, G‘am yemaki, yetkursa boshini ko‘kka, Oxir yana yer kibi oni past qilur. 11 Qanday purma‘no satrlar. Bu besh kunlik dunyo hech kimga vafo qilmagan. Shu sababli, Bobur agar dunyo dushmaningni g‘olib qilib, kibr-u havo mayidan mast qilib qo‘ysa, g‘am yema. O‘zi boshini ko‘kka yetkazib, yana o‘zi yerga olib kelib qo‘yadi, demoqchi. “Ijod qil” metodi dan foydalanib Bоbur ijоdidаn ilhоm оlib, quyidаgi so‘zlаrdаn bаyt hоsil qiling. Siz kаshf etgаn nаzm chеchаgi bizning Bоbur Mirzоgа bo‘lgаn chuqur ehtirоmimiz vа bеrgаn yuksаk bаhоmiz bo‘lаdi: Hаr, bаrchаsi, Bоbur, ibrаt, so‘zi, bir, hikmаt аytqоn. O‘quvchilаr so‘zlаrni jоylаshtirib qоfiyalаydilаr. Quyidаgi bаyt yuzаgа kеlаdi: Bоburning hаr bir so‘zi hikmаtdurur, Аytqоnlаrin bаrchаsi ibrаturur. O‘qituvchi: Dаrhаqiqаt, quyosh kаbi so‘ngmаs, оltin kаbi qоrаymаs, mo‘jizаkоr, nаfis, hаyrаtоmuz go‘zаl, rаng – bаrаng vа sеhrli bаdiiyat Bоburning shoh sаtrlаri nаqаdаr zаvqli, ilhоmbахsh, shаvqli vа ibrаtlidur. Buyuk sоhibi kаlоmlаr o‘z аsаridа shе‘riy sаn‘аtlаrni o‘rni vа mе‘yori bilаn qo‘llаgаnlаr. Chunki hаr qаysi shе‘riy sаn‘аt g‘оyani bаdiiy ifоdаlаsh, timsоllаrni yorqin gаvdаlаntirish, аsаrgа jоzibа, jilо vа tа‘sirchаnlik bаg‘ishlаsh vаzifаsini bаjаrаdi. Аziz o‘quvchilаr! Bоbur ijоdi ummоn bo‘lsа, dаrsimizdа bir qаtrаsining jilvаsidаn bаhrаmаnd bo‘lish bахtigа muyassаr bo‘ldik. Xulosa qilib aytganda, Bobur ijodi nihoyatda serqirra va mazmunli. O‘quvchilarga Bobur ijodining mazmunini yetkazib berishimizda, Bobur shaxsiyatini o‘quvchilar ko‘z o‘ngida gavdalantirishimizda yuqorida namuna 11 To‘xliyev B., Mirsamiqova R., Ametova O. Adabiyot (Majmua. Akademik litseylarning ikkinchi bosqich o‘quvchilari uchun). – T.: Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010-yil, 172-bet. sifatida keltirib o‘tilgan zamonaviy pedagogik texnologiyalar va metodlar foydalanish maqsadga muvofiq. Quyidagi metodlar orqali orqali o‘quvchilar shoir she‘riyatini chuqurroq o‗rganadilar, mazmun mohiyatini anglab yetadilar. Mavzu yuzasidan o‘quvchilarda yetarli bilim, ko‗nikma va malaka hosil bo‗ladi. 2.2. “Boburnoma” asarini o ‘ qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar. Bob u r n o ma – il m i y , a d a b i y va ta r i x iy a h a m i y atga m ol i k a s ar. U nda o‘z davridagi ko ‘ plab kishilarning turli vaziyatlardagi kechinmalari, Osiyoning ko‘plab tog ‘ lari, daryolari, o ‘ rmon va cho ‘ qqilari, iqlimi, aholisi, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy a h v o li h a q i da m a ‘ lu m otlar j a m la n g a n. A sar ― Bobu r i y a, ― V oqe o ti B o b u r ,‖ ― V oqea n o m a ,‖ ― T uz u k i B ob uri y ,‖ ― T a b a q o ti B o b u r i y ,‖ ― T a v o ri x i B ob uri y ‖ 1 2 k a b i no m lar b i l an ham m a ‘ lu m . Bo b ur ni ng o ‗ zi e s a ― V a q o y e ,‖ ― T ar i x ‖ de g an n o m lar n i ishlatgan. Fikrimizning isboti sifatida esa Bobur qalamiga mansub bo‘lgan to‘rtlikni keltirib o‘tamiz. Bu olam aro ajam alamlar ko‘rdum, Olam eliding turfa sitamlar ko‘rdum, Har kim bu vaqoye’ ni o‘qir, bilgaykim, Ne ranj-u ne mashaqqat-u ne g‘amlar ko‘rdum. ,,’ Bob u r n o m a ‘‘ ‖d a X V a s r n i n g o xi r i dan X V I a s r n in g 3 0 - y illa r i ga q a dar r o ‘y bergan tarixiy voqealar aks ettiriladi. Asar 1494-yil voqeasi tasviri bilan, Samarqand hukmdori Sulton Ahmad mirzoning Farg‘onaga hujumi, Umarshayx mirzoning halok bo‘lishi va 12 yoshga qadam qo‘ygan Boburning taxtga chiqishi bayoni bilan boshlanadi. Asarda voqealar doirasi kengayib, chuqurlashib, murakkablashib boradi. Bobur Movarounnahrdagi, keyinroq Xuroson, Afg‘oniston va Hindistondagi voqealarni bayon qiladi. Biroq muallif tarixiy voqealarni sanab o‘tish yoki ular haqida ma‘lumot berish bilan cheklanmaydi, balki u tarixiy 12 Tes habo yev B. Bob urning ―’’ Bob urnom a’’ ‖ asaridan foydalanish // X alq ta‘lim i. 1993 . № 10 -12 , 26-bet voqealarning manzarasini, tarixiy shaxslarning qiyofasi va xarakterini, tabiat lavhalarini chizib beradi, maroqli va jozibali badiiy uslub bilan turli xil sarguzashtlarni, rivoyat va latifalarni hikoya qiladi, xalq maqollari va she‘riy parchalar bilan o‘z asarini bezaydi, turli usul va til vositalaridan foydalanadi. U m u m i y o‘rta va o ‘rta m a x s u s ta ‘ li m iga , , Bob u r n o ma ‘‘ a s ar id an ba ‘ zi p ar c ha l ar kiritilgan bo‘lib, bu parchalar o‘quvchilarga asar haqida ma‘lumot berishga xizmat beradi. Amaldagi darsliklarda Husayn Boyqaro ta‘rifi keltiriladi. Hozirgi umumta‘lim maktablarining 9-sinf va akademik litseylar uchun moljallangan II kurs adabiyot darsliklarida joy nomlaridan Farg‗ona, Andijon va Samarqand, Hindiston tasviri keltiriladi: “Farg‘ona viloyati beshinchi iqlimdindur. Ma’muraning kanorasida voqe bo‘lubtur. Sharqi Koshg‘ar, g‘arbi Samrqand, janubi Badaxshonning sarhadi tog‘lar… Muxtasar viloyattur, oshliq va mevasi farovon. Girdo-girdi tog‘ voqe bo‘lubtur. G‘arbi tarafikim, Samarqand va Xo‘jand bo‘lg‘ay, tog‘ yo‘qtur. Ushbu jonibtin o‘zga hech jonibtin qish yog‘iy kela olmas. Sayxun daryosikim, Xo‘jand suyig‘a mashhurdur, sharq va shimoli tarafidin kelib, bu viloyatning ichi birla o‘tub, g‘arb sori oqar. Yetti pora qasabasi bor: beshi Sayxun suvining janub tarafida, ikki(si) shimol jonibida. Janubiy tarafidag‘i qasabalar(dan) biri Andijondurkim, vasatta voqe’ bo‘lubtur, Farg‘ona viloyatining poytaxtidur. Oshlig‘i vofir, mevasi farovon, qovun va uzumi yaxshi bo‘lur. Qovun mahalida poliz boshida qovun sotmoq rasm emas. Andijon noshpotisidin yaxshiroq noshpoti bo‘lmas… Movarounnahrda Samarqand va Kesh qo‘rg‘onidin so‘ng mundin ulug‘roq qo‘rg‘on yo‘qur. Uch darvozasi bor. Arki janub tarafida voqe bo‘lubtur. To‘qqiz tarnov suv kirar. Bu ajabturkim, bir yerdin ham chiqmas. Qal’aning girdogirdi xandaqning tosh yoni sangrezalik shohroh tushubtur. Qal’aning girdogirdi tamom mahallotdur. Bu mahalla bila qal’aga fosila ushbu xandaq yoqasidog‘i shohrohtur. Ovi qushi dog‘i ko‘p bo‘lur, qirg‘ovuli behad semiz bo‘lur. Andoq rivoyat qildilarkim, bir qirg‘ovulni uskunasini to‘rt kishi yeb tugata olmaydur. Eli turkdur. Shahr va bozorisida turki bilmas kishi yo‘qtur. Elining lafzi qalam bila rosttur. Ani uchunkim, Mir Alisher Navoiyning musannafoti bovujudkim Hiriyda nash-u namo topibtur, bu til biladur. Elning orasida husn xeyli bordur. Yusuf Xojakim musiqida mashhurdur. Andijoniydur. Havosining ufunati bor. Kuzlar el bezgak ko‘p bo‘lur” 13 . O ‘quv c h i lar “ Bo b u r no ma ‘‘ or q a l i bu g un gi k un i m iz b i lan o‘rta a sr l ar d a g i shaharlarni, aholining turmush tarzini solishtirib ko‘radilar. Yuqoridagi parchada Bobur o‘rta asrlardagi Farg‘ona viloyatini ta‘riflamoqda. Asarda har bir voqea-hodisa shunday ustalik bilan tasvirlanadiki, bevosita o‘quvchining ko‗z oldida gavdalanadi. Biz buni Samarqand tasvirida yaqqolroq ko‘rishimiz mumkin bo‗ladi: “Rub’i maskunda Samarqandcha latif shahr kamroqdur. Beshinchi iqlimdindur. Shahri Samarqanddur, viloyatini Movarounnahr derlar. Hech yog‘iy qahr va g‘alaba ila munga dast topmog‘on uchun “ baldayi mahfuza” derlar. Samarqand amirul mo‘minin Usmon zamonida musulmon bo‘lg‘ondur. Sahobadin Qusam Ibn Abbos anda borg‘ondur. Qabri Ohanin darvozasining toshidadur. Holo Mazori Shohg‘a mashhurdur. Samrqandni Iskandar bino qilg‘ondur. Mo‘g‘ul va turk ulusi Semizkand derlar. Temurbek poytaxt qilib edi. Temurbekdin burun Temurbekdek ulug‘ podshoh Samarqandni poytaxt qilg‘on emastur. Qo‘rg‘onini fasilning ustidin, buyurdimkim, qadam urdilar, o‘n ming olti yuz qadam chiqti. Eli tamom sunniy va pok mazhab va mutasharri’… eldur. Hazrati risolat zamonidin beri ul miqdor aimmai islomkim, Movarounnahrdin paydo bo‘lubtur, hech viloyattin ma’lum emaskim, muncha paydo bo‘lmish bo‘lg‘ay. Shayx Abumansurkim, aimmai kalomindur, Smarqandning Motrid otliq mahallasidindur. Aimmai kalomikki firqadur: birni motridiya derlar, birni ash’ariya derlar. 13 Yo‘ldoshev Q., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J. Adabiyot (Umumiy o‘rta ta‘lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik). – T.: Yangi yo‘l poligrapf service, 2010-yil, 86- bet Motridiya shayx Abumansurga mansubdur. Yana sohibi “Sahihi Buxoriy” Xoja Ismoil Xartang ham Movarounnahrdindur. Yana sohibi “Hidoya”kim, imom Abu Hanifa mazhabida “Hidoya”dan mo‘tabarroq kitobi fiqh kam bo‘lg‘oy. Farg‘onanig Marg‘inon otliq viloyatidindur, ul ham doxili Movarounnahrdur. Buxoro va Qorako‘lgachakim, o‘ttuz-qirq yig‘och yo‘lg‘a yovuqlashur Ko‘hak suyi bila ma’mur va mazru’dur. Mundog‘ ulug‘ daryo also ziroattin va imorattin ortmas, balki yozlar uch-to‘rt oy Buxorog‘a suv yetmas. Uzumi va qovuni va olmasi va anori, balki jami mevasi xo‘b bo‘lur. Vali ikki meva Samarqanddin mashhurdur: sebi Samarqand va sohibiyi Samarqand. Qishi mahkam sovuqtur, qori ararchi Kobul qoricha tushmas. Yozlar yashi havosi bor, agarchi Kobulcha yo‘qtur. ” 14 Darsliklarga Kobul, G‘azna va Hindiston ta‘rifi ham keltirilgan bo‘lib, u yerlarning hayvonot va nabotot olami, me‘morchilik, iqlimi haqida ma‘lumotlar beriladi. Bu ta‘riflarda Movarounnahr va Xurosondagi shaharlar bilan taqqoslanadi. Shuningdek, Hindiston ta‘rifida Bobur u yerda qovun va uzum yetishtirganini ham aytib o‘tadi. Bu esa uning qanchalik zukko va tadbirkor shaxs bo‘lganidan dalolat beradi: “Balxiy polizkorni qovun ekkali qo‘yulub edi. Bir necha qovun saqlag‘on ekandur, kelturdi. Xili yaxshig‘ina qovunlar edi. Bir-ikki buta tok “Hasht behisht” bog‘ida yetkurub edim, aning ham yaxshig‘ina uzumlari bo‘lub edi, Shayx Go‘ran ham bir sabad uzum yiborib edi, yomon emas edi. Hindistonda qovun, uzumning muncha bo‘luridin filjumla xursadlig‘ bo‘ldi.” 15 Yuqorida keltirilgan asardagi parchalarni o‘quvchilarga sodda va oson tushuntirish uchun quyidagi metoddan foygalanishni tavsiya etamiz. Bu metod kichik guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan bo‘lib,o‘quvchilarda guruh bo‘lib ishlash malakasini shakllantiradi. Dars davomida fodalanishimiz mumkin bo‘lgan 14 O Yo‘ldoshev Q., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J. Adabiyot (Umumiy o‘rta ta‘lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik). – T.: Yangi yo‘l poligrapf service, 2010-yil, 87-bet. 15 To‘xliyev B., Mirsamiqova R., Ametova O. Adabiyot (Majmua. Akademik litseylarning ikkinchi bosqich o‘quvchilari uchun). – T.: Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010-yil, 187-bet. metodlarga alohida e‘tibor qaratmog‘imiz lozim. Chunki bu metodlar o‘quvchilarga yetarli bilim, ko‘nikma va malakalarni yetkazib berishga xizmat qilishi kerak. Quyida keltirmoqchi bo‘lgan metodimiz ham shu vazifani bajarishga xizmat qiladi degan umiddamiz. “Tanlab topaman” (TT) metodi. Bu metodda o ‘ quvchilarga ‘‘Boburnoma”dan berilgan parchadan Farg‘ona, Andijon, Samarqand shaharlariga oid ma‘lumotlar chalkash holda beriladi. O‘quvchilar esa har bir shaharga oid ma‘lumotlarni ajratib chiqadilar. Bunda o‘quvchilar guruh bo‘lib topshiriqni bajaradilar. Topshiriq bajarib bo‘lingandan so‘ng topgan ma‘lumotlarini o‘qib eshittiradilar. Birinchi guruh Andijonga oid ma‘lumotlarni, ikkinchi guruh Farg‘onaga oid ma‘lumotlarni, uchinchi guruh Samarqandgaoid ma‘lumotlarni topadilar. Belgilangan vaqt (5daqiqa) tugagandan o‘qituvchi javoblarni tinglab natijalarni e‘lon qiladi. 9 - si nf va a k a de m ik l it sey dar s l i k la r i da k e l t i r i l g a n ,,Bobu r n o ma ‘‘ d a g i parchalar bir- birini to‘ldirishga va asar haqida kengroq tushuncha hosil qilishga yordam beradi. Biz yuqorida qayd etganimizdek, umumiy o‘rta ta‘lim maktabi darsligida Farg‘ona, Andijon, Samarqand tasviri keltiriladi. Demak, o‘quvchilarda bu shaharlar haqida tushuncha mavjud. O‘rta maxsus ta‘limda esa mana shu shaharlar haqida dastlab ma‘lumot berib o‘tiladi (qisqacha) va yangi tasvirlarga e‘tibor qaratiladi. Masalan, Samarqand tasviridan so‘ng Buxoro, Kesh haqida to‘xtalib, Husayn Boyqaro ta‘rifi keltiriladi. ,,Bobu r n o m a ‘‘ d a i kk i y uz d an or ti q ta r i xi y sha xs n in g n o m i tilga o li na d i. Ularning faoliyati, sarguzashti, o‘zaro munosabatlari bayon etiladi. Asarda nomlari qayd qilingan shaxslar ijtimoiy-siyosiy mavqei, dunyoqarashi, xulq-atvori, xatti-harakati jihatidan bir-biridan farq qiladi. Bobur ularga xos xususiyatlarni aniq ravishda, ayrim o‘rinlarda badiiy umumlashtirgan holda tasvirlaydi. Husayn Bayqoro haqida o‘quvchilar ma‘lumotga ega. Navoiy Hayoti va ijodini o‗rganganimizda ham bu tarixiy shaxs haqida ma‘lumotlar u c hra y di. ,,Bo b ur no ma ‘‘ d a ham Bob u r H us a y n Bo y qaro h a q ida ba t a f si l m a ‘ l u m ot beradi. O‘quvchilarga asarda keltirilgan Husayn Boyqaroga oid ma‘lumotlarni mustahkamlashimiz uchun quyidagi metoddan foydalanishni tavsiya etamiz. “Jumlalarni davom ettiring” metodi. Bu metodda o‘quvchilarga jumlalarni davom ettirish uchun kalit so‘zlar beriladi. O‘quvchilar esa shu kalit so‘zlardan foydalanib jumlalarni davom ettiradilar. 1. Husayn Boyqaroning valodat va nasabi………………. 2. Husayn Boyqaroning shakl-u shamoyili ……………… 3. Husayn Boyqaroning axloq va atvoqi……………… 4. Husayn Boyqaro Shujo va mardona kishi edi…………………. 1-o‘quvchi: Valodat va nasabi. Valodati sekkiz yuz qirq ikkida Hirida Shohruhmirzo zamonida edi. Sulton Husayn mirzo binni Mansur binni Boyqaro binni Umarshayx binni Amir Temur… Onasi Firuzabegim edi. Temurbekning nabirasi. Sulton Husayn mirzo Mironshoh mirzoning ham nabirasi bo‘lur edi. Sulton Husayn mirzo karimuttarafayn (ikki taraflama ulug‘) edi… 2-o‘quvchi : Shakl-u shamoyili: qiyiq ko‘zluk, sher andom (qomat) bo‘yluq kishi edi. Belidinquyi inchka (ingichka) edi. Bovujudkim, ulug‘ yosh yashab, oq soqolliq bo‘lub edi,xushrangqizil, yashil abrishimni (ipak) kiyar edi. Qora qo‘zi bo‘rk (telpak) kiyar edi yoqalpoq. Ahyonan iydlarda kichik sepech (uch o‘ram) dastorni (salla) yap-yassi yomon chirmon (o‘ralgan) chirmab, qarqaro o‘tag‘asi (podsholi jig‘asi) sanchib, nomozg‘a borur erdi. 3-o‘quvchi Axloq va atvoqi: Mafosil (bod kasalligi) zahmati jihatidin namoz qila olmas edi, ro‘za ham tutmas edi. Harrof (chechan) va xushxulq kishi edi. Ba’zi muomalotta (muomala) sharni (shariat) bisyor rioyat qilur edi. Bir qatla bir o‘g‘li bir kishini o‘ldurgani uchun qonliqlarig‘a topshurub, dorulqazog‘a (qozixona) yibordi… 1-o‘quvchi Shujo va mardona kishi edi… Temurbekning naslidin ma’lum emaskim, Sulton Husayn mirzovha qilich chopmish bo‘lg‘ay. Ta’bi nazmi bor edi. Devon ham tartib qilib edi. Turkiy aytur edi. Taxallusi “Husayniy” edi… 16 O ‘ qituvchi : Ko‘rinib turibdiki, Bobur Husayn Boyqaroning shunchaki ta‘rif- taavsifini berib ketmaydi, balki uning tashqi ko‘rinishi, xulq-atvori va nasl-nasabi haqida ham ishonchli ma‘lumotlarni beradi. Akademik litsey darsligining II qismida Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodidan bir mavzu oldin (Husayn Booyqaro→Muhammad S o li h→ B o b ur) Hu s a y niy i j od i d a n l a v h a l ar ke lt ir i l a di. Un da , , Riso la ‘‘ a s a r i v a g‗azallaridan namunalar keltiriladi, xolos. Yuqoridagi parcha orqali esa o‘quvchilar Husayn Boyqaro haqida keng va atroflicha ma‘lumot oladilar. ,,Bobu r n o m a ‘‘ d a A l i sh e r N a v oi y , A bdur a h m on Jo m i y , Behz o d k a bi ko‘ p lab yirik ijodkorlar tavsif etilib, ularning ijodiy faoliyatiga xolis baho beriladi. Masalan, Bobur Alisher Navoiy haqida so‘zlaganda uni “Alisherbek naziri yo‘q kishi erdi. Turkiy til bilan to she’r aytibdurlar, hech kim oncha ko‘p va xo‘b aytqon emas”, deb ta‘riflaydi va fan- madaniyat homiysi ekanligi alohida ta‘kidlanadi. Ahli fazl va ahli hunarg‘a Alisherbekcha murabbiy va muqavviy ma’lum emaskim, hargiz paydo bo‘lmish bo‘lg‘ay. Ustoz Qulmuhammad va Shayxi Noyi va Husayn Udiykim, sozda saromad edilar, bekning tarbiyat va taqviyati bila muncha 16 To‘xliyev B., Mirsamiqova R., Ametova O. Adabiyot (Majmua. Akademik litseylarning ikkinchi bosqich o‘quvchilari uchun). – T.: Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010-yil, 178-179-bet 39Darslikda aynan Navoiy haqidagi parchaning berilishida ma‘lum sabab bor. Chunki o‘quchilar Alisher Navoiy haqida ancha ma‘lumotlarga ega bo‘lib, ,,Bob u r n o ma ‘‘ d a g i m at nn i u q i b o l i sh ga un c h a qi y nal m a y dil a r. Har bir asarni o‘rganishdan va o‘rgatishdan oldin asarning yaratilish davriga va a s ar t i li ga a lo h i da e ‘ ti b or q a ra t m oq l o z i m . , , Bobu r no m a ‘‘ a s ar i da ham bu gu n g i kun o‘quvchilari tilda tushunish qiyin bo‘lgan so‘zlar uchraydi. Quyida keltirilgan metod orqali o‘quvchilar asardagi so‘zlar lug‘atini oson eslab qoladilar va tushunib oladilar. “Ikki tomonlama kundalik” metodi. Bu metodda ikki q i s m d an i b o rat b o‘l g an j a d v al t uz i l a d i. J a d v a l n in g bi r i n c hi q i s m iga , , Bob u r n o m a ‘‘ asaridagi o‘quvchilarga notanish bo‘lgan so‘zlar yoziladi. Ikkinchi qismi ochiq qoldiriladi O‘quvchilar esa ochiq qolgan qismga shu so‘zning bugungi kundagi ma‘nosini topib yozadilar va izohlaydilar. O‘qituvchi esa javoblarni tinglab natijalarni to‘plab boradi. Bu metod o‘quvchilarga asar tilini yushunishga kata yordam beradi. O ‘quv c h i lar t op s hi r i q n i ba j a r i s h j ara y o n i da Bo b u r no m a a s a r i d a g i n ot a n i s h so‘zlar lug‘ati hosil bo‘ladi. l qism ll qism Garm qizg'in Noz-u naam noz-ne'matlar Ma'mura ekin bitadigan obod yer Voqe bo'lubtur joylashgan, o'rnashgan 17 To‘xliyev B., Mirsamiqova R., Ametova O. Adabiyot (Majmua. Akademik litseylarning ikkinchi bosqich o‘quvchilari uchun). – T.: Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010-yil, 178-180-betlar. 40Kanora qirg'oq Muxtasar ixcham, kichik Shohroh katta yo'l “ Z inama z in a ” ( ZZ ) me t o d i . B u m et o d or q a l i ,, Bobu r n o m a ‘‘ asaridagi ma‘lumotlarni va asar haqidagi bilimlarni o ‘ rganamiz. 1- O ‘q u v c h i : Bo b ur n o m a‖d a X V a s r n i n g o x i r i d an XV I a sr ni ng 3 0 - y il l ar ig a qadar ro ‘ y bergan tarixiy voqealar aks ettiriladi. Asar 1494-yil voqeasi tasviri bilan, Samarqand hukmdori Sulton Ahmad mirzoning Farg‗onaga hujumi, Umarshayx mirzoning halok bo ‘ lishi va 12 yoshga qadam qo ‘ ygan Boburning ta xt ga c h iq i s hi ba y o n i b i l an b o s h l a n a d i. ― B o bu r n o m a a s ari Z a h ir id d i n M u h a mm ad Bobur qalamiga mansub bo ‘ lgan memuar xarakterdagi asar hisoblanadi. 2- O‘ quvchi : Farg ‘ ona, Andijon, Samarqand, Kobul, G ‘ azna va Hindiston ta‘rifi ham keltirilgan. Xususan Samarqand shunday tariflanadi: “Rub’i maskunda Samarqandcha latif shahr kamroqdur. Beshinchi iqlimdindur. Shahri 41Samarqanddur, viloyatini Movarounnahr derlar. Hech yog‘iy qahr va g‘alaba ila munga dast topmog‘on uchun “baldayi mahfuza” derlar. 3- o‘quvchi : Muallif tarixiy voqealarni sanab o ‘ tish yoki ular haqida ma‘lumot berish bilan cheklanmaydi, balki u tarixiy voqealarning manzarasini, tarixiy shaxslarning qiyofasi va xarakterini, tabiat lavhalarini chizib beradi, maroqli va jozibali badiiy uslub bilan turli xil sarguzashtlarni, rivoyat va latifalarni hikoya qiladi, xalq maqollari va she‘riy parchalar bilan o ‘ z asarini bezaydi, turli usul va til vositalaridan foydalanadi. 4- o ‘q u v c h i : ,, Bo b ur n o m a ‘‘ d a Al i s her N a v o y , A b d ur a h m o n J o m i y , H us a y n Boyqaro Behzod kabi ko ‘ plab yirik ijodkorlar tavsif etilib, ularning ijodiy fa o li y at i ga x o l is b a h o be r i l a d i. ,, Bob u r n o m a ‘‘ d a i k k i y u z dan o r ti q tar ix iy sh a x sn i n g nomi tilga olinadi. Masalan, Bobur Alisher Navoiy haqida so‘zlaganda uni “Alisherbek naziri yo‘q kishi erdi. Turkiy til bilan to she’r aytibdurlar, hech kim oncha ko‘p va xo‘b aytqon emas”, deb ta‘riflaydi va fan-madaniyat homiysi ekanligi alohida ta‘kidlanadi. 5- o‘quvchi : Asarda O ‘ rta Osiyodan Hindistongasha bo ‘ lgan o ‘ lkalardagi deyarli 50 y i l l i k v o qe a lar t a s v i r l a n g a n . ,, Bob u r no m a ‘‘ – a da b iy va ta r i x iy a h a m i y atga molik asar. Unda o‘z davrining ko‘plab kishilarining turli vaziyatdagi kechinmalari, siyosiy ahvoli haqidagi ma‘lumotlar jamlangan. Osiyoning ko‘plab tog‘lari, daryolari, o‘rmon va cho‘llari, iqlimi, aholisi, ijtimoiy, iqtisodiy haqida ma‘lumotlar keltirilgan. O‘ q itu v chi : ,, Bobur n o m a ‘‘ – il m i y , a d a b iy va ta r i x iy a h a m i y atga m ol i k a s a r . Unda o‘z davridagi ko‘plab kishilarning turli vaziyatlardagi kechinmalari, Osiyoning ko‘plab tog‘lari, daryolari, o‘rmon va cho‘qqilari, iqlimi, aholisi, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy ahvoli haqida ma‘lumotlar jamlangan. 422.3. “Boburnoma” asarini boshqa asarlar bilan qiyosiy o‘rganish. Boburdan qolgan ijodiy merosining eng muhim va eng yirigi O‘rta Osiyo, Afg‘oniston, Hindiston va Eron xalqlari tarixi geografiyasi, etnografiyasiga oid nodir va qimmatli ma‘lumotlarni o‘z ichiga olgan va o‘sha davr o‘zbek klassik adabiyotida va adabiy tilining yorqin namunasi bo ‘ lgan ,,Boburnoma ‘‘ ― asaridir. ,,Boburnoma‘‘— jahon adabiyoti va manbashunosligidagi muhim va noyob yodgorlik; o‘zbek adabiyotida dastlabki nasriy memuar va tarixiy-ilmiy asar. Bu asar mazmunining rang-barangligi, bir jahon materialni o‘z ichiga olganligi, til va uslubining go‘zalligi bilan XVIII, ayniqsa XIX asr sharqshunos olimlarning diqqatini o‘ziga tortgan. Badiiy adabiyotda badiiy asarlarni o‘rganishda asarlarni qiyosiy tahlil qilib o‘rganish eng samarali usullardan biri hisoblanadi. Biz ham bitiruv malakaviy i s hi m iz n i n g a y nan s hu q i s m ida ,,Bobu r n o m a ‘‘ a s ar i ni qi y o s iy o‘r g a n i sh ni y or i t i b be r i s h ga h ar a k a t q i l a m iz. Biz ,, Bob u r n o m a ‘‘ a s ar in i Ab u l g‘o z i y Baho d i r x on n i ng ― S ha j ara y i tu r k a s a ri b i l a n qi y o s an o‘ r g a n i s hn i ta vs i y a e t m oqc h i m iz. D a s t l a b ― Sha j arai t urk, a sa r i h a q i da q i s qa c ha m a ‘ lu m ot b e r i b o‘t ish ni jo iz d e b t o p d i k. ― S ha j ara y i tu r k va m o ʻ g ʻ u l ( T ur k iy x a l kl a r v a m o ʻ g ʻ u l l ar sh a j ara s i) — ta r i xiy a s ar, m ua l li f i Abu l g ʻ oziy Ba ho di r x o n . E s ki o ʻ z b e k t il ida y ozi l g a n. S ha j arai t u r k XIII— XVII asrlardagi mo g ul ʻ ʻ va turk hukmdorlari haqidagi ma lumotlarni, ʼ xususan, Markaziy Osiyo xonliklari, jumladan, Xiva xonligining muallif yashagan d a vr g ac h a b o ʻ l g a n ta r i x i n i o ʻ z i c h i ga ol g a n . S ha j ar a y i tu r k A b ul g ʻ oziy Bahordirxonning o limi ʻ tufayli nihoyasiga yetkazilmay qolgan bo lsada, ʻ uning o g li ʻ ʻ Anusha Muhammadxon (1663—87) topshirig iga ʻ muvofiq, urganchlik tarixchi Maxmud ibn Mulla Muhammad Zamon Urganjiy tomonidan ba zi ʼ m a ʼ l u m otlar b i l a n t o ʻ ld ir il ga n . ― S ha j ar a y i tur k n in g y ozi l i s h s a b a bi m ual li f to m on i d a n q u y id a g ic h a i z o h l a n ga n : Am m o biz n in g o ta a q a la r i m iz n in g beparvoliqi va Xorazm xalqining bevuqufliqi, bu ikki sababdin, bizning jamoatimizning Abdullaxonning (Abdullaxon II) otalari birlan bizning otalarimizning ayrilgan yeridin to bizga kelguncha tarixlarini bitmay erdilar. Bu 43tarixni bir kishiga taklif qilali teb fikr qilduk, hech munosib kishi topmaduk, zarur bo ldi (va)ʻ ul sababdin o zimiz aytduk. Asar mo jaz muqaddima va 9 bobdan ʻ ʻʼ tashkil topgan. Aynan bu ikki asar yaratilish jihatidan, keltirilgan ma‘lumotlaridan bir-biriga mutanosib hisoblanadi. Biz bu ikki memuar asarni quyidagi metod orqali qiyoslab o‘rganmoqchimiz. “O ‘ xshashini top” metodi. Bu metod orqali ikki asar qiyoslanadi va asarlarga xos bo ‘ lgan umumiy xususiyatlar bo ‘ sh kataklarga yoziladi. Bu metodda asosiy e‘tibor asarlarning o ‘ xshash tomonlariga qaratiladi. O‘qituvchi: Ko‘rinib turibdiki, bu ikki asar bir-biriga o‘xshash. Bu qarash ilm fanda ham asoslangan. Fikrimning isboti sifatida quyidagi jumlani keltirib o‘taman. Bоburning ,,Bоburnоmа‘‘ni yozishdаn аsоsiy mаqsаdi tеmuriylаrning kеyingi vаkillаridаn biri sifаtidа o‘zining mеmuаrini yarаtishdаn ibоrаt bo‘lgаn. Аbulg‘оzi hаm ,,Shаjаrаi turk‘‘dа o‘z аjdоdi shаjаrаsini, Хivаdа hukmrоnlik qilgаn оtа- bоbоlаri tаriхini, qоlаvеrsа, o‘zi bоshidаn kеchirgаn vоqеа-hоdisаlаrni yozishni mаqsаd qilаdi. Ko‘rinаdiki, ikki hukmdоrning hаm ijоdiy niyati vа mаqsаdi mushtаrаk. 18 B O B U R NO M A S HA J A R A I TU R K 18 M. Abd ullayeva ―Tarixiy-nasriy avarlar ning qiyosiy-tipologik tahlili Bob urnoma va ― shajarayi turk A sar muallifi shoh va shoir bo ‘ lgan Tarixiy ma’lumotlar beruvchi manba A sar muallifi shoh va shoir bo ‘ lgan Tarixiy ma’lumotlar beruvchi manbaTarixiy memuar asar Tarixiy memuar asar 44misolida‖ f.f..n disst.-T. :2008 15-bet 45Bu ikki asarning mualliflari ham adabiyotga oshno qalbning egalari edi. Balki, shuning uchun ham bu asarlar yaratilish maqsadi, janr xususiyatlari bilan bir biriga yaqin turar. “Qiyosiy tahlil” metodi orqali asarlarni o‘rganishning muhim tomoni shumdaki, qiyoslab o‘rganilgan asarlarning biri masalan, Boburnoma esga olinsa b e v o s i ta b u as a r g a q i y o s an o‘r g a n i l g a n ,, S ha j ar a i t u r k ‘‘ as a r i g a oi d m a ‘ l u m otlar ham yodimizga keladi. Asarlarni tahlil qilish uchun aynan shu metodni amaliyotga tatbiq etamiz. Guruh o‘quvchilari 2- guruhga bo‘linadi va quyidagi savollar beriladi. 1- g u r u hga. ,, Bob u r n o ma ‘‘ va , , S ha j ara y i t ur k ‘‘ as a r i n in g o ‘ x s h a s h to m o n lar in i toping. 2- g u r u hga. ,, Bo b ur no m a ‘‘ va ,, S ha j ar a y i turk ‘‘ a s a r i ni ng f a r q li t o m onlar i ni t op i n g. 1- o ‘ qu vc h i . ,, Bobu r n o m a ‘‘ va ,, S ha j ar a y i tu r k ‘‘ a s a r la r i ni ng o ‘ xsh a s h t o m onla r i bor: - bu ikki asar ham tugallanmay qolgan; - bu ikki asarning mualliflari ham shoh va shoir bo ‘ lgan; - bu asarlar memuar xarakterga ega; - bu asarlardan tarixiy ma‘lumotlar olish mumkin; - bu ikki asarda ham mualliflar o ‘ z ajdodlari haqida ma‘lumot beradi; - har ikki asarda ham tabiat tasviri, tarixiy shaxslar tasviri, shaharlar tasviri keltirilgan; Ajdodlar shajarasi keltirilgan Ajdodlar shajarasi keltirilgan Tugallanmay qolgan Tugallanmay qolgan 46- bu ikki asar ham nasrda ham nazmda yozilgan o ‘ rinlari bor; - asarlarda rivoyatlar berilgan; - har ikkala asarda ham badiiy to ‘ qimalar kam uchraydi real-hayotiy voqealar tasvirlanadi. 2- o ‘ qu vc h i. ,, Bob u r n o ma ‘‘ va ,, S ha j ar a y i tu r k ‘‘ a s a r i n in g fa rq li t o m onla r i n i d e b quyidagilarni ko ‘ rsatish mumkin. - Bobur o ‘ z asarini taxtga chiqish kunidagi voqealar bilan boshlaydi, Abulg ‘ ozi Bahodirxon esa an‘anaviy Odam Atoning yaratilishi voqealari bilan boshlaydi; - ,,Bob u r n o m a ‘‘ as a r i n i B ob ur ni ng q i z i Gulb a d a n b e g im y a k u n la y di, S ha j arai turk ‖ asarini esa Abulg ‘ ozi Bahodirxonning jiyani yakunlaydi; ,, Bob u r n o m a ‘‘ da har bir ta r i xiy v o qea ha y oti y -real tar z da t a sv ir l a n s a , ,,S ha j ara y i t u r k ‘‘ a s ar i da e s a b ad iiy b o ‘ y oqdo r l ik bo‘r t t i r i b k o‘ r s at i l a di. O‘qituvchi: Yuqorida aytib o‘tgan ma‘lumotlaringizdan ham bilish mumkinki, bu ikki asar bizga tarixni ko‘rsatib turuvchi ko‘zgudir. Ijodkorlarning mahorati shundaki, bu ikki asarda ham o‘sha davr ruhiyati singdirilgan. Oradan qancha vaqtlar o‘tmasin bu asarlar o‘qimmatini yo‘qotmaydi. Xulosa qilib aytganda, Bobur o‘z asarida tarixiy voqealar haqida ma‘lumot berish bilan birga, shu voqealarning ishtirokchisi sifatida o‘quvchi ko‘z oldida gavdalanadi. U shoh sifatida o ‘ lkalarda qattiqqo‘llik siyosatini olib boradi, jangdan bosh tortgan bir necha yigitning burnini teshadi, asir tushganlardan bir qismini o‘ldiradi. Shu bilan birga, u kishilarga marhamat va shafqat ham ko‘rsatdi. Bobur beva-bechoralarni talagan Xisravshohni qoralaydi; birovning bir ko‘za yog‘ini o‘g‘irlagan bir yigitni tayoq bilan urdiradi; ayrim vaqtlarda yigitlari bilan goh y a y ov, g o h o t li q y ur i b, m a s h a qq a t c h e k a d i. ,, Bobu r n o m a ‘‘ n i o‘r g a n is h m oba y ni d a o‘quvchilar murabbiy ko‘magiga muhtoj bo‘ladilar. Zero, buyuk donishmand Abu N a s r F or ob iy ta ‘ ki d l a g a n i d e k, I n s o niy vu j u d d a n m a q s a d – e n g o l iy ba x t - s a o d a t g a 47erishuvdir. Baxt-saodatlarga erishuv va tug‘ma qolbiliyatlarning rivojlanishi o‘z- o‘zicha bo‘lavermaydi, balki bu masalada qandaydir muallim yoki rahbarga m uto j l i k t u g‘i l a d i 19 . O‘qi t u v c h i t ur l i x il inn a v a t si on t e xn o l o g i y alar d a n f o y da l a nib , yangi ma‘lumotlar asosida dars o‘tsa, ta‘limda ko‘zlangan maqsadga erishgan bo‘ladi. Asarni o‘qishda miniaturalardan foydalanib, audio orqali,, Bob u r n o m a ‘‘ d an p a rc h a h a v ola e ti lsa y o k i b un day i m koni y at g a e ga b o ‗ l m a s a, asarning o‗zidan ba‘zi joylarni o‗qib bersa, o‗quvchilarda qiziqish ortadi. ― Bob u r n o m a‖ ha qid a m a ‘ lu m ot be r g a n d a o ‗ q i t u v c h i s hu n g a er i s hi s h i ker ak ki, o‗quvchi Boburni ham olim, ham donishmand shoir, ham xo‗jalik ishlariga va obodonchilikka katta ahamiiyat bergan, ham ilm-fan, san‘at va adabiyot ahllariga muruvvatli kishi sifatida tasavvur etsin. Bu maqsadga erishishning samarali usullaridan biri ta‘lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalar, interaktiv m eto d la r d a n f o y d a l a n i s h d ir. Biz a y n a n m a n a s h u bo b d a ― B o bu r n o m a‖ a s ar in i o‗qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar masalasiga alohida e‘tiborimizni qar a t di k va b ir n e c hta j u m la d a n , ― Z in am a zin a ,‖ ― I k k i t o m onla m a ku n d a l i k ,‖ ― J u m lalar n i d a vom etti r i ng ,‖ ― T a n lab to p am a n ‖ m eto d la r i n i k e l ti r i b o ‗ t d ik. T a ‘ lim jarayonida interaktiv metodlardan foydalanish natijasida o‗quvchilar mavzu yuzasidan yetarlicha bilim, ko‗nikma va malakaga ega bo‗ladilar. 3- BOB. Ishning amaliyotga tadbiqi. 3.1. Tajriba-sinov natijalari Aql-zakovati va salohiyati bilan butun dunyoni lol qoldirgan Zahiriddin Muhammad Bobur o‗quvchilarga namuna qilib ko‗rsatishga arzigulik shaxs edi. Shuning uchun umumta‘lim maktablarining 5-9-sinf o‗quvchilari va o‗rta maxsus ta‘limning 2-kurs akademik litsey o‗quvchilari uchun mo‗ljallangan darsliklarda shoh va shoir Boburning hayot yo‗li, ijodiy merosi atroflicha bayon qilingan. 5-sinfda 2 soat, 9-sinfda 7-soat, 2-kurs akademik litseyda esa 6 soat ajratilgan. Bunda o‗quvchilarning yosh xususiyatlari e‘tiborga olingan holda, 19 Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. – Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси. 1999, 208- бет. 48darsliklardagi ma‘lumotlar izchillik bilan soddalikdan murakkablikka, mavhumlikdan aniqlikka tomon siljib boradi. Bu xususiyatni ravshanroq ko‗rsatib berish uchun darsliklarga murojaat qilamiz: 5-sinf adabiyot darsligida berilgan matnda tarixiy sanalar ko‗p uchramaydi, shoir yozgan asarlarga ishora berilsa-da, ularning aniq nomi keltirilmaydi. Chunki o‗quvchilarda ma‘lum bir tushuncha bo‗lmay ularga murakkab matn berilsa, bu ta‘limning samarasi uchun emas, balki zarari uchun xizmat qiladi. Mana shu tomonni e‘tiborga olgan holda 5-sinf adabiyot darsligida Bobur hayoti va ijodi haqida qisman to‗xtalib o‗tilgan, xolos. 9-sinf adabiyot darsligiga murojaat qiladigan bo‗lsak, 5-sinfga nisbatan ancha murakkab. Chunki bu yerda yosh xususiyati hisobga olingan. 5-sinfda 2 soat berilgan bo‗lsa, 9-sinfga kelib esa 7 soat vaqt ajratilgan. Shundan bilsa bo‗ l a d i k i, m ater i a l a n c ha m ura k k a b. ― Bobu r n o m a‖ a s ar i n i 4 so a t d a v o m ida o‗zlashtirish ko‗zda tutilgan. Bu vaqt mobaynida o‗quvchilar yetarlicha ko‗nikma va malakaga ega bo‗ladilar. 1 soat Bobur hayoti va ijodi haqidagi ma‘lumot. 1 s o a t ― Me n i n g ko ‗ n g li m ki g ul n in g g ‗ u n c ha si dek t a h - b a d a h q on d u r‖ v a ― M us hk u ld u r‖ r a d i f l i g ‗ aza l la r i n i i fo da l i o ‗ q is h va y od o l i s h. 4 s o a t ― Bobu r no m a a‖ s a r i n i o‗ q ib o ‗ r g a n i s h . 1 soat memuar asar haqida nazariy ma‘lumot. Akademik litseylarda Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini о‗rganishga 6 soat ajratilgan bо‗lib, shundan 2 soati Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti haqida ( 1 soat nazariy, 1 soat amaliy); -2 soati Zahiriddin Muhammad Bobur devoni: g‗azallari, ruboiylari, tuyuq va qit‘alari (1 soat nazariy, 1 soat amaliy); -2 s o a t ― Bobu r n o m a‖ –о ‗ z b ek m u m toz j a n ri ni ng n o d ir na m una s i (1 s oat n a za r i y , 1 soat amaliy) uchun ajratilgan. 49Davlat ta‘lim standartlariga muvofiq quyidagilarning о‗rganilishi kо‗zda tutilgan: –Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va ijodi haqidagi ma‘lumot. –Bobur haqida zamondoshlari va undan keyingi buyuk shaxslar, yagona markazlashgan davlat tuzish yo‗lidagi urinishlar. Bobur –Shayboniyxon ziddiyatlari; –Boburning Hind sori yuzlanishi; –Bobur devoni haqidagi ma‘lumot, undagi adabiy janrlar sanog‗i; –― Char x ni ng m en k о ‗ r m a g an j a b ru j a f o s i q ol di m u ,‖ ― Jo n i m din о ‗ z g a y oru vaf o d or t o p m a d i m ,‖ ― X az o n y a p r o g ‗ i y a n g li g ‗ gul y uzing ha j r i da sa r g ‗ a y d i m ‖ g‗ aza l la r i; Boburning ruboiy, qit‘a, tuyuq, masnaviy va muxammaslari haqida umumiy ma‘lumot; –Bobur she‘riyatidagi badiiy san‘atlar; – B o b ur a r u z s hu n o s o lim ― M uxta s ar ‖ h a qid a m a ‘ l u m ot. A sar n i ng о ‗ z b ek adabiyotshunosligi va aruzshunosligi tarixidagi о‗rni; – ― Bobu r no m a‖ о ‗ z b e k m u m toz na s r i n i ng na m una s i, u t ar i x, t a bi a t s hu n os l i k, jо‗g‗rofiya, elatshunoslik, adabiyot va san‘at tarixiga oid nodir manba ekanligi. ― Bob u r n o m a‖ m e m u ar a s ar. Un d a gi t ar ixi y sha x sl a r ( Ali sh e r N a v oi y , K a m ol i d d in Behzod, Xusayn Bayqaro, Shayboniyxon) tasviri; – B o b ur ― Bobu r n o m a ‖ asa r i d a g i vo qe a lar i s h t i r o k c h is i va q a hr a m on s i f a t i d a ; – ― Bobu r n o m a‖n i n g il m i y m a ‘ rifiy h a m da bad i iy aha m i y at i ; –Badiiy adabiyotda Bobur obrazi. Sh o ir i j o di n i ng u s hb u j i h a t la r i ni ng о ‗ r g a n i l i sh ida a s o s iy darslik ― A da b i y ot ‖ 9 - si nf maktab darsligi hisoblanadi. Qо‗shimcha manbalar sifatida о‗quvchilarga B o bu r n i n g ― Bo b ur no m a‖ a s a r i, d e v on lar i , P i r i m qul Q o d i r o v n i n g ― Y ul d uz l i t u n la r ‖ romani kabilarni tavsiya etiladi. Kasb-hunar kollejlarida о‗quvchilar mumtoz adabiyot bilan akademik litseylardagi kabi II bosqichda tanishadilar. Yil davomida DTS va о‗quv dasturlarida ona tili va adabiyot fani uchun 120 soat ajratilgan. Shundan 80 soati 50adabiyot uchun mо‗ljallangan. Bobur hayoti va ijodini о‗rganish mavzusiga esa bor yо‗g‗i 2 soat berilgan. Dasturda: - Zahiriddin Muhammd Bobur hayoti va ijodi. -Bobur she‘riyati. G‗azallari badiiyati. -Shoir ruboiylarida vatan ishtiyoqi, yor hijroni. -― Bo b ur n o m a‖ y od no m a asar sifa ti da. -Ichki qofiya haqida kabi mavzularni о‗rganish nazarda tutilgan. Ammo bularning barchasini 2 soat davomida о‗quvchiga yetkazish ancha mushkuldir. Kasb- hunar kollejlarida о‗quvchilarga yetarlicha bilim berish uchun Bobur hayoti va ijodini qo‗shimcha dars yoki to‗garak darslarida o‗tish ham samarali natija beradi. Biz a m ali y ot j ara y onida ― Z a h ir i d di n M u ha mm ad B ob ur b u y uk m utaf a k k ir va davlat arbobi ‖ mavzusida dars mashg‗ulotini olib borganimizda bir qancha interaktiv metodlardan, zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalandik. Interaktiv metodlar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar o‗quvchilarning darsga qiziqishini ortishiga va ta‘lim samaradorligini yaxshilashga, o‗quvchilarning yetarli darajada bilim, ko‗nikma va malaka egallashiga xizmat qildi. Aynan ― Raqa m lar s o ‗ zl a g a n d a‖ m eto d i B o b ur ha y oti va i jod iga o i d r a qa m lar n in g o‗quvchi xotirasida yaxshi saqlanib qolishiga yordam berdi. Bobur lirikasini o ‗ r g a t i s h da ― F i k r iy hu j u m ‖ m etod i d a n f o y da l a nd i k . B u m et o d o ‗ quv c h il a r g a g ‗ az a l haqida ma‘lumotlarni mustahkamlashga, Bobur g‗azallarining g‗oyaviy badiiy xususiyatlarini yoritishda samarali natijaga erishishga yordam berdi. Boburnoma asarining tili bugungi kun o‗quvchisiga biroz murakkab, shuning uchun ham asarni o ‗ q i s h d a n o l d i n t u sh u n i l i s h i qi y in bo ‗ l g a n s o ‗ zl a r lu g ‗ at i ni t uz i b ol i s h uc hu n ― I k ki to m on l a m a ku n da lik ‖ m eto di d a n f o y da l a n di k . ― Bobu r no m a‖ a s a r i ni ng m ohi y at in i o c h i b b eri s h u c h un ― Z i na m a-zina ‖ m eto di ni qo ‗ l l a d i k. Bu m etod o r qa l i o‗quvchilar asar haqida yetarli bilim va ko‗nikma va malakaga ega bo‗lishdi. Dars davomida o‗quvchilarga Bobur g‗azallarining audio varianti eshittirildi. Bundan t a sh qa r i da r s ni m u s t a h k a m l as h u c h un a n ‘ a n a viy m etod l ar ― B o s h qo tir m a ,‖ ― T es t ‖ , S a v o l - j a v o b ‖ m etodl a rid a n f o y dal a n di m . O ‗ quv c h ilar d a r s d a v o m ida m a v 51yuzasidan o‗zlarini qiziqtirgan savollarga javob olishdi, Bobur hayoti va ijodiga oid ma‘lumotlarga ega bo‗lishdi. Mavzuning qisqacha bayoni Z a h i r i d d in M u ha m mad Bo b ur h am sh o h, ham sh o i r dir. ― Bobu r‖ s o ‗ zi nin g arab t i li da g i m a ‘ n o s i ― sh er ‖ d e g a n i. C h in d a n ham u b u no m ga m uno s ib s h a x s i y at edi. U tariximizning murakkab bir davrida yashadi. Qudratli temuriylar saltanati yemirilib, o‗rniga shayboniylar kelayotgan davr edi. Yurt jang-u jadallar ichida qolgandi. Shunday bir paytda o‗z yurtiga sig‗magan temuriyzoda Bobur Hindistgtonga bosh olib ketdi. U yerda buyuk saltanat o‗rnatdi. O‗z jasorati va adolati bilan olis hind xalqi qalbidan joy oldi, uning mehrini qozondi. Boburning avlodlari hind diyorida uch yuz yildan ortiqroq hukmronlik qildilar. 52Zahiriddin Muhammad Bobur didi va zavqi baland shoir edi. U go‗zal g‗azallar yozdi. Ruboiyning tengsiz namunalarini yaratdi. Ko‗rgan-kechirgan v o qe a la r i ha qi da― Bobu r n o m a‖ a s ar i ni y o z ib q o l d i r d i. Un i n g qa l bi m us i q a ga o shn o edi. U sozni go‗zal chalgan, ajoyib kuylar yaratgan, musiqa haqida ilmiy kitob yozgan shohlardan edi. Zahiriddin Muhammad Bobur 1483-yilning 14-fevralida Andijonda tug‗ildi. Otasi temuriyzoda Umarshayx Farg‗ona viloyati hukmdori edi. Onasi Qutlug‗ Nigorxonim Toshkent hokimi Yunusxonning qizi edi. Bo‗lajak shoir 12 yoshida ekan, otasi bevaqt vafot etib, Farg‗ona hokimligi uning zimmasiga tushadi. 15 yoshida bobomeros Samarqandni zabt etadi. 16 yoshida bu azim shaharni tashlab chiqishga majbur bo‗ladi. Keyin ham ikki marotaba bu shaharni egallashga muvaffaq bo‗ldi. Lekin saqlab qolish nasib etmadi. Samarqandni ham, Andijonni ham qo‗ldan berib, tog‗-u toshlarda besh-o‗n yigiti bilan goh otliq, goh yayov yurgan paytlari ham bo‗ldi. Nihoyat, 1503-yilda Jayhun (Amu)ni kechib, Xurosonga o‗tdi. Kobul va G‗aznani qo‗lga kiritdi. So‗ng 1526-yilda esa Hindistonni zabt etib, katta saltanat o‗rnatdi. U 1530-yilning 26-dekabrida Agrada vafot etdi. Keyinroq uning xoki, vasiyatiga muvofiq, Kobulga ko‗chiriladi. Bobur ikki she‘riy to‗plam – devon tuzgan. Bizgacha shulardan bittasi yetib kelgan. Ikkinchisining taqdiri noma‘lum. Hozirda bizning qo‗limizda uning to‗rt yuzdan ortiq she‘ri bor. Shundan ikki yuzdan ortiqrog‗i ruboiydir 20 . ― Bob u r n o m a ‖d a X V a s r n in g ox ir i d a n XV I a s r n in g 3 0 - y i l la r i ga q a dar r o ‗ y ber g a n tarixiy voqealar aks ettiriladi. Asar 1494-yil voqeasi tasviri bilan, Samarqand hukmdori Sulton Ahmad mirzoning Farg‗onaga hujumi, Umarshayx mirzoning halok bo‗lishi va 12 yoshga qadam qo‗ygan Boburning taxtga chiqishi bayoni bilan b os hl a n a di. ― Bobu r no m a a s ari Z a hi r i d di n M u ha m m ad Bob u r qala m iga m a n s u b bo‗lgan memuar xarakterdagi asar hisoblanadi. 20 Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot (Umumiy o‘rta ta‘lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik). II qism. – T.: Sharq, 2011-yil, 107-108-betlar. 53Zahiriddin Muhammad Bobur sohibdevon shoir bo‗lsa-da, uning devoni bizgacha mukammal holda yetib kelmagan. Hozirgacha shoirning 119 g‗azal, 1 masnaviy she‘ri, 209 ruboiysi, 10 dan ortiq tuyuq va qit‘alari, 50 dan ortiq muammo va 60 dan ziyod fardlari aniqlangan. Devoni tarkibidan umumiy hajmi 270 baytdan iborat 8 masnaviy ham o‗rin olgan. 54Darsda Bobur haqida berilgan ma’lumotlarni mustahkamlash uchun quyidagi jadvaldan foydalanamiz: Z.M.Bobur Shoh sifatida Shaxs sifatida Shoir sifatida 55Iyhom san’ati shoirdan qanchalik san’atkorlikni talab qilsa, o’quvchidan ham shunchalik fahm- farosatni, zehni o’tkirlikni, topqirlikni talab etadi. Keldim sanga yuz birla, ey moh, Lekin, bordim yuzingni ko’rmay, yuz oh, Hamsuhbatiki hamrohni netay bu yo’lda? Darding menga hamsuhbatu ishqung hamroh. Ushbu ruboiyni birinchi va ikkinchi misralarida “yuz” so’zi qo’llangan. Birinchi misradagi “yuz” so’zi yuz marta, ya’ni sanoq ma’nosida, ikkinchi misradagi “yuz” so’zi esa “insonning yuzi” ma’nosida qo’llangan. Davlat bila shodu shodmon bo’lg’aysen, Shavkat birla mashhuri jahon bo’lg’aysen. Ko’nglungdagidek dahr aro kom turib, Bu dahr boricha komron bo’lg’aysen. Bu ruboiyda “komron” so’zida iyhom qo’llangan. Birinchi ma’nosi “Baxtli, saodatli, bekamu ko’st”, ikkinchisi esa Bobur o’g’lining nomidir. Qosidki,yubording, ayladi shod meni, Doim bu yusunliq aylagil yod meni. Ozodingga qul bo’layki, xating keturub, Hajring g’amidin ayladi ozod meni. Bu ruboiyda ozod so’zi ikki ma’noda qo’llangan: birinchisi erkin ma’nosida; ikkinchisi yor bo’yi ma’nosida kelgan. Tazod (qarshilantirish) – zid tushunchalarni ifoda etuvchi so’zlarni (ma’lum maqsadda) bir-biriga bog’lab ishlatish usuli. Tazodda bir-biriga zid narsa va tushunchalar to’qnashtiriladi, ayni choqda, bir-biriga zid tushunchalarni o’zida mujassamlashtirgan ob’yektning mohiyatini g’oyatda ochish va unga nisbatan kishi qalbida faol munosabat uyg’otish ko’zda tutiladi. Tazod qisman antiteza usuliga ham o’xshaydi – ularning har ikkalasida ham bir- biriga zid tushunchalar yuzlashtiriladi, ayni choqda, ularning bir-biridan farqli jihatlari bor: antitezada to’qnashuvchi bir-biriga zid narsalar ikki mustaqil manbadan kelib chiqsa, tazoddagi to’qnashuvchi bir-biriga zid narsalarning kelib chiqish manbai yagona: bir narsa ham yaxshilikning, ham yomonlikning kelib chiqishini o’z ichiga qamrab oladi. Chunonchi, ma’shuqa mujgonlaridan o’q otib oshiqni halok etsa, la’l lablari bilan unga hayot baxsh etadi, deylik. Demak, yomonlik (o’ldirish) va yaxshilik (hayot baxsh etish) bir-biriga zid tushunchalr to’qnashadi, ammo, ayni paytda, har ikkala xislatning ham manbai bir – ma’shuqa. Tazod mana shudir. Tazod she’riyatda ham, nasrda ham keng qo’llaniladi. Misol: Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir, Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidir. Yaxshi kishi ko’rmagay yomonlik hargiz, Har kimki yomon bo’lsa, jazo topqusidir. Bu ruboiyda “vafo-jafo”, “yaxshi-yomon” so’zlari bir-biriga zid ma’noni ifodalaydi. Keldi ramazonu men taqi bodaparast, Iyd o’ldi-yu, zikri, may qilurmen payvast. Ne ro’za-yu ne namoz yillar, oylar, Tun-kun mayi ma’jun bila devonayu mast. Ushbu ruboiyda tazod qo’llangan bo’lib, bu san’atni “tun-kun” so’zlari tashkil etgan. Quyidagi ruboiyda esa, gul va tikon, hazil va jiddiy, yaxshi va yomon so’zlari orqali bu san’at yuzaga keltirilgan: Har yerda gul bo’lsa, tikon bo’lsa ne tong, Har qaydaki may durdidan bo’lsa netonga, She’rimda agar hazil, agar jiddiy kechiring, Yaxshi borida agar yomon bo’lsa ne tong. Irsolu masal (maqol qo’llash) – she’rda maqol, matal, hikmatli so’zlarni muayyan maqsadda tamsil yo’li (tamsil – maqol keltirish san’ati) bilan ishlatish usuli. Irsolu masal nazmda ham, nasrda ham qo’llaniladi She’riyatga oid ilmiy asarlarda ta’kidlanganidek, adabiy asarlarda maqol, metal va hikmatli so’zlar, asosan, quyidagi uch yo’l bilan qo’llaniladi: 1) qo’llanilgan maqol, metal va hikmatli so’zlar shoirning aniq ishorasi bilan (derlar, aytibdurlar, masaldur, masaldurkim) beriladi. Misol: Ulkim, anga ilm ichra g’olib yo’qtur, Derlarki, beri kelurg’a rog’ib yo’qtur. Dedimki, bu so’z rost emastur, negakim, Tolibni tilar andaki, tolib yo’qtur. Ruju’ (qaytish) – tasvir ob’yektining dastlabki obrazli ifodasi (go’yo bu ifodaga ko’ngil to’lmagandek)dan qaytib, undan ma’noliroq, ta’sirliroq, kuchliroq, obrazli ifodaga o’tish usuli.Misol: 06:58 Yod etmas emish kishini g’urbatda kishi, Shod etmas ko’ngilni mehnatda kishi, Ko’nglim bu g’ariblikda shod o’lmadi, oh, G’urbatda sevunmas emish albatta kishi. Bu ruboiyda ruju’ boshqacha usulda yuz bergan: birinchi misraga nisbatan ikkinchi misra, ikkinchi misraga nisbatan uchinchi 56misra va uchinchi misraga nisbatan to’rtinchi misra ruju’ vazifasini o‘taydi. Tajohuli orifona (bilib – bilmaslikka olish san’ati). Bunda shoir barcha narsani bilib turadiyu, ammo o’zini bilmagandek ko’rsatadi. Misol: G’urbat tug’i yopqon ruhi zardimnimu dey? Yo hajr chiqargan ohi sardimnimu dey? Lirik qhramonning ahvoli o’ziga ma’lum: g’urbat ko’raverib ranglari sarg’aygan, oh-fog’on chekaverib qalbi ozurda. Buni bilib bilmaslikka olish badiiy san’atini qo’llash orqali yanada ta’sirli chiqishini ta’minlagan. Talmeh ( nazar solmoq, ishora qilmoq) – she’rda mashhur qissa, mashhur bayt yoxud mashhur maqolga ishora qilish usuli. Bu san’at mumtoz adabiyotimizda keng qo’llanilgan, xususan, Bobur ruboiylarida ham ko’plab uchraydi. Misol: Konglumda nechaki sayr matlub o’lsa, Ahbobni so’rmoq dog’I marg’ub o’lsa. Gar hajring imtidodi mundin o’tar, Qolmas manga sabr – sabri Ayub o’lsa. Ruboiyda mumtoz adabiyotimizda sabr timsoli sanalgan Ayub payg’ambarga ishora qilinmoqda. Lirik qahramon yor hajrida cheksiz azob-uqubatlar ni boshidan o’tkazdi, bu sitamlardan jonidan to’ydiki, endi sabrning chegarasi ko’rinib qoldi. Quyidagi ruboiyda esa tarixiy shaxs Sulton Mahmudga ishora qilinmoqda: Bo’ldim meni oshuftayu hayron mardud, Qilg’il madadeki, bo’ldi imkon nobud. Dunyo bila uqboda rujum sandadur, Ey ikki jahonni shahi Sulton Mahmud! Bobur juda ko’p o’rinlarda talmeh san’atidan foydalangan. Masalan, quyidagi ruboiyda ham talmeh juda o’rinli qo’llangan: Yuz shukr de, Boburki Karimi g’affor Berdi menga Hindu, Sindu mulkidin bisyor! Issiqlig’iga gar senga yo’qtur toqat, Sovuq yuzin ko’ray desang, G’azni bor. Ruboiyda Hind, Sind, G’azni kabi shahar nomlari keltirilganki, bu nomlar Bobur hayotida hal qiluvchi ahamiyatga ega hisoblanadi.Chunki Boburning umri o’zga yurtlarda kechganligi ma’lum. Bundan tashqari bu ruboiyda tazod san’ati ham qo’llangan. Tazod san’atini “issig-sovug’” so’zlari tashkil etgan. Mubolag’a arab tilida “kattalashtirish”, “kuchraytirish” ma’nosini bildirib, adabiy asarda tasvirlanayotgan badiiy timsol holati yoki harakatini bo’rttirib, kuchaytirib ifodalash san’ati demakdir. Bu xil tasvirda badiiy timsol xususiyatlari yaqqolroq namoyon bo’ladi, o’quvchi ko’zi oldida yorqinroq gavdalanadi. Misol: Hajringda but un ko’ngulda qayg’u erdi, Vaslingga yetishmadim – jihat bu erdi: Ohim tutuni birla ko’zumning yoshidin Yo’l balchiq edi, kecha qorong’i erdi! Ruboiyning ikkinchi va to’rtinchi misralariga e’tibor qarataylik. Lirik qahramon aytmoqdaki, uning ohining tutunidan kun qorong’ bo’ldi, ko’zining yoshidan esa, yo’llar loy va balchiq bo’ldi. Bunday bo’lishi mumkinligi gumon albatta. Baytdagi mubolag’a ma’noni judayam kuchaytirgan. Hajringda ne qon qoldiki, yutmaydurmen?! Ko’z yoshini bir lahza qurutmaydurmen. Diydoringning haqini, ey yuzi quyosh, Tengri haqi, bir zarra unutmaydurmen. Bu ruboiyda mubolag’a qo’llangan bo’lib, unda shoir aytmoqchi bo’lgan holat shuki, yor hajrida bir dam bo’lsin uning ko’z yoshlari qurigani yo’q. Bu oshiqning iztirobli holatinin yanada chuqurroq, bo’rttiribroq ifodalagan. Nomangki, tirikligim nishone erdi, Har satri hayotu jovidoni erdi. Har lafzida oshkor yuz harfu vafo, Har harfidin yuz mehri nihoniy erdi. Bu ruboiyda yordan kelgan noma oshiqning intizorlik bilan visol onlariga yetishmog'iga ishorat, aslida. XULOSA Jahon madaniyatiga o‗zining boy merosi bilan katta hissa qo‗shgan buyuk bobokalon shoirimiz Zahiriddin Muhammad Bobur fanning turli sohalarini yaxshi b i l ib g i na q o l m a y , u ni r i v o j l a n ti r i s h ga h a m m uno s ib h i s s a si ni qo‗ s h g a n . ― H ar qanday odamga uning qilgan ishlariga qarab baho berish kerak (Servantes). ‖ 21 Shu jihatdan olib qaraganda, biz Boburni buyuk inson deb ayta olishimiz mumkin. Uning ijodini o‗rganish shoir haqida 57kengroq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Bobur ziddiyatli va tahlikali bir zamonda yashaganligiga qaramay, o ’ zidan boy meros qoldirdi. Uning asarlari nafaqat o ’ zbek adabiyotida, balki chet mamalakatlarda ham sevib o ’ rganiladi 22 . O ’ zbek adabiyotida Bobur haqida juda ko'p ilmiy ishlar olib borilgan bo’lsa-da, metodika sohasida yetarli tadqiqotlar olib borilmaganligi sababli biz o ’ z bitiruv malakaviy ishimizda mana shu jihatlarni yoritib berishga harakat qildik. Is hn i n g d a s t l a bk i bo bi ― Z a h ir id d i n M u h a m m ad Bobur ha y o t i va i jod i n i n g o ‗ r g a ni l i s h i ‖ d e b n o m la n gan b o ‗ l i b, bo b n i n g bi r i n c hi q i s m ida B o bur fa o l i y ati nin g darsliklarda berilishi haqida fikr yuritildi. Ko‗rib o‗tilganidek, umumiy o‗rta ta‘limning 5- va 9-sinf adabiyoti darsliklarida hamda o‗rta maxsus ta‘limning II bosqich talabalari uchun mo‗ljallangan adabiyot darsligida shoir hayoti va faoliyati haqida ma‘lumot beriladi. Aynan shu qismda dars samaradorligini oshirishga xiz m at q i lu vc h i m et o dl a r d a n na m una l ar k e l t ir i l a d i. J u m la d a n , ― Z a n j i r ,‖ ― Raqa m lar s o ‗ zl a g a n d a ,‖ ― B es h p a n j a ,‖ ― Q ar o rlar sh a j ara s i ‖ k a b i m eto d l a r. Bo b ur ha y o t i va ijodini o‗rganishga yo‗naltirildi. II b o b ― Z a h ir i d d in M u h a mm ad Bo b ur i j o d i n i o ‗ r g a n i sh da z a m on a viy pedagogik texnologiyalar ‖ deb nomlanadi. Ma‘lumki, mutafakkirning eng yetuk va u ni d un y o g a t a nit g a n a sa r i b u – ― Bo b ur n o m a .‖ Bu a sa r da 1 49 4 - 15 2 9 - y illa r da Markaziy Osiyo, Afg‗oniston va Hindistonda sodir bo‗lgan tarixiy, siyosiy voqealar yilma-yil o‗ta aniqlik bilan bayon qilingan bo‗lib, ular muallif hayoti va 21 Каримов И.А.Баркамол авлод орзуси. – Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси, 1999-йил, 187-бет. 22 Abdu g‗afurov Abd ura shid. ―Bo shimn i olib, ey Bob ur… / ‖/O‗zbek tili va adabiyoti. 2004 . № 6, 18- bet. 58siyosiy faoliyatiga bevosita aloqadordir. Hozirda amalda bo‗lgan darsliklarda― Bob u r n o m a‖d a g i F ar g ‗ o n a, An di jo n, S a m ar q a n d, Kob ul, G ‗ az n a va H i nd i s t o n bilan bog‗liq parchalar keltirilgan. Keyingi uch joy nomi umumta‘lim maktablari uchun yaratilgan darslikda uchramaydi. Avvalgi uch shahar esa har ikkala darslikdan o‗rin olgan. O‗rta maxsus ta‘limda tarixiy shaxslardan Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy ta‘rifi keltirilgan. Buning asl sababi har ikki shaxs ijodkor bo‗lib, darslikda Bobur hayotidan oldingi darslarda o‗quvchilar ular haqida ma‘lumotga ega bo‗ladilar. Aynan shu ma‘lumotlarni o‗quvchilarga noananaviy tarzda yetkazish, darsni qiziqarli tashkil etish va ta‘lim samaradorligini oshirish m a qs a d i da ― T a n lab t o pa m a n ,‖ ― Z ina m a -zin a ,‖ ― I k ki to m onla m a kun d a l i k ‖ , ― D a v om ett i r in g ‖ , ― Q i y o s iy ta h l i l ‖ m eto d la r i t a v s i y a et i l d i. ― B o b u r no m a‖n i o ‗ q i sh davomida esa o‗quvchilarning bilimlari mustahkamlanadi va shoirlar haqida kengroq tushuncha hosil qiladilar. Ikkinchi bobning ikkinchi qismida Bobur she‘rlarining darliklarda berilishi va ularning mavzu ko‗lami haqida so‗z yuritiladi. O‗zbek va fors tillarida ijod qilgan zullisonayn shoir ona tilida yozgan she‘rlarini to‗plab, 1519-yilda Kobulda, 1928 – 1529-yillarda Hindistonda devonlar tuzgan. Bu ikki to‗plam o‗sha joylar no m i b il a n ― K ob u l d e v o n i ,‖ ― H ind d e vo ni ‖ d e b at a l a di. K o b ul d e v o n i t o p i l g a n emas. Yuqorida nomlari tilga olingan har uchala darslikda ham Bobur she‘rlaridan namunalar keltirilgan. Beshinchi sinfda shoirning ruboiylari bilan tanishgan o ‗ q u v c h i lar t o ‗ q q iz in c h i s i n f d a ― Me n i n g ko ‗ n g l u m ki, g u ln i n g g ‗ un c h a s id e k t a h - b a dah qo n d u r‖ va ― M u s h k ul d u r‖ r a d if l i g ‗ aza l la r i bi l a n t a n i s h a d i lar. B iz b i t i r u v m ala k a viy i shi m iz d a na m una si f a t i d a ― G ‗u r b a t da u l o y … ‖ g ‗ a za l i n i t a h l il q i l di k. Mumtoz adabiyotdagi bosh mavzu ishq edi. Bunday mavzuda yozilgan she‘rlar sof intim lirikaning mahsuli hisoblanadi. Ularni tahlil qilishda har bir so‗zning ma‘no qi r ra s i e ‘ t i b o r ga o l i n a di. G ‗ aza l n i n g s h u q i rr a s i g a e ‘ t i b o r b eri s h u c h u n ― T a d q i q o d ‖ va ― T afa k k u r‖ m e t o di ni k e l t i r i b o ‗ t d i k. Q a n d ay m eto d l a r n i qo ‗ l l a s h e s a o‗qituvchining mahoratiga bog‗liq. U dars o‗tish mobaynida bitta g‗azalni tahlil qilib berib, qolganlarini o‗quvchilar hukmiga havola etishi lozim. Dars jarayonida 59o‗quvchilar shoir sheriyati bilan tanishish bilan birga nazariy bilimlarga ham ega bo‗ l i s h l ari ke r a k . Ay n a n s h un i n g u c hu n ― A ngla s h ‖ va ― F ikr i y hu j u m ‖ m eto din i ki r i t d ik. B un dan ta sh qa r i d a r s j a r a y on i da ― I j od q il ‖ va ― T in gl ab t o p ‖ m et o dla r i ni qo‗llanilishi o‗quvchilarda ijodkorlik mahoratini shakllanishiga va adabiyotga qiziqishni ortishiga xizmat qiladi. Dars jarayonida o‗qituvchilar shogirdlari adashgan o‗rinlarda o‗zi tuzatishlar kiritib, ularning fikrini to‗ldirsa, ta‘limning samarasi uchun xizmat qiladi. 5- va 9-sinflarda keltirilgan she‘rlarning o‗rta maxsus ta‘limda takrorlanishi ham maqvadga muvofiq. Chunki umumiy o‗rta ta‘limga Boburning sanoqli she‘rlari kiritilgan bo‗lib, o‗quvchilar bu she‘rlar bilan tanishib, yod olib ulgurgan bo‗lishadi lekin tahlil qilish ko‗nikmasi to‗liq shakllanmagan bo‗ladi. Bi t i r uv m ala k a v iy i s hi m iz n i n g III b ob i ― I s h ni ng a m ali y o t ga ta t b i q i ‖ deb nomlanib, birinchi qismida davlat ta‘lim standartidagi adabiyot ta‘limining maqsad va vazifalari keng yoritib berilgan. Umumiy o‗rta ta‘lim maktablaridagi adabiy ta‘lim asosan sof ilmiy maqsadlarni emas, balki ma‘naviy-axloqiy yo‗nalishlar ustuvorligini ko‗zda tutadi. Davlat ta‘lim standartlarida adabiyot ta‘limining maqsad va vazifalarining eng muhimlari sifatida quyidagilar ko‗rsatiladi: - o‗quvchilarning yosh xususiyatlarini e‘tiborga olgan holda, milliy va jahon adabiyotining eng munosib namunalari bilan tanishtirish asosida ularning qalbida vatanparvarlik, ezgulik, insonparvarlik singari yuksak insoniy fazilatlarga nisbatan rag‗bat, mehr va muhabbat uyg‗otish; - ularni fuqarolik va vatanparvarlik ruhida, adabiyotga, milliy, madaniy- ma‘rifiy qadriyatlarga nisbatan hurmat ruhida tarbiyalash; - ularning boy ma‘naviy dunyosini shakllantirish; - badiiy asar va uning poetik xususiyatlarini o‗rganish asosida o‗quvchida tanqidiy fikrlashga oid ko‗nikma va malakalarni hosil qilish; 60- ulardagi mustaqil fikrlash, ijodkorlik qobiliyatlarining shakllanishi va rivoji uchun imkoniyat yaratish; - ularda har qanday ma‘naviy xurujlarga nisbatan sog‗lom va baquvvat e‘tiqodga tayanadigan immunitetni shakllantirish; - so‗z san‘ati vositasida o‗quvchining individual va shaxslik fazilatlarini rivojlantirish Biz darsliklarda o‗quvchilarning yosh xususiyatlari e‘tiborga olinganligini darsliklarning yutug‗i deb baholaymiz. Chunki 5-sinf darsligida berilgan ma‘lumot keyingi darsliklarda takrorlanmaydi, balki to‗ldiriladi. 5-sinf o‗quvchilarini zeriktirib qo‗ymaslik uchun berilmagan tarixiy sanalar va asarlarining nomlari yuqori sinflar uchun mo‗ljallangan darslikda beriladi. Buning asosiy sababi esa o‗quvchilarning eslab qolish qobiliyati shakllanib bo‗lganligida. Agar Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti haqida so‗z yuritganda shunchaki hikoya tarzidagi ma‘lumot berishdan cheklanib, uning zamondoshlari, shogirdlari yoki yozuvchi va shoirlar tomonidan berilgan fikrlar ham darsliklardan o‗rin olganda edi,maqvadga muvofiq bo‗lar edi. Bobning yakunida bir soatlik ochiq dars islanmasi namuna sifatida berildi. Xullas, badiiy adabiyot qaysi janr va mavzularda yozilmasin, undan kutilgan asosiy maqsad insonni tarbiyalashdir. Shu jihatdan qaraganda, Zahiriddin Muhammad Bobur ijodi o‗ziga xos axloqiy-ta‘limiy, ma‘naviy ma‘rifiy ahamiyatga ega. Bu asarlarning umumiy ruhi insonni komillik ruhida tarbiyalashga qaratilgan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: I Siyosiy adabiyotlar: 1. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси.–Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси, 1999-йил, 187-бет. 2. Mirziyoyev sh.M Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.-Toshkent: O‗zbekiston, 2017. 3. O‗ z b e k i s to n Re spu b l i k a s i Pre z i de nt i ni ng ― O ‗ z b e k i s t o n R e s p ub l i k a s i ni rivojlantirish bo‗yicha HARAKATLAR sTRATEGIYAsI ‖ to‗g‗risidagi far m oni. ― X alq s o ‗ z i ‖ gaz e t a s i, 2 01 7 - y il, 8 -f e vr a l. 614. Mirziyoyev sh.M Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz T.: O‗zbekiston. 2017. II. Ilmiy adabiyotlar: 1. Ahmedov S., Qosimov B., Qo‗chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot (Umumiy o‗rta ta‘lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik). II qism. – T.: Sharq, 2011-yil. 622. Vohidov R.J., Eshonqulov H.P.O‗zbek mumtoz adabiyoti tarixi. – T.: O‗zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‗armasi nashriyoti. 2006. 3. Vаliхo‘jаеv B. Mumtоz siymоlаr. – T.:А. Qоdiriy nоmidаgi «Хаlq mеrоsi» nаshriyoti. 2002. 4. Vоhidоv R. Biz bilgаn vа bilmаgаn Bоbur. – T.:SHаrq.2007. 5. Dоlimоv S., Ubаydullаеv H., Аhmеdоv Q. Аdаbiyot o‘qitish mеtоdikаsi. – T.: O‘qituvчi, 1967. 6. Zоhidоv.V. O‘zbеk аdаbiyoti tаriхidаn – T, 1961 7. Nuriddinоv.M . Bоburiylаr sulоlаsi – T : Fаn, 1944 8. Оrzibеkоv. R Lirikаdа kiчik jаnrlаr – T: 1976 9. To‗xliyev B., Mirsamiqova R., Ametova O. Adabiyot (Majmua. Akademik litseylarning ikkinchi bosqich o‗quvchilari uchun). – T.: Cho‗lpon nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2010. 10. Yo‗ldoshev Q., Qodirov V., Yo‗ldoshbekov J. Adabiyot (Umumiy o‗rta ta‘lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik). – T.: Yangi yo‗l poligrapf service, 2010. 11. Sаidоvа R. 8-sinfdа Bоbur hаyoti vа ijоdini o‘rgаnish – T. III. Badiiy adabiyotlar: 1. Nаjmiddin Kоmilоv. Mаъnоlаr оlаmigа sаfаr. – T.:Tamaddun, 2012. 2. Zаhiriddin Muhаmmаd Bоbur. Bоburnоmа. – T.: Юlduzча, 1989. 3. Zаhiriddin Muhаmmаd Bоbur. Mubаyyin. – T.: Аbdullа Qоdiriy nоmidаgi хаlq mеrоsi nаshriyoti. 2000. 4. Zаhiriddin Muhаmmаd Bоbur. Sочining sаvdоsi tushdi. – T.: SHаrq. 2007. 5. Оtаjоnоv. N . «Bоburnоmа» jаhоn kеzаdi T: 1970 6. SHаrmа S.R. Bоburiylаr sаltаnаti – T: Mаъnаviyat, 1998 7. Хоjа Ubаydullоh Аhrоr. Risоlаi Vоlidiyyа. – T.:YAngi аsr аvlоdi, 2004. 8. Hаkkulоv. I. O‘bеk аdаbiyotidа rubоiy –T: 1994 9. Hаsаnоv. Х. Bоbur – sаyyoh vа tаbiаtshunоs- T: O‘bеkistоn, 1983 6310. Хоmidоv. Х .Hаsаniy M. Mаshriqzаmin hikmаt bo‘stоni – T: SHаrq, 1997 11. Hаzrаt Хоjа Ubаydullоhi Аhrоr. Risоlаi Vоlidiyya. – T.:YOzuvчi, 1991. IV. Dissertatsiya, maqolalar to„plami va avtoreferatlar: 1. M . A bd ul la y e v a ― T a ri x i y -na s r iy avar l ar n i ng qi y o s i y -t i p o l og ik t a h li l i . ( ― Bo b ur n o m a va ― sha j ara y i t u r k ‖ m iso l i d a )‖ f . f. . n d i s st . - T . :2 0 0 8 1 5 - bet 2. Bоbur vа uning zаmоndоshlаri ijоdini o‘rgаnish (ilmiy mаqоlаlаr to‘пlаmi). – Sаm., 1983. 3. Bоburshоh mаъnаviy mеrоsini zаmоnаviy tаrzdа o‘qitish muаmmоsi (ilmiy mаqоlаlаr to‘пlаmi). – Sаm., 2004. 4. Bobur faoliyati va adabiy merosini o‗rganish tarixi. Mavzusidagi Bitiruv- Malakaviy Ish –Umida Otayorova Samarqand-2013. V. Gazeta va jurnallar: 1. A b d ug ‗ a f ur o v A b d u r a s hi d. ― Bos h i m ni o l i b, ey B o bu r … ‖ // O ‗ z b ek t il i v a adabiyoti. 2004. № 6, 18-bet. 2. Mirzo Muhammad Haydar. Bobur podshoh (―Tarixi Rashidiy dan). Fors ‖ tilidan G‗ulom Karim tarjimasi // O‗zbekiston adabiyoti va san‘ati , 2002- ‖ yil, 15-fevral 3. Ro ‗ zi y ev A . ― Bobu r n o m a‖ – m af t un k or a s ar // H ur r i y at. 2 0 10. 1 7 - fe v ra l , 8 - bet. 4. T e s h a b o y ev B. Bo b ur ni ng ― Bobu r n o m a ‖ a s a r id a n f o y d a la n i s h / / X a l q ta‘limi. 1993. №10-12, 25-27-bet 5. Yodgorov Sh. Bobur siymosi yoxud Sharq va G‗arbda sharaflangan shoh // Mohiyat. 2011. № 19, 13-may, 6-bet. 646. Qudratullayev N. Boburni anglash baxti // O‗zbekiston adabiyoti va san‘ati ,‖ 2011. №51. 16-dekabr, 3-bet. 7. Ibrоhimоv А. Bоburninig so‘z qo‘llаsh mаhоrаti // O‘zbеk tili vа аdаbiyoti. 2011. № 1, 48-bеt. 8. H а y i t m е tо v SH . B оb u r ni ng ― M ub а y y i n ‖ а s а r i g а d оi r а y rim m u lо h аz а l аr // Til vа аdаbiyot tаъlimi. 2009. №11. 28-bеt. 9. Ғоziеv N. Ko‘ngli tilаgаn murоdigа еtsа kishi… Z.M.Bоbur // Huquq. 2012. №7, 16-fеvrаl. VI. Internet saytlari: 1 . Google.uz. 2. ZiyoNet.uz 3. Pedagog.zn.uz 4. Methodis.uz 5. Xurshiddavron.uz 6. Edu.uz

BOBUR IJODINI O’RGANISHDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH Mundarija: Kirish. Ilmiy ishning umumiy tavsifi …………………………………….3-5 1- BOB. Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodining o‘rganilishi 1.1. Umumta‘lim maktablari darsliklarida Bobur hayoti va ijodining o‘rganilishi……………………………………………6-16 1.2. Bobur hayoti va ijodining akademik litsey darsligida o‘rganilishi 17-23 2- BOB. Zahiriddin Muhammad Bobur ijodini o‘rganishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish 2.1. Bobur she’riyatini o‘rganishda interaktiv metodlardan foydalanish 24-38 2.2. “Bobu r n o ma” asar i ni o‘q i t i s h da z a m o n a viy pedagogik t exn o lo gi y alar 3 8 - 48 2.3. “ Bobu r n o m a” asar i ni b os hqa a s a r lar b il a n qi y o s iy o‘ r g a n i s h ………. 3- BOB. Ishning amaliyotga tatbiqi 3.1. Tajriba –sinov natijalari…………………………………………49-56 3.2. Ochiq dars ishlanmasi……………………………………………57-68 Xulosa .............. ………………………………………………………………….. 69-72 Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati… ……………………………….. 74-77

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston davlatining mustaqillik davridagi taraqqiyoti ijtimoiy-siyosiy hayotimizning barcha qirralarida bo‘lgani singari madaniy-ma’rifiy sohalarda ham tarixiy o‘zarishlarni yuzaga keltirmoqda. Qadimiy merosimiz ildizlarini ko‘rsatish, o‘tmishdagi boy an’analarni, milliy qadriyat va ma’naviy boyliklarimizni yangi jamiyat qurilishiga tatbiq etish bugungi hayotimizning bosh vazifalaridan biriga aylandi. Mavzuning o‘rganilish darajasi: Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va faoliyati haqida ko‘plab izlanish va tadqiqotlar olib borilgan. Ammo B.Valixo‘jayev haqli ta’kidlaganidek: “…bu qutlug‘ ishni Boburning o‘zi“ Bob u r n o m a” d a bo s h lab be r gan e di. S hun d a n so‘ n g M o v ar o u n n a h r, A f g‘ o n i s to n va Hindistonda yozilgan tazkira va tarixiy asarlarda Bobur haqida ma’lumot berish kuzatiladi” 1 . Darhaqiqat, Bobur hayoti va ijodi haqida ma’lumot beruvchi eng no y ob i s h o n c hl i m a n ba u ni ng “ Bob u r n o m a” a s a r i d ir. S h un i ngd e k , G u l b a da n b e g i m ning “ H u m o y un n o m a”, M u h a mm ad H a y dar n i n g “ T ar i x i Ra sh i d i y ” asarlarini ham aytish mumkin. Rus sharqshunoslaridan N.I.Ilminskiy, N.I.Pantusov, S.I.Polyakov, N.I.Veselovskiy, V.V.Vyatkin, A.Samoylovich, V.Bartold; afg‘on olimlaridan Ahmad Ali Kohzod, Abdulhay Habibiy, Gulchin Maoniy; hind olimlaridan Zokir Husayn, Nurul Hasan, S.A.Sharmi, R.P.Tripatxi, P.Saron, Kanunga; turk olimlaridan Fuod Kupruluzoda, Rashid Rahmati Arad kabilar ham Bobur faoliyati va merosi bilan shug‘ullandilar. Boburning hayoti, faoliyati, ilmiy, badiiy merosini o‘rganish, asarlarini nashr etish borasida o‘zbek olimlari ham muayyan ishlarni amalga oshirdilar. Umuman, boburshunoslik ravnaqida Yahyo G‘ulomov, Vohid Zohidov, Homil Yoqubov, Porso Shamsiyev, Sabohat Azimjonova, Aziz Qayumov, Hamid Sulaymon, Said Aliyev, Botirxon Valixo‘jayev, Hasan Qudratillayev kabilarning 1 Валихўжаев Б. Мумтоз сиймолар. – Т.:А. Қодирий номидаги «Халқ мероси» нашриёти. 2002 йил, 247 бет.

ilmiy tadqiqotlari muhim hissa bo‘lib qo‘shildi. Ammo shunga qaramasdan, metodika sohasida yetarli ishlar amalga oshirilmagan. Shu bois, mazkur ilmiy ish Bobur hayoti va ijodini o‘qitish va o‘rganishning ilmiy-nazariy jihatlarini tadqiq qilishni nazarda tutadi. Tadqiqotning maqsadi: Asarni o‘rganishda belgilab olingan maqsadlar quyidagilar:  Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va faoliyatini darsliklarda berilishi, o‘rganilishi;  Umumta‘lim maktablari va akademik litseylarda o‘rgatilishini tahlil etish  Zahiriddin Muhammad Bobur lirikasini o‘rganishda interaktiv metodlardan foydalanish texnologiyasini ishlab chiqish; Ishning yangiligi: Yuqorida aytib o‘tganimizdek, Bobur hayoti va ijodi o‘zbek adabiyoti va metodika sohalarida o‘rganilgan bo‘lsa-da, Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini zamonaviy pedagogik texnologiyalardan, interaktiv metodlardan foydalangan holda o‘qitilishi nisbatan kamroq o‘rganilgan edi. Biz o‘z ilmiy ishimizda mana shu jihatga e’tibor qaratdik. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: Ish amalga oshirilish jarayonida maktab va akademik litsey darsliklarida o‘quvchilarning o‘quv, bilim faoliyatini izchil shakllantirishga yo‘naltirilgan nazariy yondashuvlar bilan boyitildi. Shuningdek, umumta’lim maktablari va akademik litseylarda Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini zamonaviy pedagogik texnologiyalardan, interaktiv metodlardan foydalangan holda o‘qitilishi va Bobur hayoti va ijodini o‘rganish bo‘yicha tegishli interaktiv metodlar, ko‘rsatma va tavsiyalar beriladi. Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqotning obyekti umumta’lim maktablari va akademik litsey adabiyot darsliklari va unga kiritilgan Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodiga oid materiallarni tashkil qiladi. Bundan

tashqari Bobur hayoti va ijodiga bag‘ishlangan monografiyalar va tadqiqotlardan ham foydalanildi. Tadqiqot metodlari. Innovatsion ta’lim metodlari, hamkorlikda o‘qitish, loyihalash, muammoli ta’lim, o‘yin texnologiyalaridan hamda ular tarkibida qo‘llaniladigan interaktiv metodlardan foydalanildi. Tadqiqotning tuzilishi: Mazkur ilm iy ish kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan.

I BOB. Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodining o‘rganilishi 1.1. Umumta’lim maktab darsliklarida Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodining o‘rganilishi “…B u y uk d a v l at, bu y uk ke l a j a g i m iz g a er i s h i s h uc hu n oq il, m a ’r i f a t l i, a y ni paytda o‘zining o‘tmishi, ulug‘ qadriyatlari, millati bilan faxrlanadigan va kelajakka ishonadigan insonlarni tarbiyalashimiz kerak’’ 2 ligini har bir murabbiy chin yurakdan his qilmog‘i lozim. Buni o‘quvchi-yoshlarga tez va oson yetib borishini ta’minlashda esa, bizga adabiyot fani yordamga keladi. Chunki, adabiyotning bosh vazifasi ham tarbiyalashdir. O‘z shaxsiyati va asarlari bilan insonlarga ibrat bo‘la oladigan, ularga ma’rifat nuri ulashadigan buyuk siymolarning hayoti va faoliyatini o‘rganishimizning ham asl mohiyati shunda. “ Y oz u v c h i ni ng h a y o t i va i jod iy fa o li y at in i o‘r g a n i sh u ni ng d u n y oqar a s hi ni aniqlashga yordam beradi. Bu esa unga to‘g‘ri baho berish uchun zamin hozirlaydi”. Ba’zan yozuvchi va shoirlarning hayotini o‘rganish shart emas, degan qarashlarga ham duch kelamiz. Holbuki, adib-u shoirlar hayotiga oid faktlarni to‘ p la s h i l m ning c h i n a kam qora i s h i s i fa t ida b a h o l a ni s h i k e ra k . S a b a b i, b u xi l ishlar konkret ijodkorning shaxs va san’atkor sifatidagi tadrijini kuzatish yoki konkret asarning ijodiy tarixini to‘g‘ri talqin qilish uchungina emas, ijod psixologiyasi, ijodkor va jamiyat munosabati kabi qator umumestetik muammolarni yoritishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Adib hayotiga oid ma’lumotlar o‘zi yozib qoldirgan tarjimayi hollardan, adib haqida aytilgan zamondoshlar, uning tengdoshlari, ustozlari yoki shogirdlari, tanish-bilishlari va muxlislari tomonidan aytilgan yoki yozma holida yetib kelgan manbalardan olinishi mumkin. 2 Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. – Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси. 1999, 55 бет

O'xshashlar

Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini maktab darsliklarida o‘qitilishi
GAP BO‘LAKLARINI INTERFAOL O‘QITISH
ADABIYOT DARSLIKLARIDA JADID NAMOYANDALARINING O‘RGANILISHI
BUXORO XALQ SOVET RESPUBLIKASI TARIXINI O’RGANISHDA MATBUOTNING ROLI (1920-1924 y).
LAZERLARDAN TIBBIYOTDA FOYDALANISH