logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ADABIYOT DARSLARIDA JAHON ADABIYOTI NAMOYONDALARINING HAYOTI VA IJODINI O‘RGATISH USULLARI (5-6-SINF DARSLIGI MISOLIDA

ADABIYOT DARSLARIDA JAHON ADABIYOTI NAMOYONDALARINING HAYOTI VA IJODINI O‘RGATISH USULLARI (5-6-SINF DARSLIGI MISOLIDA

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1306.5 KB
Ko'chirib olish
ADABIYOT DARSLARIDA JAHON ADABIYOTI NAMOYONDALARINING HAYOTI VA IJODINI O‘RGATISH USULLARI (5-6-SINF DARSLIGI MISOLIDA M U N D A R I J A KIRISH 4 I BOB. MAKTAB DARSLIKLARIDA JAHON ADABIYOTI NAMOYONDALARINI O‘QITISHNING NAZARIY VA AMALIY AHIMAYATI 9 1.1. Jahon adabiyoti namoyondalari tarjimayi holiga oid ma’lumotlar talqini va ularning o‘qitilishi (5-sinf darsligi asosida) 9 1.2. Yozuvchi biografiyasini o‘rgatishda an’anaviy va zamonaviy yondashuv (6-sinf darsligi misolida) 2 2 Bob bo‘yicha xulosa 35 II BOB. ADABIYOT DARSLARIDA JAHON ADABIYOTI DURDONALARINI O‘QITISHDA SAMARALI METOD VA USULLARDAN FOYDALANISH 37 2.1. Muammoli ta’lim va uning jahon adabiyoti namunalarini o‘qitishdagi ahamiyati (5-6-sinf darsligi misolida) 3 7 2.2. Jahon adabiyoti namoyondalarining asarlarini turli metod va usullar asosida tahlil qilish (5-6-sinf darsligi asosida) 5 2 Bob bo‘yicha xulosa 69 XULOSA 7 1 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 7 3 1 KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Bugungi Yangi O‘zbekiston sharoitida yoshlarning sifatli ta’lim olishi, ularning har tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yoshlarning shaxs sifatida shakllaninshida esa adabiyotning o‘rni beqiyos. Odamlarning dunyoqarashini boyitish, ezgu maqsad-g‘oyalarga ilhomlantirish uchun adabiyotdan keng foydalanish lozim. Uning ta’siri natijasida, ayniqsa, yoshlarimiz ongini turli tahdidlar, yot g‘oyalardan saqlashga erishamiz. Muhtaram Prezidentimiz aytaganlaridek: “Adabiyot xalqning yuragi, elning ma’naviyatini ko‘rsatadi. Bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo‘l topish, ularni ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak”. 1 Darhaqiqat, adabiyot millatning ko‘zgusi - orzu–armonlari, kechmishini aks ettiribgina qolmay, inson tafakkurini o‘stiradi, qalbiga muqaddas tuyg‘ularni jo qiladi. Sifatli ta’lim olish ehtiyojining kuchayishi Yangi O‘zbekiston yoshlarining Uchinchi Renessansga tomon qo‘yilayotgan qadamidir. Maktab o‘quvchilari o‘zbek adabiyoti bilan birgalikda jahon adabiyotini ham o‘rganib bormoqda. Shunday ekan, jahon adabiyoti ham insoniy tuyg‘ularni shakllantirishda, kamolotga erishishda muhim sanaladi. Jahon adabiyoti namoyondalarining hayoti va ijodini o‘qitishda noan’anaviy o‘qitish usullaridan samarali foydalanish, ta’lim- tarbiya jarayonida o‘quvchiga nafaqat bilim, balki estetik zavq bag‘ishlab, fanga bo‘lgan qiziqishini oshirishga xizmat qiladi. Aka-uka Grimmlar, Nodar Dumbadze, Lengston Hyuz, Rey Bredberi, Jyul Vern, Artur Konan Doyl, Ibroyim Yusupov, Oskar Uayld, Anton Chexov singari buyuk ijodkorlar merosini o‘quvchilarga adabiyot darsi orqali sifatli ta’limni tashkil qilgan holda yetkazish bugungi pedagog-o‘qituvchilar oldida turgan muhim vazifa sanaladi. Bugungi kunda, internet asrida o‘quvchilarning adabiyotga bo‘lgan qiziqishi kamayib bormoqda. Shunday ekan, maktablarda adabiyot darslarini noan’anaviy tarzda tashkil qilish, shuningdek, o‘qituvchining ham mehnati va ijodkorlik qobiliyatini talab etadigan dars mashg‘ulotlarini o‘tkazish zarur. 1 Mirziyoyev Sh. Ezgu g‘oyalardan bunyod bo‘lgan muazzam xiyobon. Sayt: https://yuz.uz.news 2 Tarbiyalanuvchilar jahon adabiyoti ijodkorlari biografiyasi va boy merosi orqali qator insoniy tushunchalarni shuuriga jo qilib boradi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, zamonaviy texnologiyalar asrida ulg‘ayayotgan avlodni sof insoniy tuyg‘ularini shakllantirish, ma’nan sog‘lom qilib tarbiyalash, ularni jahon adabiyotiga qiziqishini oshirishda adabiyot fanining o‘rni beqiyosdir. Shunday ekan, badiiy asarning mazmunini to‘g‘ri yetkazish, o‘quvchilarning shaxs sifatida shakllanishidagi o‘rni xususida fikr yuritish, ularning dunyoqarashini o‘stirish adabiyot fani o‘qituvchilarining zimmasidagi asosiy vazifalardan biri sanaladi. Har bir xalqni tanitishda yozuvchilarning o‘rni beqiyos. Zero, ular o‘z iste’dodi bilan millionlab insonlar qalbidan joy oladi. Ular yaratgan asarlarni faqat adabiyotshunoslar emas, balki butun insoniyat sevib mutolaa qilishadi. Maktab darsliklarida berilgan jahon adabiyoti vakillari ham bezijga darslikka kiritilmagan. Ularni yuksak e’tiqodi, iste’dodi va tarviyaviy mazmundagi asarlari o‘quvchilarni shaxs bo‘lib shakllanishiga xizmat qiladi. Yurtboshimiz ham o‘z nutqlarining birida jahon adabiyotini e’tirof etadilar: “Biz O‘zbekistonda “Adabiy do‘stlik – abadiy do‘stlik” degan chuqur ma’noli tamoyilga amal qilgan holda, jahon adabiyotining durdona asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilish va nashr etish masalasiga g‘oyat jiddiy e’tibor qaratmoqdamiz”. 2 Zotan, o‘zbek adabiyoti kabi jahon adabiyoti durdonalarini o‘qitish ham alohida kasbiy mahorat va mas’uliyat talab etadi. O‘quvchilarning asar matnida aks etgan hayotiy va badiiy haqiqatlarni ilg‘ashi, asardan to‘g‘ri xulosa chiqara olishi, o‘z tabiatiga singdirishi shakllanayotgan shaxsda osonlik bilan kechadigan jarayon emas. Ta’lim-tarbiya tizimida bu kabi murakkab va mas’uliyatli ishlarni amalga oshirish “Adabiyot” fani va shu fanning mutaxassisi bo‘lgan o‘qituvchining zimmasidagi eng kata vazifa hisoblanadi. Mavzuning o‘rganilish darajasi: Shoir va yozuvchining hayoti va ijodini o‘rgatish masalasi mustaqillikkacha bo‘lgan davrda ham, istiqlol davrida ham adabiyot o‘qitish metodikasi sohasida izchil tadqiq qilingan. Adabiyot o‘qitish 2 Mirziyoyev Sh. Adabiyot, san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq, butun insoniyat bezavol yashaydi//https://www.xabar.uz>madaniyat 3 metodikasida biografiyani o‘rgatish, yozuvchi asarlarini turli asnoda tahlil etish, asarda ko‘tarilgan muammoni ko‘rsatish, asarlarni turli metodlar orqali o‘qitish xususida S.Dolimov, B.To‘xliyev, A.Zunnunov, Q.Yo‘ldoshev, M.Yo‘ldosh, Q.Husanboyeva, R.Niyozmetova va boshqa metodist olimlar so‘z yuritganlar. Tarjimayi holga oid ma’lumotlar talqini, janr turlarini o‘qitish, adabiy ta’lim, ta’lim texnologiyalari va o‘qituvchining adabiyot o‘qitishdagi yondashuvlari masalasi haqida yuqoridagi metodistlar to‘xtalib o‘tganlar. BMIning ilmiy yangiligi. BMIda 5-6-sinf “Adabiyot” darsligida jahon adabiyoti namoyondalarining hayoti va ijodini o‘qitish nazariyasi, o‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasidagi mavjud qarashlar asosida adabiyot darslarida jahon adabiyoti durdonalarini yangi metodlar va zamonaviy ta’lim texnologiyalari asosida o‘rgatish haqidagi fikrlar umumlashtirilib, chuqur ilmiy-nazariy xulosalar chiqildi. Bunda: - 5-6-sinf adabiyot darsligida jahon adabiyoti namoyondalari biografiyasining berilishi bo‘yicha munosabat bildirish; - 5-6-sinf adabiyot darsligida jahon adabiyoti namoyondalari hayoti va ijodi o‘rganilishiga ajratilgan soatlarni tahlil qilish, unumli foydalanish bo‘yicha takliflar berish; - 5-6-sinf adabiyot darsligidagi jahon adabiyoti durdonalarini o‘qitishdagi murakkabliklarni aniqlash, o‘quvchilar ongiga yetkazishning interfaol usullarini o‘rganish, tahlil qilish; - jahon adabiyotining nodir namunalarini muammoli vaziyat asosida o‘rgatishning amaliy jihati; - maktab darsliklarida berilgan jahon adabiyotini o‘qitishda turli usul va metodlardan samarali foydalanish haqida to‘xtalib o‘tilgan. Malakaviy bitiruv ishining maqsad va vazifalari. Maktab darsliklarida jahon adabiyoti namoyondalari : Aka-uka Grimmlar, Nodar Dumbadze, Lengston Hyuz, Rey Bredberi, Jyul Vern, Artur Konan Doyl, Ibroyim Yusupov, Oskar Uayld, Anton Chexov hayoti va ijodining berilishi va bugungi davr o‘quvchisi tarbiyasidagi o‘rni masalasini yoritish, shu bilan bir qatorda, mavzuni o‘zlashtirish 4 yuzasidan berilgan ko‘rsatmalar - savol va topshiriqlarning o‘quvchi bilim olishdagi ahamiyati kabi metodik masalalarni o‘rganishga qaratilgan. Mazkur malakaviy bitiruv ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan: - jahon adabiyoti namoyondalarining maktab darsliklarida berilishining ahamiyati; - jahon adabiyoti namoyondalarining adabiyot o‘qitish metodikasidagi o‘rni; - yozuvchi tarjimayi holini o‘rganishning metodik usullari; - 5-6-sinf darsliklaridagi jahon adabiyoti yozuvchilarining asarlarini o‘qitish bo‘yicha metodik tavsiyalar berish; - adabiy ta’lim texnologiyalarining jahon adabiyoti namoyondalarini o‘qitishdagi ahamiyati; - muammoli vaziyat va maktabda dabiyot darslarida uning ahamiyatini yoritish; - yangi usullarning jahon adabiyoti o‘qitishdagi ahamiyati. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu izlanishlarimiz nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot mobaynida olib borilgan kuzatishlar, BMIda bayon etilgan ilmiy-nazariy xulosalardan oliy o‘quv yurtlarining talabalari, o‘rta maxsus ta’lim tizimi uchun maxsus kurslar va seminarlarda foydalanish mumkin. Shuningdek, tadqiqot o‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi fanidan darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar yaratish va to‘ldirishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqotning obyekti . BMIni yozishda uzluksiz ta’lim tizimi uchun yaratilgan darslik va majmualar obyekt vazifasini o‘tadi. BMIning metodologik asosini Respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevning ma’naviyat, adabiyot va san’atga oid qarashlari tashkil etadi. Shuningdek, o‘zbek metodist olimlaridan Q.Husanboyeva, M.Yo‘ldosh, A.Zunnunov, B.To‘xliyev, S.Dolimov, Q.Yo‘ldoshev, R.Niyozmetova, S.Kambarova va boshqalarning ilmiy-nazariy, metodik qarashlari ishimizni amalga oshirishda metodologik asos vazifasini o‘tadi. 5 Tadqiqotning obyekti 5-6-sinf adabiyot (yangi darsliklar bo yicha) darslaridaʻ jahon adabiyoti namoyondalarini tahlil qilish jarayoni, ijodkor hayotini o rganishga doir masalalar, predmeti badiiy asarlarni tahlil qilishga oid usul va ʻ innovatsion metodlar, tavsiyalar. Tadqiqotning metodi . Mavzuni yoritish jarayonida tadqiqotda empirik tadqiqot metodlari, qiyosiy-tipologik va tarixiy-qiyosiy usullardan bilan foydalanildi. Bundan tashqari “Qora oyna”, “80/20”, “Yashil ruchka”, “Muammoli vaziyat”, “Art klaster”, “Musiqali shlyapa”, “G‘ijimlangan qog‘oz”, “Issiq qahva” kabi metodlardan foydalanildi. Tadqiqotning tuzilishi. Tadqiqot kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Ilmiy ish bo‘yicha 1ta maqola Respublika jurnalida, 1 ta maqola xalqaro konferensiyada, 2 ta maqola Respublika konferensiyasida chop etildi. Malakaviy bitiruv ishining umumiy hajmi 76 sahifani tashkil etadi. 6 I BOB. MAKTAB DARSLIKLARIDA JAHON ADABIYOTI NAMOYONDALARINI O‘QITISHNING NAZARIY VA AMALIY AHIMAYATI 1.1. Jahon adabiyoti namoyondalari tarjimayi holiga oid ma’lumotlar talqini va ularning o‘qitilishi (5-sinf darsligi asosida) Maktab ma’rifat maskani sanaladi, chunki u o‘quvchilarni shaxs sifatida shakllantirishga asos vazifasini o‘taydi. Tarbiyalanuvchilar maktab darsliklaridan ma’naviy ozuqa, tarbiya va estetik zavq oladilar hamda mazkur tushunchalarini kelajak hayotida qo‘llashga intiladilar. Ushbu jarayonda o‘quvchilarga ustozlari ko‘mak beradilar. O‘qituvchining o‘zi o‘tayotgan fanni mukammal bilishi, bilganlarini o‘quvchilarga yetkaza olish darajasigina emas, hatto uning o‘zini tutishi, nutqi ham o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. O‘qituvchi tomonidan qo‘llanadigan pauzaning davomiyligi singari “mayda narsa” o‘quv dialogining, sinfdagi o‘zaro hamkorlikning xarakteriga sezilarli ta’sir o‘tkazadi 3 . Shunday ekan, o‘quvchilarning ma’naviy kamolotida o‘qituvchilarning o‘rni beqiyos. Maktab darsliklarida badiiy asar bilan birgalikda ijodkor tarjimayi holi ham o‘qitiladi. Zero, o‘quvchi badiiy asardagi davrni, g‘oyani anglashida yozuvchi shaxsiyati bilan tanishmog‘i lozim. Masalaning yana bir jihati, biografiya orqali yozuvchining adabiyotshunoslikdagi mahorati, asarlaridagi obrazlarni ko‘proq anglash, shuningdek, zamondoshlari bilan bo‘lgan munosabatini ochib beradi. Bu orqali o‘quvchi yozuvchining merosi va shaxsiyati o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglaydilar hamda xolis munosabatini bildiradilar. “Maktab adabiy ta’limida yozuvchilar umr bayoni 2 sababga ko‘ra o‘rganiladi: 1) Adiblar millat ahlining diqqat e’tiborida turgan kishilar, ularning shaxsiy hayoti va tabiatida o‘quvchilar uchun namuna bo‘ladigan jihatlar ko‘p. Binobarin, yozuvchi hayoti o‘quvchilarga ma’naviy namuna maktabi sifatida o‘rgatiladi. 2) Adiblarning hayot yo‘li, sa’jiyasi 3 Yo‘ldoshev Q. Adabiy saboqlar. Umumta’lim maktablarining 8-sinf “Adabiyot” darsligi uchun metodik qo‘llanma. – T.: Sharq, 2004. – B.32. 7 asarlarida o‘z nuqsini qoldiradi. Binobarin, ijodkorlarnng hayot va ijod yo‘llari va shaxsiyatlari borasidagi ma’lumotlar ularning asarlarini tushunishga kalit hamdir”. 4 Yozuvchining umr bayonining berilishi eski va yangi darsliklarda tubdan farqlanadi. Eski darsliklarda ijodkor tarjimayi holi haqida ma’lumotlar bayoni juda keng va yillar bo‘yicha faktlar nihoyatda bisyor edi. Ushbu ma’lumotlar esa quruq yodlatish usuliga tayanilgan holda o‘rgatilar edi. Tabiiyki, bu holat o‘quvchilar saviyasini pasaytiradi va asar mazmunini anglashga erisha olmaydi. Yangi adabiyot darsliklarida esa tarjimayi holga oid ma’lumotlar ixcham holga keltirilgan. 5–sinf adabiyot darsliklaridagi jahon adabiyoti namoyondalarining tarjimayi holiga oid ma’lumotlar qolgan sinf darsliklariga nisbatan biroz kengroq. Ammo 6-7-sinflarda ma’lumotlar kam. Bu orqali esa o‘qituvchining kasbiy mahoratini oshirish, o‘z ustida ishlab, turli metod va usullardan foydalanishini talab etadi. Shuningdek, o‘quvchi quruq fakt yodlashdan ozod bo‘ladi, endi u e’tiborini badiiy tahlilga va mantiqiy tafakkurga qaratadi. Jahon adabiyotining sara namunalari bilan tanishish orqali o‘quvchi hayotdagi har qanday masalaga tanqidiy yondasha oladi. Chunki jahon adabiyotida qaysidir salbiy illatga yoki muammoga o‘z munosabatini erkin bildira oladigan obrazlar olami mavjud. Shuni ham alohida ta’kidlash o‘rinliki, badiiy asar o‘quvchida hissiyotlarni shakllantiradi: obrazlarga nisbatan yo achinadi, yo nafratlanadi, shuningdek, ularning dardlariga sherik qiladi. Bu o‘rinda adabiyotshunos Qozoqboy Yo‘ldoshevning quyidagi fikrlarini keltirsak mubolag‘a bo‘lmaydi: “Hayotdagi har bir odam yechimi topilishi mumkin bo‘lmagan muammo. Badiiy adabiyot ana shu adoqsiz muammoning qirralarning butkul murakkabigi, iztiroblari, kechinmalari-yu o‘ylari bilan tasvir etish orqali o‘quvchini o‘zgani his qilishga, o‘ziga dahlia bo‘lmagan odamning dardiga sherik bo‘lishga odatlantiradi. O‘z tabiati yo‘nalishini va maktab qo‘ygan pedagogik vaziyatning xususiyatiga qarab har bir o‘quvchi timsol yordamida qilingan tahlil natijasida o‘z ruhiyatida muayyan yangi sifatlar hosil qiladi. 4 Xolbekov S. Adabiyot darslarida ijodkor tarjimayi holini o‘rgatish xususida // “Science and Education”. Scientific Journal. 2020. 8 Qandaydir shaxslik xususiyatlariga ega bo‘ladi. O‘quv tahlili uchuScientifin ham muhimi shudir”. 5 Metodist olimalar – Q.Husanboyeva va R.Niyozmetovalar yozuvchilar tarjimayi holini o‘qitish zarurligini: “Yozuvchi va shoirlarning asarlarida har bir tarixiy davr ruhi, xalqning turmush tarzi, shu davrga xos ijtimoiy munosabatlar ma’naviy boyliklar sifatida kitobxonlar qalbiga yetib boradi, u yerda puxta o‘rnashib, muhrlanib qoladi, o‘z tarbiyaviy ta’sirini ko‘rsatib turadi. Ravshanki, biografik ma’lumotlar o‘z mazmuni bilan yoshlarni milliy ma’naviyatini anglash, his etish ruhida tarbiyalashda o‘ziga xos o‘rin tutadi” 6 , deb ta’kidlaydilar. Bundan tashqari A.Zunnunov, B.To‘xliyev, Q.Yo‘ldosh, M.Yo‘ldosh va boshqa adabiyotshunoslar tomonidan yaratilgan monografiya, darslik, o‘quv hamda uslubiy qo‘llanmalarda yozuvchi va ijodkorlar yaratgan asarlarni adabiyot darslarida o‘rgatish samaradorligini ta’minlash masalalari yoritilgan. Ko‘rinadiki, adabiyot darslarida badiiy tahlilning o‘rni masalasi muayyan darajada o‘rganilgan, ammo adabiyot darslarida o‘quvchilarni mustaqil fikrlash va tahlilga o‘rgatish masalasi nisbatan kam o‘rganilgan. Shu sababli biz ushbu BMIda mazkur mavzuni o‘rganishga va muayyan umumlashmalarimizni ifodalashga harakat qildik. O‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi sohasida amalga oshirilgan ishlar BMIni yozishimizda nazariy asos vazifasini bajardi. O‘quvchilar darslik asosida yozuvchining tarjimayi holi haqida ma’lumotlar bilan tanishib borishadi. Eng quvonarlisi shundaki, yangilanayotgan darsliklaridagi ijodkor tarjimayi holi haqidagi ma’lumotlar shunchaki axborot uchun emas, balki yozuvchining shaxsiyatini ochib berishga qaratilayotganidir. Adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanishda bu narsa albatta qo‘l keladi. Yuqori sinflardagi mashg‘ulotlarda o‘qituvchi adib shaxsiyati qirralarining, u qachondir boshidan kechirgan voqealarning asarlarda qay tarzda namoyon bo‘lishiga alohida e’tibor berishi o‘quvchilar o‘zlari intensiv ravishda shaxs sifatida shakllanib borayotganliklari uchun yozuvchilar shaxsiyatiga astoydil qiziqishini uyg‘otadi. O‘qituvchi adib 5 Йўлдошев Қ. Адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1996. – Б. 14. 6 Husanboyeva Q., Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.: Barkamol fayz media,2018. – B.292. 9 qarashlarining, kayfiyatlarining tadrijiy yo‘li, bu yo‘lning asarlarda aks etishi kabi muammolarni tahlil qilar ekan, o‘quvchilar uchun samarali usulni qo‘llagani ma’qul. Bundan tashqari davr ruhini his qilishi uchun, avvalo, o‘quvchilar yozuvchi yashagan davr va shu davrga xos adabiy janrlar hamda asarning yaralishiga turtki bo‘lgan voqealar xususida yangi darsliklarda to‘xtalib o‘tiladi. Metodist olima Saodat Kambarova adabiyot, uning badiiy qiymati haqida shunday deydi: “Adabiyot o‘quvchilarga turli davrlar, hayotiy voqeliklar, insoniy munosabatlar, xarakterlar bilan tanishish imkonini beradi, fikr yuritishga o‘rgatadi” 7 . Shunday ekan, tarbiyalanuvchilar maktab darsliklarida badiiy asarni yuqoridagi maqsadlar asosida o‘rganadilar. Tarjimayi holning badiiy asar tahlilidagi ahamiyati yuqori hisoblanadi. Yozuvchi tarjimayi holi va asarlarini o‘qitish – “Adabiyot o‘qitish metodikasi” fanining muhim jihatlaridan hisoblanadi. Chunki badiiy asar, uning tahlili, asarni qay tarzda o‘rgatish masalalari mazkur fanga taalluqlidir. Shuni aytish joizki, “Adabiyot o‘qitish metodikasi” fanining vazifalari o‘qitish jarayonida ta’limning samarali metod va usullaridan foydalanish yo‘llarini o‘rgatish, badiiy asar tahlilida o‘quvchi ma’naviyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan jihatlarni ochish hamda undan maqsadga muvofiq tarzda foydalana bilishga yo‘naltirishdan iborat” 8 . Mustaqillikdan so‘ng yozuvchilar biografiyasini o‘qitish metodist olimlar o‘rtasida ko‘plab muhokamalrga sabab bo‘ldi. Qaysidir metodist biografiyani darsliklarda kengroq yoritish kerakligini aytsa, boshqasi hatto “shart emas” degan fikr bildirdilar. Hozirgi zamon nuqtayi nazaridan yondashilganda, yozuvchining biografiyasini uzundan uzoq ma’lumotlardan chekingan holda o‘qitish bir muncha samaralidir. “Aslida ijodkorlarning tarjimayi holini o‘rganishga kengroq o‘rin berilishi uning ijodini to‘laroq tushunib olishdan tashqari, yozuvchining estetik olami, falsafiy qarashlari, hayotga munosabati, eng muhimi, ijodiy metodi va poetik mahoratini o‘rganish, tushunib olish imkonini beradi” 9 . Bitiruv malakaviy 7 Kambarova S. Mustaqil mutolaa va adabiy tahlil. Monografiya. – T.: 2016. 30-bet. 8 Rametullayeva N. Adabiyot o‘qitish metodikasi.// http://www.newjournal.org/ , 2022. N.1. –B. 77. 9 http://kompy.info 10 ishimizda bunday ma’lumotlarga qisman qo‘shilmaymiz. Aksincha, kengroq beriladigan ma’lumotlarni o‘quvchi yodda saqlab qola olmaydi. Ular faqat tushunmasdan, quruq yod olishga o‘rganib qolishadi. Natijada, tarbiyalanuvchilar asar tahlilida faol qatnasha olishmaydi, asar mazmunini anglashmaydi, asosiysi, o‘qituvchi o‘z ustida ishlamaydi. “Yozuvchining hayot yo‘lini bayon etishda plastinka va magnitafon yozuvlari, o‘quv va diafilmlar, rasmlar, tarixiy va adabiy materiallardan ham foydalaniladi. Ma’ruza jarayonida o‘qituvchi yozuvchining asarlarini namoyish qiladi, ulardan parchalar o‘qib beradi. O‘z navbatida, o‘quvchilar ham yozuvchining ayrim asarlaridan parchalar o‘qib, mazmunini og‘zaki bayon qiladilar. Darsni bu tartibda tashkil etish o‘quvchilarda yozuvchi shaxsiga, uning ijodiga nisbatan qiziqish, muhabbat hissini o‘stiradi, asosiy mavzu sifatida o‘rganiladigan asarni puxta o‘zlashtrish uchun zamin yaratadi”. 10 A.Zunnunov va boshqalar hammuallifligida yozilgan “Adabiyot o‘qitish metodikasi” kitobidagi yuqoridagi ma’lumotlar hozirgi globallashgan zamonda yanada o‘z tasdig‘ini topmoqda. Darhaqiqat, darsliklar yangilanishi buning yaqqol isbotidir. Yangilangan darsliklarda tarjimayi hol bo‘yicha ham yangilanishlar va qisqartirishlar mavjud. Asarlarni tahlilida esa muammoli savol va topshiriqlardan foydalanish, asarning to‘liq matnini topish uchun QR kodlarning berilishi darsliklarda o‘zgacha yangilik bo‘ldi. Bunday yangiliklar o‘quvchilar zehnini orttiradi va mustaqil ishlashiga turtki bo‘ladi. Badiiy asarni o‘rganishda uning muallifi haqidagi ma’lumotlar yuqori ahamiyat kasb etadi. Bu ma’lumotlar, ko‘pincha, asarning g‘oyaviy-badiiy mazmunini teranroq anglashda, asarning ijtimoiy-estetik mohiyatini to‘g‘ri belgilashda va asarning didaktik ahamiyatini ochib berishda muhim sanaladi. Adabiyotshunos olim D.Quronov: “Ko‘pincha el ichida ijodkorlar to‘g‘risidagi turli-tuman mish-mishlar, uzunquloq gaplarga duch kelinadiki, goho ularning bir- biriga tamomila zidligiyu, aqlbovar qilmas darajada ajabtovurligidan shoshib qoladi kishi. Albatta, bu nav mish-mishlar el nazdida katta obro‘-e’tibor topgan 10 Zunnunov A va boshqalar. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.: O‘qituvchi, 1992. – B.202-203. 11 kishilar hayotiga qiziqishning zo‘rligidan yuzaga keladi. Biroq o‘ylashimizcha, buni ommaviy qiziquvchanlikning o‘zi bilan izohlash kam ko‘rinadi. Zero, buning asosiy sabablaridan biri sifatida adabiyotshunosligimizda ijodkor biografiyasini o‘rganishga yetarli e’tibor berilmasligini ko‘rsatishga moyilmiz” 11 . Adabiyotshunos D.Quronov aytganlaridek, mashhur kishilar hayotini bilishga qiziqish kuchli. Ammo bunday qiziqishga har kim har xil yondashadi. Adabiyotshunoslar, ustozlar va o‘quvchilar el og‘izdagi mish-mishlarga tayanishmaydi. Chunki ular yozuvchi shaxsiyati, u yashagan adabiy muhit va adabiyotdagi o‘rni masalalari bilan shug‘ullanishadi. Maktablarda ona tili va adabiyot o‘qituvchilari tarbiyalanuvchilarga aniq bo‘lmagan, asossiz ma’lumotlarni aytmasligi, e’tiborini yozuvchining asari tahliliga, uning adabiy merosidagi tarbiyaviy ahamiyatga qaratishi lozim. “Uzluksiz adabiyot o‘qitishning keyingi bosqichi bo‘lmish 5-9-sinf o‘quvchilariga ijodkor umrbayonini o‘rgatishda ularni ma’rifiy xabardor qilish niyati ijodkorlarni o‘quvchilarga ma’naviy namuna tarzida ko‘rsatish maqsadi bilan uyg‘unlashuvi kerak. Ma’lumki, o‘smirlarda taniqli shaxslarga doir ma’naviy-axloqiy sifatlarga maksimal darajada talabchanlik bilan yondashish xosdir” 12 –deydi adabiyotshunos Q.Yo‘ldoshev. Shunday ekan, adiblarning umr bayonini o‘qitish maktab darsliklarida o‘quvchining kelajagiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Tarbiyalanuvchi yozuvchilarga, ularning iste’dodiga qiziqishi natijasida, ularning boshqa asarlarini ham mustaqil o‘qiy boshlashadi. Bizga ma’lumki, har bir yozuvchi o‘z-o‘zidan yozuvchi bo‘lib qolmagan. Ular ham ijod mashaqqatiyu hayot zarbalaridan aziyat chekkanlar. Mana shunday faktlarni o‘rgangan, shunga qaramasdan, butun dunyoda mashhur adib bo‘lgan yozuvchilar va ularning shoh asarlari bilan tanishgan zukko o‘quvchi hayot qiyinchiliklariga ruhan tayyorlanadi. Ayniqsa, jahon adabiyoti namoyondalarini o‘raganayotgan o‘quvchi irodasi kuchli bo‘ladi. Ular hayotga real ko‘z bilan qarashni, 11 Quronov D. “Adabiyot nadir” yoki Cho‘lponning mangu savoli. Adabiy-tanqidiy maqolalar. –T.: Zarqalam, 2006. –B. 40-41. 12 Yo‘ldosh Q., Yo‘ldosh M. O‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi. –T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa uyi, 2022. –B. 150. 12 qiyinchiliklarni yengishni va hayotdan estetik zavq olishni o‘rganadilar. Jahon adabiyoti adiblari tabiati va mahorati o‘zbek adabiyoti vakillaridan tubdan farq qiladi. Mahoratli ustoz jahon adabiyoti namoyondalarini o‘qitishda o‘ta ehtiyotkor va ijodkor bo‘lmog‘i darkor. Jahon adabiyoti namoyondalarning hayoti va ijodini o‘qitishda tarjimaning ham roli katta. Masalaning bu jihatini ham tadqiqotimizda keltirishni afzal ko‘rdik. Jahon adabiyotidagi yozuvchi hayotiga oid ma’lumotlar talqini va asarlarini o‘zbekchaga o‘girganda asar ma’nosini yo‘qotishi yoki mazmun-mohiyati o‘zgarib ketishi mumkin. “Tarjima tarixiga nazar tashlasak, asosan, ikki xili yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. Biri – taglamali tarjima, ikkinchisi – mazmun tarjimasi. Aslida, badiiy tarjimaning necha xil bo‘lishiga qaramay, eng muhimi, asar ruhi to‘g‘ri tarjima etilmog‘i shart. Shu ruh berildimi, qolgani katta-kichik tahrirlar bilan tuzatilishi mumkin”. 13 Ko‘rinib turibdiki, jahon adabiyoti durdona asarlarining mazmuni va g‘oyasi o‘zgarmasdan yetib kelishi ham g‘oyat katta hodisa. O‘quvchilarning jahon adabiyoti, yozuvchilarining o‘ziga xos uslubi va asarlaridan ozuqalanishida tarjimaning o‘rni beqiyos. 5-sinf adabiyot darsligi asosida yuqoridagi barcha fikrlarni amaliy tasdig‘ini ko‘rsatib o‘tamiz: M aktablarning 5-sinf “Adabiyot” darsligda jahon adabiyoti namoyondalaridan Aka-uka Grimmlarning “Botir tikuvchi” ertagi berilgan. “Grimmlar ertaklarining asosiy qahramonlari shoh va shahzodalar emas, balki kambag‘al, beva-bechoralarning o‘g‘il-qizlari, cho‘pon yoki askarlar bo‘ladi. Ular o‘zlarining ibratomuz ishlari bilan ertak tinglovchida chuqur taassurot qoldiradi” 14 va mazkur ma’lumotlar aka-uka Grimmlarning tarjimayi hol qismida bayon etiladi. Bundan maqsad, 5-sinf o‘quvchisini “Botir tikuvchi” ertagini tahlil qilishga tayyorlash, ularni tarbiyasiga bevosita daxldor bo‘lgan tushunchalarni yetkazishdir. Aka-uka Grimmlarning qaysi asarini olmang, hammasidan ham avvalo, yaxshi niyat egasi bo‘lish, mehnatga muhabbat, samimiylik targ‘ib etiladi. Ikkinchidan, 13 Hamdamov U. Jahon adabiyoti: modernism va postmodernism. – T, 2020. – B.65. 14 Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. – T.: Sharq, 2020. – B.78. 13 har qanday holda ham, har qanday mushkul ish boshiga kelganda ham qahramonlari chora qidiradi, tadbirkorlik, ishbilarmonlik yo‘lidan boradi va ofatlardan qutuladi. Shuningdek, mazkur darslikda jahon adabiyotining yetuk namoyondalaridan bo‘lmish Nodar Dumbadze va uning “Hellados” hikoyasi berilgan. “Gruzin xalqining atoqli adibi Nodar Dumbadze asarlarida ifoda etilgan ezgulik, insonparvarlik, adolatsevarlik, xalqqa muhabbat tuyg‘ulari uni boshqa xalqlar o‘quvchilari uchun ham suyukli yozuvchiga aylantirgan”. 15 Nodar Dumbadzeni shaxsiyatini chuqurroq anglashda, “Hellados” hikoyasining mazmunini anglashda, eng asosiysi, Vatanga bo‘lgan muhabbat tuyg‘usini bolaning tafakkuriga yetkazishda yuqoridagi ma’lumotlar o‘rinli hisoblanadi. “Aka-uka Grimmlar. “Botir tikuvchi” ertagi” uchun 2 soatlik dars ajratilgan bo‘lib, 1-soatda Aka-uka Grimmlarning tarjimayi holi o‘qitish va “Botir tikuvchi” ertagini ifodali o‘qitish o‘tilsa, 2-soat “Botir tikuvchi” ertagini tahlil qilishga ajratilgan. 1-soatda o‘qituvchi ijodkorlarning jahon adabiyotidagi o‘rni, ularning asarlaridagi bosh g‘oyalarni o‘quvchilar yoshiga mos tarzda yetkazishlari lozim. Shunda ular bitgan ertakni o‘quvchilar to‘g‘ri tahlil qiladilar. Shu o‘rinda aytish joizki, “Yozuvchining shaxsiy hayoti bilan uning ijodiy o‘sishi chambarchas bog‘lab o‘rganiladi. Yozuvchining yaratgan asarlari, qanday ijtimoiy problemalarni ifoda etganligi, uning ijodi zamondoshlariga qanday ta’sir ko‘rsatganligi haqida ma’lumot beriladi” 16 , adabiyotshunos olim S.Dolimovni fikrlariga asoslanish mumkin. Chunki har qanday yozuvchi asarlari orqali nafaqat o‘z zamondoshlariga, balki asarlari bilan tanishgan insoniyatga ta’sirini ko‘rsata oladi. Jumladan, Aka- uka Grimmlar biografiyasi bilan tanishish orqali 5-sinf tarbiyalanuvchisi o‘zining yoshiga mos tarzda ertaklarni o‘rganadi, asosiysi, saxiylik, mehnatsevarlik, botirlik kabi ezgu insoniy fazilatlarni ongida shakllantirib boradi. Shuningdek, yolg‘onchilik, dangasalik, qo‘rqoqlik kabi salbiy illatlarni qoralashni, bunday tushunchalar orqali yomon oqibatlar paydo bo‘lishini o‘rganishadi. “Aka-uka 15 Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot. Umumy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. – T.: Sharq, 2020. – B.253. 16 Долимов С., Убайдуллаев Ҳ., Аҳмедов Қ. Адабиёт ўқитиш методикаси. – Т.: Ўқитувчи. 1967. – Б.239 бет. 14 Grimmlarning qaysi asarini olmang, hammasida ham, eng avvalo, yaxshi niyat egasi bo‘lmish, mehnatga muhabbat, samimiylik targ‘ib etiladi. Ikkinchidan, har qanday holda ham, har qanday mushkul ish boshiga tushganda ham qahramonlar chora qidiradi, tadbirkorlik, ishbilarmonlik yo‘lidan boradi va ofatlardan qutuladi”. Darhaqiqat, bunday ma’lumotlar yozuvchilarning mahoratini ko‘rsatadi, 5-sinf o‘quvchilarida endi shakllanayotgan samimiylik, mehnatkashlik va ishbilarmonlik tuyg‘ularini to‘g‘ri qaror topdiradi. Aka-uka Grimmlar umr bayonini o‘qitishda “80/20” metodi dan foydalanish mumkin. Mazkur metodda 80% ma’lumotni o‘qituvchi aytadi, 20 %ini esa o‘quvchilar aytilgan ma’lumotlarni yodda saqlab qolganligi bilan tekshiriladi. Darslikda berilgan tarjimayi holga qo‘shimcha tarzda quyidagi ma’lumotlardan foydalanish tavsiya etiladi: “O‘qish, o‘z ustilarida qattiq ishlash Grimmlar uchun baxt yo‘li bo‘ldi. Grimmlar ertaklarning ko‘pchiligini bevosita ertak aytuvchilardan tinglab, ba’zilarini esa dehqon bilan suhbatlashib yozib oladilar. Xalqdan olingan ertaklarning har biri Grimmlar tomonidan qayda ishlanib, badiiy tus olib, yana xalqqa qaytariladi” 17 . Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, 5-sinf o‘quvchilari yosh doirasini inobatga olib, yozuvchining portreti yoki qisqa videorolik namoyish etish lozim. Bugun rivojlangan bir davrda yashayapmiz. Smartfonlar, kompyuterlar va internetsiz hayotimizni tasavvur qila olmaydigan bir darajaga yetdik. Bugun ko‘pchilik yoshlarimiz, xususan, maktab o‘quvchilarida smartfonlar va kompyuterlar bor. Ular bemalol foydalana olishadi, texnologiyani yaxshi tushunishadi. Smartfonlardan o‘yin o‘ynash, video ko‘rish va qo‘shiq eshitish deyarli barcha yoshlar uchun qiziqishga aylangan. Ammo ularning ko‘p vaqti behudaga o‘tmoqda. Yoshlarni telefon va kompyuterlardan to‘g‘ri foydalanishi uchun harakat qilish o‘qituvchilarning ham vazifasi hisoblanadi. Jumladan, QR kodlar orqali darslarni puxta o‘zlashtirish mumkin. Adabiyot darslarida o‘qituvchilar har bir yangi mavzuning videodarslarini QR kodlarga joylab o‘quvchilarga taqdim qilishsa, o‘quvchilarda har bir mavzuni qayta-qayta takror ko‘rish imkoniyati paydo bo‘ladi. Unutgan yoki tushunmagan o‘rinlarini mustaqil 17 Jumaboyev M. Bolalar adabiyoti. – T.: O‘qituvchi, 2013. 15 ko‘rib o‘rganishi mumkin. QR kod mazmun-mohiyatiga asosan ingliz tilidan olingan bo‘lib, “Quick Response” so‘zlarining qisqartmasi sanaladi. Uning mazmuni “tezkor javob” ma’nosini beradi. “Yupqa nur bilan skanerlangan eski shtrix koddan farqli o‘laroq, QR kodi sensor yoki kamera orqali ikki o‘lchamli tasvir sifatida aniqlanadi” 18 . 6-sinf yangilangan adabiyot darsligida QR kodlar berilgan bo‘lib, darslikda berilgan asarlarning video yoki auido variantlarini topish imkonini beradi. Bu orqali o‘quvchilarda yangilik olish imkoniyati kattaroq bo‘ladi, ularda ko‘rib va eshitib tushunish malakasi rivojlanadi. Masalan, Aka-uka Grimmlarning tarjimayi holi aks ettirilgan videodarsni mana shu QR kod orqali ko‘ rish mumkin. “Yozuvchining buyukligini, adabiyot sohasidagi xizmatlari, jamiyatda tutgan mavqei, milliy ma’naviyatga qo‘shgan hissasi, chinakam so‘z ustasi ekanligini o‘quvchilarga yetkazish zamirida bir tomondan, ma’rifiy maqsadlar yotsa, ikkinchi tomondan, o‘rganiladigan asarga ijobiy munosabatni shakllantirish yotadi” . 19 Yozuvchi biografiyasi o‘qitishda faqatgina darslikda berilgan ma’lumotlarga tayanishdan chekinish kerak. Boisi, berilgan ma’lumotlar yozuvchi shaxsiyatini, asarlaridagi g‘oyasi va umuminsoniy qarashlarini ifodalab bermaydi. Maktab o‘quvchilarning yoshiga va dunyoqarashiga mos holda yozuvchi va shoirlar umrbayonlarini o‘qitishning taktikasini ishlab chiqish kerak. Masalan, 5- sinf o‘quvchisiga ijodkorning shaxsiyatini chuqur o‘rgatmaslik kerak. Ijodkorning surati, videolavha yoki bolalik chog‘idagi qiziqarli qisqa hikoya bayon etilishi kerak. Yuqori sinflarda esa bir soat davomida ijodkor tarjimayi holini o‘rgatish maqsadga muvofiq. Shunda ham, darslikda berilgan asarlarining mohiyatini ochib berishda asqatadigan ma’lumotlardan foydalanish o‘rinlidir. Shuningdek, 18 Uz.m.wikipediya.org/wiki/QR-kod 19 Husanboyeva Q., Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.: Barkamol fayz media, 2018. – B.297. 16 o‘quvchilarning ma’naviyatini boyitishda, insoniy tuyg‘ularini kamol toptirishda ijodkor tarjimayi holining o‘rni beqiyos. Mazkur masalani inobatga olgan holda, o‘qituvchi shoir yoki yozuvchi yashagan davrni, zamondoshlari o‘sha ijodkor asarlariga, shaxsiyatiga bo‘lgan munosabat masalasini yoritib berishi lozim. Yozuvchi biografiyasini o‘rgatishda xolislik va aniqlikka e’tibor qaratish lozim. Xalq og‘zida yurgan noaniq ma’lumotlardan foydalanishdan chekinish kerak. Chunki bunday ma’lumotlar o‘quvchining saviyasini pasaytiradi, yozuvchi va uning asarlariga munosabatini tubdan o‘zgartiradi. O‘qituvchi mana shunday holatlarni bartaraf etishi, maqsadi o‘quvchilarga ko‘proq bilim va tarbiya berish bo‘lmog‘i lozim. O‘qituvchi ijodkor haqida quruq fakt aytish bilan cheklanmasligi kerak. Aytilgan ma’lumotlar yozuvchining ijodiy qiyofasi, asarlarining shakllanishi va tahlilida tegishli qurol vazifasini o‘tashi lozim. Masalaning yana bir jihati sifatida, o‘quvchilarni fikrini jamlash maqsadida o‘rganilayotgan ijodkor bilan ularning nechog‘lik tanish ekanligini so‘rash yotadi. Ushbu jarayonda o‘quvchilar jonlanadi, fikr yuritadi va ijodkor bilan tanishishga qiziqadi. O‘qituvchi o‘quvchilar bilmagan ma’lumotlarni aytishga intiladi va dars samardorligi yanada oshadi. “Maktabda ijodkorning hayot yo‘lini o‘rganishdan asosiy maqsad uning bitganlarini teranroq tushunish ehtiyojidir. Shuning uchun ham “Adabiyot” darsliklarida san’atkor umr yo‘lidagi ma’lumot uning o‘rganiladigan asarlaridan oldin beriladi. Umr yo‘lini o‘rganish asarning tahliliga tayyorgarlik vazifasini bajaradi…Yozuvchi umr yo‘li, ijodkorning umr yo‘lidan xabardor bo‘lish o‘quvchida ezgu insoniy sifatlar shakllanishiga xizmat qiladigan yo‘sinda taqdim etilishi kerak” 20 . Yuqoridagi fikrlardan ma’lumki, ijodkor hayot yo‘lini o‘qitishda ham o‘ziga xos yondashuvlarga amal qilish lozim. O‘qituvchi bermoqchi bo‘lgan yangiligi bilan yozuvchining darsligi o‘rtasida qisman bo‘lsa-da, bog‘liqlik bo‘lishi joiz. Jahon adabiyoti namoyondalarini o‘qitishda ham yuqoridagi ma’lumotlarga tayangan holda, adiblarning tarjimayi holini o‘qitishda ham qo‘llash o‘rinli. Jahon 20 Yo‘ldosh Q., Yo‘ldosh M. O‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2022. – B.146. 17 adabiyoti namoyondalarining biografiyasini o‘qitish mushkul sanaladi. Mahoratli o‘qituvchi ma’lumotlarni saralab, o‘rganilajak asariga bog‘lab tushuntirishi lozim. Chunki ba’zi jahon adiblarining hayotidagi ayrim voqealar o‘zbek o‘quvchisi tomonidan qabul qilinmasligi yoxud noto‘g‘ri talqin etilishi mumkin. Ma’lumotlarni shunday tanlash kerakki, uni o‘rgangan o‘quvchi ma’naviy ozuqa olsin. “Nodar Dumbadze. “Hellados” hikoyasi” darslikda 2 soat o‘qitish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, 1-soatda Nodar Dumbadzening hayoti va ijodi o‘rgatiladi. Chunki yozuvchining asarlarida xuddi o‘zbek xalqidek qadim an’analarga sodiqlik, Vatanga muhabbat hissi ufurib turadi. Yozuvchining barcha asarlarida oqibat, odamiylik, sodiqlik singari fazilatlar aks etadi va o‘quvchi qalbiga tezda yetib boradi. Nodar Dumbadzening darslikda berilgan asarlaridan tashqari boshqa asarlari bilan tanishgan mahoratli o‘qituvchi tarbiyalanuvchilarga uning kamtarligini, ezgulikni ulug‘lashi, yetim bolalarga achinish kabi tuyg‘ularga boy ekanini; mana shunday betakror fazilatlarni o‘z asarlarida va hayotida qo‘llaganini qisqa hikoya tarzida yetkazishi kerak. Tabiiyki, 5-sinf o‘quvchilarida bunday fazilatlar shakllanayotgan va ular oq-u qorani ajrata boshlagan davr hisoblanadi. Nodar Dumbadze biografiyasida mana shunday fazilatlarni o‘rgangan o‘quvchi 2- soatda berilgan “Hellados” hikoyasi tahlilida qiynalmaydi. “Gruzinlar ham xuddi o‘zbek xalqidek o‘z ona diyorlarini behad sevadilar. Qadim an’analarga sodiqlik, har qanday qiyin ahvolda ham Vatanni tashlab ketmaslik, yoshi ulug‘larni e’zozlash singari insoniy ko‘nikmalar har ikki xalqqa birdek xos”. Adibning tarjimayi holida berilgan mazkur faktlar “Hellados” hikoyasining tub mag‘zini tashkil etadi. O‘quvchilar hikoya matni bilan tanishish barobarida bunga guvoh bo‘ladilar. Vatan mavzusida bitilgan asarlarni inson qaysi yoshda bo‘lmasin sevib mutolaa qiladilar. “Hellados” hikoyasida ilgari surilgan g‘oya va asardagi bolalar ruhiyati xuddi yozuvchi shaxsiyati bilan chambarchas bog‘liqdek tuyiladi. Mazkur yozuvchi biografiyasini o‘qitishda u haqidagi videorolikdan foydalanish kerak. 5- sinf o‘quvchisi quruq ma’lumot eshitishdan zerikadi. 18 Shuningdek, asarlarida ilgari surilgan g‘oyalarni “Musavvir” metodi asosida o‘rgatishni taklif etamiz. Mazkur metod orqali bolalarning tasavvur doirasi kengayadi, mavzuni yodda saqlashi osonlashadi. Masalan, tarbiyalanuvchidan Vatanga nuhabbat deganda nimani tushunishi so‘raladi. O‘quvchi o‘zining tasavvur olamidagi tushunchani rasmda aks ettiradi. Ushbu metod 5-sinf o‘quvchilari uchun aynan qulay hisoblanadi: ham bu yoshdagi bolalar rasm chizishni yoqtirishadi, ham ular o‘z tasavvurini yanada kengaytiradi. Mazkur metodda quyidagi savollarni o‘quvchilarga berish tavsiya etiladi: 1. Vatanga muhabbat deganda nimani tushunasiz? 2. Halollik nima? 3. Nima uchun yoshi kattalarni e’zozlash kerak? 4. Nodar Dumbadzedek inson bo‘lishni xohlaysizmi va nima uchun? 5. Nodar Dumbadzening asarlarini nega hamma xalq sevib o‘qiydi? 6. Ezgulik deganda nimani tushunasiz? 19 7. Adibning tarjimayi holida berilgan boshqa asarlari nomi asosida sizga ma’qul tushgan bitortasini tanlab, rasm chizing va bu asarini o‘qishni xohlaysizmi? Xullas, yozuvchi tarjimayi holini o‘rganishga bag‘ishlangan ishlarda ijodkor tarjimayi holini turli uslublarda o‘qitishning ahamiyati ko‘rsatib berilgan. Ushbu ishlarda ilgari surilgan fikrlardan foydalangan holda 5-sinf adabiyot darsligidagi jahon adabiyoti namoyondalarining biografiyasini o‘qitishning yangicha uslublar asosida o‘qitish tavsiya etiladi. Bu adabiy ta’limda samarali natija ko‘rsatishga, zamonaviy yoshlarni kamol toptirishga xizmat qiladi. 1.2. Yozuvchi biografiyasini o‘rgatishda an’anaviy va zamonaviy yondashuv (6-sinf darsligi misolida) “Jahon adabiyotining bosh maqsadi – jahon adabiyotining yetuk namunalari bilan tanishgan, yuksak estetik didga ega, axloqan barkamol, aqlan yetuk, o‘zganing tuyg‘ularini anglaydigan, o‘z xatti-harakatlariga javob beradigan sog‘lom e’tiqodli komil shaxsning ma’naviy dunyosini shakllantirishdan iboratdir” 21 . Darhaqiqat, jahon adabiyotining namoyondalari asarlarida estetik madaniyat o‘zgacha tarzda namoyon bo‘ladi. Jahon adabiyotida oddiy narsadan ham estetik zavq olish kuzatiladi, ular oddiylikni xush ko‘rishadi. Yangilangan 6-sinf “Adabiyot” darsligida berilgan jahon adabiyoti vakillaridan Lengston Hyuzning “Rahmat sizga, xonim” asari darslikning 2-fasli “So‘zda sehr bor” qismida berilgan bo‘lib, uning asarlarida asosan oddiy insonlar hayoti tasvirlanadi. “Ko‘p vaqtini buvisining qaramog‘ida o‘tkazgan Lengston undan qora tanlilar ham hech kimdan kam emasligini, o‘z nasl-nasabi bilan g‘ururlanishni o‘rganadi” 22 singari ma’lumotlar yozuvchi ham xuddi asarlaridagi insonlar kabi soddadil ekanligini anglatadi. Biografiyadagi mana shunday ma’lumotlarni o‘rgangan tarbiyalanuvchi yozuvchi va asari o‘rtasida bog‘lab turuvchi ko‘prikni anglashadi. Mazkur ijodkor tarjimayi holini o‘qitish, shuningdek, “Asarni o‘qishga tayyorlanamiz” bosqichi topshiriqlari 1 soatga 21 Bobonazarova G. Jahon adabiyoti fanini o‘qitish bo‘yicha ba’zi mulohazalar// O‘zbekistonda geografik tadqiqotlar: Innovatsion g‘oyalar va rivojlanish yo‘llari, 2023. – B.46. 22 Mirzayeva Z., Jalilov K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun darslik. – T, 2022. – B.80. 20 mo‘ljallangan. 5 daqiqa mobaynida vaqtni taqsimlagan holda yuqoridagi maqsadlarga erishish lozim. Tarjimayi hol o‘qitishni boshlaganda, dastlab, Lengston Hyuzning “Men ham Amerikani kuylayman” she’rini o‘qib berish tavsiya etiladi: Biroz qora qardosh edim, Biroq mehmon kelganida mehmonko rmas oshxonaga ʻ ovqatlanish bahonada quvildim. Biroq kuldim. Yaxshi yedim. Kuchli bo ldim. ʻ Ertasiga Mehmon kelar. Joylashaman stolga, Kim buyruqqa jur at qilar: ʼ “Ovqat uchun oshxonaga!” Keyin. Yana, boz ustiga, Ular ko rar: men ham go zal, ʻ ʻ va uyalar – Axir men ham Amerika! “She r necha zamonlardan beri oq tanlilar orasida kamsitilgan, ezilgan qora ʼ tanlilarning yurak dardi ifodasidir. Shoir yashagan davrda ham ularga bo lgan ʻ munosabat ayanchli ahvolda edi. Bog cha bolasidan tortib hayotning achchiq- ʻ chuchugini tatigan qariyalarigacha ularning qullik maqomidan yuqoriga ko tarilishiga qarshi edilar. Bu holdan oz sonli islohotchilar xoli edi xolos. Bu ʻ barcha afro-amerikaliklarning fojiasiga aylangandi” 23 . Ko‘rinib turibdiki, yozuvchi jamiyatda inson tashqi ko‘rinishi va irqiga qarab muomala qilishdan ezilgan va uni o‘z asarlariga ko‘chirgan. Shoir nafaqat bu she ri, balki butun ijodi bilan ʼ 23 Mirzayeva Z., Jalilov K. Adabiyot. 6-sinf. O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. – T, 2022. - B.66. 21 odamlarning tashqi ko rinishiga, diniga, mintaqasiga qarab ajratmaslik kerakliginiʻ dunyoga uqtirishga urindi. Zero, turli kelib chiqishi uchun birovni mazax qilish noinsoniylikdir. She’rni o‘qib bergach ustoz tarbiyalanuvchilarga she’rdan nimani anglaganliklari so‘raladi. O‘quvchilar tushunmasalar, bu qora o tmish izlarining ʻ shoir hayotidagi dog larini ular bilan birgalikda she r asosida o‘qituvchi tahlil ʻ ʼ qilishi tavsiya etiladi. Lengston Hyuz hayot yo‘li o‘quvchilar ibrat olsa arzigulik hamda didaktik ahamiyati yuqoridir. Buni quyidagi o‘rinlarda ko‘rish va “Men ham Amerikani kuylayman” she’rini tahlilda foydalanish mumkin: 1. Bu paytda AQSHda qora tanlilarga nisbatan adolatsizlik, ularni “quyi tabaqa” sifatida ko‘rish odati hukmron edi. 2. Buvisining tarbiyasi keyinchalik Hyuzga o‘z asarlarida qora tanli ekanidan uyalmasdan o‘zligini ifoda etishga yordam berdi. 3. O‘rta maktabni bitirgandan keyin nufuzli Kolumbiya universitetiga o‘qishga kirdi, lekin jamiyatdagi qora tanlilarga bo‘lgan munosabat tufayli bu oliygohdan ketishga majbur bo‘ldi. Mazkur ma’lumotlarni o‘rgatish davomida ustoz o‘quvchilarga odamlarning tashqi ko‘rishi va irqiga qarab ajratmaslikni, bu dunyoda har kim har xil yaratilganini va birovlarning kamchiliklarini ustidan kulmaslik lozimligizini ta’kidlab o‘tishi joiz. “Rahmat sizga, xonim” asarini o‘qiganda esa yozuvchining asar orqali ifodalamoqchi bo‘lgan maqsadini ilg‘ash anchayin osonlashadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, an’anaviy uslubda dars o‘tish keyingi yillarda o‘z samarasini ko‘rsatmay qo‘ydi. An’anaviy uslubda o‘qituvchi ham, o‘quvchi ham darsga tayyorgarlik ko‘rmay qo‘yishgandi. O‘quvchilar quruq yod olish bilan mashg‘ul edi. Bunday holatda ularning mantiqiy fikrlashi sust edi. O‘qituvchi ham an’anaviy ta’limga asoslanib dars tashkil etsa, o‘quvchilarni zerikishiga olib kelishi kuzatilayotgan edi. Noan’anaviy usulda dars berish o‘zining samaradorligi, mantiqiyligi va qiziqarliligi bilan adabiy ta’limda bo‘y ko‘rsatmoqda. Darslikning 3-fasli “Fantastika va sarguzashtlar olami” qismida jahon adabiyoti ijodkorlaridan Rey Bredberi, Jyul Vern, Artur Konan Doyallarning 22 tarjimayi holi va asarlari keltirilgan. Amerikalik buyuk yozuvchi Rey Bredberi biografiyasi qisqa tarzda keltirilgan. O‘quvchi uning “Bir kunlik yoz” asarini yaxshi anglashi uchun o‘qituvchi internetdan yozuvchi haqidagi asosli ma’lumotlariga tayangan holda qo‘shimcha faktlar aytishi lozim. Masalan, Hamidbek Yusupovning yozuvchi haqidagi quyidagi fikrlarini keltirish mumkin: “Rey Bredberi mashinalardan, kompyuterlardan va internetdan nafratlanishini yashirib o‘tirmagan: “Ular bizning yashashimizga xalaqit berishadi, ular bizning vaqtimizni olib qo‘yishadi. Odamlar kompyuterda juda ko‘p ishlashadi. Ular bir- birini tinglash o‘rniga juda ko‘p vaysashadi”…Uni ilmiy fantastika dahosi, koinot asri shoiri deb hisoblashardi, ammo o‘zi bu ta’riflarni yoqtirmas va odamlar haqida yozyapman, deya ta’kidlardi” 24 . Mana shunga o‘xshagan faktlar internetga mukkasidan ketayotgan o‘quvchilarga ibrat bo‘ladi hamda darslikda berilgan asarini mutolaa qilish bosqichiga qisman tayyor bo‘lishadi. Adibning tarjimayi holini o‘qitishda qo‘shimcha ma’lumotlardan foydalanish o‘qituvchining kasbiy mahoratini ko‘rsatadi. Tabiiyki, hozirgi kun o‘quvchisi kitobdan o‘zi o‘qishni emas, qiziqarli hikoya eshitish va videorolik ko‘rishni afzal ko‘radilar. O‘qituvchi masalaning bu jihatini ham e’tiborga olmog‘i lozim. Rey Bredberining tarjimayi holi va “Asarni o‘qishga tayyorlanamiz” bosqichi 1 soatga mo‘ljallangan. Yuqoridagi tavsiyalar asosida, vaqt tasmimotini inobatga olgan holda darsni tashkillashtirsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Rey Bredberining allaqachon iqtiboslarga aylanib bo‘lgan ajoyib jumlalari uning asarlaridan joy olgan. Yozuvchi oliy o‘quv dargohida o‘qiy olmasa-da, asosan vaqtini kutubxonalarda o‘tkazadi. Albatta ko‘p kitob o‘qigan yozuvchi mushohadali fikrlari bilan jahon adabiyotida shuhrat qozondi. 6-sinf o‘quvchilariga yuqoridagi ma’lumotlar o‘qituvchi tomonidan hikoya tarzida aytib berilishi tavsiya qilinadi. Chunki asarni o‘qitishga o‘quvchilarni tayyorlash uchun koinot va sayyoralar haqidagi rasm yoki videoroliklar namoyish etilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Fransuz yozuvchisi Jyul Vern hayoti haqidagi ma’lumotlar darslikda yetarlicha tarzda berilgan. Uning tarjimayi holida “O‘n besh yoshli kapitan” 24 Yusupov H. Olamshumul adib edi//www.kh-davron.uz internet sayti. 23 asariga muvofiq tarzda ma’lumotlar shakllantirilgan. “Jyul Vernning dengiz sayohatlariga qiziqishi zoye ketmadi – keyinchalik u o‘zining shaxsiy kemasida juda ko‘p joylarga sayohat qildi. Bu sayohatlardan olgan taassurotlarini adibning sarguzashtlarga boy ko‘plab asarlarida o‘z aksini topgan” 25 . Bunday faktlar orqali aynan yozuvchining asarining nomiga ishorani topqir o‘quvchi anglaydi. Asar matni bilan tanishgan tarbiyalanuvchi Jyul Vernning tarjimayi holida berilgan ma’lumotlar bejiz keltirilmaganligini, ijodkor aynan dengiz sayohatida o‘zi guvoh bo‘lgan voqealarga badiiy bo‘yoq berganini guvohi bo‘ladi. “Tarjimayi hol yozuvchining navbatdagi darsda … o‘rganilajak asarining yaratilish tarixi shu asarning mazmunini tushunishga, o‘quvchilarni bunga ruhiy jihatdan tayyorlashga yordam beradi” 26 , deya metodist olimalar Q.Husanboyeva va R.Niyozmetovalar ta’kidlaydilar. Darhaqiqat, ijodkor umr bayoni bilan tanishar ekanmiz, “O‘n besh yoshli kapitan” asari bezijga yozilmaganligiga guvoh bo‘lamiz. O‘quvchilar asardagi Dik obrazi orqali xuddi muallifni ko‘rgandek bo‘ladi. Mazkur holat yozuvchining mahorati va asari hayot haqiqatiga asoslanganini ko‘rsatadi. Hozirgi davr o‘quvchisiga aynan mana shunday jarayon muhim. Ular hayotga real ko‘z bilan qarashga zamon taqozosi tufayli odatlanmoqdalar. Jyul Vernning tarjimayi holi barcha o‘quvchilarda nafaqat “O‘n besh yoshli kapitan” asariga qiziqish paydo qiladi, balki uning dengiz haqidagi barcha asarlarini o‘qishga hamda kelajakda dunyo bo‘ylab sayohat qilishga chorlaydi. Jyul Vernning hayoti va ijodi. Sarguzasht asar haqida tushuncha. “Asarni o‘qishga tayyorlanamiz” bosqichi topshiriqlari bilan ishlash 1 soat davomida o‘qitish uchun mo‘ljallangan. Yozuvchining tarjimayi holini turli usullarda o‘qitish mumkin. Masalan, sinf doskasiga to‘rtta rasm ilinadi. Ushbu rasmlarda adibning boshqa asarlariga mos rasmlar keltiriladi. Zukko o‘quvchilar asar nomlarini topishda qiynalishmaydi. Chunki bu asarlar asosida dunyoga mashhur kino va filmlar suratga olingan. “Dunyo bo‘ylab sakson kun”, “Kapitan Grant bolalari”, “Yerdan Oygacha”, “Sirli orol” asarlari nomlari suratlarda yashiringan bo‘ladi. 25 Mirzayev Z., Jalilov K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun darslik. – T, 2022. – B.118. 26 Husanboyeva Q., Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.: Innovatsiya-Ziyo, 2020. – B. 295. 24 So‘ng o‘qituvchi ushbu asarlar nima haqida ekanligini qisqa tarzda aytib o‘tadi. “Dunyo bo‘ylab sakson kun” – butun Yer sharini sakson kunda aylanib chiqishga garov boylagan janob va uning yordamchisining g‘aroyib sarguzashtlari; “Kapitan Grant bolalari” – Janubiy yarimshar kemasi halokatga uchragan Kapitan Grantning farzandlari “Dunkan” kemasida otalarini qidirib yo‘lga chiqishadi; “Yerdan Oygacha” – bir guruh olimlar Oygacha uchib borishi mumkin bo‘lgan snaryad yasashadi va uch kishini oyga jo‘natishadi; “Sirli orol” – Amerikadagi fuqarolik urushidan havo sharida qochgan kishilar kimsasiz orolga tushib qolishishi haqidagi asarlari sanaladi. Jyul Vern haqidagi ma’lumotlar darslikda o‘rganilajak asari uchun poydevor tarzida berilgan. Chunki u “Uning maktabdagi o‘qituvchisi Sambin xonim o‘quvchilarga dengiz kapitani bo‘lgan turmush o‘rtog‘i haqida ko‘p gapirib berardi. Ustozining hikoyalari kichik Jyuldada sayohat va sarguzashtalrga qiziqish uyg‘otdi – u hatto o‘n bir yoshida otasiga bildirmay kemaga ishchi bo‘lib ishga kirmoqchi bo‘ldi” mana shunday voqealarni boshidan o‘tqazadi. Tabiiyki, bunday ma’lumotlar o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi va darslikda berilgan asar matni bilan tezroq tanishishga harakat qiladilar. “O‘qituvchi yozuvchining hayoti va ijodiy faoliyati haqida ma’ruza qilishda ma’ruzdan kuzatiladigan maqsadni o‘quvchilar ongiga qaysi yo‘l bilan yetkazishni oldindan o‘ylab ko‘rishi kerak. Ana shundan keyingina shu maqsadiga, ma’ruzaning yo‘nalishiga asoslanib, ma’lumot to‘playdi va uni shu reja asosida joylashtiradi. Bu ma’lumotlar esa ma’ruzaning g‘oyaviy mazmuniga xizmat qiladi va yozuvchi ijodiga qanday baho berish lozimligini belgilab beradi. Ma’ruza materiali, yuqorida bayon qilinganidek, yozuvchining ijodiy yo‘lini aniqlash uchun 25 yordam beradi” 27 . Jahon adabiyotini o‘qitishda ham reja asosida dars o‘tish tavsiya etiladi. Vaqt to‘g‘ri taqsimlansa, o‘qituvchi ham, o‘quvchi ham ko‘zlangan maqsadga erishadi. 6-sinf darsligida berilgan Artur Konan Doyl va “Mallalar uyushmasi” asari 4 soatga mo‘ljallangan bo‘lib, muallif hayoti va ijodi, detektiv haqida tushuncha va “Asarni o‘qishga tayyorlanamiz” bosqichi topshiriqlari bilan ishlash 1 soatga mo‘ljallangan. Ingliz yozuvchisi Artur Konan Doyl ijodi sarguzasht va detektiv xarakterda. Detektiv – sirli jinoyatlarning fosh qilinishi haqidagi asar o‘quvchilar uchun judayam qiziqarli. Yozuvchining umr bayonini o‘qitishda an’anaviy va zamonaviy darsni qorishiq holda o‘tkazishi kerak. Yozuvchining umr bayonidagi ma’lumotlar esa xuddi asarlaridagi qahramonlar qismatidek kechgan. “Artur tinimsiz mehnat qildi, shifokorlik bilan birga (u tibbiyot oliygohini bitirgan edi) asarlar yozdi. Artur hatto bir necha marta o‘zi o‘ylab topgan qahramoni singari izquvarlik bilan shug‘ullanib, jinoyatlarni fosh qildi va begunoh insonlarni asossiz jazodan qutqarib qoldi” 28 . Ko‘rinib turibdiki, adibning tarjimayi holidagi ma’lumotlar asarini o‘rganayotgan o‘quvchilar uchun foydali. Yozuvchining umr yo‘li haqida qiziqarli ma’lumotlar berish, detektiv asarlar haqida tushuncha berish va “Mallalar uyushmasi” asari matni bilan ishlashni oson tashkil etish uchun Artur Konan Doyl haqida qisqa videorolik namoyish etish tavsiya etiladi. Maktab darsliklarida videorolikning QR kodi berilsa, texnologiya asri o‘quvchilari uylarida ham bemalol videorolikni tomosha qila olishadi. Bilimlari yanada mustahkamlanadi, shuningdek, yozuvchining tarbiyaviy ahamiyati yana-da ko‘p aks etgan jihatlarini o‘rganishadi. Yangilangan 6-sinf adabiyot darsligining 4-fasl “Rangin tuyg‘ular” qismida jahon adabiyotidan Oskar Uayldning “Baxtli shahzoda” asari berilgan. 27 Muhitdinova B. O‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi. – Samarqand, 2020. – B.57. 28 Mirzayev Z., Jalilov K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun darslik. – T, 2022. – B.142. 26 Yozuvchining tarjimayi holini o‘qitish, “Asarni o‘qishga tayyorlanamiz” bosqichi topshiriqlari bilan ishlash uchun 1 soat mo‘ljallangan. Irland adibi Oskar Uayld tarjimayi holini o‘qitishda o‘quvchi ruhiyatiga mos keladigan qo‘shimcha ma’lumotlardan foydalanish tavsiya etiladi. Chunki darslikda berilgan ma’lumotlar uning mahoratini va shaxsiyatini ochib berolmaydi. “U ziyolilar oilasida tug‘ilgan bo‘lib, otasi shifokor, onasi esa shoira edi. Uayldlar xonadonida san’at yuqori darajada qadrlanar va o‘z davrining ko‘zga ko‘ringan san’atkorlari tez-tez mehmon bo‘lishar edi. Bunday muhitda ulg‘aygan Oskar bolaligidan adabiyotga, san’atga mehr qo‘ydi” va boshqa shu kabi ma’lumotlar darslikda qayd etilgan. Adibning shu darajada mashhurlikka erishishida u ulg‘aygan muhit ta’siri ko‘rsatib o‘tilgan. Oskar Uayldning portretini o‘quvchi tasavvurida gavdalantirish uchun yozuvchi haqida qisqa videorolik yoki fotosurat taqdim etiladi. Darslikda berilgan tarjimayi holga qo‘shimcha tarzda o‘qituvchi yozuvchi shaxsiyatiga oid boshqa ma’lumotlar ham aytib o‘tishi joiz. Yozuvchi tarjimayi holini o‘qitish masalasi va uning ahamiyati borasida Q.Husanboyeva va R.Niyozmetova hammuallifligida yozilgan “Adabiyot o‘qitish metodikasi” kitobida quyidagi fikrlarni bejizga keltirmaganlar: “Yozuvchining tarjimayi holini va ijodiy faoliyatini o‘rganish, bir tomondan, o‘quvchilarga davr ruhini chuqurroq anglatish, ijtimoiy munosabatlarni ular qalbiga yetkazish, ularni milliy mafkura, milliy ma’naviyatga cheksiz hurmat ruhida tarbiyalash, adibning adabiyot ravnaqida va jamiyatda tutgan mavqeini, uning novatorligini ko‘rsatish orqali adabiy jarayonning rivojlanish bosqichlarini chuqurroq anglatish, yozuvchi shaxsining kamol topishi, ruhiy olami misolida yoshlar tarbiyasiga ijobiy ta’sir etish, eng muhimi, o‘rganilajak asarning yaratilishiga turtki bo‘lgan voqea-hodisalar bilan tanishtirish, shu orqali parcha mazmunini to‘liq tushuntirish, imkon yaratish uchun xizmat qiladi, asarni o‘qish uchun havas uyg‘otadi” 29 . 29 Husanboyeva Q., Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.: Innovatsiya-Ziyo, 2020. – B.304, 305. 27 Yozuvchi tarjimayi holini o‘qitishda qo‘shimcha materiallarga tayanish ham o‘qituvchidan mehnat talab qiladi, ham o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi. B.To‘xliyevning yozuvchi tarjimayi holini o‘qitish borasidagi fikrlariga ham to‘xtalib o‘tish lozim: “Yozuvchining tarjimayi holini o‘rganishda uning o‘z fikrlaridan foydalanish ham keng tarqalgan usullar turkumiga kiradi.Ammo bunda ham me’yor bo‘lishi shart. Chunki, ayrim hollarda yozuvchining o‘z so‘zlarida ham zamonaning, uni qurshab turgan muhitning, bularning yonida esa biz tasavvur qila oladigan va qila olmaydigan ko‘plab obyektiv va subyektiv omillarning kuchi ham bo‘lishi mumkin” 30 . Yuqoridagi metodist olim va olimalarning fikrlaridan kelib chiqqan holda, Oskar Uayld biografiyasi bilan tanishtirishni quyidagicha tashkil etish lozim: Dastlab videorolik yoki adib portreti, darslikda berilgan ma’lumot hamda yozuvchining mashhur fikrlaridan keltirish kerak. O‘qituvchi adibning fikrlarini turli jurnal va internet sahifalaridan topadi va o‘quvchilarning yosh doirasiga mos jumlalarni saralab oladi. Quyida berilgan mashhur sitatalarni “Qaynoq o‘rindiq” metodi asosida tushuntiriladi. Mazkur metod orqali o‘quvchilarning tafakkuri oshadi, har bir o‘quvchida mustaqil fikr bildirish ko‘nikmasi shakllantiriladi, shuningdek, o‘qituvchi ham yozuvchini o‘quvchilarga tanishtirishda osonroq usuldan foydalanadi. Mazkur metod nega bunday nomlangan, degan savolga o‘rin qoldirmasdan o‘qituvchi izohlab berishi lozim. Savol-javobda faol qatnashgan, darsga o‘z munosabatini bildirgan o‘quvchi o‘tilayotgan dars soatida qirollardek o‘rindiq sohibiga aylanadi. Mazkur metod orqali 6-sinf tarbiyalanuvchilari o‘zlarining yoshiga mos tarzda bolalarcha quvonishadi, yanada a’lo baholar 30 Тўхлиев Б. Адабиёт ўқитиш методикаси. - Т.: 2010. – Б.121. 28 olishga intiladi. Quyidagi yozuvchining berilgan fikrlari o‘qituvchi tomonidan aytiladi va o‘quvchilar o‘z munosabatini bildirishadi: “Bugungi odam har narsaning narxini biladi, ammo o‘z qadrini bilmaydi. Nodon kamchilikni boshqadan, dono esa o‘zidan qidiradi. Olamni qonunlar emas, shaxslar tebratadi. Maqtov bamisoli xushbo‘y atir, mayli, ifor tarataversin, xushomadga aylanmasa bas! Keksalar eshitganiga chippa-chin ishonadi. O‘rta yasharlar nuqul shubha qiladi. Yoshlar esa hammanarsani bilaman deydi. Xotira – bamisoli o‘zimiz bilan olib yuradigan kundalik daftar. Do‘st boshiga ish tushsa undan ko‘ngil so‘rash oson. Ammo uning yutuqlaridan quvonish xiyla qiyin”. 31 Yozuvchi bilan tanishgach, ertak haqida o‘quvchilar bilan savol-javob qilinadi. O‘quvchilarga uch daqiqa vaqt beriladi va bu vaqt davomida ular shu paytgacha mutolaa qilgan ertaklari nomlarini yozishi kerak. Mazkur topshiriq “Yashil ruchka” metodi asosida tekshiriladi. Bu metodning o‘ziga xos afzalliklari mavjud bo‘lib, o‘quvchilarni ruhiyatiga ijobiy ta’sir etadi. Chunki qizil ruchkada ularning xatolari ko‘rsatilganda tushkun kayfiyatga tushishlari mumkin. Ushbu metodning yana bir afzalligi shundaki, o‘quvchi yanada faol bo‘lishga harakat qiladi. Darsda faol qatnashgan o‘quvchilar rag‘batlantiriladi. Maktab o‘quvchilarning yoshiga va dunyoqarashiga mos holda yozuvchi va shoirlar umrbayonlarini o‘qitishning taktikasini ishlab chiqish kerak. Masalan, 5- sinf o‘quvchisiga ijodkorning shaxsiyatini chuqur o‘rgatmaslik kerak. Ijodkorning surati, videolavha yoki bolalik chog‘idagi qiziqarli qisqa hikoya bayon etilishi 31 Oskar Uayld. Taqlid asli e’tirofdir//Tafakkur, 2015. – №4. 29 O s k ar Ua yl d kerak. Yuqori sinflarda esa bir soat davomida ijodkor tarjimayi holini o‘rgatish maqsadga muvofiq. Shunda ham, darslikda berilgan asarlarining mohiyatini ochib berishda asqatadigan ma’lumotlardan foydalanish o‘rinlidir. Shuningdek, o‘quvchilarning ma’naviyatini boyitishda, insoniy tuyg‘ularini kamol toptirishda ijodkor tarjimayi holining o‘rni beqiyos. Mazkur masalani inobatga olgan holda, o‘qituvchi shoir yoki yozuvchi yashagan davrni, zamondoshlari o‘sha ijodkor asarlariga, shaxsiyatiga bo‘lgan munosabat masalasini yoritib berishi lozim. 6-sinf adabiyotiga qo‘shimcha tarzda 7-sinf adabiyot darsligidan Anton Chexov tarjimayi holini o‘qitish usullari ham keltirildi. Jahon adabiyotining mashhur vakillaridan biri Anton Chexovning tarjimayi holini o‘qitishning yangicha usullarni ishlab chiqish lozim. Zotan, bunday mashhur adibning umr yo‘li va asarlari barcha uchun ibrat namunasi bo‘la oladi. Asarlarda aks ettirilgan voqeliklar orqali tarbiyalanuvchilar katta hayot saboqlarini egallaydilar. Anton Chexovning akasi Nikolayga yozgan maktubidagi gaplari juda ham ta’sirli, ibratli va o‘sha xat asarlari mag‘zini tashkil etadi : “Anton Chexov jahon adabiyotida nufuzli o‘ringa ega. Uning qanday yozuvchiligini asarlari aytib turibdi. Buyuk adib shaxs sifatida ham o‘rnak bo‘larli fazilatga ega edi. Bu o‘rinda yozuvchi qalamiga mansub bir xatga e’tibor qaratmoqchimiz. Chexovning akasi Nikolay iste’dodli rassom edi. Biroq qat’iyatsizligi, ichkilikka mukkasidan ketganligi sabab o‘zini o‘zi xarob qilib borardi. Adib u haqda: “Millatning kuchli bir iste’dodi o‘lyapti, hech bir sababsiz o‘lyapti” degandi nadomat bilan. Yozuvchi akasining zaif tomonlarini bilar va uni o‘ylab hamisha qayg‘urardi. Chexov akasiga bir xat yozadi. Maktubdagi fikrlar siz-u bizga tegishli bo‘lmasa-da, unda katta ibrat bor.Ushbu xatdan parcha: Tarbiyali odamlar, fikrimcha, quyidagi talablarga javob berishi kerak: Ular insonni hurmat qiladi, shu sababli hamisha iltifotli, muloyim, murosal bo‘ladi. Ular bolg‘acha yoki yo‘qolgan o‘chirg‘ich sababli janjal ko‘tarmaydi; birov bilan yashab, keyin buni ta’na qilmaydi, ketayotib: “Siz bilan yashab bo‘lmaydi!” demaydi. Ular shovqin, sovuq, ko‘p qovurib yuborilgan go‘sht, ovqatning tuzi o‘tkirligi yoki uyida mehmonlar borligi tufayli g‘azabga minmaydi… 30 Ularning yuragi toza, yolg‘on gapirishdan qattiq qo‘rqadilar. Hazillashib ham yolg‘on gapirishdan qattiq qo‘rqadilar. Hazillashib ham yolg‘on gapirmaydi. Yolg‘on tinglovchiga haqorat bo‘lib tushadi va uning nazarida so‘zlovchi qadrsizlantiriladi. Ular o‘zini ko‘z-ko‘z qilmaydi, ko‘chada ham o‘zini yaxshi tutadi, birodarlarining ko‘ziga kul sochmaydi. Ular vaysaqi bo‘lmaydi, so‘ralmagan paytda hamma narsani ochiq-oydin gapiravermaydi…Begona quloqlar hurmati uchun ko‘pincha sukut saqlaydilar” 32 . Ko‘rinib turibdiki, Chexovning xati samimiy va diltortar. Maktubdagi har bir satrni o‘qish davomida asarlaridagi obrazlar, asardan chiqariladigan umumiy xulosa va tarbiyani his etish mumkin. “Xameleon” hikoyasidagi Ochumelov, Xryukin va Yeldirin obrazlari xatdagi fikrlarning tamomila aksidir. Ammo adib bermoqchi bo‘lgan g‘oya ikkiyuzlamachi inson bo‘lmaslik, xuddi xatidagidek tarbiyali inson bo‘lishga chorlash sanaladi. Chexovning yuqorida berilgan xatidan tarjimayi holini o‘qitishda samarali foydalanib, darslikda berilgan “Xameleon” asariga biroz bog‘lab bayon qilish lozim. Shunda tarbiyalanuvchilar adibning chinakam yetuk shaxs ekanligini, asarlarida ham o‘z shaxsiyati chizgilari asoratini ko‘ra oladilar. Darsni shunday tashkillashtirgan o‘qituvchi asarni tahlil qilishda o‘quvchilarga ko‘mak beradi. Yozuvchi biografiyasini o‘rgatishda xolislik va aniqlikka e’tibor qaratish lozim. Xalq og‘zida yurgan noaniq ma’lumotlardan foydalanishdan chekinish kerak. Chunki bunday ma’lumotlar o‘quvchining saviyasini pasaytiradi, yozuvchi va uning asarlariga munosabatini tubdan o‘zgartiradi. O‘qituvchi mana shunday holatlarni bartaraf etishi, maqsadi o‘quvchilarga ko‘proq bilim va tarbiya berish bo‘lmog‘i lozim. O‘qituvchi ijodkor haqida quruq fakt aytish bilan cheklanmasligi kerak. Aytilgan ma’lumotlar yozuvchining ijodiy qiyofasi, asarlarining shakllanishi va tahlilida tegishli qurol vazifasini o‘tashi lozim. Masalaning yana bir jihati sifatida, o‘quvchilarni fikrini jamlash maqsadida o‘rganilayotgan ijodkor bilan ularning nechog‘lik tanish ekanligini so‘rash yotadi. Ushbu jarayonda 32 Anton Chexov. Tarbiyali odamning sakkiz fazilati // Yoshlik, 2019. – N.6. 31 o‘quvchilar jonlanadi, fikr yuritadi va ijodkor bilan tanishishga qiziqadi. O‘qituvchi o‘quvchilar bilmagan ma’lumotlarni aytishga intiladi va dars samardorligi yanada oshadi. Ijodkor tarjimayi holida zamondoshlarini fikridan ham foydalanish o‘rinlidir. Boisi, zamondoshining fikri orqali yozuvchisini insoniylik jihatlarini, adabiy muhitdagi beqiyos o‘rnini va yashab o‘tgan davridagi voqeliklardan ma’naviy oziqlanish mumkin. Maktab darsliklaridagi barcha namoyondalar bejizga berilmagan. Ular buyuk iste’dod egalari, adabiyotning ustunlari. Yozuvchining qanday oiladan kelib chiqqanligi, ya’ni ijtimoiy tabaqasini ham aytishda ehtiyotkorlik zarur. O‘quvchilar ham turli oilalardan kelib chiqadi: kimdirning ota- onasi ziyoli, kimnikidir ishchi. Bu holatda ular ruhiyatiga putur yetishini oldini olish lozim. Shuningdek, avtobiografik tipdagi asarlardagi ma’lumotlarni tarjimayi hol o‘qitishda batamom qo‘llash tavsiya etilmaydi. Ma’lumki, har qanday asarda badiiy bo‘yoqdorlik mavjud. Tarbiyalanuvchilar yozuvchi umr yo‘lini to‘liq o‘rganishi shart emas. Ular aniq ma’lumotlarga ega bo‘lishi ham adabiyot uchun, ham yozuvchining asari tahlili uchun o‘rinli. Darslikda berilgan asarlariga bog‘liq faktlarni o‘qitish adabiy ta’lim va o‘quvchi ma’naviyatida samarali natija beradi. Jahon adabiyoti namoyondalarining tarjimayi holi o‘zbek adiblarinikidan farqlidir. Ular orasida tushkunlikka tushgan, ruhiy xastalikka chalingan va o‘z joniga qasd qilgan adiblar ham mavjud. 7-sinf o‘quvchisiga bu kabi faktlarni aytmaslik tavsiya qilinadi. Yuqori sinflarda aytish maqsadga muvofiq. Tarjimayi hol masalasi ham adabiyotda, ta’lim jarayonida beqiyos mavzu hisoblanadi. Adabiy ta’limda kundan kunga yangicha ta’lim turlari paydo bo‘lmoqda. Ular o‘zining ommabopligi, ko‘pchilik tomonidan qabul qilinishi va dars sifatini oshirishi bilan qimmatlidir. Aslini olganda ularning paydo bo‘lishida an’anaviy ta’limning ta’siri katta. An’anaviy ta’lim bilan zamonaviy ta’lim bir-biriga bog‘liq. An’anaviy ta’limda kuzatilgan kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida zamonaviy ta’lim kirib keldi. Bugungi kunda, texnologiyalar asrida, zamonaviy ta’limning bir qancha shakllari shiddat bilan rivojlanmoqda. Tabiiyki, dars sifatini oshirish, 32 o‘quvchilar diqqatini jalb etishda noan’anaviy dars o‘qituvchi va o‘quvchilarga birdek ma’qul bo‘lmoqda. Shunday ekan, 6-sinf adabiyot darsidagi jahon adabiyotini o‘qitishda ulardan unumli foydalanish bo‘yicha tavsiyalar berildi. Shunga qo‘shimcha tarzda 7-sinf adabiyotidan Anton Chexov tarjimayi holini o‘qitishning zamonaviy usullari tavsiya etilgan. Bob bo‘yicha xulosa 1. Maktab darsliklarida jahon adabiyoti namoyondalarining berilishi o‘quvchilar dunyoqarashini shakllantirishda, bilimlarini jahon standartlari talablariga moslashda muhim sanaladi. Adabiyot o‘qitish metodikasida yozuvchi tarjimayi holini o‘rgatish, asarlarini turli interfaol metodlar orqali o‘qitish hamda asarda ko‘tarilgan muammoni ko‘rsatish xususida S.Dolimov, B.To‘xliyev, Q.Yo‘ldoshev, M.Yo‘ldosh, Q.Husanboyeva va R.Niyozmetova kabi olimlarning yuritgan fikrlaridan foydalanib, jahon adabiyotini o‘qitish bo‘yicha tavsiyalar berilgan. 2. Maktab darsliklarida jahon adabiyoti namoyondalarining tarjimayi holining berilishi, uning o‘quvchilar uchun ahamiyati, shuningdek, adabiyotshunos olimlarning tarjimayi hol berilishiga oid qarashlari adabiyot o‘qitish metodikasida muhim sanaladi. Metodist-olimlarning fikridan foydalanib, yangicha usuldagi ijoodkor umr bayonini o‘qitish yoki darsliklarga qo‘shimcha tarzda ma’lumotlar qo‘llash o‘qituvchi va o‘quvchilar uchun ahamiyatlidir. Qo‘shimcha ma’lumotlar, QR kodli havolalardan foydalanish va bolalar yoshiga mos metodlarni qo‘llash hozirgi kun pedagog-o‘qituvchisining oldidagi ulkan mas’uliyatligi ko‘rsatiladi. 3. Jahon adabiyotining yetuk namoyondalari va ularning asarlari bilan tanishish orqali o‘quvchilar o‘z mustaqil fikrlariga ega, aqlan yetuk, o‘z xatti- harakatlariga javob beradigan inson sifatida shakllantirishni o‘rganadilar. Buning uchun adabiy ta’limda texnologiyalardan foydalanish, o‘qituvchi o‘z ustida ishlash kabi maqsadlar yotadi. Jahon adabiyoti namoyondalarining tarjimayi holini o‘qitishda an’anaviy ta’limning o‘rni va zamonaviy ta’limda qo‘llanilayotgan usullarning amaliy jihatdan ahamiyatidir. 33 4. Jahon adabiyoti namoyondalarining tarjimayi holini o‘qitish to‘la amalga oshirilmagani adabiyot o‘qitish metodikasida hali ko‘plab tadqiqot olib boorish lozimligini ko‘rsatadi. Shuningdek, hozirgi internet asri yoshlarini jahon adabiyoti namoyondalariga qiziqishini oshirishda qiziqarli tarzda dars tashkil etish uchun sa’y-harakatlar olib boorish lozimligini ta’kidlash o‘rinlidir. 34 II BOB. ADABIYOT DARSLARIDA JAHON ADABIYOTI DURDONALARINI O‘QITISHDA SAMARALI METOD VA USULLARDAN FOYDALANISH 2.1. Muammoli ta’lim va uning jahon adabiyoti namunalarini o‘qitishdagi ahamiyati (5-6-sinf darsligi misolida) Maktab darsliklarida adabiyot o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyasi g‘oyatda ahamiyatga ega. Negaki, o‘qituvchi va o‘quvchining hamkorlikda ishlashi mazkur texnologiyaning asosi sanaladi. Globallashgan jamiyatda, texnika taraqqiyoti asrida o‘quvchilarning saviyasi, dunyoqarashi kundan kunga o‘zgarmoqda. Shunday ekan, adabiyot o‘qitishda yangicha tamoyillardan foydalanish zarurati mavjud. Muammoli o‘qitish bo‘yicha jahon olimlaridan X.Loxman, V.Okon, A.Tivari, M.Maxmutov, A.Matyushkin, V.Kudryasev, A.Ilnitskaya va boshqalar izlanishlar qilishgan. Ular yosh avlodni dunyo standartlari talablariga javob bera oladigan tarzda tarbiyalashda mazkur usuldan foydalanishgan. O‘zbek metodistlaridan A.Abdurazzoqov, I.Rahimova, Q.Husanboyeva, Sh.Jamoldinovalar tadqiqot ishlari olib borgan. Ular muammoli o‘qitishning ahamiyatini turli jihatlarini inobatga olib asoslaganlar. Metodist olima Q.Husanboyevaning ushbu mavzu bo‘yicha qilgan tadqiqotlarida asosiy e’tibor - o‘quvchi ma’naviy kamolotini shakllantirish, ularda shaxsga xos xususiyatlarni rivojlantirish, mustaqil fikrlarini hosil qilishga qaratiladi. I.Rahimova esa muammoli o‘qitishni boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida qo‘llash yo‘llarini tadqiq etgan. Sh.Jamoldinova xalq og‘zaki ijodini muammoli o‘rganish borasida tadqiqot olib borgan. “Muammoli ta’limga xos vaziyat muammoni biror masala yuzasidan tashkil qilish, uni shakllantirish bilan birga hal etish jarayonida o‘quvchilarga zarur ko‘mak berish, bu jarayonning izchilligini ta’minlash va boshqarish, olingan natijalarni tekshirish hamda bilimlarni mustahkamlash kabi faoliyatlar yig‘indisi” sifatida polyak pedagogi V.Okon baho bergan. Darhaqiqat , muammoli ta’lim qay 35 jihatdan qo‘llanmasin, barchasi o‘quvchilar bilimini oshirish va darsda o‘rganganlarini hayot faoliyatida qo‘llash uchun xizmat qiladi. Muammo tashkil etish uchun o‘qituvchi oldindan tayyorgarlik ko‘rishi va darslikda berilgan ma’lumotlarga qo‘shimcha tarzda fakt to‘plab, asardan didaktik xulosa chiqarishga harakat qilishi lozim. Psixologlarning fikrlariga ko‘ra, tarbiyalanuvchi muammoning, muammoli vaziyatning vujudga kelganini hodisa bilan u haqdagi tasavvur orasida qarama-qarshilik paydo bo‘lganda his qiladi. Bu qarama- qarshilikni bartaraf qilish uchun unga avval o‘zlashtirilgan bilimlari va tajribasining o‘zi kamlik qiladi. Muammoni anglab yetishning o‘zi har qanday fikrlash jarayonining boshlanishi sanaladi. Muammoli ta’limda muammo yaratishdan keyingi masala sifatida uning yechilishini ko‘rsatish mumkin: 1. Muammoning tahlili va asoslovini ilgari surish. Muammo ma’lum qiyinchiliklar bor joyda paydo bo‘ladi va uning yechimi uchun o‘quvchida mavjud bo‘lgan bilimlarning o‘zi yetarli bo‘lmay qoladi. 2. Masalaning yechimini qidirish va uni hal etish. 3. Yechish yo‘llarining to‘g‘riligini tekshirish va olingan natijani baholash” 33 . Ushbu bosqichlardan o‘tish barobarida o‘quvchi muammoga sabab bo‘lgan omilni aniqlaydi, muammoni yechish yo‘llarini izlaydi va muammoni topadi. Bu bosqichlar davomida u o‘z fikrini aytishdan cho‘chimaydi. 5-sinf adabiyot darsligida jahon adabiyoti namoyondalarining tarjimayi holi va asarlarini o‘qitishda adabiy ta’limda turli texnologiyalar ishlab chiqilmoqda. Mazkur texnologiyalar o‘quvchilarning bilimini va saviyasini oshirmoqda. Dars jarayonida qo‘llanilayotgan yangicha metodlar va usullar orasida “Muammoli vaziyat” yaratish va undan to‘g‘ri foydalana olish ham o‘qituvchidan kasbiy mahorat talab qiladi. Aka-uka Grimmlarning “Botir tikuvchi” ertagi ni muammoli tarzda o‘qitishda o‘quvchilar yosh doirasiga alohida e’tibor qaratish lozim. Ular muammo 33 Скалкова Я. От теории к практике обучения в средней обшеобразователной школе. – Москва: Педагогика,1983. – С.49-50. 36 nimada ekanligini birinchi o‘rinda tushunib olishlari kerak. Keyin esa muammoning yechimini topishlari mumkin. Dars qiziqarli o‘tishi va muammoli savollar javobini topishi uchun o‘qituvchi va o‘quvchilarning faoliyati hamkorlikda amalga oshishi lozim. Ertakni tahlil etishda quyidagi muammoli savollardan foydalanish tavsiya etiladi: 1. Tikuvchi Gans “Chiqqanda jahlim yomon, yettisin etgim gumdon!” degan shiorni nega tanladi? Mazkur holatda Gans aslida nimaga jahl qilgandi? Izoh: Gans mehnatkash, oddiy hunarmand inson. Uning jahli chiqqanligining asl sababi pashshalar uning gapiga quloq solishmadi. Balki quloq solganlarida Gans ularni o‘ldirmasdan, murabbosidan ulashgan bo‘lar edi, chunki u samimiy inson. 2. “Sen nimjon va kichkina bo‘lsang, men esa katta va kuchli bo‘lsam?”. Mana shu gapdagi fikrlar nega asarda teskari natija berdi? Izoh: Insonning tashqi ko‘rinishiga qarab emas, aqliga qarab baho berish lozim. Ulkan odam kuchli bo‘lishiga qaramasdan, kichkina, ammo aqlli va ishbilarmon tikuvchiga yengildi. Shuning uchun ishbilarmon insonlar doimo e’zozlaniladi. 3. Tikuvchi Gansning qilgan ishlarini to‘g‘ri deb o‘ylaysizmi? Izoh: Tikuvchining ishlari ko‘rinishidan noto‘g‘ri tuyiladi. Biroq u pashshalarga, ulkan odamlarga va makkor qirolga yaxshi muomala qiladi. Gens ularning narsalariga sherik bo‘lishni istamaydi. Ulkan odamlar ham, qirol ham tikuvchining beg‘arazligiga shubha bilan qaraydi va o‘zlari qazigan chohga yiqilishadi. 4. Nega tikuvchi taxtga chiqmadi, oddiy hunarmandchiligini davom ettirdi? Izoh: Gans o‘zining samimiyligi va ishbilarmonligi bilan “Botir tikuvchi” bo‘ldi. U taxt uchun, boylik uchun kurashmadi. Ertak boshidan ko‘rishimiz mumkinki, u faqatgina hammaga dastlab yaxshi muomala qildi. 5. Ertak orqali insonda qanday fazilatlar bo‘lsa, u tinch yashaydi? Izoh: Inson halol, topqir, ishbilarmon va to‘g‘ri so‘z bo‘lsa, u tinch va baxtli hayot kechiradi, boshqalarga yaxshilik qila oladi. Xuddi ertagimiz qahramoni tikuvchi Gansdek. 37 Yuqoridagi savollar 5-sinf o‘quvchilariga qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Lekin ular fikrlashga undaydi. Tarbiyalanuvchilar qisman bo‘lsa-da savollarga javob topishadi. O‘qituvchi esa ularni fikrlarini ham inobatga olgan holda, savollarning yechimini aytib o‘tadi. “The essential feature of the problem solving education is that the problem solving questions play an important role in putting the tasks in front of the students and in the way of forming their morality. They are the main terms and conditions for creating a problem solving situation. The question frawing the pupil’s attention to obtain the knowledge should be of relatively difficult for the pupil, must be in accordance with the knowledge he obtained already, and also be developed according to his potentials. A new problem solving situation must be created by taking into account the child’s life experience and theoretical knowledge” 34 . Metodist olima Q.Husanboyevaning fikrlariga ko‘ra, muammoli vazifalar o‘quvchilarda axloqiy fazilatlarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, berilayotgan muammoli savollar o‘quvchilar olgan bilimlarga ham mos kelishi lozim. Aka-uka Grimmlar tarjimayi holini o‘qitish barobarida ham “Botir tikuvchi” ertagidan chiqariladigan tarbiyaviy ahamiyat qisman berib o‘tiladi. Zukko tarbiyalanuvchi muammoli savollarga ham anchagina tayyor bo‘ladi. Ba’zi metodistlar, o‘qituvchilar muammoli savollarni 5- sinf o‘quvchilariga berishni no‘to‘g‘ri deb hisoblashadi. Ammo o‘quvchilarning yoshi va tayyorgarlik darajasiga qarab tuzilgan muammoli savollar ularni kamolotida xizmat qiladi. Nodar Dumbadzening “Hellados” hikoyasi 5-sinf o‘quvchilari ruhiyatiga yaqin, shuningdek, hikoyadagi obrazlar tabiatidagi belgilar o‘zlari bilan mushtarak ekanligi tufayli dasturga kiritilgan. Hikoyani o‘qishdan oldin ushbu hikoya asosida suratga olingan filmdan lavha qo‘yib berilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘qituvchi bu orqali o‘quvchilar tasavvurida Yanguli va Jamol obrazlarini jonlantiradi. Asar matni bilan tanishgach, o‘quvchilar insonlarning tashqi 34 Husanboyeva Q. Literature as a factor for development of morality and independent thinking. – T.: Tamaddun, 2016. – B.129. 38 ko‘rinishi bilan ichki dunyosi bir xil bo‘lmasligini ko‘radilar. “Hellados” hikoyasi tahlilida o‘quvchilarga quyidagi muammoli savollarni berish tavsiya etiladi: 1. –Yanguli, kimligingni bir ko‘rsatib qo‘y! – dedi bolalardan biri. – Sol, Yanguli!-deya qo‘shimcha qildi ikkinchisi. Mazkur holatda bolalarning qilgan ishi to‘g‘rimi? Ularning o‘rnida siz bo‘lganda nima qilar edingiz? Izoh: Mazkur savolga javob berishda o‘quvchilarning ko‘pi bolalarning noto‘g‘ri ish qilayotganini aytishi mumkin. Ba’zilari rostini aytib, bolalarni oqlashi mumkin. Lekin ular o‘yga tolishadi: men ham yakkalnayotgan bolani ustidan kularmidim, zo‘ravon bolani tarafida bo‘larmidim? Tabiiyki, bunday savollar orqali o‘quvchi o‘zini taftish qila boshlaydi. U endi hayotida zo‘ravonlarga qo‘shilib, yakkalangan bolaga po‘pisa qilmaslik kerakligini tushunadi. 2. O‘sha kuni musiqa olamidagi sarguzashtlarimga nuqta qo‘yildi. Hayotimda yangi davr – yashash uchun kurash davri boshlandi… Mazkur holatda Jamol nega bunday qarorga keldi? Izoh: Skripkani sindirganda u Yangulini jag‘iga musht tushiradi, xolasidan esa gap eshitadi va uning uyida ortiqcha ekanini tushunadi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, Yanguli qasos olishini u yaxshi bilardi. Xolasini esa ortiqcha xarajatga qo‘ymaslikni ham o‘ylaydi. 3. – Bu – naqsh, Jamol. Vatan ichkariroqda, naq yurakning o‘zida! – Yanguli qo‘lini ko‘ksiga qo‘ydi. Nega Yanguli Vatanni bunday ta’rifladi? Izoh: Yanguli otasining qistovi bilan Elladaga olib ketmoqchi bo‘ladi. U yer ularning ona tuprog‘i ekanligini otasi aytadi. Ammo Yanguli uchun Vatan uning yuragi, yuragi esa Suxumi, undagi do‘stlari. Mazkur savol ham o‘quvchilar uchun ibratlidir. Chunki ularning Vatan tushunchasining ma’nosi juda katta ekanini anglashadi. 4. Ikkala qo‘lini ko‘tarib, nido berdi: - Jamol, oyingni yaxshi ko‘raman! Mazkur jumlalar sizga qanday ta’sir etdi? Yangulini og‘zidan chiqqan bu so‘z uning zo‘ravonliklarini kechirishga arziydimi? Izoh: Yanguli Jamol bilan so‘kishishga kelishib olganda, Yanguli Jamolning onasi vafot etganini bilgan bo‘ladi. Jamol qanchalik onasini haqoratlab so‘kmasin, 39 Yanguli bir bora bo‘lsa-da, uning onasini haqoratlamaydi. O‘sha paytdayoq o‘quvchi asar boshidagi Yanguli bilan endigi Yangulini taniyolmay qolishadi. Jamolga dalda berib aytilgan bu so‘zlar uning yig‘isiga, Yangulini haqiqiy do‘st sifatida bilishiga sabab bo‘ladi. 5. Hikoya bilan tanishgach, Yanguli va Jamoldagi qaysi fazilatlarni o‘zingizga o‘zlashtirgan bo‘lardingiz? Izoh: Jamoldagi jasorat, mardlik va kurashuvchanlikni, Yangulidagi o‘zi yashagan yerga, do‘stalarga sadoqat, onani ulug‘lash kabi fazilatlari barcha o‘quvchiga ibrat namunalaridan. Ayniqsa, Yangulidagi bu xislatlar voqealar davomida ochilib boraverdi. Maktab darsliklarida jahon adabiyoti namoyondalari va ularning asarlarini o‘qish 6-sinf o‘quvchilari uchun biroz murakkab. Jahon adabiyoti vakillari asarlarida turli adabiy oqimlar va metodlardan foydalanish ustuvor. Yana murakkab jihatlaridan biri sifatida tushunarsiz so‘zlar bag‘oyat ko‘p. Shuningdek, jahon adabiyotda yechimi yo‘q, ziddiyatli vaziyatlar yetakchi. Bunday holatlarga barham berish, o‘quvchilarni jahon adabiyoti durdonalariga qiziqtirish hamda asarlarning mag‘zini chaqishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan unumli foydalanish zarur. Hozirgi kunda adabiyot o‘qitishda “Muammoli vaziyat” metodi dan foydalanish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mazkur metod orqali o‘quvchilarning tafakkuri oshadi, dunyoqarashi kengayadi, asosiysi, o‘qituvchi ham o‘z ustida ko‘proq ishlaydi. Muammoli vaziyatni tashkillashtirish uchun o‘qituvchida asar bo‘yicha ma’lumotlar bazasi keng bo‘lishi, jahon adabiyoti durdonalari bilan to‘liq tanishgan bo‘lishi kerak. Shuningdek, u, albatta, o‘quvchida qiziqish uyg‘ota olishi lozim. Shundagina, muammoli vaziyat yuzaga keladi va yechim topiladi. Metodist olimalar Q.Husanboyeva, R.Niyozmetova hammuallifligida yozilgan “Adabiyot o‘qitish metodikasi” kitobida muammoli ta’lim haqida quyidagi fikrlari o‘rinli: “Muammoli vaziyat yaratish uchun, eng avvalo, fikrlash asnosida unga mos keladigan ma’lumotni topish talab qilinadi. Muammo tashkil etish uchun o‘qituvchi ko‘tarilgan masalada nimalar yetishmayotganini aniqlashi va o‘sha 40 faktlarni qanday topish, uning yechimini qanday amalga oshirish yo‘llarini ham aniq belgilab olishi kerak bo‘ladi. O‘qituvchining vazifasi ma’lum muammoli vaziyatni tashkil etish ekan, o‘quvchilarni uning yechimi sari yo‘nalirish uchun, avvalo, o‘quvchiga muammo nimadan iborat ekanini to‘g‘ri anglatishi, unda shu masalani hal etishga xohish-qiziqish paydo qilishi, ichki ehtiyoj (motivatsiya) uyg‘otishi zarur hisoblanadi” . 35 Yuqoridagi fikrlardan ma’lumki, muammoli vaziyat yaratishning o‘zi ham asosiy vazifalardan biridir. Bu jarayonda o‘qituvchi o‘quvchilar bilan individual va jamoaviy tarzda ishlaydi. Ushbu jarayon o‘qituvchidan kasbiy mahorat talab etadi. Buning qator sabablari mavjud: Birinchidan, o‘qituvchi muammoli vaziyatni dars davomida saqlab qolishi; ikkinchidan, har bir o‘quvchining bilim darajasiga mos savol berishi kerak. Shunday ekan, muammoli vaziyatni to‘g‘ri tashkil etish va uni o‘quv jarayonidagi kamchiliklarni bartaraf etadigan vositaga aylantirish o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq. 6-sinf darsligidagi jahon adabiyoti namoyondalari hayoti va ijodini o‘qitish mazkur sinf yoshidagi o‘quvchilar uchun biroz qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Zamonaviy metodlar, muammoli ta’lim va o‘qituvchining kasbiy mahorati muammolarni bartaraf etishda ayni muddao hisoblanadi. Lengston Hyuzning “Rahmat sizga, xonim” hikoya sini o‘qitishda quyidagi muammolarni o‘rtaga tashlashi va yechim topishga o‘quvchini undashi mumkin: 1. Luella xonim nega bolakayga g‘amxo‘rlik qildi? Axir, Rojer uni hamyonini o‘g‘irlamoqchi bo‘ldi-ku? Izoh: Luella xonim ham qora tanli fuqaro. U tungi 11 larda, og‘ir sumka ko‘tarib kelyotganidan oddiy ishchi ekanini bilish mumkin. U hikoyada o‘zi haqida ham biroz ma’lumot aytadi. Ko‘rinib turibdiki, u ham Rojerdek qiynalgan. Asosiy masala esa Luella xonim ham Rojer to‘g‘ri yo‘l turib, kamida u kabi inson bo‘lishiga ishora etyapti. 2. Sizningcha, yozuvchi bilan Rojer o‘rtasini bog‘lab turuvchi unsurlar bormi? Izoh: Lengston Hyuz tarjimayi holi bilan tanishganda, uni qora tanli ekanini, qora tanligi tufayli universitetdan ketishga majbur bo‘ladi, quyi tabaqa sifatida 35 Husanboyeva Q., Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T: Innovatsiya-ziyo, 2020 – B.180. 41 qaraladi. Rojer ham qora tanli. U ham jamiyatda qiynalganidan o‘g‘rilik qilishga majbur bo‘ladi. 3. Luella xonim yoshligida qilgan ishlaridan xulosa chiqargan deb o‘ylaysizmi? Izoh: U Xudodan ham yashirmoqchi bo‘lgan ishlaridan, hozirgi yashayotgan uyidan ko‘rishimiz mumkinki, u yaxshi yashash uchun mehnat qilgan. Yoshligidagi xatolarini unuta olmagan, ammo o‘z xulosasiga ega. 4. Bola nega o‘g‘rilik maqsadini tan oladi? Izoh: Luella xonim tomonidan ko‘rsatilgan mehribonlik va ishonch tufayli zamsha tufli olmoqchi bo‘lganini aytadi. Insonning boshqa bir insonga ko‘rsatgan oliy fazilatlari o‘sha insonda ham ana shu tuyg‘ularni paydo qiladi. 5. Ayol nega Rojerga tanlashga imkoniyat berdi? Izoh: Ochiq eshik va oldiga qo‘yilgan hamyon – bola uchun tanlov edi. Yoki u bir insonning ishonchini oqlash, yoki hurmatsizlik ko‘rsatishi mumkin edi. Ayol Rojerni sinab ko‘rish uchun tanlov imkoniyatlarini berdi: u aytilgan gaplardan xulosa chiqaradimi, yoki o‘g‘rilikda davom etadimi? 6. Xonim tomonidan nega bolaga 10 dollar berildi? Izoh: Bu orqali Luella xonim bolaga ibrat ko‘rsatdi va to‘g‘ri hayotga yo‘naltirdi. 7. Nega ayol bolani urish o‘rniga uning kir yuziga e’tibor qaratdi? Izoh: Bolaning kir yuzi uni nochor yoki ota-onasi yo‘qligini ko‘rsatadi va bu Luella xonimda mehribonlik hissini oshiradi. 8. Nima uchun aynan asar “Rahmat sizga, xonim” deb nomlangan? Izoh: Ayol bolaga mehribonlik qilgani, uni to‘g‘ri hayotga yo‘naltirgani uchun asar shunday nomlangan. Eng asosiysi, bola chin dildan rahmat aytdi. 9. Asardan siz qanday taasssurot oldingiz? Rojer boshqa o‘g‘irlik qilmaydimi? Izoh: Rojer bilan bog‘liq ma’lum soatdagi voqelik orqali inson hayotda halol yashashi, mehnat orqali rohatga erishishi mumkinligi aytilgan. Hikoya davomida Rojerning holatini kuzatib, uni boshqa xato qilmasligiga ishonish mumkin. 42 10. “Oyoq kiyim orzusi oyoqlaringni yomon yo‘lga boshlamasin” degan gapdan nimani tushundingiz? Izoh: Mazkur gap judayam ma’noli va har bin inson uchun ibratlidir. Inson o‘z orzusi uchun yomon yo‘lga kirmasligi lozim. Qing‘ir yo‘l bilan orzuga erishib bo‘lmaydi, erishganda ham rohatini ko‘rolmaydi. Hikoya 6-sinf o‘quvchilarining Yoshi va fikrlash doirasiga mos. Yuqorida berilgan savollar asosida o‘quvchi asarning mazmunini to‘liq anglaydi, o‘g‘rilik yomon illat ekani haqida ma’lumot oladi va mana shunday vaziyatlarga duch kelganda mustaqil fikr yurita oladigan shaxs bo‘lib shakllanadi. Rey Bredberining “Bir kunlik yoz” hikoyasi nomidan ham juda qiziq va darhol o‘quvchida “Yoz ham bir kun bo‘ladimi?” kabi savol tug‘diradi. Asar nomidanoq muhokamali. Quyidagi savollar orqali esa muhokamalar davom ettiriladi va asar mazmuni bilan tanishiladi: 1. Margo quyoshni nega bir soat ochiladigan gulga o‘xshatmoqda? Izoh: – Bir soat ochiladigan gulni ko rish imkoni kam, gulni ko rish uchun uningʻ ʻ ochilishini poylab o tirish kerak. Yomg ir yetti yildan beri yog gani bois bolalar ʻ ʻ ʻ quyosh chiqishini poylab o‘tirganga o xshaydi. ʻ 2. Sinfdagi bolalarning Margoga munosabati qanday? Izoh: Bolalar unga yaxshi munosabat qilishmaydi. Ular Margoni yakkalashadi, unga ishonishmaydi. Hatto unga nisbatan kuch ishlatadi. Bu esa yomon illat. Hech qachon birovlarning ustidan mazax qilinmasligi kerak. 3. Sizningcha, bolalar nega o‘zgarib qolishdi? Izoh: Bolalar quyoshni ko‘rishdi, bundan juda xursand bo‘ldilar. Margo quyoshni eslab qolgani uchun ham u quyoshni juda ko‘rgisi kelganini tushunishdi. 4. Sizningcha, Rey Bredberri voqea uchun nega aynan o‘zga sayyorani tanlaydi? Izoh: Margoning ruhiyatini ochib berish uchun Venera sayyorasida voqealar bo‘lib o‘tadi. Bu sayyora atrofini doimo bulut o‘rab turganidan uning sirtida abadiy yarimqorong‘ilik hukmronlik qiladi. Xuddi Margoning atrofidagi do‘stlari unga zo‘ravonlik qilgan kabi. 43 5. Margoning mangulikka asir bo‘lishi deganda nimani tushundingiz? Izoh: U yonidagi zo‘ravonlar tomonidan qaznoqqa qamab qo‘yiladi. Bir kunlik yozni, ikki soatgina chiqqan quyoshni ko‘ra olamydi. Asar so‘nggida u vafot etadi. “Bir kunlik yoz” hikoyasi zo‘ravonlikka qarshi yaratilgan asardir. Globallashgan jamiyatda insonlar zo‘ravonlikning dahshatli ko‘rinishlarining guvohi va ishtirokchisi bo‘lishmoqda. Afsuski, uning ko‘rinishlari oiladan boshlanmoqda. Bola hayoti davomida zo‘ravonlikka qo‘l urmasligi, undan nafratlanishi va jamiyatda bunday insonlarga qarshi kurashishi uchun mazkur hikoya 6-sinf adabiyot darsligida berib o‘tilgan. “Har bir asarda ko‘tarilgan muammoni aniqlashda o‘ta xolislik, muallifni qalam tutishga tutishga majbur qilgan asl sababni anglab yetishga intilish, uning qaysi muammo va masalalar yuzasidan o‘qirmanlar bilan dardlashgisi kelganini ilg‘ab olishga urinish ustuvorlik qilishi kerak. Kitobxon ijodkor ko‘targan muammoni to‘g‘ri tushunib, unga xolis yondashib, muallif nuqtayi nazarini to‘la idrok etganiga ishongadagina u to‘g‘rida yozuvchi bilan muloqotga kirishishi, bahslashishi, uning yondashuviga faol munosabat bildirishi mumkin” 36 . Shunday ekan, o‘qituvchi muammoli vaziyat yaratishda hushyor va qat’iy fikrli bo‘lmog‘i lozim. Chunki yozuvchining asar matni orqali bayon etmoqchi bo‘lgan maqsad va g‘oyalarini noto‘g‘ri talqin etishdan o‘quvchilarni ogoh etishi kerak. Muammoli vaziyatni yaratishda asosiy omillardan yana biri bu fikrlashdir. Fikrlash uchun esa faqat asar matni emas, qo‘shimcha faktlar yoki yozuvchi shaxsiyatiga daxldor ma’lumotlar topish talab qilinadi. Muammoli ta’lim texnologiyasi, tom ma’noda, bilim va mahorat talab etadi. Bu ta’lim turning afzalligi sifatida eski usuldan voz kechib, yangicha talabdagi o‘qitish usullaridan foydalanib, tafakkurni o‘stirish va har qanday vaziyatda yechim topishga undashni keltirish joiz. Muammoli savol bilan oddiy savolning farqi bor. Muammoli savol yechimi ko‘pligi, oddiy savol esa yechimi bittaligi bilan farqlanadi. Mazkur vaziyatni yaratishda faqatgina asar matniga asoslanib savol berish yetarli emas. Vaziyat 36 Qozoqboy Yo‘ldosh., Muhayyo Yo‘ldosh. Badiiy tahlil asoslari. – T.: Kamalak, 2016 – B.68. 44 to‘liq yechilishi uchun qo‘shimcha material va topshiriqlardan foydalansa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Masalan, Jyul Vernning “O‘n besh yoshli kapitan” romani dan berilgan parchalarni o‘qitishda yozuvchi shaxsiyati bilan bog‘lab, muammoli savollar hosil qilsa bo‘ladi. Jyul Vern va asari o‘rtasidagi bog‘lovchi ko‘prik vazifasini bajaruvchi bir qancha ma’lumotlar mavjud. Mana shu faktlarni asar tahlilida qo‘shib o‘tish lozim. Zotan yozuvchining asl maqsadi to‘laqonli namoyon bo‘lishida asosli dalil bo‘lishi mumkin. Jyul Vern “O‘n besh yoshli kapitan” asari darslikda 5 soat o‘qitish uchun mo‘ljallangan. Mazkur soatlarda o‘qituvchi asar matnini ifodali o‘qitish bilangina cheklanmasdan, tahlil maslasiga ham e’tibor berishi lozim. Avvalambor, yozuvchi shaxsiyatini o‘quvchiga chuqur singdirish masalasi turadi. Jahon adabiyoti namoyondalarining o‘ziga xos xarakteri mavjud bo‘lib, ushbu xarakter asarlarining qon tomirlarigacha singib ketgan. Tabiiyki, 6-sinf o‘quvchisi bu holatda qiyinchilikka duchor bo‘ladi. Yozuvchi va asarini o‘qitishda o‘qituvchi quyidagi savol bilan o‘quvchiga murojaat qilishi kerak: “Jyul Vern, sizningcha, darslikda berilgan asari bilan tanishishingiz davomida bolalikdagi orzusiga erisha oldi, deb o‘ylaysizmi?” Mazkur savol asnosida yozuvchi dengizchi bo‘lishni orzu qilgani, dengizchi bo‘lmagan bo‘lsa ham ko‘p sayohat qilgani va “O‘n besh yoshli kapitan” romanida dengizchilardek astronomiya, tabiatshunoslik, geografiya va dengiz ilmidagi terminlarni chuqur bilishiga guvoh bo‘lamiz. Shu ma’lumotlar yuqoridagi savolning turli yechimlari bo‘la oladi. O‘quvchi mantiqiy o‘ylashni, fakt va ma’lumotlarga tayanishni o‘rganadi. Ustozi tomonidan berilgan: “Dikning portreti orqali yozuvchi o‘rtasida o‘xshashliklarni ko‘rdingizmi?” degan savoliga javob uchun o‘quvchi nafaqat yozuvchining biografiyasi haqidagi qimmatli ma’lumotlarga, shuningdek, romandan berilgan parcha matniga suyanadi. Javob tariqasida, Dik obrazidagi tirishqoqlik, dengizchi bo‘lish istagi, turli fanlardagi bilimlarga ega ekanligi Jyul Vern hayoti bilan bog‘liq. Yozuvchi o‘z orzusini Dikka joyladi. Darsni davom ettirib o‘qituvchi: “Boshqa bolalar hali o‘z kelajagi haqida hali o‘ylashga qodir ham bo‘lmagan bir yoshda, Dik o‘z qismati haqida o‘ylar va 45 kelgusida albatta “bo‘laman” deb ahd qilgan edi” degan tasvirga o‘quvchilarning diqqatini qaratadi. “Dikning o‘n besh yoshda bunday fikrlashiga nima sabab bo‘lgan deb o‘ylaysiz? “Odam bo‘lish” deganda nimani tushunasiz?” muammoli savollarni o‘rtaga tashlaydi. O‘quvchilar o‘z oldilariga: “Men ham odam bo‘lamanmi? O‘zi odam bo‘lish nima degani? O‘n besh yoshda men nimalar haqida o‘ylayman? Dik singari qismatim haqida o‘ylashni qachon boshlayman? Dik tarbiyaxonada katta bo‘lgani uchun kelajagi haqida, “odam bo‘lish” haqida o‘ylaydimi?” kabi savollarni qo‘ysa, Dikning mulohazalarini baholay oladilar. “–Biroq juda ehtiyot bo‘lishimiz kerak, -dedi Dik Send. –Men tavakkaliga ish qilmayman, yelkanlarning hammasini ko‘tarmayman. Biroz kechiksak kechikarmiz, lekin bexavotir bo‘lamiz” degan parchaga ahamiyat qaratiladi. “Dikning bu qaroriga munosabatingiz qanday? Shoshqaloqlik yomon illatmi?” deb ustoz tarbiyalanuvchilarga murojaat qiladi. Shu paytgacha tanishgan darsliklarida shoshqaloqlik haqida ularda tushuncha mavjud hamda mazkur parchani muammoli tahlil etishda o‘sha bilimlari asqatadi. Muammoli vaziyat yaratishda o‘quvchilar uchun tushunarsiz bo‘lgan va qo‘shimcha ma’lumotlarga ko‘proq ahamiyat berish hamda asardan e’tiborsiz qoldirilgan o‘rinlardan mantiqiy savollar tuzish orqali o‘quvchilar qiziqishi yanada orttiriladi. Muammoli savol berishdan oldin o‘quvchi asar matni va yozuvchi biografiyasi bilan tanishishi shart. Asarni o‘qish barobarida o‘quvchi obrazlarni o‘z dunyoqarashi bo‘yicha kashf qiladilar, asarga munosib baho berishni boshlaydilar. Asarlar shunchaki yozilmaydi, ularda juda katta ma’nolar yashiringan, tarbiyaga yo‘g‘rilgan o‘rinlar bisyor. Mana shu tamoyilni o‘qituvchi alohida eslatib o‘tishi lozim. “O‘quvchilarning asarni idrok qilish qobilyatlarini taraqqiy ettirish uchun zarur bo‘lgan usullarni, asarlarning xususiyatiga tayangan holda o‘qituvchining o‘zi tanlaydi. O‘qituvchi uchun badiiy asarni o‘rganib, eng zarur va qulay usullarni tanlash va uni muvaffaqiyat bilan amalda qo‘llash ijodiy ish sanaladi” 37 . Ma’lumki, har qanday asar tahlilida o‘qituvchining kasbiy mahorati, izlanuvchanligi va bilimi 37 Zunnunov A., Hotamov N., Esonov J., Ibrohimov A. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.: O‘qituvchi, 1992 – B.83. 46 yetakchi mazmunga ega. Ustoz turli metodlardan foydalanib ham muammoli ta’lim texnologiyasida faol targ‘ibotchi bo‘la oladi. Masalan, “Qora oyna” metodi dan muammoli vaziyat yaratishda foydalansa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Chunki “Qora oyna” savollarga yechim topilganda sinadi, ya’ni muammoli vaziyat barham topadi. Mazkur metodda doskaga qora rangli qog‘oz yopishtiriladi. O‘qituvchi muammoli savollar bilan o‘quvchilarga murojaat qiladi. Yechim topilsa, oyna singan deb tasavvur hosil qilinadi. Mazkur metod tasavvur doirasini kengaytiradi, asarni qay darajada o‘zlashtirganligini aniqlab beradi. Artur Konan Doylning “Mallalar uyushmasi” hikoya sini tahlilida ushbu savollar bilan muammoli vaziyat yaratish mumkin: 1. Nima uchun Sherlok Xolms singari kasb egalariga muhtojmiz? Izoh: Jamiyatda befarq insonlar ko‘payib ketmoqda. Befarqlik esa turli qing‘ir ishlarga olib keladi. Sherlok Xolms kabi aqlli, e’tiborli insonlar tufayli yopig‘liq qolayotgan ishlar ochiladi, insonlar ogohlikka chaqiriladi. Begunoh insonlar jazodan qutqarib qolinadi. 2. Sherlok Xolms haqidagi aksar hikoyalar doktor Uotson tilidan bayon qilinadi. Voqeani doktor Uotson nomidan bayon qilishda qanday maqsad ko‘zlangan bo‘lishi mumkin? Izoh: Hikoya matni bilan tanishgach, Uotsonning laqmaligini, xatolar qilishini ko‘rishimiz mumkin. Xolms esa zehnli. Xolmsni bu xususiyatini yanada aniq ko‘rsatish uchun hikoya doktor Uotson tilidan bayon etiladi. 3. Sherlok Xolms haqidagi asarlarning birida “u inson emas, mashina” degan fikr yangraydi. Siz bu fikrga qo‘shilasizmi? Izoh: Qiyin jumboqlarni tezlikda kalitini topishi sababli unga bunday fikr berilgan. Asarni o‘qish davomida bu fikrga ishonch to‘liq hosil bo‘ladi. 4. Sherlok Xolmsni o‘rnida bo‘lganingizda doktor Uotsonni jazolamagan bo‘larmidingiz? Izoh: Uotson laqma bo‘ladi. Laqmalar esa doim hayotda xato qiladi, aldanadi. Vaqtida berilgan jazo esa Uotson kabi laqmalarni salbiy illatlarni yo‘qotishga chaqiradi. Uotsonni jazolash eng ma’qul yo‘l. 47 5. Sizningcha, detektiv janrdagi asarlardan nimalarni o‘rganish mumkin? Izoh: Bu janrdagi asarlardan jinoyat olami xavfli ekanini, har bir jinoyatni ochishda ikir-chikir detallargacha ahamiyat berilishi orqali inson sezgaklikka chaqirilishini o‘rganish mumkin. Shu kabi ko‘plab savollar orqali tarbiyalanuvchilar salohiyatini tekshirish mumkin. Detektiv janrda yozilgan asarlar doimo o‘qimishli bo‘ladi. Ba’zi tarbiyalanuvchilar voqealar rivojiga qiziqib, asl mazmunni anglashmaydi. Muammoli savollar orqali esa asarning ma’nosi anglashiladi. Oskar Uayldning “Baxtli Shahzoda” ertagi matnini o‘qish, shuningdek, audio yoki multifilm variantini ijtimoiy sahifalardan tinlash, ko‘rish tavsiya etiladi. Bu orqali tarbiyalanuvchi ertakni mukammal tarzda o‘rgana boshlaydi. O‘qituvchi tomonidan berilgan savollar orqali bilimlarini yanada mustahkamlashadi: 1. Baxtli Shahzoda qachon chinakamiga baxtga erishdi? Izoh: U tiriklik vaqtida shohona hayot va o‘yin-kulgini baxt deb biladi. Ammo haykal sifatida shaharga o‘rnatilgach, aholini turmush tarzini guvohi bo‘ladi. O‘z qilmishidan afsuslanadi. Ammo Qaldirg‘och yordamida haykalidagi barcha narsalari olib tashlansa-da, insonlarni mushkulini oson qiladi. U shundan keyingina chinakam baxtli shahzodaga aylanadi. 2. Nega Misr mamlakati asarda ko‘p tilga olinadi? Izoh: Misr – g‘aroyibotlar yurti. U yerda baxtli va rohat-farog‘atda yashash mumkin. Qaldirg‘och obrazi esa Misrga borishdan voz kechib, Shahzodaga yordam berdi. Xullas, rohatdan kechib, qiynalgan insonlarga yordam berishning o‘zi baxtdir. 3. Shahzoda butunlay ko‘r bo‘lib qolishdan nima uchun qo‘rqmadi? Izoh: Baxtli Shahzoda tiriklik vaqtida aholiga yordam bermadi, faqat o‘zini o‘yladi. Hatto atrofidagilar bilan qiziqmadi ham. Jamiyatga beparvo inson qalb ko‘zi ko‘r insondir. Shahzoda tiriklik vaqtida ko‘r bo‘lib yashadi. Endi u insonlarga yordam berdi, shuning uchun u qo‘rqmadi. 4. Bolalarni jini suymaydigan Qaldirg‘och nega betob bolaga shabada taratdi? 48 Izoh: U Baxtli Shahzodani iltimosi bilan mamakatdagi insonlarni kuzatdi. Shahzoda haykal holatida ham insonlarga yordam berganini guvohi bo‘ldi. O‘zi ham Shahzodaga, ham aholiga yordam berdi. Undagi achinish, mehribonlik hislari betob bolaga shabada taratish holatiga sabab bo‘ldi. 5. Go‘zallik deganda nimani tushunasiz? Izoh: Shahzoda toj-u taxtni, shohona hayotni go‘zallik deb bildi. Aslida, biror narsa yoki insonning tashqi ko‘rinishi uning go‘zalligini belgilamaydi. Shahzodaning haykalini olib tashlagan insonlar go‘zallikdan bexabar insonlardir. Inson qilgan xatti-harakati, odobi bilan go‘zallik hosil qiladi. “Baxtli Shahzoda” ertagini tahlilida o‘qituvchi o‘ta ehtiyorkor va o‘quvchilar tomonidan beriladigan savollarga tayyor turishi lozim. 6-sinf o‘quvchilari hali ramziy ma’nolarni anglolmaydi. Ertakda esa ramziylik kuchli. O‘qituvchi bularni bolalarga mos tarzda tushuntirib, keyin esa muammoli vaziyat yaratishi lozim. Muammoli ta’limda qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Sust o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar ushbu ta’lim turida ancha qiynalishishi tabiiy hol. Ammo ular ham asar matni bilan yaqindan tanishishga harakat qiladilar. Agar tarbiyalanuvchi qancha kam ma’lumotga ega bo‘lsa, u shuncha muammoni katta qiladi. Muammoli ta’lim har doim ham yuqori natija bermasligi mumkin. Lekin an’anaviy ta’lim jarayoniga qaraganda ancha samarali. Zamon talablariga binoan hamma narsa o‘zgarmoqda. Yangicha narsalar, yangicha g‘oyalar paydo bo‘lmoqda. Shunday ekan, muammoli ta’lim texnologiyasi ham to‘satdan paydo bo‘lmagan. Yangilikdan samarali foydalanib, an’anaviylikni ham unutmaslik lozim. 49 2.1. Jahon adabiyoti namoyondalarining asarlarini turli metod va usullar asosida tahlil qilish (5-6-sinf darsligi asosida) Axborot asrida yashar ekanmiz, kundan-kunga texnika rivojlanayotganini guvohi bo‘lmoqdamiz. Barcha sohadagi bilimlarni o‘zlashtirish, kerakli malakaga ega bo‘lish muammolari texnologiya asrida yanada mas’uliyatlidir. Zamonaviy texnologiyalardan foydalanish orqali ta’lim sohasida ham samarali o‘zgarishlarni kuzatishimiz mumkin. Adabiyot o‘qitishda ham noan’anaviy tarzda, texnologiyalardan foydalangan holda darslar tashkil etilmoqda. Adabiyotshunos B.To‘xliyev zamonaviy texnologiyalardan foydalanishning afzalliklari sifatida quyidagilarni keltiradi: “1. Vaqtdan eng unumli tarzda foydalanish imkoniyatining ortishi. 2. Bir dars davomida shakli va mazmuniga ko‘ra rang-barang bo‘lgan materiallardan kengroq foydalanish natijasida o‘quvchilarning bilim faoliyatlariga ijobiy ta’sirning kuchayishi. 3. O‘quvchi va talabalarning mustaqil fikrlashi uchun imkoniyat va ishtiyoqning ortishi. 4. Faqat darslik materiallari bilan cheklanib qolmasdan, turli slayd, animatsiya, multimediya, ovozli roliklar, interfaol o‘yinlardan foydalanish evaziga o‘quvchilarning mazkur fanga bo‘lgan qiziqishlarining kuchayishi. 5. O‘qituvchidagi ijodkorlik, tashabbuskorlikni shogirdlarga “yuqtirish” jarayonining realikka aylanishi. 6. Har bir o‘quvchi va talaba bilan individual ishlashga sharoit yaratilishi”. 38 Adabiy ta’limda videorolik, asarlarning audio variantlari va yozuvchilar tarjimayi holiga oid qiziqarli faktlar berilgan turli internet sahifalaridan foydalanish adabiyot o‘qitishdagi muammolarni kamaytirmoqda. O‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshirishda, fikrlash qobilyatini kengaytirishda va mustaqil shaxs sifatida shakllantirishda interfaol metod va usullarning o‘rni beqiyosdir. Kompyuter texnologiyasidan foydalanilgan holda yaratilayotgan yangicha 38 To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. –T, 2012. –B.78.79. 50 yondashuv va QR kodli havolalar asarning mazmun-mohiyatini anglashda yordamchi vositalardir. Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o qitishning zamonaviy metodlari kengʻ qo llanilmoqda. O qitishning zamonaviy metodlarini qo llash o qitish jarayonida ʻ ʻ ʻ ʻ yuqori samaradorlikka erishishga xizmat qiladi. Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo llashda alohida o rin ʻ ʻ tutuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Interfaol metodlar deganda, ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo lgan metodlar tushuniladi. ʻ Interfaol usullar o quvchini o quv-tarbiya jarayonining chinakam ʻ ʻ subyektiga aylantirib, uni mustaqil fikrlashga o rgatadi. Bu usullar ʻ o quvchilarning fikrini uyg otadi, ular ta’lim kechimining obyekti sifatida o zlari ʻ ʻ ʻ o qibgina qolmay, bu jarayonning ijrochilari sifatida bir-birlarini o qitish va ʻ ʻ tarbiyalash bilan ham shug ullanishadi. O zbek pedagogika ilmi va amaliyotiga ʻ ʻ interfaol usul tushunchasining kirib kelishi ham juda uzoq tarixga ega emas. Binobarin, hozircha bu boradagi ilmiy ishlarning sanog i unchalik ko p ʻ ʻ bo lmasligi tabiiy. Lekin dunyo pedagogikasida XX asr boshlarida paydo bo lib, ʻ ʻ o sha asrning oltmishinchi yillarida shakllangan va asr oxirlarida bizga kirib kela ʻ boshlagan interfaol usullardan foydalanishning u yoki bu jihatlari borasida bir qator tadqiqot ishlari qilingan. D.Dyui 39 , E.Bern 40 , S.Zanko 41 , V.V.Petrusinskiy 42 , A.Kazakov, A.YAkushev 43 , M.Klarin 25 , V.Guzeev 26 , G.Selevko 27 , A.Gin va boshqa chet ellik olimlar o z tadqiqotlarida turli davrlarda turli ta’lim ʻ muassasalarida interfaol usullarni qo llash yo llari to g risida o z qarashlarini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bildirganlar. 39 Дьюи Д. Образование и демократия. –М.: 2000. 40 Берн Э. Игры, в которые играют люди. Психология человеческих взаимоотношений. Люди, которые играют в игры. Психология человеческой судьбы. –М.: 1988. 41 Занько С. Ф. и др. Игра и ученье. –М.: 1992. 42 Игры для интенсивного обучения / Под ред. В. В. Петрусинского. -Москва: «Прометей», 1991; Игры – обучение, тренинг, досуг… / Под ред. В. В. Петрусинского. –М.: «Прометей», 1994. 43 Казаков А. Н., Якушев А. О. Логика-1 Парадоксология. Пособие для учащихся ст. классов лицеев, колледжей и гимназий. –М.: АО «Аспект Пресс», 1994. -256 с. 51 O zbekistonlik olimlar ham o qitish jarayonida interfaol usullardanʻ ʻ foydalanish yo llari to g risida bir qator izlanishlarni amalga oshirishgan. ʻ ʻ ʻ Ayniqsa, B.Farberman, D.Safin, R.Musina, Q.Husanboyeva, Sh.Yusupova, S.Odilova, F.Egamberdieva, Q.Qiyasova, M.Jumaniyozova, A.Hayitov, N.Boymurodov kabi tadqiqotchilar o z ilmiy ishlarida umumiy o rta, o rta ʻ ʻ ʻ maxsus va oliy ta’lim muassasalarining ta’lim jarayonida interfaol usullarni qo llash muammosining turli jihatlariga to xtalishgan. ʻ ʻ Bundan tashqari, xotira yordamida o zlashtiriladigan bilimlar standart ʻ vaziyatlar uchungina yaroqli bo ladi. Ne azobda o zlashtirilgan bu bilimlar ʻ ʻ nostandart vaziyatda mutlaqo ish bermay qolishi mumkin. Hayot esa hech qachon standartga tushmaydi. Shuning uchun ham yosh avlodni o zi mustaqil ʻ fikrlaydigan, nostandart vaziyatlar, chigal hayotiy holatlarda eng to g ri yechimni ʻ ʻ topish yo lida izlanadigan qilib o qitish bugungi ta’lim tizimidagi eng muhim ʻ ʻ masaladir. Shu holat XX asrning ikkinchi yarmida pedagogikani transaksiya falsafasi asosida tashkil etish zaruriyatini keltirib chiqardi. Bu falsafada bilim emas, o quvchi shaxsi bosh qadriyat sanaladi. Transaksiyaga ko ra, bilim ʻ ʻ berilmaydi, balki o quvchilarning xatti-harakat va intilishlari natijasida ularning ʻ o zlari tomonidan o zlashtiriladi. Shuningdek, unda o quvchi o qitish jarayonini ʻ ʻ ʻ ʻ o qituvchi bilan birgalikda amalga oshiradigan subyekt sanaladi. Transaksiya bir ʻ makon va zamonda yashab turgan har bir odam olamni o z nazari bilan ko radi, ʻ ʻ o zicha tushunadi, demak, u olam hodisalarini ham o zicha o rganishi kerak, ʻ ʻ ʻ degan konstruktiv pedagogikani yuzaga keltirdi. Bugungi kunda ilm-u fan imkoniyatlaridan ezgu maqsadlar yo lida foydalanadigan, olam hodisalarini ʻ bilishga ehtiyoj tuyadigan va uning yo llarini izlaydigan shaxslarni shakllantirish ʻ lozim. Mana shu holat ta’lim jarayonida interfaol metodlarning yuzaga kelishiga sabab bo ldi ʻ 44 . Interaktiv usullar erkin fikrlaydigan, mustaqil izlanadigan o quvchilarni ʻ shakllantirishga yo naltiriladi. Unda o quvchilar xuddi o qituvchi singari ʻ ʻ ʻ 44 Rajabova I . Kasb - hunar kollejlari adabiyot darslari samaradorligini oshirishda interfaol usullardan foydalanish yo ‘ llari . Ped . fan . nomzodi ... diss . - T .: 2011. 52 ta’limning subyekti, ya’ni ijrochisi bo lishi, ta’lim olish ularning o zlariʻ ʻ tomonidan amalga oshirilishi ko zda tutiladi. Interfaol metodlarning asosida ʻ o qituvchi bilan o quvchilarning birgalikdagi ishlashigina emas, balki ta’lim ʻ ʻ olayotgan har bir o quvchining bir-biri bilan o zaro hamkorlikda faoliyat ʻ ʻ ko rsatishi turadi. ʻ “Interfaol” atamasi lotincha “inter akt” so z birikmasidan olingan bo lib, ʻ ʻ “inter” – o zaro, birgalikda va “akt” – faoliyat ma’nolarini anglatadi ʻ 45 . Interfaol metodlar ta’lim mazmuni o qituvchi rahbarligida o quvchilarning bir-birlari bilan ʻ ʻ birgalikdagi faoliyati natijasida o zlashtirilishini ko zda tutadi. Bu metodlar ʻ ʻ o quvchilarning faolligi, erkin fikrlashi, mustaqil izlanishi, o zlashtiriladigan ʻ ʻ ma’lumotlarga ijodiy yondashishiga tayanadi. Interfaol metodlardan foydalanib bilim olish o quvchi uchun qiziqarli faoliyatga aylanadi. Interfaol usullar ʻ o quvchilarni o qitishga emas, balki bilimlarni ularning o zlari tomonidan ʻ ʻ ʻ o zlashtirilishini ta’minlashga qaratiladi. Bu usulda o quvchilar materialni ʻ ʻ buyurilganiday emas, o zlari xohlaganday o zlashtiradilar. Interaktiv metodlarda ʻ ʻ o quvchilar yangi bilimlarni mustaqil o zlashtirishga urinishadi va ular, albatta, ʻ ʻ kichik guruhlarga bo lingan holda ishlaydilar. Topshiriqlarning kichik guruhdagi ʻ barcha o quvchilarga berilishi ularda jamoa tuyg usini shakllantiradi. ʻ ʻ Hozirgi kunda mamlakatimizdagi barcha maktablarda multimedia vositalaridan foydalanilmoqda. Hattoki, chekka hududlarda ham maktablar televizor, kompyuter va proyektorlar bilan ta’minlangan. Mazkur sharoit yaratilgandan so‘ng, o‘qituvchilarning kasbiy mahorati yanada oshmoqda. Ko‘pgina maktablar va kutubxonalar foydali ijtimoiy sahifalarga ulangan. Bu esa o‘qituvchi va o‘quvchilar uchun qulay, tezkor va samarali vositadir. Maktablarda dars jarayonlarida televizorlar orqali har bir fan o‘qituvchilari videoroliklar, animatsiyalar va audioeshittirishlardan foydalanishmoqda. O‘qitishning bunday usuli dars sifatini oshirmoqda. Tadqiqotimizda jahon adabiyoti namoyondalarining tarjimayi holini o‘qitishda ham multimediadan foydalanishning ahamiyatini ko‘rsatib o‘tdik. 45 Словарь иностранных слов. –М.: «Русский язык», 1979. С-23; С-198. 53 5-6-sinf adabiyot darsligida berilgan jahon adabiyoti namoyondalarining asarlarini turli metod va usullar asosida o‘qitishning amaliy ahamiyatini quyida ko‘rsatib o‘tiladi: 5-sinf adabiyot darsligida jahon adabiyoti namoyondalaridan bo‘lmish Aka- uka Grimmlarning “Botir tikuvchi” ertagini muammoli tahlil qilishdan tashqari, “Qarsak” metodi asosida tahlil qilish ham tavsiya etiladi. Muammoli tahlilda o‘quvchilarning fikrlashi asosiy e’tiborga olinsa, “Qarsak” metodi orqali asar matni bilan o‘quvchilarning tanishgan yoki tanishmaganini bilib olish mumkin. Bu orqali ertakni o‘qigan o‘quvchilar rag‘batlantiriladi, o‘qimaganlariga esa tarbiyaviy tarzda tanbeh beriladi. “Qarsak” metodi 5-sinf bolalari yoshiga mos. Mazkur metod orqali ularning kayfiyati ko‘tariladi va tezkor fikrlashga majbur etiladi. “Botir tikuvchi” ertagini tahlil qilish davomida o‘quvchilar o‘rnilaridan turishadi. O‘qituvchi ertak bo‘yicha savollar bilan o‘quvchilarga murojaat qiladi. Savollar asar matnidan beriladi. Savollarda to‘g‘ri va xato ma’lumotlar aytiladi. Ma’lumotlar to‘g‘ri bo‘lsa, qarsak chalinadi; xato bo‘lsa, qarsak chalinmaydi. O‘qituvchi diqqat bilan bolalarni kuzatib, xato ma’lumotlar berilganda qarsak chalgan o‘quvchilarni alohida ishlash uchun ajratib boradi. Mazkur metodning yana bir afzalli - sust o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar bilan alohida ishlanishi. 1. Gans ko‘chada anjir murabbosini sotilayotganini eshitdi. 2. Gans uyidan chiqishda cho‘ntagiga pishloq soladi. 3. Pishloq – suv, qush –tosh. 4. Tikuvchi daraxtning tanasini, ulkan odam shoxlarini ko‘tardi. 5. Ulkan odamlar qirolga Gans haqida yetkazishdi. 6. Botir tikuvchi asar so‘nggida taxtga o‘tirdi. 7. Tikuvchi hammaga yaxshi muomala qildi. 8. Botir tikuvchi – ishbilarmon obraz. Nodar Dumbadzening “Hellados” hikoyasini o‘qitishda “Uchar to‘p” metodi dan foydalanish tavsiya etiladi. Ushbu metod o‘quvchilarning aqliy qobiliyatini charxlaydi, tezkor fikrlashga undaydi. O‘qituvchi bu metodni qo‘llash uchun darsga oldindan tayyorgarlik ko‘rib, savollar tuzadi. Bunday tashkil etilgan 54 dars sifatli bo‘ladi: o‘qituvchi ham darsga tayyorgarlik ko‘radi, o‘quvchi ham asar matni bilan ishlaydi. “Uchar to‘p” metodini qo‘llash uchun savollar: 1. Yanguli Venetsian ko‘chasida kim bilan yashaydi? 2. Jamolning xolavachchasi kim? 3. Bolalar skripka ovozini qayerdan eshitishgan? 4. Nega Yanguli Jamoldan birinch marta musht yeganida qaytarib mushtlamadi? 5. Jamolning onasining o‘limini bilgan Yanguli sizda qanday taassurot qoldirdi? 6. Suxumida undan-da go‘zal qiz yo‘q. Uning ismi kim? 7. Yanguli uchun Vatan nima? 8. Jamolning ijobiy fazilatlari qay o‘rinlarda namoyon bo‘lgan? Bundan tashqari “Hellados” hikoyasini o‘qitishda “Qahramonga maktub” usuli dan ham foydalanish tavsiya etiladi. Chunki asar juda ham katta ta’sirga ega. O‘quvchi o‘zida paydo bo‘lgan savollarga javob topishi uchun Yanguli, Jamol, Koka kabi obrazlarga maktub yozishi mumkin. Obrazlarga ularning yutuq, kamchiliklarini, o‘zining maslahatlarini asar matniga asoslangan holda maktublarida aks ettirish mumkin. Mazkur usulda shaxsiy fikrlari yanada shakllanayotgan bolalarning ruhiyati ham o‘rganiladi. O‘quvchilar har bir asarni tahlil qilishdan oldin albatta uni o‘qishlari lozim. O‘qishning o‘quvchi tuyg‘ulariga ta’siri katta. Emotsional va obrazli o‘qilgan har qanday asar o‘quvchi qalbiga yetub boradi, insoniy fazilatlarini yuksaltiradi. Badiiy asar matnini ifodali o‘qish – asarga o‘quvchining ma’lum ma’noda bahosini berish sanaladi. Adabiyotshunos Q.Yo‘ldosh shunday deydi: “Ifodali o‘qish, ayniqsa, 5-8-sinflarda asarning emotsional ta’sir kuchini sezdirish, uni o‘quvchilarning ko‘ngil mulkiga aylantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Negaki bu davrda o‘quvchilarda olam hodisalariga hissiy munosabat ustuvorlik qiladi. Bu yoshdagi o‘smirlar dunyo holatlarini o‘z shaxsiyatlari orqali qabul qilishadi” 46 . 46 Yo ‘ ldosh Q ., Yo ‘ ldosh M . O ‘ zbek adabiyotini o ‘ qitish metodikasi . – T .: G ‘ afur G ‘ ulom nomidagi nashriyot - matbaa ijodiy uyi , 2022. – B .206. 55 Jahon adabiyotini o‘qitishda o‘qituvchidan ko‘proq obrazlarga kirib ifodali o‘qish tavsiya etiladi. An’anaviy o‘qitishda ifodali o‘qishga keng o‘rin berilib, bu holat dars sifatiga salbiy ta’sir etdi. Ifodali o‘qishning ham o‘z me’yorida bo‘lgani ma’qul. Jahon adabiyoti durdonalarini o‘qitishda ham me’yor va vaqt taqsimoti masalalariga alohida yondashish lozim. AQSH adabiyotining ko‘zga ko‘ringan vakili Lengston Hyuzning “Rahmat sizga, xonim” hikoyasini ifodali o‘qish ustozning zimmasidagi vazifa. Mazkur asar matnni bilan ishlash uchun 1 soat mo‘ljallangan. O‘qituvchi bemalol ifodali o‘qish uchun vaqt taqsimotini amalga oshira oladi. Tarbiyalanuvchilar uning ifoda bayoniga qarab o‘zlari ham mashq qilishadi. Bunga qo‘shimcha tarzda aytish mumkinki, biror bir asarni sahnalashtirish uchun ham asqatadi. Asardan ma’lum bir qism ifodali o‘qilgach, o‘quvchilar tomonidan ayrim parchalari obrazlarga kirilgan holda o‘qiladi. Bu usul ularning ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarga layoqatini shakllantirib boradi. Zamonaviy o‘quvchilar ko‘proq rag‘batlantirishni istashadi. Adabiyot o‘qitishda qo‘llanilayotgan ayrim metod va usullar ular uchun ayni muddao. Shunday metodlardan bir “Bozoringizni bersin” metodi sanaladi. Turli mahsulotlarning rasmlari tasviri tushirilgan kartochkalar tayyorlanadi. Ularning har biriga “3”, “4”, “5” baholaridan biri yoziladi. Kartochkalar orqasida shu baholarga mos savollar yoziladi. O‘quvchi o‘zi istagan mahsulotlarni savatchalarga soladi (xarid qiladi). Tanlagan mahsulotlari orqasidagi savollarga javob beradi va shunga qarab baholanadi. Savollar: 1. Rojerning o‘nida bo‘lsangiz o‘g‘rilik qilarmidingiz? 2. Bola nega ayolning sumkasini yelkasidan yulib oldi? 56 3. Rojer ochiq qolgan eshikdan nega chiqib jketmadi? 4. Rojer Luella xonimga nega yordam bergisi kelib qoldi? 5. Aynan xonimning Rojer bilan to‘qnashuvi tasodifmi? 6. Asarda sizga eng ta’sir etgan joy? 7. Siz bu asardan qanday xislatlarni o‘rgandingiz? 8. Luella xonim qanday inson? “Bozoringizni bersin” metodidan dars jarayonida foydalanish o‘quvchilarning o‘qib tushunish va og‘zaki nutq malakasini rivojlantiradi. Texnologiya va mehnat fani bilan integratsiya bo‘ladi. Ya’ni o‘quvchi xarid qilish, xarid jarayonida o‘zini tutish madaniyati rivojlantiriladi. Amerikalik taniqli yozuvchi Rey Bredberining “Bir kunlik yoz” hikoyasini o‘qitish uchun 3soat vaqt ajratilgan. 1-soatda asar matni bilan ishlanishi va ijodkor tarjimayi holiga oida ma’lumotlar so‘ralishi lozim.2-soatda esa o‘qituvchi tomonidan asar yanada tushunarli bo‘lishi uchun qisqa tarzda qayta hikoya qilinadi. Bundan so‘ng o‘quvchilar asardan berilgan parcha bilan tanishgan yoki tanishmaganligini tekshirish, o‘quvchilarni rag batlantirish uchun ʻ “Piyola ” metodidan foydalanish tavsiya etiladi. Bu metodni amalga oshirish uchun dastlab beshta o‘quvchi doskaga chiqariladi va o‘qituvchi ularning o‘rtasida turadi. O‘qituvchining qo‘lida piyola bo‘lishi kerak va u o‘quvchilarga piyolani turli usullarda savol bilan murojaat qilib uzatadi. O‘quvchi javob bergach o‘qituvchiga piyolani uzatadi va qolgan o‘quvchilar ham shu tarzda savol-javob qilinadi. Bu metod orqali o‘quvchining hushyorligi oshiriladi, bilimi nazorat qilinadi va o‘qituvchi uchun ularni baholash osonlashadi. Savollar: 1. Venera qanaqa sayyora? 2. Asar nega bunday nomlangan? 3. Margoning sinfidagi shiorlar qanaqa? 4. Nega Margoni qamab qo‘yishdi? 5. O‘quvchilarda necha soat vaqt bor edi? 6. Bolalar qilgan ishidan afsuslandimi? 57 7. Zo‘ravonlik qanaqa illatlarga sabab bo‘lar ekan? 8. Margoni o‘rnida bo‘lsangiz, nima qilgan bo‘lar edingiz? “Piyola” metodi orqali o‘quvchilarning diqqati oshiriladi, tasavvur doirasi kengayadi, shuningdek, ehtiyotkorlik tuyg‘usini ham o‘rganishadi. Turli usullarda uzatilgan piyola o‘quvchilar diqqatini oshiradi, ichidagi savollar esa issiq choydek tasavvur etiladi. Savolga javob berolmagan, piyolani darhol ushlamagan o‘quvchi qo‘lini kuydirib olgandek tasavvur etishadi. “Moslik jadvali”. Bu metodda bir qatorga raqamlangan holda ma’lum tushuncha beriladi, ikkinchi qatorda esa izohlar berilgan boʻladi. Tushuncha va fikrlar oʻquvchilar tomonidan moslantiriladi. Tushuncha Izoh 1. Bolalar Zaif va rangpar 2. Margo Yomg‘irlarga asir bo‘lgan joy 3. Ogayo Quyosh chiqmaydi 4. Zuhro Abadiy yomg‘irdan boshqa narsani bilmaydi. 5. Yetti yil AQSHdagi shtat nomi “Bir kunlik yoz” hikoyasini o‘qitishda mazkur metoddan foydalanish samarali hisoblanadi. O‘quvchilarning xotirasini charxlashda, yakuniy tahlilga tayyorlashda samaralidir. Oxirgi soatda oldingi faslda keltirilgan muammoli savollar bilan dars yakunlanadi, xulosa chiqariladi. Jyul Vernning “O‘n besh yoshli kapitan” asarining “Dik Send” bobi va portret haqida ma’lumot berish 1 soat o‘qitish uchun mo‘ljallangan. Asardan berilgan parcha bilan o‘quvchilarni tanishtirib bo‘lgach, ustoz portret haqida ham tushuncha berish kerak. Chunki u orqali o‘quvchi obrazlarni tasavvur qilish doirasi kengayadi. “Badiiy asarda qahramonning tashqi qiyofasi, kiyimi, yuz ifodalari va xatti-harakatlari tasviri portret deyiladi. Portret bizga qahramonni tasavvur qilishga yordam beradi. Ko‘p holatlarda portret orqali muallifning qahramonga munosabatini ham ko‘rishimiz mumkin” 47 . Bu ma’lumotlarni o‘quvchilar 47 Mirzayev Z., Jalilov K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun darslik. –T., 2022. –B.125. 58 tushunishi va “Dik Send” bobini mustahkamlashi uchun “To‘rtinchisi ortiqcha” metodi dan foydalanish tavsiya etiladi. Mazkur metod orqali o‘quvchilarning bilish jarayonlari rivojlanadi. Asarda keltirilgan ma’lumotlar orasida boshqa asardan ham ma’lumotlar keltiriladi. O‘quvchilar esa ortiqcha bo‘lgan ma’lumotni topishlari kerak bo‘ladi: Negoroning portretiga mos tushmagan ortiqcha ma’lumotni toping. a) qovog‘i soliq; b) kamgap; c) to‘rt yoshida o‘qishni o‘rganadi; d) juda baquvvat odamday ko‘rinadi. Dik obraziga xos bo‘lmagan xususiyatni toping. a) “odam bo‘laman” deb ahd qilgan edi; b) tarbiyaxonada o‘sgan; c) u yoshligidan dengizga ishqiboz edi; d) Portugaliyada tug‘ilgan. Kapitan Gul bilan bog‘liq bo‘lmagan ma’lumotni toping. a) “Piligrim” kemasi qo‘mondoni; b) qobilyatli Dikka e’tibor berdi; c) qirq yoshlarga borgan edi; d) missis Ueldon haqida tashvish tortdi. Shu kabi savollar bilan “To‘rtinchisi ortiqcha” metodini amalda qo‘llash mumkin. Mazkur metod orqali o‘quvchilar asarlarni sinchikovlik bilan o‘qishga odatlanishadi. O‘quvchilarning saviyasi oshishida muhim rol o‘ynaydi. Keyingi dars soatlarida ham bir qancha metod va usullardan foydalanish tavsiya etiladi. “O‘n besh yoshli kapitan” asari mazmunini anglashda, o‘quvchilarning fikrlashlarini oshirishda “Singan tuxum”, “G‘ijimlangan qog‘oz”, “Meni tozalang” metodlaridan foydalanish mumkin. Mazkur metodlar so‘nggi kunlarda pedagoglar tomonidan keng qo‘llanilmoqda. Jyul Vern “O‘n besh yoshli kapitan” romanining “Kapitan Send” bobini o‘rgatishda “Singan tuxum” metodi dan foydalanish lozim. Mazkur metod orqali o‘quvchilarning asar bilan qay 59 darajada tanishganini bilish mumkin. Asosiysi, mazkur metod o‘quvchilarni tezkor fikrlashga undaydi. Metodni amalga oshirish uchun o‘qituvchi rangli qog‘ozlardan foydalangan holda tuxum siniqlari shaklini yasashi lozim. Tuxum ikkiga singan bo‘ladi hamda siniqlarida asarga oid ma’lum jumla va obrazlar yoziladi. Shakllarning birida obraz yozilsa, ikkinchisida unga xos xususiyat aks etadi. O‘quvchi esa ularni to‘g‘ri topib, singan tuxumni butun holga keltirishi lozim. “Singan tuxum” metodi Tuxum siniqlarida quyidagilar yozilishi mumkin: 1. Asardagi kema nomi - Piligrim. 2. Dik uni otasiday yaxshi ko‘radi – kapitan Gul. 3. Dik kema yelkanlarini ... va uning sheriklari bilan tushirishi mumkin – Tom. 4. Missis Ueldonning o‘g‘li – Jek. 5. Kema oshpazi – Negoro. Mazkur metod pedagog-o‘qituvchilar uchun katta ahamiyat kasb etmoqda. Respublikamizning deyarli barcha maktablarida metoddan foydalanilib, samarali darslar tashkil etilmoqda. Mazkur metod 6-sinf o‘quvchilari yoshiga mos. Ularning zerikib qolmasliklari, diqqatini bir joyga jamlashi uchun ham mazkur metod o‘z natijasini ko‘rsatmoqda. “O‘n besh yoshli kapitan” asarining “Nima qilish kerak” bobini o‘qitish uchun “G‘ijimlangan qog‘oz” metodi dan foydalanilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ushbu metodni qo‘llashdan maqsad: barcha o‘quvchilarni darsga jalb qilish, bilimini tekshirish hamda har qanday vaziyatda o‘z fikriga ega bo‘lishga tayyorlashdan iborat. Mazkur metodni qo‘llash 3 bosqichda amalga oshiriladi: 60 1. O‘quvchilar “Nima qilish kerak” bobini mutolaa qiladilar. Ushbu bob ichidan, oldingi boblardan oq qog‘ozlarga savollar yozishadi. Keyin savollar yoziilgan qog‘ozlar g‘ijimlanib, savatchaga mo‘ljallab otiladi. Bu orqali ularni jismoniy harakatga ham keltiriladi. Shuningdek, o‘quvchilar mo‘ljal – savatni aniq ko‘zlashi orqali maqsadlarini aniq qilib borish tushunchasi shakllanadi. 2. Har bir o‘quvchi savatlardan xohlagan qog‘ozlarni olishadi. G‘ijimlarini ochib, berilgan savolga javob yozadilar hamda fikrni izohlash uchun so‘roq belgisidan foydalanadi. Qog‘ozlar yana g‘ijimlanib, savatga otiladi. 3. Qog‘ozlar savatdan olinib, savolga yozilgan javob izohlanilishi kerak. O‘quvchilar bunga qiynalishsa, o‘qituvchi ularga ko‘mak berishi lozim. Shunday qilib, o‘tilgan dars soatlari mustahkamlanadi, o‘quvchilar darsda ham jismoniy, ham aqliy mehnat qilib borish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Mazkur metoddan foydalanish davomida barcha tarbiyalanuvchi har xil savollar yozishi mummkin. Misol tariqasida asardan savol yozib, unga javob va izoh berish keltirib o‘tildi: Savol: Nega “Piligrim” kemasi halokatga uchradi? Javob: Negaro kompasga temir yopishtirgani, kemaning yo‘nalishi noto‘g‘ri ketgani hamda kema toshlarga urilgani uchun. Izoh: Negaro o‘n besh yoshli Dikning kapitan bo‘lganiga hasad qildi, shu sababli kompasga temir yopishtirdi. Jyul Vernning “O‘n besh yoshli kapitan” asarini o‘rgatishning oxirgi soatida oldingi faslda berilgan muammoli savollardan foydalaniladi. O‘quvchilar darsda zerikib qolmasliklari, asardan xulosa chiqarishlarida “Meni tozalang” metodi dan ham foydalanish lozim. Mazkur metodni amalga oshirish doskaga asardagi obrazlar, joylar va predmetlar nomi yoziladi. O‘quvchilar doskaga chiqib, doskada yozilgan so‘zlardan birini asardagi o‘rniga qarab izohlaydi va to‘g‘ri berilgan javob orqali doskadagi izohlangan so‘z tozalanadi. Doskadagi so‘zlar izohlangach, doska butunlay toza bo‘ladi. Ko‘rish mumkinki, asar o‘quvchilar tomonidan o‘rganilgan. Doskaga yozish uchun asardan bir qancha so‘zlar saralab olinadi: 61 “Meni tozalang” metodi Mazkur metod ommalashgan metod sanaladi. Ahamiyatlisi, o‘quvchilar bilimi sinaladi, asar bilan qay darajada tanishgani yuzaga chiqadi. “Meni tozalang” metodi orqali o‘quvchilarda xulosa chiqarish ko‘nikmasi shakllanadi. Metod orqali ham darslik bilan, ham doska bilan ishlanadi. Artur Konan Doylning “Mallalar uyushmasi” hikoyasini o‘rgatish uchun 3 soatga mo‘ljallangan. Mazkur soatlardan unumli foydalanib, darsni mazmunli tashkil etish o‘qituvchi zimmasidagi vazifa sanaladi. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash uchun ‘‘Qiziqarli boshqotirma’’ metodidan foydalanamiz. O‘qituvchi o‘quvchilarga mavzuga oid qiziqarli, mantiqiy topshiriqlarni beradi. Bu o‘quvchilar xotirasi va zehnini mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega. Qiziqarli boshqotirma 1. Doktor Uotson hikoya qiladi: “Bir kuni do stim bilan Londondagi arzonʻ tamaddixonalardan biriga choy ichgani kirdik. Xolms choyga shakar aralashtirar ekan, unda pashshani ko rib qoldi va ofitsiantni chaqirib, ko rsatdi. ʻ ʻ Ofitsiant uzr so rab, Xolmsning choy solingan finjonini olib ketdi. Ofitsiant ʻ uzoqlashgach, Xolms dedi: “Ko rasiz, azizim Uotson, ofitsiant xuddi shu ʻ choyni qaytarib olib kelib beradi”. Birozdan keyin ofitsiant Xolms oldiga bir finjon choy olib kelib qo ydi va yana bir bor uzr so rab, oshxonaga ketdi. ʻ ʻ 62 Finjonda pashsha yo q edi. Xolms choydan ho plab, “Aytmadimmi, Uotson?”ʻ ʻ dedi”. Xolms ofitsiant xuddi o sha finjon choyni qaytarib olib kelganini qanday ʻ bildi? Javob: Xolms ofitsiant choyni olib ketishidan oldin unga shakar solgan edi. Ofitsiant ikkinchi marta olib kelgan choy shirin edi. 2. Doktor Uotson hikoya qiladi: “Bir kuni uyga qaytayotganimda yo ldan ʻ o tayotgan keb ustimga suv sachratib, hammayog imni shalabbo qildi. ʻ ʻ Xolms uyda meni bu ahvolda ko rib, bir savol berdi: “Nima quritayotganida ʻ ho l bo ladi?” ʻ ʻ Savolning javobini topib ko ringchi? ʻ Javob: Sochiq. 3. Doktor Uotson hikoya qiladi: “Bir kuni missis Hadsonning (missis Hadson – Xolms va Uotson ijarada yashaydigan uyning bekasi) jiyani keldi. U xolasining muhim bir qog ozini Hadsonning sumkasidan olibdi. Biz uni bu ʻ qilmishi uchun koyisak, o zini oqlashga tushdi: “Men bu qog ozni tasodifan ʻ ʻ kitob orasidan topib oldim, xolam solib qo ygan ekan. 47 va 48-sahifalar ʻ orasiga”. Xolms uning yolg on gapirayotganini darhol payqadi. ʻ Qanday qilib? Javob: Kitob sahifalari o ng tarafdan boshlab raqamlanadi. 48-bet 47- ʻ betning orqa tarafida bo ladi, demak, ular orasiga hech narsa solib bo lmaydi. ʻ ʻ Asar detektiv bo‘lgani uchun aynan “Qiziqarli boshqotirma” metodi mos tushadi. O‘quvchilar bu orqali o‘zlarini Xolmsga qiyoslaydilar, asarni sevib mutolaa qiladilar. ‘‘Klaster’’ metodi 63 O‘quvchilarning asardan olgan xulosalarini “Klaster” metodi orqali aniqlaymiz. Mazkur metod o‘quvchilarga mavzu yuzasidan erkin, ochiq o‘ylash va fikrlarini bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Ushbu metod muayyan mavzuning o‘quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o‘zlashtirguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda borishini ta’minlaydi. Bu metodda o‘quvchilar fikri tarmoqlanadi, ya’ni mavzuga taalluqli tushuncha yoki aniq fikrni erkin va ochiq ravishda ketma-ketlik bilan uzviy bog‘lagan holda tarmoqlashga o‘rgatadi. “Mallalar uyushmasi” asarida “Klaster” metodi uchun voqealarni ketma-ketlikda aytib, ularga izoh berishsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. 1. Xolms va Uotson suhbati. 2. Mallalar uyushmasi. 3. Mister Uilson murojaati. 4. Xolmsning mahorati. “Mallalar uyushmasi” hikoyasini o‘rgatishda “Musiqiy shlyapa” metodi dan foydalanish mumkin. Mazkr metod adabiyot fani uchun mos. Amalga oshirish uchun shlyapa hamda musiqa kerak bo‘ladi. Musiqani telefon, sinf televizoridan qo‘yish mumkin. O‘quvchilar yoshiga mos tarzda o‘qituvchi tomonidan musiqa tanlanadi. Mazkur metodni amalga oshirish uchun butun sinf yoki sinf o‘quvchilarining ma’lum bir qismi qamrab olinishi mumkin. Shlyapalar 64 o‘quvchilar boshida aylanib yuradi. O‘qituvchi 5 sekund musiqa qo‘yib o‘chirdi. Musiqa o‘chirilgan vaqti shlyapa kimni boshida bo‘lsa, o‘sha o‘quvchi o‘qituvchining savoliga javob beradi. Savollarga javob bera olmagan o‘quvchilar metodni amalga oshirishda qatnasha olmaydilar. O‘qituvchi shunga o‘xshash savollar berishi mumkin: 1. Sherlok Xolms haqidagi asarlardan birida “u inson emas, mashina” degan fikr yangraydi. Siz bu fikrga qo shilasizmi?ʻ 2. Sherlok Xolms haqidagi aksar hikoyalar doktor Uotson tilidan bayon qilinadi. Voqeani doktor Uotson nomidan bayon qilishda qanday maqsad ko zlangan bo lishi mumkin? ʻ ʻ 3. Xolms va Uotson obrazlarining farqli jihatlari nimada? 4. Artur Konan Doyl bu hikoyani mashhur izquvar haqidagi asarlari ichidan eng saralari ro yxatiga kiritgan edi. Siz muallifning bu bahosiga ʻ qo shilasizmi? Nima uchun? ʻ 5. Ayrimlar detektiv janridagi asarlarni haqiqiy adabiyot qatoriga qo shishmaydi. Siz bu fikrga qo shilasizmi? ʻ ʻ 6. Sizningcha, detektiv janridagi asarlardan nimalarni o rganish mumkin? ʻ 7. Sherlok Xolms singari kasb egalariga nima uchun muhtojmiz? Mazkur metod orqali o‘quvchilar, o‘qituvchilar uchun ham manfaaatli metodlardan bittasi. Darsga esa kayfiyat olib kiradi. Ham ta’limiy jarayon, ham dam olish daqiqasini o‘zida umumlashtirgani bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur metodda faqat savollar emas, boshqa topshiriqlar ham berish mumkin. Bu o‘qituvchining ixtiyorida bo‘ladi. 65 Oskar Uayldning tarjimayi holi uchun 1 soat, “Baxtli shahzoda” ertagini o‘qitish uchun 2 soat mo‘ljallangan. Oskar Uayld bilan tanishgach, ertak haqida o‘quvchilar bilan savol-javob qilinadi. O‘quvchilarga uch daqiqa vaqt beriladi va bu vaqt davomida ular shu paytgacha mutolaa qilgan ertaklari nomlarini yozishi kerak. Mazkur topshiriq “Yashil ruchka” usuli asosida tekshiriladi. Bu metodning o‘ziga xos afzalliklari mavjud bo‘lib, o‘quvchilarni ruhiyatiga ijobiy ta’sir etadi. Chunki qizil ruchkada ularning xatolari ko‘rsatilganda tushkun kayfiyatga tushishlari mumkin.bu metodning yana bir afzalligi shundaki, o‘quvchi yanada faol bo‘lishga harakat qiladi. Darsda faol qatnashgan o‘quvchilar rag‘batlantiriladi. O‘quvchilarning ertak bilan tanishgan yoki tanishmaganligini bilish uchun “Issiq qahva” metodi dan foydalanish tavsiya etiladi. Doskaga turli rangdagi qog‘oz qahva idishlari yopishtirilgan ko‘rgazmali qurol ilinadi. Qahvalar ichida o‘tgan dars bo‘yicha savollar yozilgan bo‘ladi. Mazkur metodning afzalligi: o‘quvchilarning xotirasi oshadi, darsga diqqati jamlanadi, qoloq o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar ham metod nomiga qiziqqan holda darsga qatnashadi. Nega aynan metod nomi bunaqa, degan savol tug‘ilishi tabiiy. O‘quvchilar qahva ichidagi savollarga javob topadilar hamda qahva, ya’ni baho bilan siylanadilar. “Zinama –zina” metodi. Bu metodni qo‘llashning ikki xil usulini qo‘llash tavsiya etiladi. 1-zinalar tepaga qarab kengayib boriladi, 2-zinalar esa aksincha pastga qarab torayib boradi. 1-zinalarda Shahzoda va Qaldirg‘ochning ijobiy deb topilgan xislatlari, 2-zinada esa salbiy deb topilgan xislatlari yoziladi. Yuqoridagi metodlar vositasida o‘quvchilar bilimi baholanadi, sust o‘zlashtirgan o‘quvchilar ogohlantiriladi. O‘quvchilarni noan’anaviy tarzda baholash tavsiya etiladi. Chunki darsga bo‘lgan qiziqishi yanada oshadi. Masalan, 66 Shahzoda rasmi tushirilgan qog‘ozchalarni a’lo bahoda o‘zlashtirganlarga, Qaldirg‘och rasmi tushirilgan qog‘ozchalarni yaxshi o‘qiganlarga va qoniqarli o‘qiganlarga saroy amaldori rasmi tushirilgan qog‘ozchalarni daftariga yopishtirib baholash tavsiya etiladi. “Jonlantirish” san’atini tushuntirishda “FSMU” metodidan foydalanish tavsiya etiladi. O‘qituvchi jonlantirish san’ati haqida tushuncha bergach, mazkur metodni qo‘llay oladi. F- fikr S-sabab M-muhokama U-umumlashma Xulosa qilib aytganda, 5-6-sinf darsliklaridagi jahon adabiyoti namoyondalarini yuqoridagi ilg‘or pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda o‘qitish maqsadga muvofiqdir. Bu metodlar o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshirishga, adabiyotga muhabbat uyg‘otishiga zamin yaratadi. Bob bo‘yicha xulosa 1. Maktab 5-6-sinf adabiyot darsliklarida jahon adabiyoti durdonalarini texnologiya asri o‘quvchilariga tushuntirishda interfaol metodlar, texnologik yondashuvlar asosida o‘rgatish lozim. Muammoli ta’lim asosida dars tashkil qilish, uning o‘quvchilar va dars uchun ahamiyatini yoritish ko‘rsatiladi. Muammoli ta’lim bo‘yicha jahon olimlaridan X.Loxman, V.Okon, M.Maxmutov, A.Matyushkin, A.Ilnitskayalarning olib borgan izlanishlari asosida tadqiqotda asarlar tahlili berilgan. 2. O‘zbek metodistlaridan A.Abdurazzoqov, I.Rahimova, Q.Husanboyeva va Sh.Jamoldinovalar tadqiqotlari asosida jahon adabiyoti namoyondalarining asarlarini muammoli vaziyat asosida tahlil qilish masalalari yoritilgan. Muammoli ta’limning o‘quvchilar bilimini oshirish, darsda o‘rganganlarini hayot faoliyatlarida qo‘llash uchun xizmat qilish masalasi yotitilgan. 67 3. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida adabiyot o‘qitishning zamonaviy metodlari keng qo‘llanilib, uning Aka-uka Grimmlar, Nodar Dumbadze, Lengston Hyuz, Rey Bredberi, Jyul Vern, Artur Konan Doyl, Oskar Uayld kabi jahon adabiyoti namoyondalarining asarlarini o‘rgatish misolida ko‘rsatilgan. Shuningdek, interfaol metodlarning qo‘llanilishi, dars sifatini oshirishdagi ahamiyati va ushbu metodlarning o‘quvchilar yosh doirasiga qarab qo‘llanishi keltirilgan. 4. “Bozoringizni bersin”, “Moslik jadvali”, “To‘rtinchisi ortqicha”, “Singan tuxum”, “Meni tozalang”, “Klaster”, “Musiqiy shlyapa”, “Issiq qahva”, “Zinama-zina” kabi metodlarning afzalligi, qo‘llanilishi va amaliy ahamiyati 5-6-sinf adabiyot darsligidagi jahon adabiyoti durdonalarini o‘qitish uchun tavsiya etilgan. 68 Xulosa Adabiyot faqat pedagogik maqsadlarga xizmat qiluvchi fan bo‘lib qolmay, birinchi navbatda, o‘quvchilarga bilim berishi, ya’ni ko‘p asrli adabiyot tarixi va hozirgi adabiy jarayonning asosiy yo‘nalishi – yetakchi ijodkorlar va ular ijodi bilan, shu ijodkorlar ijodiyotida o‘z ifodasini topgan xalq va mamlakat tarixi bilan tanishtirishi, adabiyotning o‘ziga xos tomonlari va nazariy masalalari haqida tasavvur berishi kerak. Maktab o‘quvchilari jahon adabiyoti durdonalari bilan bosqichma-bosqich oziqlanib borishi lozim. Chunki jahon adabiyoti namoyondalari va ularning asarlari o‘zbek adabiyotidan farqli o‘laroq, o‘z ifoda yo‘nalishiga ega. Shunday ekan, maktab o‘quvchilari jahon adabiyoti namoyondalarining hayoti va ijodi haqida muayyan bilimlarga ega bo‘lishlari hamda olgan ijobiy fazilatlarini mustaqil hayotlarida qo‘llashlari zarur. Bugungi Yangi O‘zbekiston sharoitida yoshlarning sifatli ta’lim olishi, ularning har tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Adabiy ta’limda maktablarda dars sifatini oshirish, o‘quvchilar bilimi, dunyoqarashini kengaytirish uchun texnologiyalardan foydalanish avj olmoqda. Texnologiya asri o‘quvchilariga ular uchun muhim bo‘lgan – smartfon va kompyuterlardan to‘g‘ri foydalanish, maktabdagi darslar uchun ularni ishlatish o‘qituvchilar zimmasidagi vazifaga aylanmoqdalar. Tadqiqotimizda mana shularni inobatga olib, 5-6-sinf adabiyot darsligidagi jahon adabiyoti namoyondalarining tarjimayi holi va asarlarini o‘rgatishning zamonaviy usullari yoritildi. O‘quvchilar ma’naviy olamini boyitishda, ularni ezgu insoniy fazilatlar egasi qilib tarbiyalashda adabiyotning o‘rni katta. Jahon adabiyoti esa bolalarni mustaqil fikrlashga, o‘z xatti-harakatlariga javob beradigan inson bo‘lishida hamda estetik go‘zallikni chin dildan his etishda muhim rol o‘ynaydi.Tadqiqot 5-6- sinf o‘quvchilari yoshiga mos tarzda Aka-uka Grimmlar, Nodar Dumbadze, Rey Bredberi, Lengston Hyuz, Jyul Vern, Artur Konan Doyl va Oskar Uayld kabi jahon adabiyotining yirik namoyondalari va ularning sara ijod namunalari keltirilgan. Bitiruv malakaviy ishimizda yuqoridagi ijodkorlarning umr bayonining berilishi, ularni texnologik metodlar yordamida batafsil yoritib berish, o‘quvchilarga ushbu 69 ijodkorlarning kechmishi, asarlari va adabiyotdagi o‘rnini ko‘rsatib berish masalalari yoritilgan. Shuningdek, darslikda berilgan asarlarini turli jihatdan yondashib, ammo bitta maqsad – asarning mazmunini o‘quvchiga yetkazish hamda insoniy fazilatlari shakllanishida hissa qo‘shishga qaratilgan. Ishimizning dastlabki bobida 5-6-sinf darsligidagi jahon adabiyoti namoyondalarining umr bayonining darsliklarda berilish masalasi, uning ahamiyati turli adabiyotshunos olimlar fikrlari asosida izohlangan. Tarjimayi hol o‘rganilishi borasida olib borilgan tadqiqotlardan foydalanilib, jahon adabiyoti vakillarining biografiyasini o‘qitish usullari yoritilgan. Shuningdek, o‘quvchilar ruhiyati va bilim doirasini inobatga olib, adiblarning umr bayonini turli texnologik metodlar asosida o‘rgatish tavsiya etilgan. Tarbiyalanuvchining har tomonlama yetuk kamol topishida jahon adabiyoti namoyondalarining tarjimayi holi ham muhim o‘rin tutishi masalasiga ham alohida e’tibor qaratildi. Ikkinchi bobda adabiyot o‘qitishda turli usullarning dars jarayoniga olib kirilishi hozirgi davr talabi ekanligi, shundan kelib chiqqan holda, tadqiqotimizda interfaol usullarning adabiyot mavzularini o‘tishdagi ahamiyati haqida so‘z yuritiladi. Zotan, ta’lim jarayonida interaktiv usullardan keng foydalanish o‘quvchilar tomonidan jahon adabiyoti durdonalarini chuqur o‘zlashtirish, ularda yangi bilimlarni egallashga intilish, tanqidiy fikrlash kabi bugungi kun uchun o‘ta muhim bo‘lgan ko‘nikmalarini shakllantirish imkonini beradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, maktab darsliklarida jahon adabiyoti namoyondalari biografiyasi va asarlarini o‘qitish bo‘yicha deyarli tadqiqotlar olib borilmagan. Yangilangan darsliklar asosida jahon adabiyotini o‘qitish masalasiga alohida o‘rganilishi taklif etiladi. Zero, shiddat bilan rivojlanayotgan zamon o‘quvchisi jahon adabiyotiga qiziqishi, undan ozuqa olishi lozim. Xullas, jahon adabiyoti o‘quvchilar ma’naviyati boyishida, o‘zgalarning fikrlarini hurmat qilishda muhim sanaladi. Jahon adabiyoti namoyondalarini turli metodlar asosida o‘qitishning dolzarbligi tadqiqotda ko‘rsatib o‘tildi. 70 Foydalanilgan adabiyotlar: I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar: 1. Mirziyoyev Sh. Ezgu g‘oyalardan bunyod bo‘lgan muazzam xiyobon. Sayt: https:// yuz.uz.news. 2. Mirziyoyev Sh. Adabiyot, san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq, butun insoniyat bezavol yashaydi. // https: //www.xabar.uz.madaniyat. II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar adabiyotlar: 3. Bobonazarova G. Jahon adabiyoti fanini o‘qitish bo‘yicha ba’zi mulohazalar// O‘zbekistonda geografik tadqiqotlar: Innovatsion g‘oyalar va rivojlanish yo‘llari, 2023. – B.46. 4. Берн Э. Игры, в которые играют люди. Психология человеческих взаимоотношений. Люди, которые играют в игры. Психология человеческой судьбы. – М.: 1988. 5. Долимов С., Убайдуллаев Ҳ., Аҳмедов Қ. Адабиёт ўқитиш методикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1967. – Б. 239 бет. 6. Дьюи Д. Образование и демократия. –М.: 2000. 7. Hamdamov U. Jahon adabiyoti: modernism va postmodernism. – T, 2020. – B.65. 8. Husanboyeva Q., Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T: Innovatsiya-ziyo, 2020 – 352 b. 9. Husanboyeva Q., Niyozmetova R. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.: Barkamol fayz media,2018. – 352 b. 10. Husanboyeva Q. Literature as a factor for development of morality and independent thinking. – T.: Tamaddun, 2016. – B.129. 11. Игры для интенсивного обучения / Под ред. В. В. Петрусинского. - Москва: «Прометей», 1991; Игры – обучение, тренинг, досуг… / Под ред. В. В. Петрусинского. – М.: «Прометей», 1994. 12. Jumaboyev M. Bolalar adabiyoti. – T.: O‘qituvchi, 2013. 71 13. Kambarova S. Mustaqil mutolaa va adabiy tahlil. Monografiya . – T .: 2016. 30- bet . 14. Казаков А. Н., Якушев А. О. Логика-1 Парадоксология. Пособие для учащихся ст. классов лицеев, колледжей и гимназий. – М.: АО «Аспект Пресс», 1994. -256 с. 15. Mirzayeva Z., Jalilov K. Adabiyot. 6-sinf. O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. – T, 2022. – B.66. 16. Muhitdinova B. O‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi. – Samarqand, 2020. –B.57. 17. Qozoqboy Yo‘ldosh., Muhayyo Yo‘ldosh. Badiiy tahlil asoslari. – T: Kamalak, 2016 – B.68. 18. Quronov D. “Adabiyot nadir” yoki Cho‘lponning mangu savoli. Adabiy- tanqidiy maqolalar. – Y.: Zarqalam, 2oo6. – B.40-41. 19. Rametullayeva N. Adabiyot o‘qitish metodikasi. // http://www.newjournal.org/ , 2022. N .1. – B . 77. 20. Скалкова Я. От теории к практике обучения в средней обшеобразователной школе. – Москва: Педагогика,1983. –С.49-50. 21. To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T, 2012. – B.78.79. 22. Тўхлиев Б. Адабиёт ўқитиш методикаси.-Т.: 2010. –Б.121. 23. To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T.: Yangi asr avlodi, 2006. – 186 b. 24. Yo‘ldoshev Q. Adabiy saboqlar. Umumta’lim maktablarining 8-sinf “Adabiyot” darsligi uchun metodik qo‘llanma. – T.: Sharq, 2004. – B.32. 25. Yo‘ldosh Q., Yo‘ldosh M. O‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa uyi, 2022. 26. Йўлдошев Қ. Адабиёт ўқитишнинг илмий-назарий асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1996. – Б. 14. 27. Занько С. Ф. и др. Игра и ученье. – М.: 1992. 28. Zunnunov A., Hotamov N., Esonov J., Ibrohimov A. Adabiyot o‘qitish metodikasi. – T: O‘qituvchi, 1992 – 333 b. 72 III . Dissertatsiya va avtoreferatlar 29. Rajabova I. Kasb-hunar kollejlari adabiyot darslari samaradorligini oshirishda interfaol usullardan foydalanish yo‘llari.Ped.fan.nomzodi...diss. - T.: 2011. IV. To‘plam va jurnallardagi maqolalar 30. Anton Chexov. Tarbiyali odamning sakkiz fazilati // Yoshlik, 2019 – N.6. 31. Oskar Uayld.Taqlid asli e’tirofdir//Tafakkur, 2015. – N 4. 32. Xolbekov S. Adabiyot darslarida ijodkor tarjimayi holini o‘rgatish xususida// “Science and Education” Scientific Journal. 2020. 33. Yusupov H. Olamshumul adib edi//www.kh-davron.uz internet sayti. V. Badiiy adabiyotlar 34. Jyul Vern. O‘n besh yoshli kapitan. – T.: Yangi asr avlodi, 2012. – 356 b. VI . Lug ‘ atlar 35. Словарь иностранных слов. – М.: «Русский язык», 1979. С-23; С-198. VII . Darsliklar 36. Ahmedov S., Qosimov B., Qo‘chqorov R., Rizayev Sh. Adabiyot . Umumiy o ‘ rta ta ’ lim maktablarining 5- sinfi uchun darslik . – T .: Sharq , 2020. – 272 b . 37. Mirzayeva Z., Jalilov K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 6- sinfi uchun darslik. – T, 2022. - 224 b. 38. Mirzayeva Z., Jalilov K. Adabiyot. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7- sinfi uchun darslik. – T, 2022. – 224 b. VIII. Internet saytlari 39. http://kompy.info 40. Uz.m.wikipediya.org/wiki/QR-kod 41. www.ziyouz.com 42. www.google.uz 73 43. www.scholar.google.com 44. www.kh-davron.uz 45. www.xabar.uz 74

ADABIYOT DARSLARIDA JAHON ADABIYOTI NAMOYONDALARINING HAYOTI VA IJODINI O‘RGATISH USULLARI (5-6-SINF DARSLIGI MISOLIDA M U N D A R I J A KIRISH 4 I BOB. MAKTAB DARSLIKLARIDA JAHON ADABIYOTI NAMOYONDALARINI O‘QITISHNING NAZARIY VA AMALIY AHIMAYATI 9 1.1. Jahon adabiyoti namoyondalari tarjimayi holiga oid ma’lumotlar talqini va ularning o‘qitilishi (5-sinf darsligi asosida) 9 1.2. Yozuvchi biografiyasini o‘rgatishda an’anaviy va zamonaviy yondashuv (6-sinf darsligi misolida) 2 2 Bob bo‘yicha xulosa 35 II BOB. ADABIYOT DARSLARIDA JAHON ADABIYOTI DURDONALARINI O‘QITISHDA SAMARALI METOD VA USULLARDAN FOYDALANISH 37 2.1. Muammoli ta’lim va uning jahon adabiyoti namunalarini o‘qitishdagi ahamiyati (5-6-sinf darsligi misolida) 3 7 2.2. Jahon adabiyoti namoyondalarining asarlarini turli metod va usullar asosida tahlil qilish (5-6-sinf darsligi asosida) 5 2 Bob bo‘yicha xulosa 69 XULOSA 7 1 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 7 3 1

KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Bugungi Yangi O‘zbekiston sharoitida yoshlarning sifatli ta’lim olishi, ularning har tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yoshlarning shaxs sifatida shakllaninshida esa adabiyotning o‘rni beqiyos. Odamlarning dunyoqarashini boyitish, ezgu maqsad-g‘oyalarga ilhomlantirish uchun adabiyotdan keng foydalanish lozim. Uning ta’siri natijasida, ayniqsa, yoshlarimiz ongini turli tahdidlar, yot g‘oyalardan saqlashga erishamiz. Muhtaram Prezidentimiz aytaganlaridek: “Adabiyot xalqning yuragi, elning ma’naviyatini ko‘rsatadi. Bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo‘l topish, ularni ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak”. 1 Darhaqiqat, adabiyot millatning ko‘zgusi - orzu–armonlari, kechmishini aks ettiribgina qolmay, inson tafakkurini o‘stiradi, qalbiga muqaddas tuyg‘ularni jo qiladi. Sifatli ta’lim olish ehtiyojining kuchayishi Yangi O‘zbekiston yoshlarining Uchinchi Renessansga tomon qo‘yilayotgan qadamidir. Maktab o‘quvchilari o‘zbek adabiyoti bilan birgalikda jahon adabiyotini ham o‘rganib bormoqda. Shunday ekan, jahon adabiyoti ham insoniy tuyg‘ularni shakllantirishda, kamolotga erishishda muhim sanaladi. Jahon adabiyoti namoyondalarining hayoti va ijodini o‘qitishda noan’anaviy o‘qitish usullaridan samarali foydalanish, ta’lim- tarbiya jarayonida o‘quvchiga nafaqat bilim, balki estetik zavq bag‘ishlab, fanga bo‘lgan qiziqishini oshirishga xizmat qiladi. Aka-uka Grimmlar, Nodar Dumbadze, Lengston Hyuz, Rey Bredberi, Jyul Vern, Artur Konan Doyl, Ibroyim Yusupov, Oskar Uayld, Anton Chexov singari buyuk ijodkorlar merosini o‘quvchilarga adabiyot darsi orqali sifatli ta’limni tashkil qilgan holda yetkazish bugungi pedagog-o‘qituvchilar oldida turgan muhim vazifa sanaladi. Bugungi kunda, internet asrida o‘quvchilarning adabiyotga bo‘lgan qiziqishi kamayib bormoqda. Shunday ekan, maktablarda adabiyot darslarini noan’anaviy tarzda tashkil qilish, shuningdek, o‘qituvchining ham mehnati va ijodkorlik qobiliyatini talab etadigan dars mashg‘ulotlarini o‘tkazish zarur. 1 Mirziyoyev Sh. Ezgu g‘oyalardan bunyod bo‘lgan muazzam xiyobon. Sayt: https://yuz.uz.news 2

Tarbiyalanuvchilar jahon adabiyoti ijodkorlari biografiyasi va boy merosi orqali qator insoniy tushunchalarni shuuriga jo qilib boradi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, zamonaviy texnologiyalar asrida ulg‘ayayotgan avlodni sof insoniy tuyg‘ularini shakllantirish, ma’nan sog‘lom qilib tarbiyalash, ularni jahon adabiyotiga qiziqishini oshirishda adabiyot fanining o‘rni beqiyosdir. Shunday ekan, badiiy asarning mazmunini to‘g‘ri yetkazish, o‘quvchilarning shaxs sifatida shakllanishidagi o‘rni xususida fikr yuritish, ularning dunyoqarashini o‘stirish adabiyot fani o‘qituvchilarining zimmasidagi asosiy vazifalardan biri sanaladi. Har bir xalqni tanitishda yozuvchilarning o‘rni beqiyos. Zero, ular o‘z iste’dodi bilan millionlab insonlar qalbidan joy oladi. Ular yaratgan asarlarni faqat adabiyotshunoslar emas, balki butun insoniyat sevib mutolaa qilishadi. Maktab darsliklarida berilgan jahon adabiyoti vakillari ham bezijga darslikka kiritilmagan. Ularni yuksak e’tiqodi, iste’dodi va tarviyaviy mazmundagi asarlari o‘quvchilarni shaxs bo‘lib shakllanishiga xizmat qiladi. Yurtboshimiz ham o‘z nutqlarining birida jahon adabiyotini e’tirof etadilar: “Biz O‘zbekistonda “Adabiy do‘stlik – abadiy do‘stlik” degan chuqur ma’noli tamoyilga amal qilgan holda, jahon adabiyotining durdona asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilish va nashr etish masalasiga g‘oyat jiddiy e’tibor qaratmoqdamiz”. 2 Zotan, o‘zbek adabiyoti kabi jahon adabiyoti durdonalarini o‘qitish ham alohida kasbiy mahorat va mas’uliyat talab etadi. O‘quvchilarning asar matnida aks etgan hayotiy va badiiy haqiqatlarni ilg‘ashi, asardan to‘g‘ri xulosa chiqara olishi, o‘z tabiatiga singdirishi shakllanayotgan shaxsda osonlik bilan kechadigan jarayon emas. Ta’lim-tarbiya tizimida bu kabi murakkab va mas’uliyatli ishlarni amalga oshirish “Adabiyot” fani va shu fanning mutaxassisi bo‘lgan o‘qituvchining zimmasidagi eng kata vazifa hisoblanadi. Mavzuning o‘rganilish darajasi: Shoir va yozuvchining hayoti va ijodini o‘rgatish masalasi mustaqillikkacha bo‘lgan davrda ham, istiqlol davrida ham adabiyot o‘qitish metodikasi sohasida izchil tadqiq qilingan. Adabiyot o‘qitish 2 Mirziyoyev Sh. Adabiyot, san’at va madaniyat yashasa, millat va xalq, butun insoniyat bezavol yashaydi//https://www.xabar.uz>madaniyat 3

metodikasida biografiyani o‘rgatish, yozuvchi asarlarini turli asnoda tahlil etish, asarda ko‘tarilgan muammoni ko‘rsatish, asarlarni turli metodlar orqali o‘qitish xususida S.Dolimov, B.To‘xliyev, A.Zunnunov, Q.Yo‘ldoshev, M.Yo‘ldosh, Q.Husanboyeva, R.Niyozmetova va boshqa metodist olimlar so‘z yuritganlar. Tarjimayi holga oid ma’lumotlar talqini, janr turlarini o‘qitish, adabiy ta’lim, ta’lim texnologiyalari va o‘qituvchining adabiyot o‘qitishdagi yondashuvlari masalasi haqida yuqoridagi metodistlar to‘xtalib o‘tganlar. BMIning ilmiy yangiligi. BMIda 5-6-sinf “Adabiyot” darsligida jahon adabiyoti namoyondalarining hayoti va ijodini o‘qitish nazariyasi, o‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasidagi mavjud qarashlar asosida adabiyot darslarida jahon adabiyoti durdonalarini yangi metodlar va zamonaviy ta’lim texnologiyalari asosida o‘rgatish haqidagi fikrlar umumlashtirilib, chuqur ilmiy-nazariy xulosalar chiqildi. Bunda: - 5-6-sinf adabiyot darsligida jahon adabiyoti namoyondalari biografiyasining berilishi bo‘yicha munosabat bildirish; - 5-6-sinf adabiyot darsligida jahon adabiyoti namoyondalari hayoti va ijodi o‘rganilishiga ajratilgan soatlarni tahlil qilish, unumli foydalanish bo‘yicha takliflar berish; - 5-6-sinf adabiyot darsligidagi jahon adabiyoti durdonalarini o‘qitishdagi murakkabliklarni aniqlash, o‘quvchilar ongiga yetkazishning interfaol usullarini o‘rganish, tahlil qilish; - jahon adabiyotining nodir namunalarini muammoli vaziyat asosida o‘rgatishning amaliy jihati; - maktab darsliklarida berilgan jahon adabiyotini o‘qitishda turli usul va metodlardan samarali foydalanish haqida to‘xtalib o‘tilgan. Malakaviy bitiruv ishining maqsad va vazifalari. Maktab darsliklarida jahon adabiyoti namoyondalari : Aka-uka Grimmlar, Nodar Dumbadze, Lengston Hyuz, Rey Bredberi, Jyul Vern, Artur Konan Doyl, Ibroyim Yusupov, Oskar Uayld, Anton Chexov hayoti va ijodining berilishi va bugungi davr o‘quvchisi tarbiyasidagi o‘rni masalasini yoritish, shu bilan bir qatorda, mavzuni o‘zlashtirish 4

yuzasidan berilgan ko‘rsatmalar - savol va topshiriqlarning o‘quvchi bilim olishdagi ahamiyati kabi metodik masalalarni o‘rganishga qaratilgan. Mazkur malakaviy bitiruv ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan: - jahon adabiyoti namoyondalarining maktab darsliklarida berilishining ahamiyati; - jahon adabiyoti namoyondalarining adabiyot o‘qitish metodikasidagi o‘rni; - yozuvchi tarjimayi holini o‘rganishning metodik usullari; - 5-6-sinf darsliklaridagi jahon adabiyoti yozuvchilarining asarlarini o‘qitish bo‘yicha metodik tavsiyalar berish; - adabiy ta’lim texnologiyalarining jahon adabiyoti namoyondalarini o‘qitishdagi ahamiyati; - muammoli vaziyat va maktabda dabiyot darslarida uning ahamiyatini yoritish; - yangi usullarning jahon adabiyoti o‘qitishdagi ahamiyati. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu izlanishlarimiz nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot mobaynida olib borilgan kuzatishlar, BMIda bayon etilgan ilmiy-nazariy xulosalardan oliy o‘quv yurtlarining talabalari, o‘rta maxsus ta’lim tizimi uchun maxsus kurslar va seminarlarda foydalanish mumkin. Shuningdek, tadqiqot o‘zbek adabiyotini o‘qitish metodikasi fanidan darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar yaratish va to‘ldirishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqotning obyekti . BMIni yozishda uzluksiz ta’lim tizimi uchun yaratilgan darslik va majmualar obyekt vazifasini o‘tadi. BMIning metodologik asosini Respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevning ma’naviyat, adabiyot va san’atga oid qarashlari tashkil etadi. Shuningdek, o‘zbek metodist olimlaridan Q.Husanboyeva, M.Yo‘ldosh, A.Zunnunov, B.To‘xliyev, S.Dolimov, Q.Yo‘ldoshev, R.Niyozmetova, S.Kambarova va boshqalarning ilmiy-nazariy, metodik qarashlari ishimizni amalga oshirishda metodologik asos vazifasini o‘tadi. 5

O'xshashlar

5-6-YOSHLI BADIY GIMNASTIKACHILARNING EGILUVCHANLIK JISMONIY QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH USULLARI
ADABIYOT DARSLIKLARIDA JADID NAMOYANDALARINING O‘RGANILISHI
“Samarqand – tarix beshigi” bo‘limini o‘rgatish metodikasi (2-sinf misolida)
8-SINF ADABIYOT DARSLIGINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI
TEXNOLOGIYA DARSLARIDA BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIGA QOG‘OZ VA KARTON BILAN ISHLASH TEXNOLOGIYASINI O‘RGATISH