logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini maktab darsliklarida o‘qitilishi

Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini maktab darsliklarida o‘qitilishi

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1387.1005859375 KB
Ko'chirib olish
Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini maktab darsliklarida o‘qitilishi Mundarija : KIRISH. I BOB. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR HAYOTI VA IJODINING O‘RGANILISH TARIXI 1.1. Boburshunoslik tarixiga bir nazar 1.2. Bobur lirikasi va “Boburnoma”ning o‘rganilishi 1-bob bo‘yicha xulosa II BOB. BOBUR IJODINING O‘QITILISH MASALALARI 2.1. Bobur ruboiylarini sharhlab o‘rgatish 2.2 “Boburnoma” da potret yaratish mahorati 2-bob bo‘yicha xulosa III BOB ADIB IJODINI ZAMONAVIY PEDAGOGIK METODLAR VOSITASIDA O‘RGANISH 3.1 Shoir lirikasini “Konseptual jadval” asosida o‘rganish 3.2. “Boburnoma”ni “Klaster” metodi vositasida o‘rganish 3-bob bo‘yicha xulosa Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti, faoliyati va ijodi insoniyat uchun o‘ziga xos ibrat maktabi tarbiya vositasi, so‘ngsiz zavq manbai ekanligi barchaga birdek ayon. Ta’lim bosqichlarida bu betakror shaxs faoliyatiga keng o‘rin berilgani ham bejiz emas. Hozirgi kunda boshlang‘ich ta’limdan oliy o‘quv yurtlarigacha bo‘lgan bosqichlarda Bobur hayoti, ijodi muayyan qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqqan holda o‘rganilmoqda. Ta’lim tizimida bu davlat arbobi, mutaffakir ijodi va faoliyatiga tarix, etnografiya, geografiya, til, adabiyot, adabiyotshunoslik va boshqa fanlar nuqtai nazaridan yondashiladi, o‘qitiladi. Mustaqillikdan so‘ng adabiyotshunoslik, metodika fanlaridagi yangilanishlar natijasi o‘laroq har bir adib ijodiga tarixiy haqiqat mezonlari, sof estetik tamoyillar asosida yondashuv yuzaga keldi. Jumladan Bobur ijodi yangicha qarashlar, adabiyot ilmining so‘nggi yutuqlari asosida o‘rganila boshladi. Shunisi diqqatga sazovorki, tajribalar natijasi o‘laroq Bobur lirikasidagi qaysi namunalar, “Boburnoma”dagi qaysi parchalar qay sinflarda qanday o‘rganilishi belgilab olindi. Ana endi biz ushbu mumtoz adabiyotimiz namunalarini o‘quvchilarga “qanday” o‘rgatishimiz zarur. Ushbu savol bugun dolzarb masalalardandir. Endi ushbu mavzularni o‘quvchilarga yangicha yondashuvlar asosida, ularni mavzuga qiziqishlarini oshirish, mavzuni oson yo‘l bilan xotiralarida yaxshi saqlanishini ta’minlash bizning asosiy vazifalarimizdandir. Va bugun biz ishimizda shu jihatlariga e‘tibor qaratishga harakat qildik. Agar amaldagi darslik va qo‘llanmalar o‘zgarsa ham dissertatsiyamizdagi bayon etayotgan metodik tavsiyalarimiz butunlay ahamiyatini yo‘qotmaydi deb o‘ylaymiz. Faqat sharoitga qarab ularni biroz yengillatish yoki, aksincha, chuqurlashtirish va kengaytirish mumkin. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ma’lumki, jahon adabiyotshunosligi va tarixshunosligida tarixiy shaxslar, xususan, Bobur hayotini o‘rganish yuzasidan U.Erskin, P.Sharma, A.Stil, A.Beverej singari xorij olimlarining ishlari keng miqyosda o‘rganilgan. Bu ishlarda ko‘proq Bobur biografiyasi va uning xotirnomasi « Boburnoma» asari tadqiq etilgan 1 . Rus sharqshunosligida N.Ilminskiy, A.Samoylovich, G.Blagovalarning ilmiy izlanishlari bu mavzu bo‘yicha fundamental ishlar hisoblanadi. O‘zbek adabiyotshunosligi va tarixshunosligida S.Azimjonova, H.Hasanov, Sh.Bobojonova, O.Husanboev, V.Abdullaev, B.Valixo‘jaev, V.Zohidov, V.Rahmonov, L.Qayumov, S.Hasanov R.Vohidov, G‘.Murodov singari olimlarning ishlarida Bobur, uning hayoti hamda u tuzgan saltanat tarixi yoritilgan 2 . Shu bilan birga N.Rasulzoda, S.Jamolov, G‘.Salomov, S.Xasanov, H.Boltaboev, X.Nazarova, H.Qudratullaev, N.Otajonov, L.Xodjaeva, S.Shukurullaeva, F.Salimova, N.Jiyanova, A.Ibrohimov, M.Sobirov, R.Karimov, T.Yuldashev, Z.Xolmanova, M.Abdullaeva, D.Hoshimova, I.Sulaymonov kabi olimlarning tadqiqotlarida Boburning « Boburnoma» asari, uning tili, uslubi, tarjimalari o‘rganilgan Tadqiqot ob’ekti: Bobur ijodini o‘qitish masalalari, Bobur lirikasi va “Boburnoma” Tadqiqot predmeti: Bobur ijodi: lirikasi va “Boburnoma”ni o‘qitishda qo‘llaniladigan zamonaviy pedagogik texnolagiyalar. Tadqiqot ishining maqsadi: Bobur hayoti va ijodini maktab darsliklarida o‘qitilishida qanday metodlardan foydalansa, yaxshi natija berishini, samaraliroq va o‘rganish qulayroq bo‘lishini ko‘rsatish dissertatsiyaning bosh maqsadi sanaladi Tadqiqot vazifalari: 1 Эрскин У. Бобур Ҳиндистонда . – T.: Чўлпон . 1995. –Б. 112 . Шарма Л. Бобурийлар салтанати. –T.: Маънавият, 1998. –Б.21. Stil A. S. King-Errant. New York F. A. Stokes company publishers, 1912. 187 p. Beveridge, Annette Susannah (ed.). The Babur-nama in English (Memoirs of Babur) —London . 1922. – 880 p. The History of Humayun by Gulbadanbegam. Translation by A.S. Beveridge., London, 1902. – 144 p. 2 Азимджанова С.А. Государство Бабура в Кабуле и в Индии (социально-экономическая политика Бабура в первой трети XVI Века). Автореферат дисс... д-ра инс. наук. – T.: 1969. 60 с. Ҳасанов Ҳ. З.М.Бобир ва унинг географик мероси. Номзодлик диссертацияси. – T.: Бобожонова Ш.Ш. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг ижтимоий-аҳлокий қарашлари. Фалсафа фанлари номзоди...дисс. //ЎзФА И.М.Мўминов номидаги фалсафа ва ҳуқуқ институти. – T.: 2002. 165 б. (Библиогр. Б 172. Ҳусанбоев О.О Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари. Юридик фан. номзоди...дисс. // ЎзР Адлия вазирлиги, Тошкент Давлат юридик институти. – T.:, 2006. 132 б. Абдуллаев В. Бобур ва унинг замондошлари ижодини ўрганиш масалалари. СамДУ, Самарқанд. 1983. Валихўжаев Б. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Т.: Фан. 1978. Зоҳидов В. Бобурнинг фаолияти ва ижодий мероси. Т.: Шарқ юлдузи. 1968. Раҳмонов В. Заҳириддин Муҳаммад исми ҳақида. Т.: Тил ва адабиёт таълими, 6-сон. 2000. Қаюмов Л. Бобур. Т.: Шарқ юлдузи. 3-4 сонлар, 1983 Ҳасанов С. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Т.: Шарқ. 2002. Воҳидов Р. Биз билган ва билмаган Бобур. Т.: Маънаият. 1999. Муродов Ғ. « Юлдузли тунлар » романида бадиий кодлар // БухДУ илмий ахборотлари.– Бухоро, 2000. – 1-сон. – Б. 23-27. - Adabiyotimizning mumtoz namunalarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar vositasida o‘qitish yo‘llarini ko‘rsatish; - Bobur ruboiylarini o‘qitishda sharhlab o‘qitish usulinining samaradorligini asoslash; - “Boburnoma”da kelgan ijodkorlar, tarixiy shaxslarning adabiy portretlarini tahlil qilish; - Bobur lirikasini “Konseptual jadval” asosida o‘qitish afzalliklarini misollar orqali dalillash; - “Boburnoma” asarini “Klaster metodi” vositasida o‘rganish qulayliklarini tushuntirish Tadqiqot usullari. Tadqiqot jarayonida qiyosiy-tipologik, germenevtik, analitik, psixologik va kompleks tahlil kabi metodlar qo’llanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Bobur ijodi avval turli jihatdan tadqiq etilgan. Biz shu tadqiqotlarga tayangan holda ishimizni metodik jihatdan yoritishga harakat qildik. Ishimizning yangiligi Bobur hayoti va ijodini o’quvchilarga yangi pedagogik texnologiyalar asosida o’rgatishga qaratilgan bo’lib, biz bunda Bobur lirikasini “Konseptual jadval” asosida o’rganish, “Boburnoma”ni “Klaster” metodi vositasida o’qitishni tavsiya qildik va namunalar ko’rsatdik. Bunday usullarni qo’llashning afzal jihatlari, qulayligi, zarurati, ahamiyati bayon qilindi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Ishning amaliy ahamiyati shundaki, Maktab adabiyot darslari va oliy ta’limda “ Adabiyot tarixi ” fanining “Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodi ” mavzular ini o‘qitishga oid yangi variantlarni beradi. Dars mashg‘ulotlar jarayonida klaster metodidan, konseptual jadval va sharlab o‘qitish kabi usullardan foydalanish talaba va o‘quvchilarga mavzuni chuqur va atroflicha o‘zlashtirishlari, bu sohada yuqori saviyadagi mutaxassislar bo‘lib yetishishlariga yordam beradi. Ishda qo‘llangan metodlar va ish turlaridan boshqa fan o‘qituvchilar ham foydalanishlari mumkin. Tavsiyalar berilishi ushbu fanni o‘qitishda innovatsion ilg‘or pedagogik va axborot kommunikatsiya texnologiyalarni amaliyotda qo‘llanish darajasini tahlil qilish hamda unga baho berishga imkon yaratadi. Tadqiqot natijalari nafaqat ushbu mavzu uchun , balki boshqa adabiyot darslari uchun ham foydalidir. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalardan iborat bo’lib, jami _______ sahifani tashkil etadi. I BOB. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR HAYOTI VA IJODINING O‘RGANILISH TARIXI 1.1 Boburshunoslik tarixiga bir nazar Zahiriddin Muhammad Bobur – o‘zbek mumtoz adabiyotimizning yirik vakili, buyuk sarkarda, davlat arbobi, iste’dodli shoir, tarixchi; Boburiylar sulolasi asoschisidir. Boburning sertashvish hayoti va ijodiy faoliyati siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan tanazzulga uchrayotgan Temuriylar davriga to‘g‘ri keladi. O‘tmish adabiyot, tarix, san’atdan yaxshi xabardor bo‘lgan, diniy bilimlarni ham yaxshi egallagan va chin ixlos qo‘ygan Bobur doimo ilm ahllari davrasida bo‘ldi. Ularga samimiy ehtirom ko‘rsatib moddiy va ma’naviy jihatdan qo‘llab quvvatladi. Ijod va san’at ahliga bunday e’tibor bejizga emas edi, sababi Bobur ham tabiatan ijodkor edi. Bolalik chog‘laridan boshlab to umrining oxirigacha ijoddan to‘xtamadi. Har qanday sharoitlarda ham barakali ijod qildi va o‘zidan bizlarga boy ijodiy meros qoldirdi. Bular she’riy devoni “Boburnoma”, “Aruz risolasi”, “Mubayyin”, “Risolayi volidiya”, “Xatti Boburiy”, “Harb ishi”, “Musiqa ilmi” kabi asarlari nafaqat o‘zbek adabiyotida, balki jahon adabiyoti, madaniyati va san’atiga beqiyos hissa bo‘lib qo‘shilgan. “Boburning o‘zini guvohligiga ko‘ra shoir sifatidagi ijodiy faoliyati Samarqandni ikkinchi marta egallagan vaqtda boshlangan; “Ul fursatlarda biror- ikkirar bayt aytur edim”, deb yozadi u. bobur Samarqanddaligining ilk oylarida Alisher navoiy tashabbusi bilan ular o‘rtasida yozishma boshlangan. Bobur atrofida shoirlar to‘plana boshlashi ham shu yillarga to‘g‘ri keladi. Jumladan, Binoiy, Abulbaraka va Bobur o‘ertasidagi ruboiy mushoirasi Samarqandddagi qizg‘in adabiy hayotdan darak beradi” 3 . Bundan ko‘rinib turibdiki, ijtimoiy faoliyatining eng qizg‘in davrida ham, murakkab va xatarli sharoitlarda ham Bobur ijodiga vaqt topa bilgan va ilm va san’at ahllarini qo‘llab quvvatlagan. Inson 3 “ Zahiriddin Muhammad Bobur ensiklopediyasi”. Toshkent-“Sharq”-2014. 115-bet qanday kasbda bo‘lishidan qat’iy nazar kitobga, badiiy adabiyot san’atga oshno bo‘lmog‘I lozim. Zero, ular unson manaviyatini, tafakkurini o‘stiruvchi omillardir. Shu kecha kunduzda vaqtim yo‘q, ulgura olmayapman deydigan insonlarga buyuk bobolarimizning hayoti o‘rnakdir. Bobur shoh bo‘lishiga qaramasdan, butun bir davlatni boshqarishi uni hamma jihatlariga e’tibor berib, har bir fuqarosining tinchligiga javobgar bo‘la turib ham yana ijodiy ishlariga ham vaqt topolgan. Shuning uchun ham biz bu ajdodlarimiz qoldirgan buyuk merosni o‘qib o‘rganib, hayotda o‘zimizga kerakli hayotiy ko‘nikmalarga ega bo‘lmog‘imiz zarur. O‘zbekistonlik hamda xorijlik olimlarimizning sa’y-harakatlari tufayli Bobur shaxsi go‘zal ma’naviyatli va barkamol shaxs sifatida qad ko‘tardi. Fanda Boburshunoslik sohasi paydo bo‘ldi va rivojlanmoqda. Bobur shaxsi va ijodini nafaqat adaboyot va tarixchilar. Balki tilshunos, geograf va musiqachilar ham zo‘r qiziqish bilan o‘rganishmoqdalar va Boburshunoslik sohasi rivojiga katta hissa qo‘shmoqdalar. O‘rta asrlardayoq o‘zbek tarixchi va tazkirachilarining asarlarida Bobur haqida ma’lumotlar berila boshladi. Masalan, “Bobur vafotidan 36 yildan keyin Hasanxo‘ja Nisoriy “Muzakkiri ahbob” nomli tazkirasida Bobur va boburiy ijodkorlarga katta o‘rin ajratgan. Boburga bag‘ishlangan sahifadan iqtibos: “(Bobur) Chig‘atoy sultonlarining eng sarasi va zo‘r shijoatlisi edi. Shamshir zarbi bilan Movaraunnahr mamlakatlariga ega bo‘lib, uni saqlab qolishda ko‘p sa’y- harakatlar va jonini ayamasdan jahdu jadallar ko‘rsatdi. Mardona to‘qnashuvlar qildi. Ammo taqdir o‘qiga tadbir qalqoni dosh bera olamadi” 4 . Ana shu davrlardan boshlab Bobur shaxsiga ijodiga qiziqish boshlangan va ko‘plab kitoblarda, tazkiralarda ma’lumotlar berila boshlagan. Bundan tashqari Bobur hayoti tarixchilar tomonidan ham o‘rganilgan va asarlarda ma’lumotlar berilgan. Masalan, “Tarixchi Mirzo Olim Mushrifning “Sultonlar nasablari va xoqonlar tarixlari) asarida Boburning hayoti, tavalludi va ism-sha’rifining Xoja ahror tomonidan qo‘yilgani kabi ma’lumotlar berilgan.” 4 O’sha kitob, 166-bet. Buyuk bobomizning ulkan ishlari mustaqillikdan so‘ng qadr topdi. “O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining farmoniga ko‘ra 1993-yilda Bobur tavalludining 510 yilligi tantanali nishonlandi. 2008-yilda esa hukumat qaroriga binoan Bobur tavalludining 525 yilligiga bag‘ishlab xalqaro anjuman o‘tkazildi va bu tadbirda 50 dan ortiq xorijiy mamlakat olimlari qatnashdi. Anjuman tavsiyasiga ko‘ra Boburning 530 yilligiga “Bobur ensiklopediyasi” kitobini nashr ettirishga qaror qilindi. Andijon shahrida Bobur nomida universitet, teatr, kutubxona, istirohat bog‘i bor. Bog‘ majmuasida “Bobur va jahon madaniyati” muzeyi, shoirning ramziy qabr maqbarasi bunyod etilgan. Shahar markazida va Bobur bog‘idagi yodgorlik majmuida shoirga haykal o‘rnatildi. Andijondagi markaziy ko‘chalardan biriga, shuningdek Toshkentdagi istirohat bog‘i va ko‘chaga, Andijon viloyati Xonobod shahridagi istirohat bog‘iga Bobur nomi berildi. O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Bobur nomidagi medali ta’sis etildi. Sharqshunos olim Ubaydullo Karimov bu medalning birinchi sovrindori bo‘ldi” 5 . “Insonlar qilgan ishlari va o‘zlaridan qoldirgan yaxshi nomlari bilan ming yil yashashi mumkin”- deydilar dono xalqimiz. Ko‘rib turganimizdek Bobur ham qilgan mehnatlari, ezgu ishlari bilan insonlar qalbida hamon yashamoqda. Uning ijodini ancha yillardan beri o‘rganyapmiz, tadqiq etyapmiz. Va bular bo‘yicha qator ishlar amalga oshirilmoqda. Zahiriddin Muhammad Bobur hayot hamda ijod yo‘li haqidagi dastlabki ma’lumotlar o‘sha zamon va undan keying yillarda yozilgan manbalarda uchrasa-da, ijodini ilmiy tadqiq etish va nashr ettirish ishlari , asosan, XX asr boshlaridan amalga oshira boshlangan. Xususan, Andijonlik, Boburning yurtdoshi tabiatshunos olim Z, Mashrabov rahbarligida Bobur xalqaro jamoat fondi(1993.23.12) tashkil etildi. Ushbu guruhning ilmiy ekspeditsiyasi 20 dan ortiq Sharq mamlakatlarida bo‘lib, Bobur va boburiylar qadamjolarini, ilmiy merosiga oid yangi ma’lumotlar to‘plab, ilm ahllariga ma’lim qildi. “Mazkur ma’lumotlar asosida 10dan ziyod ilmiy, hujjatli badiiy asarlar (Z. Mashrabov, S. Shokarimov: “Asrlarni bo‘ylagan Bobur”; 5 O’sha kitob, 117-18-betlar S.Jalilov: “Boburning Farg‘ona davlati”, “Bobur va Andijon”; Qamchibek Kenja: “Hind sorig‘a”; X.Sultonov: “Boburning tushlari”, “Boburiynoma”; R.Shamsuddinov: “Boburiylar izidan”, “Muqaddas qadamjolar”; T.Ruziyev: “Bobur salomi”, “Bobur nomidagi Xalqaro ilmiy ekspeditsiya”; T. Hamidov “Iftixor” va h.k.) yaratildi” 6 . Bobur ijodiga qiziqish va uni o‘rganish avval boshdanoq olimlarimiz e’tiborini tortib kelgan. Xususan, jadid bobolarimizdan tilshunos, adabiyotshunos, birinchi o‘zbek professori Abdurauf Fitrat ilmiy ishlarida ham Bobur ilmiy merosiga oid ishlarni ko‘rishimiz mumkin: “Fitratning o‘ndan ortiq ilmiy asar va qo‘llanmalarida Bobur tilga olingan. Uning “Adabiyot qoidalari. Adabiyot havaskorlari uchun qo‘llanma” darsligida Bobur va uning ijodi haqidagi yangi davr o‘zbek tilshunosligida birinchi bo‘lib ma’lumot berilgan. “O‘zbek adabiyoti namunalari” majmuasida “Boburnoma”ning Hindiston qismini tabdil etib, O‘zbekistonda ilk marta nashr qilgan, “Adabiyot qoidalari” kitobida eng ko‘p misol Navoiy va Bobur ijodidan keltiriladi. “Aruz haqida” risolasida turkiy aruzning xususiyatlarini tushuntirar ekan, Fitrat Boburga ham aruz nazariyotchisi, ham aruzning go‘zal vaznlarida she’r bita olgan hassos shoir ekanini ko‘rsatadi. “O‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi” asarida Navoiyning mohir musannif bo‘lganini Boburning shahodati bilan bayon etadi” 7 . Ko‘rib turganimizdek, Bobur ijodi qanchalik serqirra va rang-barang. Navoiydek Bobur ham bir yo‘nalishda ijod qilmagan. Birgina “Boburnoma” asari bilan, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarix, geografiya, musiqa kabi fanlar rivojiga ulkan hissa qo‘shdi. Bundan tashqari Boburning “Aruz” risolasi orqali ham aruz vazniga oid qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Bu adabiyotshunoslar uchun muhim manba, qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Fitrat ham Bobur asarlarini o‘rganib, o‘ziga kerakli bilimlar olib, ilm ahliga taqdim etgan. Yana bir ma’rifatparvar bobomiz Maqsud Shayxzoda ham Bobur asarlari bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borgan. “ 1964-yilning 14 may kuni Maqsud Shayxzoda Moskvadagi markaziy kutubxonada turk olimi F. Ko‘prulzoda 6 O’sha kitob, 118-bet 7 O’sha kitob 15-bet asarining “Turk klassik adabiyotida xususiy nazm shakllari” bobini ko‘zdan kechirayotib, Zahiriddin Muhammad Boburning Parij milliy kutubxonasida saqlanayotgan “Aruz risolasi” asari tavsifini uchratadi. Bu risalani Fuod Ko‘prulzoda Parij milliy kutubxonasining Sharq qo‘lyozmalari katalogi bilan tanishayotgan vaqtida tasodifan aniqlaydi. Bu ma’lumotlardan keyin Maqsud Shayxzoda Boburning “Aruz risolasi” asarining nusxasi tasodifiy bir voqea bilan ma’lum bo‘lganini va tafsilotlarini keyinchalik xabar qilajagini e’lon qilgan edi” 8 . Boburning mama shu yirik asari haqida chuqur ilmiy ish yozish ishtiyoqi bo‘lgan Maqsud Shayxzoda bu ishini amalga oshirish niyatiga yetolmay bevaqt olamdan ko‘z yumadi. Ko‘rib turganimizdek Bobur asarlariga qiziqish, ularni ilmiy tadqiq etish barcha zamonlarda insonlarni buyuk ishlariga undovchi, o‘ziga jalb qiluvchi sehrli ma’naviy boylik bo‘lib kelgan. XX asrda Bobur asarlari o‘zbek poeziyasi antalogiyasi va o‘rta maktab darsliklariga kiritildi. “ 1940-yili tuzilgan Davlat o‘quv dasturida Bobur hayoti va ijodini 9-sinfda o‘rganish ko‘rsatilgan edi. O‘sha sinf uchun nashr etilgan “adabiyot darsligida asosiy e’tibor o‘zbek adabiyoti tarixini yoritishga qaratilgan bo‘lib, unda Navoiy, Bobur, Turdi, Muqumiy hayoti va ijodi haqida keng ma’lumot berildi. 1947-yilda O‘zbekiston Maorif vazirligi tasdiqlagan “To‘liqsiz o‘rta va o‘rta maktablarning V-VII sinflari uchun ona tili va adabiy o‘qish programmasi” nashr etildi. Bu davlat o‘quv dasturida VII sinflarda Zahiriddin Muhammad Bobur asarlaridan namunalar o‘rganish belgilandi. 1950-yili nashr etilgan o‘quv dasturida VII sinfda Boburning ruboiylarini o‘rganish nazarda tutiladi” 9 . Bobur ijodini o‘qitish ham o‘sha paytlardan boshlangan va maktab dartsliklariga kiritilgan. Albatta, tarixni bilmasdan kelajakka qadam qo‘yolmaymiz, shuning uchun ham biz o‘tmishda bobolarimiz qilgan ishlar, ular tutgan yo‘l, qoldirgan ulkan merosni o‘rganishimiz va avlodlarga o‘rgatishimiz 8 Хасанов С . Захириддин Мухаммад Бобур . Тошкент -“O’zbekiston” -2011. 29- бет 9 И . Мирзаев , Бобур маьрифати , Тошкент , “ Ўқитувчи ”-1996. 5-6- бетлар lozim. Ular bu ajdodlardan ibrat olsin, qoldirgan buyuk xazinalaridan foydalanishsin va amalda qo‘llay bilsinlar. Bobur shaxsiyati va ijodining O‘zbekistonda tanilishi va tadqiq qilinishida olimlarimizdan Abdurauf Fitrat, Maqsud Shayxzoda, Homil Yoqubov, Oybek, Vohid Zohidov, Hamidulla Hasanov, Said Aliyev, Porso shamsiyev, Natan Mallayev, Botirxon Valixo‘jayev, Aleksandr Samaylovich, Sabohat Azimjonova, Saidbek Hasonav, Ibrohim Haqqul, Abdurashid Abdug‘afurov, Yoqubjon Ishoqov, Fozila Sulaymonova, Turg‘un Fayziyev, Hasan Qudratullayev, Ismoil Bekjon, Begali Qosimov, G‘aybulla Salomov, Ne’matilla Otajonov, Rahim Vohidov, Vahob Rahmonov, Zokirjon Mashrabov, Sayfiddin Jalilov, G‘ofurjon Satimov, Hamidbek Hasan, Isroil Sulaymonov shoir va adiblardan Primqul Qodirov, Barot Boyqobilov, Xayriddin Sultonov, qamchibek Kenja, Xurshid Davron, Sirojiddin Sayyidlar xizmatlari kattadir. Xorjlik olimlardan: J.Leyden, U.Erskin, R.M.Kaldekot, F.G.Talbot, E.Xolden, M.Elfinston, V.X.Moreland, H.Beverij, A.de Long-Per, Ahmad Ali Ko‘hzod, Abdulhay Habibiy, Shafiqa Yorqin, Gulchin Maoniy, Zokir Husayniy, Nurul Hasan, Muni La’l, M.Haydar, S.P.Sharma, P.Saran, Temur Hamid, Merse Komas, Rashid Rahmati Arat, Bilol Yujel kabi sharqshunoslar o‘z xizmatlari bilan Bobur nomini dunyoga tanitishdi. Jumladan, “hind adibi Muni La’lning Bobur va boburiylar haqida oltita roman yozganligi e’tirof etiladi. Shuningdek, turli manbalarda fransuz yozuvchilari Flora Anna Stilning “Boburxon”, Fernand Grenandning “Bobur”, Amerika adiblari Harold Lembning “Bobur-she’r”, Vamber Gaskoning “Bobur va uning avlodlari yoki buyuk Mo‘g‘ullar” romanlari mavjudligi ma’lumotlar bor” 10 . Mustaqillik bizga nafaqat Bobur ijodini, balki boshqa mumtoz adabiyotimiz vakillari ijodi va hayot yo‘llarini yaqqol namoyish qilish , tushunishning yangi- yangi yo‘llarini yaratdi. Mustaqillik va milliy g‘oya boburshunoslik sohasida o‘ziga xos qanoat bag‘ishladi va keng imkoniyatlar eshigini ochdi desak, shubhasizdir. Buning yorqin misoli sifatida istiqlol yillarida Bobur va boburiylar 10 R.Vohidov, H.Eshonqulov, O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi, Toshkent-2006, 440-bet haqida yuzlab maqolalar, va qator risola, monografiya va kitoblar yaratildi. “ H.Qudratullayevning “Bobur armoni”, R. Vohidovning “Biz bilgan va bilmagan Bobur”, I.Adizovaning “So‘zumni ko‘rib anglag‘aysan o‘zumni…”, Ansoriddin Ibrohimovning “Boburnoma - buyuk asar”, “ “Boburnoma” dagi hindcha so‘zlar”, G‘. Satimovning “Boburiyzodalar”, “Markaziy Osiyo va Hindiston tarixida boburiylarning o‘rni”, S.Jalilovning “Bobur va Yuliy Sezar”, “Bobur haqida o‘ylar”, F.Is’hoqovning “ “Boburnoma” uchun qisqacha izohli lug‘at”, Z.Mashrabov va S.Shokarimovning “Asrlarni bo‘ylagan Bobur”, Q.Raisning “Bobur shaxsiyati va she’riyati”, Sh. Yorqinning “Bobur devoni. Takmila”, “Komron devoni” (ilmiy tanqidiy matn) Gulbadanbegimning “Humoyunnoma”, R.Godenning “Gulbadan”romani, tarixiy-badiiy asarlar: P.Qodirovning “Yulduzli tunlar” (Bobur), “Avlodlar dovoni” (Humoyun va Akbar) romanlari, X.Sultonovning “Boburning tushlari kitobi”, “Boburiynoma” ma’rifiy romani, Q.Kenjaning “Hind sorig‘a”, “Andijondan Dakkagacha”, “Buyuklar izidan”, “Andijondan Bog‘dodgacha”, safarnomalari va yana boshqa qator asarlar shular jumlasidandir. 1.2. Bobur lirikasi va “Boburnoma”ning o‘rganilishi Zahiriddin Muhammad Bobur hayot hamda ijod yo‘li haqidagi dastlabki ma’lumotlar o‘sha zamon va undan keying yillarda yozilgan manbalarda uchrasa- da, ijodini ilmiy tadqiq etish va nashr ettirish ishlari , asosan, XX asr boshlaridan amalga oshira boshlangan. Bu ulug‘ so‘z san’atkorining nazmiy yaratmalari XVI asrning yirik muarrixlari Mirzo Haydarning “Tarixi Rashidiy” asari hamda shu davrda yashab ijod etgan adabiyotshunos Hasanxo‘ja Nisoriyning “Muzakkirul ahbob” tazkirasida nihoyatda yuksak bahoga munosib ko‘riladi. Zamondoshlari turkiy she’riyatda Alisher Navoiydan so‘ng biror shoir Bobur Mirzochalik go‘zal badiiy durdonalar ijod etolmaganligini e’tirof etishadi. Bizningcha ulug‘ shoirning she’riy merosi quyida keltirilgan faxriya baytidagi fikrga uzukka ko‘z qo‘ygandek mosdir: Iroq-u forsga gar etsa sening bu she’ring, ey Bobur, Oni hifz etkusi Hofiz, musallam tutqusi Salmon. 11 Bobur ijodiga doir dastlabki ishlar turkiyalik olim F.Ko‘prulzoda tomonidan amalga oshirilgan. U 1915-yilda Istanbulda Bobur she’rlarini “Milliy tatabbu’lar majmuasi” to‘plamini bir necha sonlarida nashr ettirgan. Bu nashr Bobur she’rlarining yangi nashrlari yuzaga kelishida muhim manba bo‘lib xizmat qildi. Boburning o‘zbekcha devoning ikki qo‘lyozma nusxasi borligi ma’lum. Bulardan biri Parijda, ikkinchisi Hindistonda saqlanadi. Professor A.Samaylovich shu ikki qo‘lyozma nusxa va “Boburnoma” dagi she’rlar asosida 1917-yilda Petrogradda Bobur lirik asarlari devonini nashr ettiradi. 12 Bobur mumtoz devon tuzish an’anasiga to‘liq rioya qilib devon tuzgani ma’lum emas. Shoir she’rlarining devon tuzish uchun yig‘ilgan jamlanmasining qoralamasi va keyinchalik undan ko‘chirilgan ayrim ziynatli va oddiy qo‘lyozmalargina yetib kelgan xolos. “Boburnoma” ning 1509-10yillar voqealarining bir o‘rnida Bobur Samarqand hokimi Po‘lod Sultonga devonini yuborganini ta’kid etadi. Shunga ko‘ra Bobur ushbu yillarda devonining ma’lum qismiga tartib berib ulgurgan, deyish mumkin. Lekin yana bir ruboiysida maxsus ta’kidlaydiki: Devonima ne rabtu ne tartibdurur Ne jadvalu ne lavhu ne tazhibdurur. Gar sanga yubordim ani, ayb aylamakim, 11 Vohidov R., Eshonqulov H. O’zbek mumtoz adabiyot tarixi. O’quv qo’llanma. Toshkent, 2006. 459-bet. 12 Hasanov S. Zahiriddin Muhammad Bobur. Toshkent-“O’zbekiston” -2011. 24-bet Devoningni tilarga taqribdurur. Demak, Bobur o‘z she’riy to‘plamini an’anaviy devonchilik qolipiga batamom solishga ulgurmagan. Faqat, Biritaniya muzeyi kutubxonasida saqlanuvchi “Devoni Bobur podshoh” qo‘lyozmasi ma’lum devon shaklidadir. Biroq u ham 1776-yilda ko‘chirilgan bo‘lib, qo‘lyozma kotibi tarafidangina tartibga solingan. 13 Bobur devon tuzishning barcha qonun-qoidalariga muvofiq keladigan majmua yaratmagan bo‘lsa ham, ko‘nglida she’r zavqi uyg‘onganidan so‘nggi nafasigacha hayotining yaxshi yo yomon, g‘amgin va shodon, umidli va noumid holatlarida ham she’rdan yiroqlashmagan, she’rga dil-dilidan bog‘lanib yashagan. Bobur uchun she’r yozishdan maqsad, avvalo, o‘z ichki kechinmalari, real hayot voqealaridan olgan taasurotlari turli o‘y-xayollarini o‘z holida samimiy tarzda ifodalash edi. Bobur she’rlari tili sun’iy jimjimadorlik, kitobiylik, soxta balandparvozlikdan tamom holi. Uning she’rlari tili so‘zlashuv tiliga g‘oyatda hamohang, sodda va tushunarlidir. Shoir she’rlaridagi har bir so‘zda uning qalb dardi, ruhiyatidagi og‘riq ifodalangan. Xosiyat Bekmirzayeva: “M.F.Ko‘prulu: Boburning adabiy shaxsiyatini ifodalagan eng yorqin asari, shubhasiz, devonidir” deb aytganligini qayd etadi”. Bobur ijodi O‘zbekistonda ba’zi bir istisnolarni hisobga olmaganda , XX asrning 40-yillarigacha deyarli o‘rganilmadi. Bunga sho‘rolar hukmronligi davrida olib borilgan mustabid siyosat, millatimizning atoqli shaxslari, olim-u fuzalo, shoir-u musavvirlari hayoti va ijodini, bir so‘z bilan aytganda, milliy qadriyatlarimizni o‘rganishga bo‘lgan salbiy munosabat sabab bo‘lgan. “Bobur Mirzo devonlarining qo‘lyozma nusxalari Parij Milliy kutubxonasida, Haydaroboddagi “Salarjang” muzeyi xazinasida, Erondagi “Saltanat” kutubxonasida va Turkiyada mavjud. Mazkur qo‘lyozma nusxalar asosida ingiliz olimi Renison Ros (1910) turk olimi Fuod Ko‘prulzoda (1912- 1913) rus sharqshunosi A.N.Samaylovich (1917-yil) o‘zbek olimlari S.Azimjonava va A.Qayumov (1958, 1965-yil), Saidbek Hasanov (1982-yil), A.Abdug‘afurov 13 “Zahiriddin Muhammad Bobur ensiklopediyasi”. Toshkent-“Sharq”-2014. 121-bet (1994-yil) lar shoirning she’riy merosini nashr etishdi. 1993-yilda S.Hasanov Bobur Mirzoning Parij devoni nusxasini “Mahrami asror topmadim..” nomi bilan chop etdi. Olimning ta’kidlashicha ushbu devon nusxasida shoir hayotining O‘rta Osiyo davrida ijod etilgan she’rlari o‘rin olgan. Shuningdek, 1983-yil afg‘onistonlik olima Shafiqa Yorqin tashabbusi bilan ulug‘ shoirning she’rlari Kobulda “Devoni Zahiriddin Muhammad Bobur” nomi bilan nashr etildi. Keyinchalik adabiyotshunos A.Abdug‘afurov ana shu nashr asosida “Zahiriddin Muhammad Bobur. Devon” (Toshkent: “Fan”, 1994) asarini e’lon qildi” 14 . Ko‘rib o‘tganimizdek Bobur lirikasiga doir ham ham o‘zbek ham xorij olimlari tomonidan qator ishlar amalga oshirilgan. Devonlari asaosida bir qancha kitoblar nshrdan chiqdi. Keyinchalik, Bobur hayoti va ijodini o‘rganish sohasida ko‘plab ishlar amalga oshirildi. Jumladan, 3 jildlik asarlari nashr ettirildi, qator risola, monografiya va tadqiqot ishlari amalga oshirildi. Bundan tashqari Bobur ijodini chuqquroq o‘rganish maqsadida “Bobur xalqaro jamoat fondi va ilmiy ekspeditsiyasi” tashkil qilindi. Fond rahbari Zokirjon Mashrabov boshchiligida ko‘plab ishlar amalga oshirildi va bu ishlarning qaymog‘i sifatida “Bobur ensiklopediyasi”ni yaratilganligini ko‘rishimiz mumkin. Bobur lirikasi borasida ko‘plab tadqiqot ishlari olib borilgan. Shulardan dastlab S. Aliyev “Bobur lirikasi” mavzuyida nomzodlik ishi qilgan(1947). “Boburning o‘zbek tilidagi she’rlari dastlab “O‘zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi”, O‘zbek poeziyasining antologiyasi”, “Navoiy zamondoshlari” to‘plamlarida so‘ngra 1958-yilda O‘zbekiston Fanlar akademiyasi nashiyoti tomonidan devon holida nashr ertildi. 1965-yili esa badiiy adabiyot nashriyoti orqali chop etilgan uch jildlik asarlar to‘plamining I jildi Bobur lirik devonini tashkil etadi. Nihoyat Bobur devonining to‘ldirilgan nashri shoir tavalludining 500 yilligi arafasida 1982-yilda dunyo yuzini ko‘rdi. 1983-yilda esa afg‘on olimasi Shafiqa Yorqin Kobulda Bobur devonini chop ettirdi. 15 14 Vohidov R., Eshonqulov H. O’zbek mumtoz adabiyot tarixi. O’quv qo’llanma. Toshkent, 2006. 460-bet. 15 Hasanov S. Zahiriddin Muhammad Bobur. Toshkent-“O’zbekiston” -2011. 25-bet Saidbek Hasanovning “Zahiriddin Muhammad Bobur”(2011) risolasi Bobur hayoti va ijodiga bag‘ishlangan bo‘lib, lirikasiga doir qarashlarini aruz vazni bo‘yicha ishlari tarkibida ko‘rsatib bergan. Olim Boburning “Aruz risolasi” o‘zbek va boshqa turkiy xalqlar she’riyati nazariyasini o‘rganishda muhim o‘rin egallashini aytib o‘tadi. Bizga ma’lumki, Boburdan avval bu ishlarga qo‘l urilgan, albatta. Masalan, Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon” asari orqali aruz vazni qoidalari ishlab chiqib, uni tushuntirib aruzni rivojlantirdi. Bobur esa shu qonun- qoidalarni tartibga solib, aruzni yanada takomillashtirdi. “Jumladan, Bobur aruzda noma’lum zihoflarni izlab topadi. U aruz tizimidagi zihoflar sonini 44 tagacha yetkazadi. U o‘zbek she’riyati vaznlarining barcha turlari va ularning ichki qonun-qoidalarini mukammal ifodalovchi to‘liq risola yaratadi. Shoirning risola yaratishdagi muhim omillaridan biri o‘zining butun lirik merosiga yakun yasashi kerak edi”- deb aytib o‘tadi Hasanov o‘zining risolasida. Bobur lirikasi hajman unchalik katta bo‘lmasa-da, ammo o‘zbek va jahon adabiyotida o‘ziga xos o‘rin egalladi. U lirikasida mumtoz lirik janrlarning turli xilida samarali ijod qilgan. Masalan, “ 126 ta (3 tasi tugallanmagan) g‘azal, 2 ta masnu’ she’r, 12 ta masnaviy, 23 ta qit’a, 20 ta tuyuq, 117 ta fard, 54 ta muammo, 230 ta ruboiy” 16 . Biz har qanday asarni tahlil qilganimizda, avvalo, o‘sha davr ijtimoiy- siyosiy muhitiga e’tibor qaratishimiz zarur. Bobur she’rlarida ham o‘zi Vatanida yasholmagni uchun Vatan mavzusi asosiy o‘rindadir. Vatanidan ayrilganidan to vafot etguniga qadar bir daqiqa ham hayolida shu mavzu yiroqlashmagan va asarlarida ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Bobur lirikasi janrlari ichida masnaviy izchil tadqiq etilmagan, lekin ayrim adabiyotshunoslarimizning ushbu janri haqida qarashlari bor: “V.Zohidov Boburning ijtimoiy mavzusidagi bir masnaviysini “xat” deb ataydi va unda “o‘z zamonasidan norozilik, taqdirga qarshi achchiq nolishlar baralla eshitiladi” 17 deb xulosa qilgan. Masalan: 16 “Zahiriddin Muhammad Bobur ensiklopediyasi”. Toshkent-“Sharq”-2014. 307-bet 17 “Zahiriddin Muhammad Bobur ensiklopediyasi”. Toshkent-“Sharq”-2014. 313-bet Birovni desam jon, qilur jonig‘a qasd, Yebon tuzini aylar, namakdonig‘a qasd. Bu yerda Bobur falakdan kelgan sinovlarni taqdiri azal deyish mumkin, ammo dasturxondan tuz yeb, xiyonat qiluvchilar ham taqdiri azaldanmi? -deya shikoyat qiladi. Haqiqatdan, har zamonda bo‘lganidek, o‘sha zamonda ham dasturxoningdan seni maqtab turib yeb-ichib, orqangdan pichoq sanchadiganlar bo‘ladi. Bular o‘z manfaatini o‘ylab oxiratini unutganlardir. Bobur shunaqa insonlardan nolib dardini qog‘ozga yozgan. Shu o‘rinda N.Mallayev ham masnaviylarni “shoir ko‘nglidagi dardlar bayoni” – ekanini qayd etgan. “B.Valixo‘jayev esa Bobur masnaviylarini o‘zbek adabiyoti tarixidagi noma janriga bog‘laydi va shoirni uning davomchisi sifatida ta’rif etgan(1978). Sh.Yorqin uning masnaviylarini “Xamsa” dagi Layli va Majnun yozishmalariga qiyos qilgan. Xusrav va Farhod aytishuviga barobar qo‘ygan(1983). A.A’zamov esa “Siposu sitoyish Xudovandg‘a” deb boshlanuvchi masnaviysini bus butun halide dostonga teng qo‘ygan” 18 . Bobur boshqa janrlar singari masnaviy janrida ham barakali ijod qilganini yuqoridagi fikrlardan anglasak bo‘ladi. Masnaviylari shunchalik mazmundor va keng ko‘lamligidan Navoiy asarlariga va doston janriga teng kelishini aytib o‘tishganligi Bobur ijodining naqadar salmoqdor ekanligidan dalolatdir. Demak, bizlarga katta xazina bo‘lib qolgan o‘zbek xalqi she’riyatini o‘rganayotgan har bir inson, Boburning “Aruz risolasi”ni o‘qishi orqali shu vaznda yozilgan she’rlarni tushunishi va bu boradagi ishlarga muhim qo‘llanma bo‘lib xizmat qilishini ko‘rishimiz mumkin. 18 O’sha kitob, 313-bet O‘zbek adabiyotining dastlabki memuar asari “Boburnoma” Bobur yaratgan davrdan to hozirgi kungacha ilm-fanning turli sohalaridan xabar beruvchi, nafaqat o‘zbek balki jahon xalqlari uchun ham qimmatbaho manbadir. Bu asar bo‘yicha turli fan sohasiga oid olimlar tadqiqot ishlarini olib borishgan. Sababi “Boburnoma”da tarix, geografiya, musiqa, san’at, adabiyotshunoslik, tilshunoslik va hatto meditsina sohasi bo‘yicha ham qimmatli ma’lumotlar berilgan. Shu boisdan u o‘zbek olimlari bilan birga jahon olimlari e’tiborini tortib kelgan bebaho qomusiy asardir. Masalan, “ “Boburnomada” Farg‘ona viloyati beshinchi iqlimidindur” -deb yozadi muallif. Garchi bu jumla odiiy bir ma’lumot bersa ham, ammo muallifning o‘z davridagi geografiya ilmiga munaosabatini bildiradi. Sharq geografiyasida, umuman jahon yetti iqlimga bo‘linishini hamma bilgan, ammo o‘z o‘lkasi qaysi va nechanchi iqlimga mansub ekanligini bilish uchun geografiya ilmidan maxsus ma’lumot olishi lozim. Bobur esa geografiya ilmidan xabardor bo‘lgan va O‘rta Osiyo mintaqasi beshinchi iqlimiga mansub ekanligini bilgan” 19 - deb yozadi Jalilov o‘z ishlarida. Bobur “Boburnoma”da qaysi davlatni yo shaharni ta’riflasa, o‘sha joyni ham geografiyasi ham hayvonot va nabobot olami, odamlari haqida ma’lumot beradi. Shuning uchun ham ushbu asar bo‘yicha avvaldan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan va hozirda ham davom etmoqda. Jahon olimlarining “Boburnoma” asari to‘g‘rida fikrlarini keltirib o‘tsak: Ingiliz tarixchisi Elfinston bu asar “Osiyo tarixini haqqoniy yoritgan asar”, deb baholagan. Haqiqatdan, “Boburnoma”da ortiqcha jimjimadorlikdan holi voqea- hodisalar qanday bo‘lsa shunday yoritilgan. Uni o‘qigan kitobxon albatta bunga guvoh bo‘ladi. Ikkinchi ingiliz tadqiqotchisi Leynpulning ta’biricha: “Agar biron tarixiy asarni boshqa guvohliklarsiz ham haqqoniy deb qabul qilish mumkin bo‘lsa, bunday hujjat Boburning yodnomalaridir”. Ushbu olim ham Bobur asarini hech qanday guvohliklarsiz ham tarixiy-haqqoniy asar deya baholamoqda. Shuningdek, hind olimi Mohobbul Hasan ushbu asar xususida fikr bildirib, bu asarning Boburshoh shaxsiyati va davlat tizimini o‘rganishdagina emas, balki Hindiston tarixi, geografiyasi, madaniyati va tarixini o‘rganishda ham noyob manba ekanini, Hindistonni, uning xalqi hayotini tasvirlashda muallif idrokining naqadar ziyrakligini ta’kidlab o‘tadi. “Boburga qadar birorta musulmon tarixchisi yoki geografi (Al-Beruniy mustasno) Hindistonni bu qadar jonli va haqqoniy tasvirlagan emas”, deydi muallif. Shuningdek, podshoh Boburning o‘z fuqarosi – hind xalqi bilan do‘stona muomalada bo‘lganini, hindlar ham shoh siyosatidan mamnun bo‘lib yashaganliklarini ko‘p ta’kidlab o‘tadi. 19 С . Жалилов , Бобур ҳ а қи да ў йлар , Тошкент -2006. 57- бет “Boburnoma” jahon olimlari nigohida. Ma’lumki, qardosh xalqlar adabiyotida “Boburnoma”ni ilk bor turkiyalik olim Rashid Rahmati Arat tarjima qildi va ilmiy matnini tayyorladi. U payt asarning o‘zbek tilidagi birinchi nashri hali dunyo yuzini ko‘rmagan edi. “Tarjimon asarni “Vaqoye” (Bobur xotiroti) nomi bilan 1943-1946-yillarda ikki jild holida nashr ettiradi va so‘zboshi qismida shunday yozadi: “Tilimizga tarjima qilinayotgan ushbu asar turkiy adabiyot tarixida o‘zining yetuk badiiy asar ekanligi bilan o‘ziga xos o‘rin tutadi. Uning uslubi oddiy va mardona, jonli va obrazli. Shu jihatdan bu asar osiyoda yagona, chinakam tarixiy tasvir namunasidir”. 20 Bu satrlar Bobur va uning is’tedodiga bo‘lgan yuksak hurmat-e’tibor namunasidir. Ma’lumki, “Boburnoma”ning ilmiy nashrlari 1857-yilda N.Ilminskiy tomonidan e’lon qilingan Qozon bosmasi hamda 1905-yilda Beverij tomonidan chop qilingan London nashri(Haydarobod qo‘lyozmasi) asosida tayyorlangan. Shubhasiz, Bobur asarlari ichida “Boburnoma” keng o‘rganilgan. Asarni Mirzoxon ibn Bayramxon fors tiliga (ayni paytda asarning fors tilidagi tarjimalari qo‘lyozma nusxalari soni 20 tani tashkil etadi), Vitsen golland tiliga(1705), J.Leyden, V.Erskin va A. Beverij, U.Tekston ingiliz tiliga(1826; 1922; 1996), Pave de Kureteyl, Jon Lui Bakiye Grammon fransuz tiliga(1871; 1980), Mirzo Haydar Ko‘ragoniy, Rashid Attor Navdiy urduchaga (1924, 1962,1965, 1991), Rashid Rahmati Arat turkchaga (1946), Mixail Sale ruschaga (1958) tarjima qilganlar. Asar keyinchalik boshqa tillarga ham tarjima qilindi. Bugungi kundagi mukammal ilmiy-tanqidiy matnlar yaponyalik olim E.Mano (1995) va S.hasanov (2002) nashrlari hisoblanadi.”Boburnoma”ning tarjima va qo‘lyozmalari haqida “Bobur ensiklopediyasi”da aniq va batafsil ma’lumotlar keltiriladi. Unga ko‘ra asarning bugungi kunda 17 ta qo‘lyozmasi mavjud bo‘lib, asar shu kunga qadar 17 ta tilga tarjima qilingan. Tarjimalarning esa turli yillarda qayta-qayta nashrlari amalga oshirilgan. “Boburnoma”ning jahonga tanilishida, ingiliz olimlarining xizmati katta bo‘ldi. Yevropadsagina emas, balki jahonda birinchi to‘liq nashrini (ingiliz tilida) 1826- 20 Sh. Hayitov, Turkiy xalqlar adabiyotida Bobur ijodi, “Jahon adabiyoti” jurnali, 2018-yil, 2-son yilda J.Leydin, va U.Erskin amalga oshirgan. F.Talbot esa mazkur nashr asosida 2 marta (1878, 1909) uning qisqartirilgan nashrlarini chop ettirdi. 1921-yilda ingiliz sharqshunosi A.Beverij “Boburnoma”ni mustaqil sur’atda asl nusxadan qayta tarjima qildi. Birgina Angliyaning o‘zida “Boburnoma” tarjimalari 9 marta nashr etildi”. 21 “Boburnoma” bugungi kungacha ingiliz, fransuz, fors, nemis, golland, ispan, italyan, turk, arab, yapon, xitoy, rus, hind, urdu va boshqa tillarga ko‘p marotaba tarjima qilingan. Angiliya, Farnsiya, Rossiya, Turkiya, Hindiston, Afg‘oniston kabi ko‘plab mamlakat olimlarining tadqiqot ishlarida ushbu asarning o‘lmas obidalar qatorida o‘z o‘rniga egaligi alohida ta’kidlangan. 21 “Zahiriddin Muhammad Bobur ensiklopediyasi”. Toshkent-“Sharq”-2014. 166-bet I bob bo‘yicha xulosa “Atoqli boburshunos, ilmiy haqiqatni izlash va e’lon qilish yo‘lidagi xolis faoliyati uchun soxta ayblov bilan qatag‘on qilingan Aleksandr Nikolayevich Samaylovich bundan bir asrcha avval “O‘rta Osiyolik Yuliy Sezar” – Zahiriddin Muhammad Boburning asarlarini nashr etish, tarjima qilish va o‘rganish sharqshunoslar uchun burch, sharaf va saodatdir, deb yozgan edi” 22 . Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va faoliyati haqida ko‘plab izlanishlar olib borilgan. Ammo B.Valixo‘jayev ta’kidlaganidek: “..bu qutlug‘ ishni Boburning o‘zi “Boburnoma”da boshlab bergan edi. Shundan so‘ng Movaraunnahr, Afg‘oniston va Hindistonda tazkira va tarixiy asarlarda Bobur haqida ma’lumot berish kuzatiladi” 23 . O‘zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng, Bobur va uning ilmiy-adabiy merosiga milliy istiqlol g‘oyasi tamoyillari nuqtayi nazaridan munosabat ko‘rsatila Х boshlandi. Uning diniy asarlari, jumladan, “Mubayyin” nashr etildi. Qomusiy asar “Boburnoma” ning asl nusxasi, uning hozirgi o‘zbek tiliga o‘grilgan nasriy bayoni, “Boburnoma”ga ishlangan minyaturalar, va boshqa asarlarining qayta- qayta chop etilishi Bobur shaxsiyati va uning merosiga bo‘lgan e’tiborning dalilidir. Bundan tashqari Bobur xalqaro jamg‘armasi tuzilib, o‘zining serqirra faoliyatini amalga oshira boshlagani va 2014-yil “Bobur ensiklopediyasi” ning nashr etilganligi boburshunoslkda katta voqea bo‘ldi. Zahiriddin Muhammad Bobur ijodi, uning “Boburnoma” kabi buyuk qomusiy asari ko‘p nazokatlari, o‘rganilmagan qirralari bilan kishini o‘ziga tortadi. Bugungi kunda biz o‘qituvchilar oldimizdagi ulkan vazifalardan biri ham o‘zbek mumtoz adabiyot namunalarini o‘quvchilarga oson va qiziqarli usulda yetkazish, tushuntirishdir. 22 “Zahiriddin Muhammad Bobur ensiklopediyasi”. Toshkent-“Sharq”-2014. 8-bet 23 Валих ўжаев Б . Мумтоз сиймолар . – Т : А . Қо дирий номидаги “ Хал қ мероси ” нашриети . 2002- йил , 247- бет 2.1. Bobur ruboiylarini sharhlab o‘rgatish Bobur lirik merosining hajmi unchalik katta bo‘lishiga qaramay jahon adabiyotida o‘z o‘rniga egadir. U mumtoz she’riyatning turli janrlarida ijod qildi. Uning ijodida eng ko‘p uchraydigan janr ruboiydir. Sababi Bobur hayoti ko‘p sarson-sargardonlikda, jang-u jadallarda bo‘lgan, tinch o‘tirib ijod qilishga imkon bo‘lmagan. Ijod esa ko‘ngil amiri bo‘lganlidan dildagi gaplarini icham she’riy shaklda bayon qilgan, bizningcha. Bobur devonidagi ruboiylari turli xil mavzularda bitilgan. Asosiysi u o‘z fikrlarini ochiq, ixcham shaklda, tushunarli qilib bayon qiladi. Shuning uchun ham ushbu uslubini olimlar Umar Xayyomga o‘xshatishadi. “A.Fitrat ham “Fors shoiri Umar Xayyom” maqolasida (1928) shunday yozadi: “Bizning klassik shoirlar orasida Xayyomga yaqinlashishga, o‘zini Xayyomga o‘xshatishga muvaffaq bo‘lgan birdan bir shoir Bobur Mirzodir” 24 . She’riy asarlarni o‘qitishdan maqsad o‘quvchilarda badiiy idrokni shakllantirirsh, ularga she’rning sir-asrorlari bilan tanishtirish shu bilan birga asar ichiga kirish va qahramon his-tuyg‘ularini his qilishdir. “… Ma’lumki, she’rdagi mazmun tuyg‘u bilan qorishiq. Adabiyot darslarida nazmiy matnni ifodali o‘qishga, har bir so‘z zimmasiga ortilgan yukka, tuyg‘ular ifodasiga o‘quvchi e’tiborini qaratadigan savol-topshiriqlar tuzishga katta e’tibor qaratiladi. O‘quvchining she’r matnini qayta hikoyalashiga yo‘l qo‘ymasligi maqsadga muvofiqdir. Chunki mazmun aytib berilganda she’rning ta’sir kuchi umuman yo‘qoladi”, 25 - degan fikrlar o‘rinlidir. Haqiqatdan, lirika nasrdan ko‘ra oniy lahzada his-tuyg‘ularga ta’sir qiladi va yurakka tez yetib boradi. Uni mazmuni nasrdagi hikoya singari hikoya qilib berilsa uning ta’sir kuchi yo‘qoladi. “Adabiyot o‘qitishda badiiy tahlilga e’tibor g‘oyat sust bo‘lganligin uchun ham millat ahlining bir necha avlodi Navoiy, Bobur, Mashrab va Qodiriy asarlarini o‘qigani holda ularsiz yashab kelmoqda. Badiiy tahlil yo‘llari o‘zlashtirilmagunicha talabalar ham o‘quvchilar ham haqiqiy adabiyot namunasini qiziq syujetli yengil-yelpi bitiklardan farqlay 24 “Zahiriddin Muhammad Bobur ensiklopediyasi”. Toshkent-“Sharq”-2014. 316-bet. 25 Husanboyeva Q, Niyozmetova R, Adabiyot o’qitish metodikasi, o’quv qo’llanma. -Toshkent-2018, 233-bet olmaydilar. Chunki ular asl badiiy matnning qimmati nimadan iboratligini bilmaydilar” 26 . Haqiqatdan, har qanday asar tahlil jarayonida yaxshi anglanadi, tushuniladi. Mumtoz adabiyot namunalarini bugungi she’riyatni tushungandek tushunish oson emas. Bu jarayonda biz o‘qituvchilardan katta mas’uliyat va vazifa talab qilinadi. Chunki mumtoz lirikani o‘quvchilarga to‘g‘ri yetkazib bera olish, o‘quvchilarni zeriktirmasdan shu lirikaga qiziqishlarini uyg‘otish va ularni she’rlardan ta’sirlantira olish murakkab vazifadir. Ushbu murakkab vazifani bajarishda aynan bugungi axborot texnologiyalari asrida bizga innovatsion texnologiyalardan foydalanish ham zamon talabi ham maqsadga oson erishishda yaxshi vositadir. Umuman, she’riy asarlarni o‘qitishda ushbu texnologiyalardan foydalanish orqali ko‘p maqsadlarga erishish mumkin. Masalan, she’rlarni ifodali o‘qib yod olgan o‘quvchilarda xotira mustahkamlanadi va nutqiy malakalari shakllanadi. Shuni aytish mumkinki, Bobur asarlari tili o‘sha davr ijodkorlariga nisbatan ancha sodda va tushushunilishi oson. Shunda ham ba’zi eski o‘zbek tilidagi hozirda ishlatilmaydigan so‘zlar o‘quvchilarda qiyinchilik tug‘diradi. Mana shu so‘zlarni tushunilishida va Bobur ruboiylarini mazmunini yaxshiroq anglash va yetkazishda biz quyidagi texnologiyalardan foydalanamiz: Milliylik metodi – bilamizki har qanday asarni tushunishda biz doim o‘sha davr ijtimoiy muhitiga e’tibor qaratishimiz zarur. Masalan, Boburning ko‘p ruboiylari Vatan, erk mavzusida. Albatta, bunga sabab Boburning vatanni tark etgani, dunyodan ko‘z yumguncha uni bu azob, ayriliq tark etmadi. Va avvalo shu kabi ma’lumotlar keltirish, so‘ng ruboiylar sharhiga o‘tish darsda o‘quvchilar tushunishlariga yaxshi samara beradi. Audio-video vositalarini qo‘llash metodi – mumtoz she’riy asarlarning deyarli hammasi qo‘shiqqa aylanib ulgurgan yoki ifodali o‘qib audio matni tayyorlangan. Shu vositalardan dars jarayonida foydalanib o‘quvchilarga ruboiy ( dars mavzusiga qarab g‘azal bo‘lishi ham mumkin) larning audio yoki videodan 26 Қ озо қ бой Й ў лдош , Му ҳ айе Й ў лдош , Баддий та ҳ лил асослари . Тошкент -2016, 15- бет eshittirilgan variantlari orqali 0// Va albatta, uyga topshiriq berib ovoz yozish moslamasi orqali (qo‘l telefonlaridan foydalansa ham bo‘ladi) ifodali o‘qish berilsa o‘quvchilarda qiziqish ortadi va dars samaradorligi ham yuqori bo‘ladi. Chunki sinfda hamma bitta sohaga emas har turli sohalarga qiziqadi, bu sohaga qiziqmaydigan o‘quvchi musiqaga qiziqar, ashula aytishga qiziqar v.h.k. Sharhlash metodi – qadim zamonlardan beri keng qo‘llanib kelingan kelimgan usullardan biri. “Sharh – arabcha ochish, tushuntirish, bayon qilish kabi ma’nolarni anglatadi. “Sharhlash quyidagi qismlardan iborat bo‘ladi: 1. Lingvistik sharh (tushunilishi qiyin so‘zlar izohi) 2. Tarixiy-milliy sharh - bu xil sharhda qadimiy-milliy urf-odatlar, udumlar bilan bog‘liq an’analar izohlanadi. 3 . Tarixiy- adabiy sharh . Bunda adabiy asarlardagi tarixiy davr bilan bog‘liq an’analar izohlanadi. Bundan tashqari asarlarni sharhlashda yana quyidagi turkum so‘zlar izohi bo‘lishi mumkin: geografik joy nomlari, badiiy asardagi tarixiy shaxslar, xalq maqollari iboralar, tasviriy vositalar qahramonlarning ismi, tashqi qiyofasi, kiyim boshi, buyumlari, son bilan ifodalangan so‘z va iboralar” 27 . Professor Qozoqboy Yo‘ldoshev aytganlariday mukammal badiiy tahlil yo‘q. Hamma asarni o‘z dunyosida, o‘z fikrlashidan kelib chiqib tushunadi va izohlaydi. Shuning uchun o‘quvchilarga tahlil, sharhlash o‘tilayotganda, avvalo, tushunilishi qiyin so‘zlar tarjimasi berilib sharhni o‘zlariga qoldirgan ma’qul. So‘ng esa ularni fikrlariga qarshi chiqmasdan o‘qituvchi o‘zini fikrini bildirishi bu o‘quvchilarda o‘z fikrlarini mustaqil va ijodiy fikrlash orqali ayta olish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Quyidagi sharhlarimiz ham namuna sifatida berilyapti. Endi 5-sinf darsligida berilgan ruboiylardan bir ikkitasini sharhlab ko‘ramiz. Yod etmas emish kishini g‘urbatda kishi, Shod etmas emish ko‘ngulni mehnatda kishi. Ko‘nglum bu g‘ariblikda shod o‘lmadi, oh, G‘urbatda sevinmas emish, albatta kishi. 27 M. Tursunova Adabiyot darslarida sharhlash usuli. “Til va adabiyot ta’limi” jurnali. 1992 №3 ,4 23-bet. Ushbu snoska M.Xolyorovning BMIdan olindi. Yod etmoq- eslamoq, g‘urbat- g‘ariblik, vatandan uzoqda bo‘lish, shod etmoq- xursand qilmoq, mehnat- azob mashaqqat. G‘ariblikda vatandan uzoqda yurgan kishini kishi ya’ni vatandoshlari eslamas emish, azob-mashaqqatda ko‘ngil shod, xursand bo‘lmas ekan. Ko‘nglim vatandan uzoqda yashab hech shod, xursand bo‘lmadi, albatta hech kishi vatandan uzoqda yashab baxtli, xursand yasholmaydi. Hech bir shoir Vatandan uzoqda yashashni Boburchalik ta’sirchan ifodalay olmagan bo‘lsa kerak. Endi sizga savol: Nega Vatandan uzoqda yashagan odam xursand, baxtli yashay olmaydi? Axir Bobur Butun Hindistonga podshoh edi, xohlagan ishini qila olardi, yoki qancha urushlarda g‘alaba qozongan shuncha narsasi bo‘la turib xursand emas? Shuncha narsa bitta Vatanga, Ona Vataniga arzimadi. Hamma o‘zini o‘z tug‘ulib o‘sgan yeriga mehr qo‘yadi bu mehr ona qorniligidayoq go‘dakda shakllanadi. Biz doim o‘z vatanimizda erkin, baxtli yashay olamiz. Shuning uchun aytishadida, “O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l, Yeridan ayrilgan yeti yil yig‘lar, elidan ayrilgan o‘lguncha yig‘lar” deb. Bobur mirzo ham umrining oxirigacha yig‘lab o‘tdi . Ahbob, yig‘ilmoqni farog‘at tutingiz! Jamyatingiz borini davlat tutingiz! Chun gardishi charx bu durur, Tangri uchun Bir-birni necha kun g‘animat tutingiz! Ahbob- do‘stlar, farog‘at- tinchlik-osoyishtalik, gardish- aylanma, charx- aylanish, ko‘chma ma’noda dunyo. Do‘stlar, yig‘ilmoqni tinchlik-osoyishtalikda orom deb biling, jamiyatda do‘stlaringiz borligini, bir-biringiz borligingizni boylik, har qanday boylikdan ustun deb hisoblang. Bu aylanma dunyoda shu yig‘ilishingizni Olloh ham xohlaydi. Bir-biringiz doim g‘animat bilingki, bugun yashab turgan inson ertaga yo‘q bo‘lishi mumkin. Qarang-a Boburni o‘sha payti aytgan gaplari bugungi kun uchun qanchalar ahamiyatli. Bugungi kunda insonlar bir-birini ko‘p eslamaydigan bo‘lib qoldi, yqinlaridan xabar olish juda noyob narsadek bo‘lib qolgan, shuning uchunmi bir-birimizga mehrimiz kam, ko‘p vaqtimiz uyali aloqa vositalariga bog‘lanib shu bilan o‘tib ketyapti. Shoir ham shu vaqtlarni g‘animat bilib yig‘ilib, bir-birimizdan hol-ahvol so‘rashimizga targ‘ib qilyapti. Ko‘pdin berikim yor-u diyorim yo‘qtur Bir lahza-yu bir nafas qarorim yo‘qtur. Keldim bu sori, o‘z ixtiyorim birla, Lekin borurimda ixtiyorim yo‘qtur. Ko‘pdin berikim- ko‘pdan beri, anchadan beri, yor-u diyor -do‘stlar va vatan, lekin borurimda- lekin yana borishga, ortga qaytishga. “Bobur badiiy so‘zga, she’riyatga o‘zligini o‘z ruhiy olamini ochish vositasi deb qaragan. Xuddi shuning uchun ham muallif shaxsiy hayoti lavhalari hamda ruhiy kechinmalari bilan bevosita bog‘liqlik Bobur lirikasining o‘ziga xos xususiyati darajasiga ko‘tarilgan” 28 shuning uchun u she’riy asarlariga boshidan ko‘rgan-kechirgan voqealarini sodda til bilan kitobxonga yetkazadi. Ushbu ruboiysida ham Vatanni tark etgani va unga qaytib borishga ixtiyori qo‘lida emaligini aytib o‘tgan. So‘zma- so‘z sharhlashga harakat qilsak, Bobur buyuk bobosi Amir Temurdek markazlashgan davlat tuzish niyatida Samarqandni uch marta egallab uch martasiga ham tashlab ketishga majbur bo‘ladi. Va xiyonatkor insonlar tufayli u o‘z ona shahri Andijondan ham ajraladi. Ancha sarson sargardonlikda bevatan, jangchi, askarlarsiz qoladi. Keyin o‘z yurtini tashlab avval Kobulni, so‘ngra Hindistonni egallab o‘sha yerda marakazlashgan davlat Boburiylar sulolasiga asos soladi. Ruboiyda vatanni tark etgandan beri ona Vatani yor-u do‘stlaridan anchadan beri yiroqda ekanligi, bir lahzaki ortga qaytishga qaror qilolmasligi, bu yerlarga, ya’ni Hindiston taraflarga o‘z ixtiyorim bilan keldim, lekin ortga qaytishga ixtiyori yo‘qligini ichidagi g‘am-alamlari to‘lib toshgan va Vatanini qumsagan paytda qog‘ozga tushiradi. 28 “Zahiriddin Muhammad Bobur ensiklopediyasi”. Toshkent-“Sharq”-2014. 431-bet Jismimda isitma kunda mahkam bo‘ladur, Ko‘zdin uchadur uyqu chu oqshom bo‘ladur. Har ikkalasi g‘amim bila sabrimdek, Borg‘on sori bu ortadur, ul kam bo‘ladur. “Mumtoz adabiyot namunalarini tushunish va tushuntirishdagi murakkablik, avvalo asarlarning lug‘aviy tarkibidagi qiyinchilikda ko‘rinadi” 29 . Ushbu maqolada ham mumtoz namunalarni o‘qitishdagi bir qator qiyinchiliklar ko‘rsatilgan. Bizning fikrimizcha ham darslik tagidagi satr osti lug‘atlari mumtoz adabiyot namunalarini tushunish, tahlil qilishda yetarli emas, shuning uchun ham o‘quvchilar ongida ularni tushunish murakkab jarayondek tuyuladi va hatto ulardan zerikish paydo bo‘lishiga olib keladi. Shuning uchun ularga ushbu mavzularni o‘tishdan oldin tasavvufdan so‘zlarning arxaik va tarixiy shakllaridan ko‘proq ma’lumot berib ko‘nikma hosil qildirish kerak, bizningcha. Jismimda isitma- tan, badandagi issiqlik, mahkam bo‘ladur- isitma baland bo‘lishi, oqshom paytida ko‘zdin uyqu qochadi, uxlolmaslik, borg‘on sori- borgan sari. Albatta, dars jarayonida o‘quvchilarga so‘zlar shu tarzda tushuntirilib, ichidan “Aqliy hujum” metodidan foydalanib, muammoli savol tashlab qo‘yish, o‘quvchilar fikrlari, tushunishlari qay darajada ketayotganligini tekshirishda yaxshi vositadir. Masalan, misralarni sharhlagandan so‘ng oxirigi misrada Bobur ul kam bo‘ladur deb nimani nazarda tutgan, sizningcha? kabi savollar o‘quvchilarni fikrlashga va ayni damda ushbu ruboiyni qay darajada tushunganligini aniqlashda yaxshi samara beradi. Masalan: Mana shu jadval savol tashlangandan keyin o‘quvchilar tomonidan ruboiyni qanchalik tushunganini bilish uchun to‘ldiriladi. Muammoning turi Muammoning kelib chiqish sabablari Muammoning yechish yo‘li va sizning shaxsiy fikringiz Ruboiyda borg‘on sori bu ortadur, ul kam bo‘ladur Ruboiyda isitmaning ortishi, ko‘zdan uyquning Isitmaning kunda oshib borishi, kechalari 29 M. To’raqulova, Mumtoz asarlarni o’qitishdagi murakkabliklar deb ul kam bo‘ladur deb sizningcha nimani nazarda tutyapti? qoshishini g‘am bila sabrga tenglashtirilyapti va qaysi birining ko‘payishi va qaysi birining kam bo‘lishini bilish ko‘zdan uyqu qochishlarini g‘am ila sabrga o‘xshatilib, brogan sari g‘am ortadi, sabr kamayishi aytilyapti … Endi o‘zimiz misralar mazmunini sharhlashga harakat qilamiz; tanimda isitma har kun ortib boradi, ko‘zimdan oqshomlari uyqu qochadi, har ikkalasi g‘amim bilan sabrimdek, borgan sayin bular ko‘payyapti ya’ni isitma va uyqu, ul kam bo‘ladur deb bizningcha, lirik qahramon sabrini aytyapti. Endi o‘ylab qarasak, insonda ko‘zidan uyqu qachon qochadi, qachon uxlolmaslik mumkin, qachonki, nimanidir intiqib kutgan shodlik paytlarida yoki g‘amga cho‘mgan damlarida. O‘ylab ko‘ring-chi sizdan ham uyqu qochganmi? Balki sentabrda yangi o‘quv yili boshlanishiga bir kun qolganda kechasi uyqungiz kelmay intizorlik bilan tong otishini kutgandirsiz? Xuddi shunday Boburda ham g‘amga cho‘mgan paytida uyqulari kelmay, bu g‘am-tashvishlardan sabri kamaygandek his qiladi o‘zini. Va mana shunday qilib ruboiylarni sharhlash davomida muammoli vaziyatga qulay o‘rinlarini topib, to‘g‘ri tashkillashtirsak, o‘quvchilarning ham zerikishlarini oldini olamiz ham darsga qiziqishlari ortib, mavzuni tushunib xotiralarida yaxshi saqlanishiga erishamiz. Sen gulsen-u men haqir bulbuldurmen, Sen shu’lasan ul shu’laga men quldurmen, Nisbat yo‘qdur deb ijtinob aylamakim, Shaxmen elga, vale senga quldurmen. Bobur ruboiylari ichida sevgi-muhabbat mavzusi ham alohida o‘rin tutadi. Mana shu o‘rinda o‘quvchilarni tasavvuf ilmidan ham ozroq xabardor qilinsa, ular ruboiy ma’no mazmunini yaxshi anglaydi. Tasavvuf ilmida insonlarning bor sevgi muhabbatlari Olloh jamoliga erishish yo‘lidagi vositadir. Bu ilmda ishq ikki turlidir: birinchisi xoslar ishiq, ya’ni insonning insonga bo‘lgan muhabbati, ikkinchisi haqiqiy ish- ya’ni insonning Ollohga bo‘lgan muhabbati. Ollohga bo‘lgan muhabbatga erishish uchun, avvalo, insonning insonga bo‘lgan muhabbat yo‘lini bosib o‘tmog‘i darkor. Endi ruboiy mazmunini sharhlashga urinib ko‘ramiz: mashuqa gul, oshiq faqir bulbulga o‘xshatilyapti. Mashuqa zulmatni yortadigan shul’a, oshiq shu shul’aga qul. Hech e’tibor berganmisiz, kechasi, ayniqsa yoz paytlari, chiroq yoqilgan bo‘lsa atrofida qancha parvonalar uchadi. Mana shu hodisani Bobur badiiy o‘xshatish qilib oshiq mashuqaga qiyoslayapti. Bu ikkisining o‘rtasida farq yo‘q deb mendan yiroqlashmagin. Men elga shoh bo‘lsam ham lekin senga quldurman. Bobur o‘z yorini, mashuqasini ko‘klarga ko‘tarib o‘zining podshohligini unutadi. Chuni muhabbatdek nozik tuyg‘u qarshisida barcha narsalar ojizdir. Bu tuyg‘u hammaga ham nasib etavermaydigan nozik tuyg’udir. Bobur ruboiylari ichida o‘quvchiga o‘git pandnoma tarzida aytilganlari ham bor. Masalan quyidagi ruboiyga e’tibor bersak, Davlatqa yetib, mehnat elin unutma! Bu besh kun uchun o‘zingni asru tutma! Borgonni, kel emdi, yod qilmay, ey do‘st Borish kelishingni lutf etib, o‘ksutma! Bunday ruboiylarda oqibatli do‘stlarga xitobni, ularga qalbini ochish uchun chorlovni ko‘ramiz. Shoir yuragidan chiqqan istaklarni do‘stlariga izhor etadi. Ya’ni bayoni: agar davlatga yetsang, mehnat elini unutma, davlat bu boylik, mehnat eli peshona teri bilan kun kechiryotgan xalq, bu besh kunlik dunyo uchun o‘zingni asr qilma: ya’ni o‘zingga mol dunyo topaman deb ko‘p tashvishlarni olib dunyoga asir bo‘lib qolma. Senikiga brogan odamnikiga kel, sog‘intirmay, oqibatli mehr-murruvatli bo‘lishga chorlayapti. Borish kelishingni kam qilib yaqinlaring ko‘nglini o‘ksutma. Qarang bundan necha asr yashagan Bobur ruboiylaridagi ijtimoiy masala bugungi kunda ham dolzarb muammolardandir. To‘gri, yaxshi yashash uchun inson harakat qilishi kerak, lekin bugungi kunda insonlar juda ham oshirib yuborishyapti. Bir-birlaridan o‘zib ketish uchun qilinyotgandek. Quyidagi ruboiy ham Boburning ijtimoiy mavzudagi ruboiylaridan: Ko‘ngli tilagan murodiga yetsa kishi, Yo barcha murodlarni tark etsa kishi. Bu ikki ish muyassar bo‘lmasa olamda, Boshni olib bir sorig‘a ketsa kishi. Bobur hayoti davomida ko‘p ishlarni ko‘rdi, ko‘p yaxshi yomon voqealarni boshidan o‘tkazdi. Va u ushbu ruboiysida inson baxt-saodat talab qilishga haqli deb o‘ylaydi. Ammo tutmush bunga hammani ham yetishtiravermaydi. Har bir shoir yozuvchi yozgan asar qisman bo‘lsa-da o‘z hayotidan olingan, ko‘rgan kechirgan voqealaridan qilgan xulosalari ortidan paydo bo‘ladi. Birinchi misraga e’tibor qaratsak, Bobur sizningcha nima tilagan edi? U bobusi amir Temurdek markazlashgan davlat tuzmoqchi edi. Agar tilagan maqsadlaringga yeta olmasang, barchasini tark etsa. Sizningcha, Bobur shunday qilaolarmidi, albatta, yo‘q. Negaki, u bir o‘zi emas, uning qo‘l ostida qanchadan qancha odamlari bor oilasi. Osongina hammasini tark etolmas edi. Bu ikki ishdan birortasini qila olamasang, boshni olib boshqa yerlarga ketsang deb o‘z ichki tuyg‘ularini qog‘ozga soladi. Lirika inson qalbiga oniy lahzada ta’sir qilib, shoir ichki tuyg‘ularini anglashga, insonning ichki olamini tezroq tushunishga vosita bo‘ladigan janrlar yig‘indisidir. Inson his tuyg‘ularini aytmoqchi bo‘lgan gaplarini uzun matnli narsni o‘qimasdan ham qisqa matnli she’rlarda ham tushunishni aks ettira oladi. Lirikada aytmoqchi bo‘lgan asosiy fikrni biz ko‘pincha oxiridan anglab olishimiz mumkin. Ey yel, borib ahbobqa nomimni degil! Har kim meni bilsa, bu payomimni degil! Mendin demagil gar unutilg‘on bo‘lsam, Har kimki, meni so‘rsa salomimni degil. Yel-shamol, ahbob- yor-do‘stlar, payom-xabar-darak. Shoir o‘z yurti insonlarini, yor-u do‘stlarini sog‘inganini ushbu ruboiyda ham bildirib o‘tyapti. Shamolga murojaat qilib sen faqat borolasan u yerlarga juda tez demoqchi. Borib yur-do‘stlarga meni nomimni aytgil, men tirik ekanligimni ayt. Har kim meni bilsa eslayotgan bo‘lsa men sog‘-salomat ekanligimni yetkar. Agar meni unutishgan bo‘lsa mayli aytma men haqimda, agar o‘zlari so‘rab qolishsa, sog‘inchli salomlarimni yetkaz deya nola qilyapti. O‘quvchilar eslab ko‘ring-chi sizda ham shunday holatlar bo‘lganmi? Masalan, qishlog‘ingizdan, uyingizdan olisda biron qarindoshingiznikiga ketgandami, yoki yozgi oromgohgami o‘z uyingizni, o‘rtoqlaringizni qadron bo‘lib qolgan ko‘chalaringizni sog‘inganmisiz va ichingizda pichirlab qani edi bir zumga o‘sha yoqda bo‘ib qolsam degan o‘ylar o‘tganmi? Agar o‘tgan bo‘lsa, siz hozir Boburni aynan mana shu ruboiyni yozishga majbur qilgan hislarini yurak- yuragingizdan his qila olasiz. Mana shunday tarzda o‘quvchilar bilan ruboiylarni sharhlab, o‘rni kelganda o‘quvchilar orasida muammoli vaziyat yaratib, o‘quvchilar fikrini eshitib, ularga savollar berib darsni o‘tsak, ruboiylardagi har bir yashirin hislarni ularda uyg‘ota olsakkina ularni shu mavzuning ich-ichiga olib kira olamiz va ularning ham tushunishlari oson bo‘ladi. Va o‘z o‘rni bilan ular ko‘r-ko‘rona yod olmasdan mag‘zini chaqib tushunib yod oladilar va xotirasida uzoq vaqtga muhrlanadi. DTS talablariga binoan biz adabiyot darslarida o‘quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga, ijodiy fikr mahsulini og‘zaki va yozma tarzda bayon qilishga o‘rgatishimiz zarur va bu yo‘lda bugungi kunda dars jarayonlariga o‘quvchilarning yoshi va psixologik darajalarini hisobga olib, mavzuga mos texnologiyalardan foydalanib o‘tsak darsdan ko‘zlangan maqsadimizga erishamiz deb o‘ylayman. 2.2 “Boburnoma”da portret yaratish mahorati Adabiyotimiz tarixida “Boburnoma” asari singari peyzaj va potret tasviriga keng o‘rin berilgan boshqa asar yo‘q, bizningcha. Chindan ham bu asar turli sohalarni o‘zida mujassamlagan qomusiy asardir. Portret – (fransuzcha portrait- tasvir) 1. Real hayotda mavjud bo‘lgan bir yoki bir necha kishining yoki rassom tasavvuridagi qiyofaning tasviri yoki fotograf tomonidan ishlangan sur’ati. 2. (ko‘chma) adabiy asarda personajlar qiyofasining tavsifi va tasviri. Adabiyotdagi portret badiiy tavsif vositalaridan bo‘lib, yozuvchi o‘z qahramonlarining tipik xarakterini ochib beradi va qahramonlarning tashqi ko‘rinishi: ularning qiyofasi, chehrasi, kiyimlari orqali ularga g‘oyaviy munosabatini ifodalaydi. “Boburnoma” da ham biz o‘nlab tarixiy shaxslar portretini ko‘rishimiz mumkin. “B” ning asosiy tasvir obyekti tarixiy voqealar hisoblanadi. Ammo Bobur tarixiy voqealarni sanab o‘tish bilan cheklanmay, tarixiy voqealarning manzarasini, tarixiy shaxslarning portreti va xarakterini, tarixiy manzalarni chiroyli qilib chizib beradi. Ilmiy-tarixiy ma’lumotlarga badiiylik bilan sayqal beradi va o‘qiguvchini ushbu voqea-hodisalarga xayolan olib kirib qo‘yadi. Ushbu asarda biz realizm metodining yorqin namunasini ko‘rishimiz mumkin. Unda hech qanday xayoliy badiiy to‘qimalar yo‘q. Nimani yoki kimni tasvirlasa, o‘zicha, o‘z holicha bo‘yab bejamasdan haqqoniy ko‘rsatib beradi. Asarda o‘sha davrning tarixiy shaxslari otasi Umarshayx mirzo, amakisi Sulton Mahmud mirzo, Sulton Husayn Boyqaro va boshqa ko‘plab shaxslar qalamga olingan. Ularning tasviri esa bir xil emas, har birining tashqi siymosi, ichki dunyosi, fazilat va kamchiliklari o‘ziga xos tarzda tasvirlanadi. Masalan asar bo‘yicha ko‘rib o‘tsak, 1494-yil voqealari ya’ni Farg‘ona viloyati tasvirlanganda, portret chizishni birinchi bo‘lib otasi Umarshayx mirzodan boshlaydi. Umarshayx mirzo – to‘rt avlod bilan Amir Temurga bog‘lanar edi: Sulton Abu Said - Sulton Muhammad -Mironshoh mirzo- Amir Temur. Shakl-shamoyili: past bo‘yli, yumaloq saqolli, sarg‘ish yuzli kishi edi. To‘nni rossa tor kiyar edi. Shunchalikki, belbog‘ bog‘laganda qornini ichiga tortib bog‘latar, bog‘lagandan so‘ng o‘zini qo‘yib yuborsa, ko‘pincha bog‘lari uzilib ketardi. Kiymoq va yemoqda betakalluf edi 30 . Biz bu shakl-shamoyildan insonning tashqi qiyofasini ko‘z oldimizga keltiramiz. Va past bo‘yli semizroq, rangi sarg‘ish kishi bo‘lganligini. Ya’ni bu yerda aniq semiz deb ko‘rsatilmasa ham belbog‘ni bog‘lagandan so‘ng o‘zini 30 “ Бобурнома ”, Toshkent, “O’zbekiston” 2019-yil, 19-bet qo‘yib yuborsa belbog‘ning uzulishi ham tor kiyinishiga ham semizligiga ishora qilinyapti. Fe’l-atvori: xanafiy mazhabida, pokiza e’tiqodli kishi edi. Besh vaqt namozni tark qilmas edi. Umriy namoz qazolarini butunlay tamomlagan edi. Hazrat Xo‘ja Ubaydullohga murid edi. Yaxshi savodi bore di. “Xamsatayn” (Nizomiy Ganjaviy va amir Xusrav Dehlaviy “Xamsa”lari), dostonlar va tarixlarni o‘qir edi. Ko‘pincha “Shohnoma” o‘qir edi. She’riy iste’dodi bor, biroq she’r yozishga qunt qilmasdi. Adolatli edi. Andijonning sharqiy tarafidagi tog‘larning pastida Xitoydan kelayotgan ming qoramollik karvonni shunday qor bosdiki, ikki kishi qutulib qoldi, xolos. Xabar topib odamlarini yuborib, karvonning hamma narsalarini yig‘diradi. O‘sha paytda vorislari bo‘lmaganidan ehtiyot yuzasidan 1 2 yil saqlab qo‘yadi. 1 2 yildan so‘ng Samarqand va Xurosondan vorislarini toptirib kelib mollarni eson-omon topshiradi. Buni o‘qigan har bir yosh avlodda bizning bobolarimiz qanchalik adolatli ekani, ilm-ma’rifatli bo‘lganidan hurmat tuyg‘usi va ularga ergashish hissi uyg‘onadi, bizningcha. Qarangki, Umarshayx mirzo podshoh bo‘lishiga qaramasdan, kitob o‘qigan, kitob o‘qishga vaqt topolgan. Bugungi kunda biz yoshlar vaqtim yo‘q deb nolimasdan, kunlik rejamizni to‘g‘ri tuzib, albatta, kitob mutolaasiga ham har kuni qanchadir vaqt ajratsak foydadan holi emas. Yana Umarshayx mirzoning adolatliligi, insofliligi har bir kishiga ibratdir. O‘zga insonning haqqini yemasdan omon – eson uzoq vaqt o‘tganligiga qaramay mollarni o‘z egalariga topshirishi haqiqiy adolatlilikdir. Bobur yana otasi haqida ta’riflar ekan, mushti juda qattiq edi, uning mushtidan yiqilmagan yigit yo‘q edi deya ta’rif keltiradi. O‘tmishda yigitlar kuchi bo‘y-basti, jangovarlik qobiliyatiga katta e’tibor berishgan. Sababi ular oilasini, elini, yurtini qo‘riqlaydi deb. Bu ta’rifdan bizga ma’lumki, Umarshayx mirzoda shunaqa sifatlar yaxshi rivojlangan. Bobur kimni portretini yaratar ekan hamma tomonlarini (yaxshi va yomon) xolisona yondashadi. Hattoki, otasining ham ba’zi kamchiliklarini aytib o‘tganidan buni bilishimiz mumkin: Avvallari ko‘p ichardi, keyinchalik haftada bir yoki ikki marta ichadigan bo‘ldi. Keying paytlarda ko‘proq ma’jun iste’mol qiladigan bo‘ldi. Ma’juniylikda qaltis harakatlarga yo‘l qo‘yardi. Hamisha nard o‘ynar goho qimor ham o‘ynardi. Ko‘rib o‘tganimizdek, hamma insonning yutuqlari bilan birga kamchiligi ham bo‘ladi. Beayb- Parvardigor. Biz bundan to‘g‘ri xulosa chiqarishimiz lozim. Bundan tashqari Bobur shoh va podshohlar tasvirini berganida ularning amirlari haqida ham qisqacha ta’riflar berib o‘tadi. Masalan, amirlaridan Boboquli Bobo Alibek – g‘ayrati yaxshi edi, qurolni yaxshi ishlatar, navkarga yaxshi qarardi. Benamoz edi, ro‘za tutmasdi. Zolim va kofirtabiat kishi edi. (B. 25-bet) ko‘rib turganimizdek, Bobur har bir kishiga xolisona va aniq va jonli qilib ta’rif beradi. Biz uni o‘qiganimizda qisman bo‘lsa ham insonning ichki fe’l-atvori haqida bilib olamiz va shu kishilar ichida, o‘sha davrda bo‘lib qolgandek his etamiz. Yana biri Alido‘st tag‘oyi edi. Necha yilki mening qoshimda bo‘ldi, biroq aytishga arzigulik biror ish qilmadi, desa bo‘ladi. Qushchi edi. Yaramas axloq- atvorli, baxil va fitnachi, badqovoq va munofiq, qaysar va qattiqso‘z, yuzi sovuq kishi edi.(“B” 25-26-betlar) bu insonni aytishga arzigulik ijobiy xislatlari yo‘q ekan. Ushbu ta’riflardan tabiatan fe’l-atvori og‘irroq ekanini bilsa bo‘ladi. Yana bir amirlaridan xurosonlik Ali darvesh edi. Mardona kishi edi. Nasta’liq xatini ajib bir usulda yozardi. Xushomadga moyil, tabiatida xasislik ustunlik qilardi.(“B” 26-b) Ushbu ta’rifdan amirlarning ham ichida ajoyib qobiliyatlilari borligini ko‘rishimiz mumkin. Va yana boshqalar. Keying podshoh Boburning amakisi Samarqand va Buxoro hokimi - Sulton Ahmad mirzo. Sulton Abusaid mirzoning o‘g‘illaridan eng kattasi Sulton Ahmad mirzo edi. Shakl-shamoyili: baland bo‘yli, qo‘ng‘ir soqolli, qizil yuzli, norg‘il kishi edi. Soqoli engagiga tushar edi. Ikki yonog‘ida soqoli yo‘q edi. Juda shirinso‘z kishi edi. Sallani o‘sha zamon odatiga ko‘ra, to‘rtto‘rama chirmab, uchini oldinroqqa, qoshining ustiga tashlab qo‘yardi. Fe’l-atvori: xanafiy mazhabida pokiza e’tiqodli kishi edi; besh vaqt namozni kanda qilmasdi. Ichkilik paytlarida ham namozi tark bo‘lmasdi. Hazrati Xoja Ubaydullohga murid edi. Juda odobli edi. Xususan, Xoja suhbatida. Aytishlaricha, hargiz Xoja majlisida bitta tizzasini ikkinchi tizzasiga chalishtirib o‘tirgan emasdi. Bir safar hazrati Xoja suhbatida, otadiga xilof tarzda, oyoqlarini uzatib o‘tiribdi. Mirzo o‘rnidan turgandan so‘ng, hazrat Xoja mirzo o‘tirgan yerni qarab ko‘rishni buyuribdi: bir suyak bor ekan. Hech nima o‘qigan emas, omi odam edi. Shaharda ulg‘aygan bo‘lishiga qaramay to‘g‘riso‘z (turk) sodda edi. Iste’doddan bebahra edi. Odil kishi edi. Ahd va so‘ziga barqaroq kishi edi. Hargiz undan ahdga xilof ish yuz bermagan(“B”29- b) Shakl shamoyilini o‘qiganimizda xuddi o‘sha inson bilan uchrashgandek bo‘lamiz. Musavvir inson sur’atini rang-tasvir vositalari orqali qanchalik jonli qilib chizib ko‘rsatsa, Bobur ham so‘z orqali shunchalik tasvirlagan. Fe’l-atvoridan o‘zimizga o‘rnak, ibrat bo‘ladigan jihatlarini ko‘rdik. “Ustoz otangdan ulug‘”- deb bejiz aytishmagan ekan dono xalqimiz. Qarangki, podshoh bo‘la turib ustozi oldida shunchalik odob saqlashi hozirgi yoshlarimizga katta ibratdir. Yana bu kishi haqida Bobur “hech narsani o‘qigan emas, omi odam edi, iste’doddan bebahra edi. Odil kishi edi. Ahd va so‘ziga barqaror kishi edi. Hargiz undan ahdga xilof ish yuz bermagan” deya ta’riflar keltiradi. Keling endi o‘quvchilar bu ikki shaxsni bir-biriga solishtirish orqali ularning o‘xshash va farqli jihatlarini topish orqali bilimlarini yanada mustahkamlashadi. Bunda bizga mavzumiz mazmuniga mos pedagogik texnologiya yordam beradi. Masalan, biz bu uchun “Venn diagramasi” grafik organayzerini tanladik. “Ushbu organayzer o‘quvchi talabalarda mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv ayrim qismlar negizida mavzuning umumiy mahiyatini o‘zlashtirish ko‘nikimalarini hosil qilishga yo‘naltiriladi. u kichik guruhlareni shakllantirish asosida aniq sxema bo‘yicha amalga oshiriladi. Yozuv taxtasi teng to‘rt bo‘lakka ajratiladi va har bir bo‘lakka quyidagi sxema chiziladi: Ushbu texnologiya o‘quvchi(talaba) lar tomonidan o‘zlashtirilgan o‘zaro yaqin nazariy bilim, ma’lumot yoki dalillarnio qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. Unda muayyan bilim yoki boblar bo‘yicha yakuniy darslarni tahlil etishda foydalanish yanada samaralidir” 31 . Uni qo‘llash bosqichlari quyidagilardan iborat: Biz endi yuqoridagi ikki shaxsning portretidagi xarakterini o‘xshash va farqli jihatlarini ushbu organayzerga qo‘yib taqqoslaymiz: masalan, Umarshaxy mirzo Sulton Ahmad mirzo 31 Nizomiy Nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti, Interfaol metodlar mohiyati va qo’llanilishi. Metodik qo’llanma. Toshkent- 2013. 19-bet. O’quvchi(talaba) lar to’rt guruhga bo’linadi Yozuv taxtasiga topshiriqni bajarish mohiyati aks etgan sxema chiziladi Har bir guruhga o’zlashtirilayotgan mavzu yuzasidan alohida topshiriq beriladi Topshiriqlar bajarilgach guruh a’zolari orasidan liderlar tanlanadi Liderlar guruh a’zolari tomonidan bildirilgan fikrlarni umumlashtirib yozuv taxtasida aks etgan sxemani to’ldirishadi Yaxshi savodi bor edi. “Xamsatayn” (Nizomiy Ganjaviy va amir Xusrav Dehlaviy “Xamsa”lari), dostonlar va tarixlarni o’qir edi. Ko’pincha “Shohnoma” o’qir edi. She’riy iste’dodi bor, biroq she’r yozishga qunt qilmasdi. Hech nima o’qigan emas,omi odam edi. Shaharda ulg’aygan bo’lishiga qaramay to’g’riso’z (turk) sodda edi. Iste’doddan bebahra edi. Odil kishi Ahd va so’ziga barqaroq kishi edi. Hargiz undan ahdga xilof ish yuz bermaganBesh vaqt namozni kanda qilmasdi, harzati Xoja Ubaydullohga murid edi, adolatli kishi edi Mana shunday yangi bilimlarni o‘zlashtirgandan so‘ng mavzuga mos texnologiya qo‘llash vositasida o‘quvchilar topshiriqlar asosida bilimlarini taqqoslaydi, qiyoslaydi va mustahkamlaydi. Bobur “Boburnoma”da shoh va podshohlar haqida ma’lumot berganda, hatto ularning amirlari tog‘risida ham oz bo‘lsada to‘xtalib o‘tadi. Bu asarni ishonchli va jonli chiqishiga xizmat qilgan. Bu bilan biz Boburning ziyrak nigoh bilan hamma narsaga e’tiborli ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Yana bir podshoh Boburning amakisi, Astrobod hokimi Sulton Mahmud mirzo. U rabi ul-oxir oyida og‘ir kasallikka chalinib qirq uch yoshida vafot etadi. Shakl va shamoyili: past bo‘yli, siyrak soqolli, semiz, kamhafsalaroq kishi edi. Axloq va fe’l-atvori yaxshi namozni kanda qilmasdi. Tartib va boshqarish qobiliyati yaxshi edi. Hisob ilmini puxta bilardi. Viloyatlardan biror tanga, biror so‘m ham uning ruxsatisiz harj qilinmasdi. Navkarining maoshi hech qachon kamaytirilmasdi. Bazm va hadyasi, ziyofati va devoni juda yaxshi edi. Barchasi tartib va qoida bilan olib borilar edi. Shunday tartib va intizom o‘rnatgan ediki, lashkar ham xalq ham uni suiste’mol qila olamasdi. Oldinlari qush oviga juda o‘ch edi. So‘ngra faqat hayvon ovlaydigan bo‘ldi. (“B” 37-bet) Hozirgacha ko‘rgan uch aka-ukaning shakl shamoyili, ya’ni Umarshayx mirzo va Sulton Mahmud mirzolarniki bir biriga o‘xshash past bo‘yli deb ta’riflangan. Sulton Ahmad mirzoniki bularga nisbatan baland. Mana shunday yangi bilimlarni egallayotganda qiyoslash orqali olinsa qiziqarli va xotirada oson saqlanadi. Fe’l- atvoriga to‘xtalsak, tartib va boshqarish qobiliyati yaxshi edi deyilgan. Boshliqlar, rahbarlar o‘sha davrda podshohlar uchun ushbu qobiliyat juda muhim sanaladi. Chunki bu qobiliyat hammada ham bo‘lavermaydi, bo‘lmagan inson rahbarlik kursisida uzoq vaqt o‘tirolmaydi. Hamma shaxsni o‘ziga yarasha har xil ishda qobiliyati bor. Shundan Sulton Mahmud mirzo ham hisob ilmini puxta bilgan ekanlar. Mana shunday shu ilmdan yaxshi xabardorlar bir tarafdan yaxshi tartib o‘rnatadilar. Navkarining maoshi hech qachon kamaytirilmasdi. Buni qarangki, bugungi kunda ham o‘z qo‘l ostida ishchi ishlatadigan insonlarga yaxshigina o‘rnak desak bo‘ladi. Ba’zan ishchilarni mensimasdan ularning haqqiga xiyonat qilguvchilar bugungi kunda ham yo‘q emas. Hamma shaxsning ijobiy va salbiy fazilatlari bo‘lganidek Sulton Mahmudning ham salbiy xislatlari bor edi. Zulm va buzuqlik bilan ko‘p mashg‘ul bo‘lgan. Mutassil may ichardi. Ko‘p tarix voqealaridan guvoh bo‘lishimizcha, qolaversa, hozirgi kundan ham xulosa qilsak, ichkilikka berilgan insonlar obro‘yi bilan bor budidan ajralishadi. Mana shu zulm va buzuqchilikning kasofatidan barcha o‘g‘lonlari juvonmarg bo‘ldilar. She’rga ishtiyoqi bor edi, biroq she’ri juda bo‘sh va bemaza edi. Unday she’r yozgandan ko‘ra yozmagan yaxshiroq. Mana shundan ming she’rga qiziqsa ham inson qobiliyat bo‘lmasa yozmagan ma’qulligi bugungi yosh avlodga ham katta darsdir. Yomon e’tiqodli kishi edi. Hazrati Xoja Ubaydullohni qadrlamasdi. Yuqoridagi ikki akasidan farqli o‘laroq Sulton Mahmud mirzo Xoja Ubaydullohga ixlosi yo‘q, e’tiqodsiz bo‘lganligi ushbu ta’riflardan ma’lum. Yana bir podshohlardan Sulton Husayn mirzo. Shaxruh mirzo zamonida tavallud topgan, Sulton Husayn mirzo binni Mansur binni Boyqaro binni Umarshayx binni Amir Temur. Shakl shamoyili. Qiyiq ko‘zli sherkelbat kishi edi. Belidan pasti ingichka edi. Ulug‘ yoshga yetib soqoli oqargan bo‘lsa-da, xushrang, qizil-yashil matolardan kiyim kiyardi. Qora qo‘zi terisidan qilingan bo‘rk yo qalpoq kiyardi. Ahyon-ahyon iydlarda kichik uch o‘rama sallani yap-yassi chirmab, qarqara patina sanchib, namozga borardi. Xulqi va fe’l-atvori. Taxtga o‘tirgan payti o‘n ikki imomni xutbada o‘qitish niyatida bo‘lgan ekan. Alisherbek va ba’zilar man qilibdilar. Ammo keyin barcha ishlari va xatti-harakatlari sunnat va jamoat mazhabi bilan muvofiq bo‘lgandi. Mafosil (revmatizm) xastaligi tufayli namoz o‘qiy olmas, ro‘za ham tutmasdi. So‘zamol va xushxulq kishi edi. Xulqi biroz tezroq, so‘zi ham xulqidek o‘tkir edi. Ba’zi yumushlarda sha’riatga ko‘p rioya qilardi. Bir safar bir o‘g‘li bir kishini o‘ldirgani uchun xuntalablarga topshirib, qozixonaga yubordi. (“B” 177-bet) Ko‘rib o‘tganimizdek Bobur kishi portretini berishda uning har bir elementiga e’tibor bergan. Qanaqa kiyim kiyishi, qachon qayerga nima kiyib borishi. Bularni o‘qigan kitobxon, albatta, tasavvurida u insonni ko‘roladi. Sulton Husayn mirzo ham har bir ishini shariat qoidalari bo‘yicha qilishga uringan. O‘g‘lini odam o‘ldirgani uchun qozixonaga yuborganidan ham buni ko‘rishimiz mumkin. Ko‘p podshohlar kabi Husayn mirzo ham ichkilikka berilgan edi. Qirq yilga yaqin Xurosonda podshohlik qilgan bo‘lsa biror kun yo‘q ediki, peshin namozidan keyin ichmagan bo‘lsa, deb yozadi Bobur. Shu sababdanmi o‘g‘illari barcha sipohisi va shahar eli ichkilikka berilgan edi. Shijoatli mard kishi edi. Janglarda bir necha marotaba o‘zi yovga qilich urgan. Temurbek naslidan hech kimning Sulton Husayn mirzochalik qilich chopgani ma’lum emas. Ko‘rib turganimizdek Sulton Husayn mirzoni jangovarlik qobiliyati zo‘r bo‘lgan ekan. Nazmiy iste’dodi bor edi. Devon ham tuzgan. Taxallusi “Husayniy” edi. Guvoh bo‘lganimizdek o‘sha zamon podshohlaridan tortib fuqarolarigacha ko‘plarini she’rga, she’riyatga iste’dodi bo‘lgan. Podshoh bo‘la turib devon tartib bergan. Yana o‘sha zamonlarda juda ko‘plab she’riyat kechalari bo‘lgan. Odamlar tongacha she’rxonlik, mushoira uyushtirgan. Bizningcha, o‘sha zamonda televideniya, internet bo‘lmaganligi uchun insonlar bo‘sh vaqtlarini ko‘proq shunaqa narsalarga sarflashgan. Yuqorida aytganimizdek podshohlar bilan birga ularning amirlari to‘g‘risida ham ma’lumotlar bor. Sulton Xusayn mirzoning amirlaridan biri Alisher Navoiy edi. Alisher Navoiy begi emas, balki suhbatdoshi edi, kichikligida maktabdosh bo‘lishgan ekan. Bilamizki, Navoiy davlat ishlarida, uni boshqarishda juda ko‘plab Sulton Xusayn mirzoga yordam bergan. Alisherbek mijozining nozikligi bilan mashhurdir. Odamlar nazokatini davlatining g‘ururidan deb tasavvur qilardilar. Unday emas ekan, bu sifat unga tug‘ma ekan. Samarqandda ekanida ham xuddi shunday nozikmijoz ekandir. Boburning Navoiyga bergan eng chiroyli va mashhur ta’riflaridan: “Alisherbek o‘xshashi yo‘q kishi edi. Turkiy til bila to she’r bitibdilar, hech kim uncha ko‘p va xo‘p she’r bitgan emas”. Buni qarangki, Bobur Navoiyni hech kimga o‘xshamagan haqiqatda nozik tabiatli kishi ekanligini aytyapti. Yana turkiy til bila yozgan she’rlari borki, hech kim, hech qaysi shoir uncha ko‘p va yaxshi yozgan emas deb fikrini to‘ldiryapti. Yana Navoiyning qanday asarlar yozgani haqida ham to‘xtalib o‘tgan. Navoiy asar yozish bilan to‘xtab qolmay, iste’dodli kishilarga yordam ham bergan. Bobur yozganidek, fozil ahli va hunarmandlarga Alisherbekchalik murabbiy va homiylik qilgan odam dunyoda topilmasa kerak. Navoiy uzoqni ko‘ra biladigan ziyrak inson bo‘lgan. Negaki, u yurtning gullab- yashnashi uchun iste’dodli kishilar ko‘p bo‘lishini yaxshi anglagan. Shu boisdan ularga qo‘lidan kelgancha yordam bergan. Masalan, “Boburnoma” da yozilganidek, sozda peshqadam bo‘lgan ustoz Qulmuhammad, shayx Noyi va Husayn Udiy bekning tarbiyasi va homiyligi bilan kamol topib shuhrat qozongan. Ustoz Behzod hamda Shoh Muzaffar tasvirda bekning sa’y- harakati bilan ma’lum va mashhur bo‘ldilar. Shunchalik ko‘p xayriya binolar bunyod qildiki, oz kishi bunday ishga muvaffaq bo‘la oladi. Navoiy har tomonlama mamlakatning ravnaqi uchun harakat qilgan. Faqat she’r yoki asar yozmay, qo‘lidan nima ish kelsa qarab turmay yurti uchun jon berib jon olganligi haqiqiy ibrat namunasidir. Bobur bir qator tarixiy shaxlarga haqida bunday batafsil ma’lumot bermasa ham, qisqacha to‘xtalib ularning faoliyati, xulq-atvoridagi eng muhim xususiyatlarni topib so‘zlaydi, ularning prtret va xarakterining ayrim tomonlarini tasvirlaydi. Tarixiy shaxslarga, ayrim mustasnolardan qat’iy nazar, izchillik bilan obyektiv munosabatda bo‘ladi, ular haqida to‘g‘ri va xolis ma’lumot berishga intiladi. Haqiqatdan ham ko‘rib chiqqanimizdek, Bobur hech narsadan qo‘rqmasdan, yashirmasdan, yomon bo‘lsa yomon, yaxshi bo‘lsa yaxshi deb tasvirlaydi, xolisona baho beradi. 2-bob bo‘yicha xulosa Zahiriddin Muhammad Bobur lirik merosi boy va xilma-xildir. U lirikaning turli janrlarida ijod qilgan. Masalan, g‘azal, masnaviy, qit’a, tuyuq, muammo, ruboiy. U, ayniqsa, ruboiy janrida barakali ijod qilgan. Biz ishimizning ikkinchi bobining birinchi faslida Bobur ruboiylarini sharhlab o‘rganishni ko‘rib chiqdik. Maktab darsliklariga qaraydigan bo‘lsak, uning ruboiylari 5-sinf adabiyot darsligida berilgan. Bu o‘qituvchi ish rejasida 2 soatga mo‘ljallangan. Bobur ruboiylari tili o‘zi sodda. Har qanday badiiy asarni o‘rganiyotganda yoki o‘rgatayotganda, birinchi navbatta biz yuqorida aytganimizdek: “Milliylik metodi – bilamizki har qanday asarni tushunishda biz doim o‘sha davr ijtimoiy muhitiga e’tibor qaratishimiz zarur. Masalan, Boburning ko‘p ruboiylari Vatan, erk mavzusida. Albatta, bunga sabab Boburning vatanni tark etgani, dunyodan ko‘z yumguncha uni bu azob, ayriliq tark etmadi. Va avvalo shu kabi ma’lumotlar keltirish, so‘ng ruboiylar sharhiga o‘tish darsda o‘quvchilar tushunishlariga yaxshi samara beradi” mana shunga e’tibor berishimiz kerak deb o‘ylaymiz. Bobur ruboiylari tili sodda, ozgina tushunarsiz so‘zlar izohi bilan ishlanib, sharhni o‘quvchilarga ko‘proq yuklash va oxirida o‘qituvchining so‘ng so‘zi bo‘lsa, o‘quvchilar ruboiylarni ko‘r-ko‘rona yodlamasdan yoki o‘qimasdan tushunib, ichiga kirib o‘qiydilar. Ikkinchi bobning ikkinchi fasli esa Boburning eng buyuk qomusiy asari “Boburnoma” dagi shaxslar portreti, Boburning portret yaratish mahorati haqida qisqacha to‘xtalib o‘tdik. Asarda Bobur shunchaki voqea-hodisalarni bayon qilmasdan, har bitta shahardagi shohlar ularning amirlari, shoirlar, ahli ayol va kanizlari haqida ularning fe’l-atvori, xulqi haqida xolisona bayon qiladi. Har birining ijobiy va salbiy xislatlarini bo‘yab bejamasdan aytadi. Va hatto o‘z otasi va amakilarining ham ijobiy xislatlari bilan birga salbiylarini ham bayon qilishi asarning haqqoniy va real chiqishini ta’minlagan. 3.2 “Boburnoma”ni “klaster” metodi vositasida o‘rganish “Boburnoma” beqiyos peyzaj va portret namunasidir. Unda XV asrning oxiri -XVI asrning birinchi yarimigacha kechgan muhim tarixiy voqealar va ular bilan birgalikda yuzlab tarixiy shaxslar va Xuroson, Movaraunnahr va Hindistonning ko‘plab shaharlari va ularning hayvonot va nabobot olami jonli tasvirlangan. Biz mana shularni o‘quvchilarga “Qanday” o‘qitish masalasini shu ishimizda oz bo‘lsa-da ko‘rib chiqdik. Hozirgi kunda katta hajmli asarlar o‘quvchilarni zeriktiradi. Ularni avvval qismlarga bo‘lib o‘qitish keyin qismlarni umumga birlashtirish mumtoz asarlarda yaxshi samara beradi, bizningcha. Shu maqsadda biz ushbu asarni “Klaster” metdodi vositasida o‘qitishni ma’qul ko‘rdik. “Klaster” o‘zi qanday metod? “Klaster” (g‘uncha, to‘plam, bog‘lam) metodi puxta o‘ylangan strategiya bo‘lib, uni o‘quvchi(talaba) lar bilan, yakka tartibda, guruh asosida tashkil etiladigan mashg‘ulotlarda qo‘llash mumkin. Klasterlar ilgari surilgan g‘oyalarni umumlashtirish, ular o‘rtasidagi aloqalarni toppish imkoniyatini yaratadi. Metoddan foydalanishda quyidagi shartlarga rioya qilish talab etiladi: Metod yordamida o‘quvchi(talaba) lar topshiriq bo‘yicha fikrlarini klaster(mayda alohida qismlar tarzida ifodalaydi. Endi biz “Boburnoma”dagi shahar tasvirlarini ushbu metod vositasida ko‘rsatishga harakat qilamiz. Asarda birinchi 1494-yil voqealarida Farg‘ona haqida Nimani o’ylagan bo’lsangiz, uni qog’ozga yozing! Fikringizning sifati haqida o’ylanb o’tirmay shunchaki yozib boring! Yozuvingizning orfografiyasi yoki boshqa jihatlariga e’tibor bermang Belgilangan vaqt nihoyasiga yetmaguncha, yozishdan to’xtamang! Agar ma’lum muddat o’ylay olmasangiz, u holda qog’ozga biror narsaning rasmini chiza boshlang! Bu harakatni yangi g’oya tug’ilguncha davom ettiring! Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko’proq yangi g’oyalarni ilgari surish, ular o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik, bog’liqlikni ko’rsating! gap boradi. Biz ham shundan boshladik. “Yetti qasaba (shaharchasi) bor” deb ta’riflanadi Mana shunday o‘quvchilar olgan bilimlarini sinovdan o‘tkazishsa, ularga mavzuga bo‘lgan qiziqish ortadi va bularni to‘ldirish, topshiriqni bajarish uchun asar to‘g‘risida shunday bilimga ega bo‘lishlikni ham tushunadilar. Bu chiqarilgan klasterlardan yana tarmoqlash mumkin. Masalan, har bir shaharchani o‘ziga xos xususiyatlarini: mevalari va h.k. Ko‘rib turganimizdek Bobur shahar tasvirlarini juda chiroyli qilib tasvirlaydi. O‘quvchi ushbu tasvirlarni o‘qir ekan shaharlar haqida ularning Farg’onaning yetti shaharchasiAndijon O‘sh Kandibodom Axsi Marg‘inon Xo‘jand Isfara Andijon To‘qqiz tarnov suv kiradiQovon va uzumi yaxshi bo’ladi Noshvotisidan yaxshiroq noshvoti bo’lmas Uch darvozasi bor Qiorg‘ovuli behad semiz bo’ladi Musiqada mashhur Yusuf Xoja andijonlikdur Eli turkdur. Elining tili adabiy tilga muvofiq Marg‘inon Subhoniy Ov qushlardan Oq kiyikEli sort(tojik)Mushti yuguruk va serjanjal el Anori va o’rigi juda ko’p xususiyatlari to‘g‘risida ko‘plab ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Va shu tarzda boshqa shaharlarni ham yuqoridagidek klaster tarmoqlariga joylashsa, yodda qolishi oson bo‘ladi. Endi Samarqand tasvirini klaster vositasida o‘rganamiz. “Boburnoma”da Movaraunnahr viloyatlaridan biri Samarqand shahri ham juda ajoyib tasvirlangan. Ushbu tasvirlardan Samarqand haqida bilmagan inson ham uni yaxshi tasavvur qila oladi. Samarqand elini ta’riflaganda “elining barchasi sunniy, Samarqand Hazrati amir ul-mo‘minin Usmon zamonida musulmon bo’lganJuda ko’p imomlar yetishib chiqqan Baldayi mahfuza Elining barchasi sunniy, shariatga amal qiluvchi pok mazhab Temurbekdan ilgari Temurbekday ulug‘ podshoh Samarqandni poytaxt qilgan emas Samarqandni Iskandar bino qilgan Mo‘g‘ul va turk ulusi Semirkand derlar SamarqandBog‘i Dilkusho bog‘ida baland ko‘shk bor. Unda Temurbekning Hindistondagi urushlari tasvirlangan Temurbek bog‘lari: Bog‘i Bo‘ldudur, Bog‘i Dilkusho Temubek qurdirgan Ko’ksaroy Temurbek va Ulug’bek qurdirgan binolar ko’p Barcha mevasi yaxshi, ayniqsa, ikki meva: olmasi va uzumiZarafshon va Samarqand orasida bir tepalik bor, Ko’hak (kichik tog‘) deydilarZarafshon daryosi shimolidin oqadi pokmazhab va sha’riatga amal qiluvchi diyonatli eldir” deb aytadi. Bundan bilishimiz mumkinki, u yerda hamma ishlar shariat qonun-qoidalari bo‘yicha olib borilishini. Shu sababdanmi boshqa sharlarga nisbatan bu yerda juda ko‘p imomlar yetishib chiqqan. Buni Bobur ham alohida ta’kidlagan. Mana shu tarzda Samarqand tasvirini tarmoqlab davom ettirish mumkin. Yana Movaraunnahrning yaxshi viloyatlari va tumanlari bor. Mana shularni ham klasterga solib ko‘rib chiqamiz. Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma”da rabbiyul avval oyining oxirlarida Kobul viloyatini egallaganligini aytadi va bu viloyatni ham o‘zining Buxoro Qarolisi ichni yumshatish uchun yaxshi davo Qarolini qurutib viloyatdan viloyatga olib o‘tishadiSemiz tovug‘i va g‘ozi ko’p Mayi zo‘r, o‘tkir Yana qarolisi mashhurdirQovuni zo’r bo’ladi Kesh (Shahrisabz)Jahongir mirzo va ba’zi avlodlarining maqbaralari o’sha yerda Temurbek o’ziga bir yuksak imorat qurdirgan. Bunday yuksak imorat olamda yo’q deb aytadilar Temurbekning tug’ulib o’sgan joyi Bahorlari hamma joyi yam-yashil bo’lgani uchun Shahrisabz derlarSamarqand va Kesh orasida bir tog’ bor, Itmak dovoni deydilar Kobul viloyatida xima-xil qavmlar bor. Turklar, aymoqlar, sahroyi arablar, shahar va ba’zi Ko’p yaxshi savdo maskanidir. Xuroson, Iroq, Rum, Chin matolari kobuldan topiladi o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib go‘zal tasvirlar bilan ta’riflaydi. Ushbu tasvirlarni ham tarmoqlab ko‘rsatsak: Bundan tashqari Kobul viloyatida o‘n to‘rt tuman bor. Mana shu tumanlardan bir ikkitasini tarmoqlab ko‘rsatamiz. KobulKobul viloyatida xima-xil qavmlar bor. Turklar, aymoqlar, sahroyi arablar, shahar va ba’zi Ko’p yaxshi savdo maskanidir. Xuroson, Iroq, Rum, Chin matolari kobuldan topiladi Garmser(issiq iqlim) va sardser (sovuq iqlim) joylar Kobulga yaqindir Kobul atrofidagi tog‘lik joylardan asal ko‘p keladi. Asalxonalari bordir Kobulning ravochi yaxshi bo‘ladi. Behi, qarolisi ham yaxshidir. Bodringi ham.Ekini yaxshi bo‘lmaydi. Judsa latif havosi bor. Kobul havosidek havoli yer olamda yo‘q. Bir nav uzumi bor obi angur deyishadi. Juda yaxshi uzumdir. Mast qiladigan chog‘irlari bo’ladiKobul viloyati mustahkam berk viloyatdir. Yot yovning bu viloyatga kimog‘i mushkul Nijrov tumani Tog‘larida noju(sanavbar), chilg‘o‘za, balut va xanjak daraxtlari ko‘pTog‘larida uchar tulki bor. U mushukdan kattaroq, ikki qo‘li va ikki butining orasida ko‘rshapalak qanotiday qanoti bor Bu tog‘larda lucha qushi ham uchraydi. Uni buqalamun deydilar. Boshidan quyrug‘igacha besh-olti xil rangi bor Qish mavsumi tovuqni ko‘p parvarish qiladiAjib bir go‘sha. Uzum va mevasi ko‘p, sharobi ham ko‘p bo‘ladi. Eli sharobxo‘r, benamoz, qo‘rqmas va kofirtabiat eldirBu yerda yana bir turli sichqon bo‘lar ekan. Uni “mushkin sichqon” deydilar. Undan mushuk hidi kelarmish G‘azni viloyatiEli Hanafiy mazhabli, pokiza e’tiqodli musulmon elder. Uch oy ro‘a tutadigan elati ham anchagina. Ayollari hijobda va yopingandirlar Kamhosilroq viloyatdir. Anhorida to‘rt-besh tegirmon suvi bo‘ladiSabuktegin bilan Sulton Mahmudning hamda avlodining poytaxti G‘azni bo‘lgan ekan Ro‘yan ekadilar. Hosili butunlay Hindistonga ketadi. Elning yaxshi hosili ro‘yandir. Mana shunday qilib “Boburnoma”da Bobur har bitta shahar, viloyatning o‘ziga xos tabiati, hayvonot va nabobot olami, hatto eligacha qanday ekanligini sodda va tushunarli qilib ta’riflab beradi. Bularni o‘qigan kitobxon o‘z-o‘zidan ushbu asarga qiziqishi ortib, berilib ketadi. Asarda unchalik badiiylik, bo‘yoqdorlik bo‘lmasa ham, ma’lumotlarining o‘zi o‘ziga jalb qiladi kishini. Masalan, Kobul ta’rifini olsak, tog‘lik joylarida asal ko‘p bo‘lishini, ravochi ham yaxshi ekani, yaxshi savdo markazi ekanligi aytib o‘tilgan. Xuddi inson o‘sha yerga borib qolganday aniq tasavvur qiladi. Endi Kobul tumanlaridan bo‘lmish Nijrov tumani ta’rifiga e’tibor bersak, qish mavsumida tovuqni ko‘p boqishi, yana tog‘larida buqalamundek besh-olti xil rangli lucha degan qushi borligi, yana ajoyib hayvoni uchar tulki. Qarangki tabiati qanday ajoyib, aynan o‘sha yerning o‘ziga xosligi mana shu tabiatidadir. Uchar tulki haqida ushbu asarni o‘qimagunimcha, to‘g‘risi, eshitmagan ekanman. Mana shuning uchun ham kishini o‘ziga tortadi-da. G‘azni viloyatini olsak, uning ham o‘ziga xos tabiati bor. Masalan, unda bir chashmaning borligi. Unga iflos narsalarni solib bo‘lmasligi, agar solinsa, to‘palon tofon boshlanishi. Qarangki, faqat ushbu viloyatga xos tabiatda bu ham. Shaharlar to‘g‘risida muallif bergan xilma-xil ma’lumotlar ko‘p bo‘lishiga qaramay har bir shahar, viloyat hamda mamlakatning o‘ziga xos tarixiy, siyosiy- ijtimoiy, iqtisodiy va geografik jihatlari bir butun holicha yaqqol bo‘rtib turadi. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, “Boburnoma”da shahar va viloyatlarning tabiiy tasviri qiyosiy usulda berilgan. Masalan, Samarqand tabiati iqlimi Kobulga taqqoslansa, Kobulning tabiati iqlimi Samarqandga qiyoslanadi. Masalan, Bobur Samarqand iqlimi haqida “qishi mahkam sovuqdir, qori agarchi Kobul qoricha tushmas, Yozlari yaxshi havosi bor, garchi Kobulcha yo‘qtur”, -desa, Kobul iqlimi to‘g‘risida: “Kobul havosidek havoliq yer olamda ma’lum emaskim. Yozlarda kechalari po‘stinsiz yotib bo‘lmas, qishlar agarchi qoriaksar ulug‘ tushar vale mufrit sovug‘i yo‘qtur. Samarqand va Tabriz ham hushhavoliqqa mashhurdir, vale murit sovuqlari bordir” deb yozadi. Va yana tasvirlarga qaytsak, Bobur o‘zida katta taassurot qoldirgan Hindiston va Afg‘oniston yerlarini o‘simlik va hayvonlari haqida batafsil hamda zavq-shavq bilan tasvirlaydi. Hindistonning hayvonot dunyosi ham juda boy ekan. Bizga u yerning faqat fe’li ma’lum va mashhurdir. Qolgan hayvonlari ham ajoyib va o‘ziga xos. Endi Hindistonning qushlar dunyosini tarmoqlab o‘rganamiz. Hindiston hayvonlari Fe’l nilagov Karkidon Yovvoyi ho‘kizKo‘taxpoy (kaltaoyoq)Jayron Orqasi qora qorin qismi oq tukli, xunaning shoxidan buning shaoxlari uzunroq va yoyilib ketgan Uning oldingi va orqa oyoqlari kalta, shu sababdan kaltaoyoq deydilar Bo’yi otcha keladi biroq otdan bir oz ingichkaroqdir. Shu sababdan uni “nigalov” (ko’k ho’kiz) deb ataydilar U bizning ho’kizdan ancha katta bo’ladi, yomon va yirtqich Juda ulkan jonivor, kattaligi uchta ho’kizga teng keladi Hindistonlikla r uni “Xatiiy” deb ataydilar Mana shunday Hindiston o‘lkasining o‘ziga xos qushlar dunyosi bor ekan. Biz faqat namunaga ozroq berdik. Bundan tashqari ham xilma-xillari mavjud. Bobur Hindistonni tasviriga kirishganda ham “Juda ajoyib mamlakat. Bizning yerlarga solishtirganda mutlaqo o‘zga bir olam. Tog‘ va daryolari, o‘rmon va sahrolari, shahar va viloyatlari, hayvon va o'simliklari, odamlari va tili, yomg‘iri va shamoli- hamasi boshqacha biznikiga o‘xshamaydi” degan ta’riflarni beradi. Haqiqatdan ham yuqoridagi ma’lumotlardan buni ko‘rishimiz mumkin. Bobur “Boburnoma” ni yozar ekan, umuman, shaharlarni ta’rifini keltiradimi, yoki shaxslarnimi hammasini yaxshi xislat va kamchiliklarini haqqoniy mubolag‘a qilmasdan yozadi. Bu uslubini biz Hindiston tasvirida ham ko‘rishimiz mumkin. Masalan: Hindiston qushlariBag’riqora Lo’cha Tovus Shappara PulpaqorDurroj Tuzulishi uy tovug’iga o’xshab ketadi, rangi ham tovuqnikiday Bo’yoqdor va juda chiroyli jonvor Uning bir turi faqat Hindistonda uchraydi, kattaligi kakliknikichaBiznikiga qaraganda ko’ksining qorasi kam, ovozi ingichka Kattaligi yapaloqqushdek keladi, boshi kuchukning boshiga o’xshaydiUni buqalamun ham deb ataydilar, boshidan dumiga qadar besh olti xil rangda Kiyimlari kindikdan ikki qarich pasta kalta latta osilib turadi Hindiston u qadar chiroyli o’lka emas, Elida ham husn yo’q. Muomala madaniyati, o’zaro muloqot, bordi- keldi degan narsalarni bilmaydilar Mana shu tarmoqlarda biz Hindiston o‘lkasining yomon sharoit va iqlimi, kamchiliklarini ko‘rishimiz mumkin. Biz yuqorida faqat mamlakat va shahar tasvirlarini “Klaster” metodi orqali ko‘rsatdik. Endi ushbu metodni shaxslar xarakter-xususiyatlari keltirilgan ma’lumotlarda ham foydalanamiz. Mana shu tarmoqlarda ko‘rsatilgan obrazlardan bir- ikkitasini namunaga ko‘rsatamiz. Biz yuqoridagi 2-bobimizda shaxslar portreti haqida gaplashgan edik. Shulardan, asosan, hukmdorlar, vazirlarnikiga to‘xtalganmiz. Hozir esa ijodkorlar Hindiston Uylarida toza havo, tartib va chiroy yo’q, odiiy xalq va mayda odamlari butunlay yalong’och yuradilar Yaxshi ot va it uchramaydi, yaxshi uzum, yaxshi qovun, yaxshi mevalari yo’qJar va chuqurliklardan oqib yotadigan daryo va ko’llaridan boshqa – bog’ va uylarida oqar suvlari yo’q Ta’bi idroki va adabi yo’q, karam va muruvattni bilmaydi. Hunar va ishlarida hisob-kitob, tartib yo’q Muz va sovuq suv yo’q, bozorlarida yaxshi ovqat va yaxshi non, hammom yo’q. madrasa yo’q, mash’ala sham yo’q, shamdon yo’q “Boburnoma”da xarakterlar tasviriHukmdorlar obrazi Ayollar obraz Vazirlar obrazi Dehqonlar obrazi Hunarmandlar obrazi Din peshvolari obrazi Jangchilar obrazi Qarindoshlar obraziSarkardalar obrazi Ijodkorlar obrazi Musiqada ham yaxshi va ayollar obraziga qisman to‘xtalib, tarmoqlab ko‘rsatamiz. Qolganlari esa shu tartibda davom etadi. “Boburnoma” da bizga tanish va tanish bo‘lmagan juda ko‘plab ijodkorlar: shoir va yozuvchilar haqida ma’lumotlar hamda asarlaridan parchalar va ularning tahlillari berilgan. Undan tashqari ijodkorlar orasida musiqachi va rang-tasvir ustalari haqida ham ma’lumotlar bor. Masalan: Forsiy devon ham yaratgan. Forsiy nazmda “Foniy” taxallusini qo’llagan Musiqada ham yaxshi “Boburnoma”da ijod ahillari Behzod Pahlavon Muhammad Busaid Shohmuzaffar Husayn Udiy San’atkorlar hamma zamonlarda ham bo‘lgan. Biroq san’atdagi an’anaviylikdan ixtirokorligi bilan ajralib turgan ijodkorlarninggina nomalari el og‘ziga tushib shuhrat qozongan. Bobur ham shularni qalamga olib, ularning qobiliyat-u kamchiliklarini bayon etgan. Temuriylar davrida ayollar ham ulug‘ mavqega ega bo‘lganlar. Har bir ayolni mol-mulki, qarorgohi, xazinadan ulushi, turli xizmatlarni bajaruvchi xizmatkorlari bo‘lgan. Qozi va shayxlar ba’zi holatlarda ularning ham fikrlarini hisobga olishgan. Bobur “Boburnoma”da oltmishga yaqin xotin-qizlar obrazini u yoki bu darajada asar xaraketridan kelib chiqib tasvirlaydi. ushbu obrazlar va ularga munosabat Bobur siymosining ham ba’zi jihatlarini belgiulashda ahamiyatga ega. Kobulda o’g’li Bobur qo’lida Tengri rahmatiga brogan rahmatli ona Aksar qazoqliklardaYunusxon va Eson davlatbegimning ikkinchi qizi Umarshayx mirzoning xotini “Bobur o‘z tasvir va ta’riflarida biron bir xotin-qizning shakli-shamoyili, hashamati, kiyinish tarsi, zeb-u ziynati, partdozi bilan bog‘liq jihatlariga to‘xtalmaydi, vaholanki lirikasida bunday tasvirlarni uchratishimiz mumkin. Bobur xotin-qizlarning aqli, odobi, farosati, hurmat va e’tibori, latofati, mehr-u muhabbati idroki masalasida qat’iy fikr bildiradi” 32 Haqiqatdan, Bobur ayollar to‘g‘risida qisqa va ixcham ta’riflar berib o‘tadi. Ularning shakl- u shamoyiliga e’tibor bermay, aql-u farosati, tadbirli ekanligiga ko‘proq urg‘u beradi. 32 Rajabova. B, “O’zbek tili va adabiyoti” gazetasining 2013 yil 23-sonidan olindi. Aksar qazoqliklarda Eson Davlat begim Mo’g’ul to’rasi bila xonni va Eson Davlat begimni oq kigiz ustiga o’tquzib xon ko’tardilar Ul fursatda sag’riycha beklarning ulug’I Sher Hojibek erdi, aning qizi Eson davlat begimni oldiUlug’ onaning tashkilotchi va taktik sifatidagi mahorati bois Bobur davlatiga kurashga otlangan Hasan Yoqub boshchiligidagi dushmanlar hamlasi barbod qilinadi Zamonaviy ta’limni tashkil etishda qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay qisqa vaqt ichida ko‘proq natijalarga erishishdir. Qisqa vaqtda muayyan nazariy bilimlarni o‘quvchilarga yetkazib berish asosida ma’lum faoliyat ko‘nikma va malaklarni shakllantirish, faoliyatini nazorat qilish ular tomonidan egallagngan nazariy va amaliy bilimlar darajasini baholash o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat ta’lim jarayoniga yangicha yondashuv talab qilinadi. Darslarni to‘g‘ri tanlangan metod yordamida olib borish ham bir qator afzalliklarga ega. Masalan, “Boburnoma”ni biz ko‘rsatgan “Klaster” metodidan foydalanib o‘tganda ham, o‘quvchilarning izlanuvchanlik, ijodiy fikrlash qobiliyati o‘sadi, tekshirishda ham bir-biridan eshitib, yangi ma’lumotlarni qabul qiladi. Asosiysi darsni to‘g‘ri tashkil qilib o‘quvchilarga tushuntirib bera olsakkina ushbu natijalarga erishamiz . 3.1 Shoir lirikasini “Konseptual jadval” asosida o‘rganish Bobur lirikasi hajman unchalik katta bo‘lmasa-da, ammo o‘zbek va jahon adabiyotida o‘ziga xos o‘rin egalladi. U lirikasida mumtoz lirik janrlarning turli xilida samarali ijod qilgan. Masalan, 126 ta (3 tasi tugallanmagan) g‘azal, 2 ta masnu’ she’r, 12 ta masnaviy, 23 ta qit’a, 20 ta tuyuq, 117 ta fard, 54 ta muammo, 230 ta ruboiy. “Bobur g‘azallari ham g‘oya, ham badiiyat jihatidan yuksak she’riyat namunalaridir. Buni his etgan shoir bir g‘azalida faxriya usulida ta’kidlaydi: Iroq-u forsga gar etsa sening bu she’ring, ey Bobur, Oni hifz etkusi Hofiz, musallam tutqusi Salmon.” 33 Endi biz shoir liriksini “Konseptual jadval” metodi vositasida o‘rganamiz. O‘zi “Konseptual jadval” qanday metod? Metod o‘quvchi (talaba)larni o‘rganayotgan mavzu (masala yoki muammoni) ikki yoki undan ortiq jihatlari bo‘yicha taqqoslashga o‘rgatadi. Undan foydalanishda o‘quvchi (talaba)larning mavzu yuzasidan mantiqiy fikrlash, ma’lumotlarni tizimli bayon qilish qobiliyatlari rivojlantiriladi. Mashg‘ulotlar chog‘ida metoddan foydalanish quyidagicha kichadi: She’riy san’atlar She’riy san’at turlari Qo‘llanilishidan maqsad Shoir ijodidan misollar talmeh Ma’naviy san’at O‘tmishdagi mashhur shaxs, voqealarga ishora qilib fikrni ixcham bayon qilish Kim Xizr suyin og‘izlang‘ay labining qoshida Kim Masih alfozidin degay kaloming borida tazod Ma’naviy Zid so‘zlarni Netgaymen ul rafiq, bilakim qilur 33 “Zahiriddin Muhammad Bobur ensiklopediyasi”. Toshkent-“Sharq”-2014. 307-bet O ‘qituvchi yechimi topilishi lozim bo‘lgan mavzu(masalani aniqlaydi O‘quvchilar mavzu va metoddan foydalanish qoidasi bilan tanishtiriladi O‘quvchi (talaba)lar kichik guruglarga biriktiriladi Guruhlar o‘zlariga berilgan topshiriqni bajaradi Guruhlar yechimni sinf(guruh) jamoasi hukmiga havola etadi Guruhlarning yechimlari sinf(guruh) jamoasida muhokama qilinadi sa’nat keltirish asosida ma’noni kuchaytirish base, Mehr-u vafo raqibg‘a, jabr-u jafo manga. tashbeh Lafziy-u ma’naviy sa’nat Yorning go‘zalligini pariga o‘xshatib, chiroyli o‘xshatma yasash Begona bo‘lsa aql meni telbadin, ne tong, Chun bo‘ldi ul parisifatim oshno manga tazod Ma’naviy sa’nat Zid so‘zlarni keltirish asosida ma’noni kuchaytirish Chun falak qo‘ymas meni bir lahza vasl ayyomida Tong yo‘q, ey bemehr, agar o‘lsam firoqing shomida Tanosub Lafziy-u ma’naviy sa’nat Bir-biriga aloqador narsalarni qo‘llab, ma’no va ohangdorlikni ta’minlash Mening ko‘nglim gulning g‘unchasidek tah-batah qondur, Agar yuz ming bahor o‘lsa, ochilmog‘i ne imkondur Tashbeh Lafziy-u ma’naviy sa’nat Yorning a’zolarini gul va tik o‘suvchi daraxtga o‘xshatib chiroyli tasvirlash Bahor bog‘ sayrin ne qilaykim dilsitonimning Yuzi gul, zulfi sunbul, qomati sarvi xiromondur. Tazod Ma’naviy sa’nat Zid so‘zlarni keltirish asosida ma’noni kuchaytirish Visoli lazzatidin ruh topmog‘liq erur dushvor, Firoqi shiddatida, yo‘qsa jon bermaklik oson. Nido lafziy Baytda undalmalardan foydalanib, fikrini o‘shaga qaratilganligini ko‘rsatib ohangdorlikni oshirish Mijozing nozik-u sen tund, men bir beadad telba, Sanga holimni qilmoq, ey pari, izhor mushkuldur. Kitobat lafziy Baytda arab harflaridan foydalanib, fikrni chiroyli dalillash Ko‘nglimga dard kelgali ham bo‘ldi qomatim, Qaddim magarki “dard” yonidag‘i “dol”dur. Iyhom Ma’naviy Baytda bir so‘z Labing bag‘rimni qon qildi, sa’nat orqali ikki xil ma’no chiqarish ko‘zimdin qon ravon qildi, Nega holim yomon qildi, men ondin bir so‘rorim bor. Tanosub Lafziy-u ma’naviy sa’nat Bir-biriga aloqador narsalarni qo‘llab, ma’no va ohangdorlikni ta’minlash Gul jamolin yopqonul gulning ikki rayhonidur, G‘uncha sirrin ochqonul ikki labi xandonidur. Mubolag‘ a Ma’naviy san’at Biror voqea- hodisani tasavvurga sig‘maydigfan darajada kuchaytirib fikrini bayon qilish Sel emasdir, yer yuzin tutqon ko‘zimning yoshidur Rad emasdur ko‘kka chirmashqon, ko‘ngil afg‘onidur. Tazod Ma’naviy sa’nat Zid so‘zlarni keltirish asosida ma’noni kuchaytirish Necha ko‘rsatsam vafoyu mehr etar javr-u jafo, Nechakim men zormen, mendin ul- oy bezordur. Istiora Ma’naviy san’at O‘xshatish vositalarini ishlatmasdan, o‘xshatilgan narsani ixcham tarzda o‘zidan foydalanish Yuzing, ey sarv, janim gulshanining toza gulzori, Qading, ey gul, hayotim bog‘ining sarv-u ravonidur. Iyhom Ma’naviy sa’nat Baytda bir so‘z orqali ikki xil ma’no chiqarish Gar chin desangiz ko‘zi oning ohuyi Chindir Xatini xató qilmasangiz mushki Xitodur. Ishtiqoq Lafziy sa’nat Bir o‘zakdan hosil bo‘lgan so‘zlarni muayyan maqsadda ishlatish G‘urbatda ul-oy hajri, meni pir qilibdur, Hijron bila g‘urbat manga ta’sir qilibtur. Talmeh Ma’naviy sa’nat O‘tmishdagi mashhur shaxs, voqealarga ishora qilib fikrni ixcham bayon qilish Taqdirdur ul yonu bu yonsolg‘uchi yo‘qsa, Kimga havasi Sanbalu Tatyir qilibtur. Tardi-aks Lafziy sa’nat Birinchi misradagi so‘zlarni ikkinchi misrada o‘rnini almashtirib, ohangdorlikni oshirish Sendek manga bir yori jafokor topilmas, Mendek sanga bir zoru vafodor topilmas. Tanosub Lafziy-u ma’naviy sa’nat Oldi ko‘nglimni, sog‘indimkim, manga dildor emish, Bilmadim, bu nav mendin ul pari bezor emish Tazod Ma’naviy sa’nat Zid so‘zlarni keltirish asosida ma’noni kuchaytirish Dilrabolardin yomonliq keldi mahzun ko‘nglima, Kelmadi jonimg‘a hech oromi jondin yaxshilig‘ Talmeh Ma’naviy sa’nat O‘tmishdagi mashhur shaxs, voqealarga ishora qilib fikrni ixcham bayon qilish Qilmadi Farhodu Majnun O‘zni rasvo men kabi, Kim bu nav ish- ish emasdur hech oqil qilg‘udek Tanosub Lafziy-u ma’naviy sa’nat Bir-biriga aloqador narsalarni qo‘llab, ma’no va ohangdorlikni ta’minlash Gar siym bari gulni qilsa libos o‘ziga, Bo‘lg‘aymi, ey gulandom, ko‘nglak bila taningdek Tardi-aks Lafziy sa’nat Birinchi misradagi so‘zlarni ikkinchi misrada o‘rnini almashtirib, ohangdorlikni oshirish Ko‘ngulga bo‘ldi ajoyib balo qaro soching, Shikasta ko‘nglima ermish qaro balo soching Tajnis Lafziy sa’nat Baytda bir- biriga shaklan o‘xshash yoki omonim Soz aylab bir nishotangez chang, ey dilrabo, Benavo ko‘nglimni g‘am changidin ozod aylagil so‘zlarni keltirib fikrni ta’sirchan ifodalash Tazod Ma’naviy sa’nat Zid so‘zlarni keltirish asosida ma’noni kuchaytirish Ul quyoshdin ne asig‘ chekmak jafoyu javrkim, Mayli yo‘qtur zarraye mehru vafo sori aning Tashbeh Lafziy-u ma’naviy sa’nat Yor yuzini quyoshga, qoshini yangi oyga o‘xshatib, chiroyli tasvirlash Quyosh yang‘lig‘ yuzingga men dururmen volaye hayron, Yangi oydk qoshing‘a men dururmen oshiqu moyil Tazod Ma’naviy sa’nat Zid so‘zlarni keltirish asosida ma’noni kuchaytirish Nochor furqati bila xo‘y etmisham netay, Chun vaslig‘a o‘zumni sazovor topmadim Talmeh Ma’naviy sa’nat O‘tmishdagi mashhur shaxs, voqealarga ishora qilib fikrni ixcham bayon qilish Kular edim burun Farhodi miskin dostonig‘a, Bu Shirindurki oning barla-o‘q ham doston bo‘ldim Tajnis Lafziy sa’nat Baytda bir- biriga shaklan o‘xshash yoki omonim so‘zlarni keltirib fikrni ta’sirchan ifodalash Dast bermas vaslu kelmas yoru rahm etmas, ne sud? Bormog‘im bug‘zumg‘a eltib bormag‘im yolbormog‘im Mubolag‘ a Biror voqea- hodisani tasavvurga sig‘maydigfan darajada kuchaytirib fikrini bayon qilish Ko‘z yo‘lidim ul pari husnin nazar aylar edim, Qon yoshim ul yo‘lni tutdi, emdi qondin ko‘rgamen?! Tazod Ma’naviy sa’nat Zid so‘zlarni keltirish O‘zingni shod tutqil, g‘am yema dunyouchun zinhor, asosida ma’noni kuchaytirish Ki, bir dam g‘am yemakka arzimas dunyoyi farsuda Istiora Ma’naviy sa’nat O‘xshatish vositalarini ishlatmasdan, o‘xshatilgan narsani ixcham tarzda o‘zidan foydalanish Ko‘zumda mutassil ul egma qosh kerak bo‘lsa, Qoshimda ko‘z yorug‘i ul quyosh kerak bo‘lsa Talmeh Ma’naviy sa’nat O‘tmishdagi mashhur shaxs, voqealarga ishora qilib fikrni ixcham bayon qilish Husnda ortiq agar bo‘lsa yuzi Laylidin, Men taqi bormen aning ishqida yuz Majnuncha Talmeh Ma’naviy sa’nat O‘tmishdagi mashhur shaxs, voqealarga ishora qilib fikrni ixcham bayon qilish Rindlar olida hayvon suyini ko‘p ukasen, Ey Xizr, bormi ekin ul suv mayi gulguncha Tashbeh Lafziy-u ma’naviy sa’nat Yorning yuzini quyoshga, tishini durga qiyoslab chiroyli ta’riflash Quyoshdek yuzingu durdek tishingning hajrida, ey jon, Ko‘zimning yoshidur yuz qatrayu har qatra – durdona Tazod Ma’naviy sa’nat Zid so‘zlarni keltirish asosida ma’noni kuchaytirish Qachon bo‘lg‘ay Musharraf bo‘lg‘amen jono, jamolingg‘a? Qutulg‘aymen firoqingdin, yetishgaymen visolingga Tazod Ma’naviy sa’nat Zid so‘zlarni keltirish asosida ma’noni kuchaytirish Davron g‘amni barbod qil, Ishrat uyin obod qil, Jon-u ko‘ngulni shod qil ovozi chang-u nay bila Tanosub Lafziy-u ma’naviy sa’nat Bir-biriga aloqador narsalarni qo‘llab, ma’no va ohangdorlikni ta’minlash Ne chamanda sarv bor ul qomati ra’no kibi, Ne guliston ichra gul bor ul ruhi zebo kibi Tazod Ma’naviy Zid so‘zlarni Va’da aylab vasl ko‘rsatgay necha sa’nat keltirish asosida ma’noni kuchaytirish jonimg‘a hajr, Necha ko‘nglimga jafo qilg‘ay, vafo ko‘rsatmag‘ay Laff va nashr Ma’naviy sa’nat O‘z fikrini birma-bir yoyib, so‘ng bir so‘z bilan hammasini anglash Sabru hushu aqlu dinimni olibdur, naylayin, Savr qadde, gul ruhe, rayhon xate, nasrin bari Mubolag‘ a Ma’naviy sa’nat Biror voqea- hodisani tasavvurga sig‘maydigfan darajada kuchaytirib fikrini bayon qilish Hajr shomidin mening qon yutmog‘imni yod eting, Cheksangiz ul nozanin birla sabuhiy sog‘are Tazod Ma’naviy sa’nat Zid so‘zlarni keltirish asosida ma’noni kuchaytirish Bihamdillahki, ul gulda vafodin bore mish bo‘yi, Jafo tarkin qilur ermish yana turki jafo jo‘yi Tashbeh Lafziy-u ma’naviy sa’nat Belni soch nozikligiga o‘xshatib, fikrni chiroyli qilish Soching belichayu beling dog‘i soching kibi borik, Latofat ichra yo‘q farqi bu ikkining sari mo‘yi Muvozina Lafziy-u ma’naviy sa’nat Birinchi va ikkinchi misradagi so‘zlarni ham vazn ham tralaffuz jihatidan teng keltirib ohangdorlikni oshirish Ul ahd ila paymon qani, ey yor ne bo‘ldi? Ul lutf ila ehson qani, ey yor ne bo‘ldi? Istiora Ma’naviy sa’nat Yorni o‘shatish belgilarini qo‘llab o‘tirmasdan oy deb atash Ko‘zidin ul qoshi yo garchi meni soldi yiroq, Lek, ul oy qoshida payvasta ko‘rarmen o‘zni Tardi-aks Lafziy sa’nat Birinchi va ikkinchi misra so‘zlarini o‘rnini almashtirib, ohangdorlikni Habib bo‘lsa edi yo raqib o‘lsa edi, Raqib o‘lsa edi, yo habib bo‘lsa edi kuchaytirish Ruju Ma’naviy sa’nat Birinchi misrada fikridan qaytganday bo‘lib ikkinchi misrada kuchaytirish Demang o‘qini tanimg‘a Baloyi jon keldi, Hayotsiz badanimg‘a o‘qi ravon keldi Mukarrar Lafziy sa’nat Baytda takror- takror bo‘luvchi so‘zni ishlatib, ma’noni kuchaytirish Ranga-ranga gullaringni, bog‘bon raz etmakim, Tah-batah qonluq ko‘ngluma yuz xori g‘am sanchilmagay Mubolag‘ a Ma’naviy sa’nat Biror voqea- hodisani tasavvurga sig‘maydigfan darajada kuchaytirib fikrini bayon qilish Orazu qaddingni ta’rif etsalar yuz yil, hanuz, Ey yuzi gul sarvqad, yuzdin biri aytilmagay Nido Lafziy sa’nat Baytda undalmalardan foydalanib, fikrini o‘shaga qaratilganligini ko‘rsatib ohangdorlikni oshirish Sendin ayrildim esa bo‘ldi nasibim xori g‘am, Sendin, ey gul, emdi Bobur bir zamon ayrilmagay Tashbeh Lafziy-u ma’naviy sa’nat Shoir o‘zini haqir bulbulga, yorni gulga o‘xshatib tashbehning go‘zal namunasini yaratgan Sen gulsen-u men haqir bulbuldurmen, Sen shu’lasan ul shu’laga men quldurmen, Nisbat yo‘qdur deb ijtinob aylamakim, Shaxmen elga, vale senga quldurmen. Tazod Ma’naviy sa’nat Baytda qarama-qarshi so‘zlardan Davlatqa yetib, mehnat elin unutma! Bu besh kun uchun o‘zingni asru tutma! foydalanib o‘z fikrlarini bayon qilish Borgonni, kel emdi, yod qilmay, ey do‘st Borish kelishingni lutf etib, o‘ksutma! Nido Lafziy sa’nat Baytda undalmalardan foydalanib, fikrini o‘shaga qaratilganligini ko‘rsatib ohangdorlikni oshirish Ahbob, yig‘ilmoqni farog‘at tutingiz! Jamyatingiz borini davlat tutingiz! Chun gardishi charx bu durur, Tangri uchun Bir-birni necha kun g‘animat tutingiz! Muvozina Lafziy-u ma’naviy sa’nat Shakl jihatdan bir-biriga o‘xshash so‘zlarni qo‘llab go‘zal ma’noga erishish Tuz oh, Zahiriddin Muhammad Bobur, Yuz oh, Zahiriddin Muhammad Bobur Sarrishtayi ayshidin ko‘ngulni zinhor, Uz oh, Zahiriddin Muhammad Bobur. Talmeh Ma’naviy sa’nat Tarixiy shaxs yoki voqea- hodisa va joylarni baytda qo‘llash Tole’ yo‘qi jonimg‘a balolig‘ bo‘ldi Har ishniki ayladim xatolig‘ bo‘ldi, O‘z yerni qo‘yib, Hind sori yuzlandim, Yo Rab, netayin ne yuz qarolig‘ bo‘ldi. 3-bob bo‘yicha xulosa Bugungi kunda shiddat bilan yangi axborotlarning kirib kelishi, fan- texnikaning ravnaqi, ta’lim tizimining ham rivojlanib borishi o‘qitishni eng samarali usullarini qo‘llashni talab etmoqda. O‘qituvchi har bir mavzuni o‘qitishda o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishda bir muncha qiyinchiliklarga duch kelishi tabiiy. Shunday bo‘lsa-da o‘qituvchi o‘quvchilarning yoshi va psixologik xususiyatlaridan kelib chiqib an’anaviy yoki zamonaviy metodlardan foydalangan holda darsni to‘g‘ri tashkil qilishi va kutgan natijasiga erishishi mumkin. Biz tadqiqot ishimizning 3-bobini yoritishda Zahiriddin Muhammad Bobur ijodini o‘qitishda zamonaviy pedagogik metodlardan foydalanishning afzalliklarini ko‘rsatishga harakat qildik. 3-bobning 1-fasli Bobur lirikasini “Konseptual jadval” asosida o‘qitishga qaratilgan. Ushbu texnologiya ham o‘quvchilarning erkin ijodiy va mantiqiy fikrlashlarini o‘stiradi. Bu texnologiyani ko‘proq yuqorigi sinf o‘quvchilarida qo‘llash maqsadga muvofiq, bizningcha. Chuni biz ko‘rsatgan namunada o‘quvchilar badiiy san’atlar bilan ham tanish bo‘lishlari lozim. Yuqorigi sinf darsliklarida Bobur ijodi bugungi kunda yo‘qligi sababli buni oliy ta’limda qo‘llash ham samaralidir. 3-bobning 2-fasli “Boburnoma” asarini “Klaster” metodi vositasida o‘qitishga qaratilgan. Mazkur metod turli xil g‘oyalar o‘rtasidagi aloqalar to‘g‘risida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. “Boburnoma”ni o‘qitishda biz har bir shahar va viloyatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini, shoirlar va ayollar obrazlarini ushbu metoddan foydalanib ko‘rsatib berdik. O‘quvchilarda ushbu usulni qo‘llash orqali ularni asarga qiziqtirish, esda saqlab qolish, qiyoslash, fikrlash asosida bilimlarini yanada mustahkamlash kabi natijalarga erishish mimkin. Umumiy xulosa Dissertatsiyamizning xulosa qismini yozar ekanmiz, haqli savollar tug‘iladi: biz shoh va shoir Bobur ijodini, hayot yo‘lini nega o‘rganamiz? O‘quvchilarga nega o‘rgatamiz? Zahiriddin Muhammad Boburning hayot yo‘li, ko‘rgan kechirganlarining o‘zi bir hayot maktabidir. Masalan, biz “Boburnoma” yoki Primqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanlarini o‘qir ekanmiz, Bobur hayotidagi qiyin vaziyatlarda ham o‘zini yo‘qotmasdan, faqat o‘zini tirik qolishi yo bo‘lmasa qornini o‘ylamasdan, aql-farosat bilan ish tutishi bizlarga haqiqiy o‘rnakdir. Tarixdan ma’lumki, Samarqand 3-marta olinganda Shayxboniyxon tomonidan qamalga olinadi. Uzoq muddatli qamalda shahar ichida yegulik qolmaydi. Vaziyat shu darajagacha borib yetadiki, qamalda qolgan odamlar hatto eshshak go‘shtlarini yeyishga majbur bo‘lishadi. Shunday paytlarda Bobur bir insondan u bebaho xazina bo‘lgan kitoblarni ko‘rib qoladi va qimmat pulga ularni olmoqchi bo‘lganida kitob egasi: “Menga pulllaringiz kerak emas, yeydigan narsa bering”, - deydi, shunda Bobur o‘zining yeyishi uchun ozroq qolgan jo‘xorisini bebaho xazinalarga almashadi. Mana shundan ko‘rinib turibdiki, Bobur qanchalik ilmga tashna, ma’rifatli shaxs bo‘lgan. Yana bir voqea butunlay yurtidan ayrilib Kobul tomon ketayotganlarida yo‘lni qalin qor bosadi va yurib bo‘lmas darajaga yetadi. O‘shanda Bobur shoh bo‘la turib navkarlari ruhiyatini ko‘tarish va ularga o‘rnak bo‘lish niyatida otdan tushib o‘zi qorlarni tepib yo‘l ochadi. Mana shu voqeadan han Bobur shaxsiyati, manmanlik, kibr kabi illatlarning yo‘qligi, har qanday ishda, avvalo, inson o‘zi namuna ko‘rsatmog‘i lozimligi kabi xislatlarni ko‘rishimiz va ibrat olishga arzigulik ekanligini bilishimiz lozimdir. Bobur Hindistonni egallagandan keyin ham o‘sha yerda ham adolat o‘rnatganligini ko‘pgina ishlaridan ko‘rishimiz mumkin. Masalan, g‘ayridinlardan olinadigan jizya solig‘ini bekor qiladi va eri o‘lgan ayolni yoqib yuborishni bekor qilishi kabilar yorqin misoldir. Adibning birgina shoh asari “Boburnoma”da juda ko‘plab fan sohalariga oid qimmatli ma’lumotlarni topish mumkin. Masalan. Asardagi shaharlar tasvirini olsak, mana shuning ichida geografiya, botanika, zoologiya va boshqa fan sohalariga oid ko‘plab ma’lumotlar keltirib o‘tgan. Uning davlatni boshqarish siyosati ham yoshlarga katta o‘rnakdir. Bu siyosati hind xalqi va ilm ahli tomonidan ham munosib baholangan. “Masalan, hind tarixchisi S.R.Sharma shunday yozadi: “Boburning bironta hind ibodatxonasini buzgani yoki hindlarni ularning diniy e’tiqodiga ko‘ra ta’qib qilganining hech qanday asorati ko‘rinmaydi” 34 . Bobur musulmoni komil shaxs bo‘lsa-da ko‘r-ko‘rona islom dini aqidalarini pesh qilib ish tutmaganligi qalbimizda mehr uyg‘otadi. Bu xislati, ayniqsa, bugungi kun uchun ham juda ahamiyatli. Sababi hozir dinni tushunmay ko‘r- ko‘rona ish tutadigan yoshlar safi kengayganligi hech kimga sir emas. Biz mazkur dissertatsiya ishimizda Bobur ruboiylarini 5-sinf o‘quvchilariga sharhlab o‘qitish usulidan foydalangan holda o‘qitishni tavsiya etib, namunalar ko‘rsatdik. O‘quvchi ruboiylarni ko‘r-ko‘rona yod olmasdan mazmunini tushunib, har bir ruboiyda Bobur ruhiy kechinmalari aks etganligini his qilib o‘qiydilar. Tushunilishi qiyin so‘zlar izohlanib, o‘quvchilar ruboiydan nima tushunganliklari, ya’ni tahlil o‘zlarida qoldirilsa, ularning fikrlari ko‘proq tinglanib so‘ng so‘zni o‘quvchilarning javobi kamsitilmasdan aytish orqali o‘rgatishni ko‘rsatishga urindik. “Boburnoma” da shaxslar tasviri ham haqqoniy bo‘yab bejamasdan ko‘rsatilgan. Asarda temuriyzodalar va ularning xizmatlarida bo‘lgan bek, amaldorlarga berilgan bahoda muallifning shaxsga bo‘lgan munosabati aniq-tiniq namoyon bo‘lgan, asarda tasvir etilgan har bir shaxsning nozik jihatlari tahlil etilgan. Bobur bu tafsilotlarda har bir shaxsni boshqa bir kishi bilan qiyoslaydi. Biz yuqorida ko‘rsatganimizdek, otasi va amakisini qiyoslagan va biz o‘quvchilarga mana shu qiysni “Venn” diagrammasiga qo‘yib solishtirishni topshiriq qilib ko‘rsatganmiz. Bunda o‘quvchilarning erkin va ijodiy fikrlash asosida qiyosiy tahlil qilish bilimlari rivojlanadi. Tadqiqot ishimizning uchinchi bobida Bobur lirikasi va “Boburnoma” asarini zamonaviy pedagogik metodlar vositasida o‘quvchilarga o‘rgatishni yoritishga harakat qildik. Bobur lirikasini “Konseptual jadval” vositasida o‘qitish ko‘rsatilgan bo‘lib, bunda o‘quvchilar mavzuni ikki va undan ortiq jihatlari bo‘yicha taqqoslashga 34 H.Qudratullayev, Bobur armoni. Toshkent “Sharq” nashriyoti 2009, 379-bet. o‘rgatadi va o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash va ma’lumotlarni tizimli bayon qilish ko‘nikmasi shakllantiriladi. “Boburnoma” asarini “Klaster” metodi vositasida o‘qitishni ko‘rsatdik. O‘quvchilar bu metod vositasida butun boshli asarni qismlarga bo‘lib o‘rganadi. Masalan, ishimizda shaharlar tasvirini ushbu metodga qo‘yib ko‘rsatilgan. Mazkur metod turli xil g‘oyalar o‘rtasidagi aloqalar to‘g‘risida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. “Boburnoma”ni o‘qitishda biz har bir shahar va viloyatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini, shoirlar va ayollar obrazlarini ushbu metoddan foydalanib ko‘rsatib berdik. O‘quvchilarda ushbu usulni qo‘llash orqali ularni asarga qiziqtirish, esda saqlab qolish, qiyoslash, fikrlash asosida bilimlarini yanada mustahkamlash kabi natijalarga erishish mumkin. Bobur ijodi, “Boburnoma” asari ko‘p qiziqarli va o‘rganilmagan qirralari bilan kishini o‘ziga tortadi. Uni o‘qir ekanmiz kishi ruhiyatida yaxshilik, yomonlikdan hazar, insof ortib boradi va shuning uchun ham bu nodir namunalarni avlodlarga yetkazish, tushuntirish, o‘rnak qilish biz, o‘qituvchilarning oldimizdagi katta vazifadir. Foydalanilgan adabiyotlar r o‘yxati Ijtimoiy siyosiy adabiyotlar : 1. Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш- халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир. Ўзбекистон Республикаси Президентининг мамлакатимиз ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувидаги маърузаси // «Жаҳон адабиёти» 2017. № 8 2. Мирзиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – 486 б. 3. Мирзиёев Ш.М. Андижондаги « Бобур ва жа ҳ он маданияти » музейига қ илган ташрифидаги нут қ и // www.uza.uz . 2017 йил, 2-июнь. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаати // Халқ сўзи. 2020 йил, 29 декабрь. Asosiy adabiyotlar 1. Хасанов С . Захириддин Мухаммад Бобур - Тошкент -“O‘zbekiston” - 2011. 88 бет 2. Мирзаев И . Бобур маьрифати - Тошкент -“ Ўқитувчи ”-1996. 5-6- бетлар 3. Vohidov R, Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi- Toshkent-2006, 440 bet 4. Жалилов C , Бобур ҳ а қи да ў йлар- Тошкент-2006. 57-бет 5. Валих ўжаев Б . Мумтоз сиймолар – Т: А. Қо дирий номидаги “Хал қ мероси” нашриети. 2002-йил, 247 бет 6. Қ озо қ бой Й ў лдош, Му ҳ айе Й ў лдош, Баддий та ҳ лил асослари-Тошкент- 2016, 15-бет 7. Адабиёт энциклопедияси. (атамалар, истилоҳлар, сиймолар, асар ва нашрлар). Болтабоев Ҳ. –Т.: МУМТОЗ СЎЗ. 2015. 222 б. 8. Улуғов А , Ғуломов Ғ. Адабиётшунослик назарияси - НМИУ. –Т.: 2018. 308 б. 9. Адабий тур ва жанрлар. Уч жилдлик. 2– жилд . – Т .: Фан , 1992. 246 б . 10. Қаюмов А. Заҳириддин Бобур ва унинг ижодиёти. Бобир . Асарлар . 3 жилд . Т . 1965. 240. 11. Қудратуллаев.Ҳ. Бобурнинг адабий-эстетик олами- Манавият. Т- 2018.169 б. 12. Қуронов Д. Мамажонов З. Шералиева М. Адабиётшунослик луғати. Т.: Академик нашр. 2010.450 б. 13. Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. 1- китоб. Т: Ўқитувчи. 1976. 270 б 14. Маллаев Н. XV-XVI аср тазкираларининг тарихий адабий аҳамияти// Ўзбек адабиёти масалалари.ЎЗССР давлат бадиий адабиёт нашри.-Т.: 280 б. 15. Назарова Х. Заҳириддин Муҳаммад Бобур асарлари учун қисқача луғат- Тошкент- 1972. 110 б. 16. Носиров Ў. Ижодкор шахс, бадиий услуб, автор образи.- Т.: Фан. 1981. 143 б. 17. Ўзбек насри тарихидан. Коллектив. Т.: 1982 Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 8-том.-Т. Ўзбекистон миллий энциклопедияси давлат илмий нашриёти. 2005. 266 б. 18. Хондамир, Ғиёсиддин Бин Ҳумомиддин. Буюклик хислати: Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳаёти ҳакидаги боблар /форс тилидан тарж., кириш сўзи ва изохлар муаллифи И.Бекжонов; Бобур жамоат фонди. «Шарқ», - Т.: 2011. 304 б. 19. Заҳириддин Муҳаммад Бобур энциклопедияси (қайта ишланган иккинчи нашр) /Таҳрир ҳайъати: А.Қаюмов ва бошқ. Бош муҳаррир: А.Аъзамов. – Т.: «Sharq» НМАК Бош таҳририяти, 2017. – 688 б. (40 бет иллюстрациялар). 20. Хорижда бобуршунослик. Тадқиқот, талқин ва мақолалар. Нашрга тайёрловчи Ҳ.Болтабоев.МУМТОЗ СЎЗ. -Т.:2009. 107 б. 21. Ҳайитметов А. Шарқ адабиётининг ижодий методи тарихидан. - Т. 1970. 154 б 22. Ҳасанхожа Нисорий. Музаккири аҳбоб.Бекжонов И. 1993 –Т. 344 б. 23. Шарқ мумтоз поэтикаси Ҳ.Болтабоев.. Биринчи китоб. Манба ва талқинлар.Нашрга тайёрловчи. ЎМЭ. - Т .: 2006. 4 08 б. 24. Шайхзода М. « Тазкирачилик тарихидан» Асарлар. 4-жилд.-Т.:1996. – Б.83-84 . 25. Шукуров Н. Услублар ва жанрлар. -Т.: 1973. 160 б . Матн ва манбалар 5. Leyden John . Memoirs of Zehir-Ed-Din Muhammed Baber: Babur Empero r of Hindustan . – London , 1826. – 432 р. 6. Beveridge, Anette Susannah. The Babur-nama in English. Emperor of Hindustan Babur. – London, 1921. – 880 р. 7. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. – Т.: Шарқ, 2002. – 334 б. 8. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Девон. – Т.: Фан, 1994. – 80 б. 9. Мирзо Муҳаммад Ҳайдар Аёзий. Тарихи Рашидий / нашрга тайёрловчи: О.Жалилов. – Т.: Ўзбекистон, 2011. – 716 б. 10. Мирзо Муҳаммад Ҳайдар. Тарихи Рашидий. Урумчи-Шинжонг халқ нашриёти. 2007. – 450 б. 11. Муҳаммад Ҳайдар Мирзо. Тарихи Рашидий. / Форс тилидан В.Раҳмонов ва Я.Эгамова таржимаси. – Т.: Шарқ, 2010. – 714 б. 12. The Baburnoma. Memories of Babur. Prince and Emperor. Translated, edieted and annotated by Wheller M. Thackston. – New York : Oxford, 1996. – 432p. 13. Mirza Haydar Duglat’s Tarih-I Rashidi. A History of the Khans of Moghulistan (Persian Text) by W.M. Thachston, 1996. XII, 407 p. 14. The Tarikh-i-Rashidi of Mirza Muhammad Haidar, Dughlat. A History of the Moghuls of Central Asia. An English Version. Edited by N. Elias. The Translation by D . Ross, London, 1895. 446 р . 15. Zahir Ad-din Muhammad Babur. Babur-nama. (Vaqayi)Critical edition based on four chagatay text woth introduction and notes by Eiji Mano. Kyoto. Syakoda. 1995-1998. Prinited by Nakanishi Prining Co., LTD Kyoto. Japan. 17 Zehiraddin Mahammad Babur. Baburname. Baki-2011. BXQR. 432 Журнал, вақтли матбуот ва интернет материаллари 1. Абдуллаев В.Алишер Самарқандда. (Алишер Навоийнинг 500 йиллик юбилейига бағишланади.) Самарқанд. А.Навоий номли Ўзбекистон давлат университети нашриёти. 1948. 51 б. 2. Аҳмедова Д. Тарихи Рашидий инглиз тилида//. Жаҳон адабиёти. 2014.№ 8. 183 б. 3. Бобир. Заҳириддин Муҳаммад. Бобирнома. – Тошкент. Ўз.дав. нашр. 1- қисм. 1948. Б- 252. Я. Ғуломов. Р.Набиев. 2- қисм. 1949. 312 б. 4. Бобур тадқиқотлар ойнасида// Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 1983. № 8. 5. Бобуршоҳ Фитрат талқинида//Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 1993. 12 март. 6. Буробия Ражабова. Абдураҳмон Жомий ва Ҳирот адабий муҳити// Ўзбек тили ва адабиёти. 2020. №5 47 бет. P 7. Қаюмов А.Заҳириддин Муҳаммад Бобир// Фан ва турмуш. 1958. № 8. Қаюмов А.Заҳириддин Муҳаммад Бобир// Шарқ юлдузи. 1983. №3. 9. Қудратуллаев.Ҳ.»Бобурнома» ва «Тарихи Рашидий»да Навоий сиймоси// Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 2011.№7. 10. Марио Варгас Льоса. Ёш романнависга мактублар//. Жаҳон адабиёти.- Тошкент. 2017.№1. 140 б. 11. Раҳмонова М. Маноқиб-ҳолот адабий жанр сифатида// Тил ва адабиёт таълими .2006. №3. –Б.69-73. 12. Муҳаммад Ҳайдар Мирзонинг «Тарихи Рашидий » асарининг жаҳон маданияти тарихидаги ўрни». Халқаро илмий анжуман материаллари. - Т.:2011. 120 б. 13. Раҳмонов В. Бобирнинг Навоийга мактуби// Фан ва турмуш- 1978. №- 2.8-9б. 14. Тешабоева З. Инглизча «Бобурнома»лар.Жаҳон адабиёти. 2014. №2. 139 б. 15. Ҳомидий Ҳ. «Асримизгача насримиз»// Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 1997. № 4. 31 январ. 16. Ҳошимова Д. Заҳириддин Муҳаммад Бобур: афсона ва ривоятлар// Тил ва адабиёт таълими. 2006 №4. - Б. 50 54. 17. Ҳакимов М. Шарқ манбашунослиги луғати тошкент. 2013 б 496. 18. Ҳаққул И. Навоий ва Бобур. Тил ва адабиёт таълими. 2015. №1. 29б 19. Шайхзода М. Бобур ва Навоий// Қизил Ўзбекистон. 1940. 26 декабрь 20. Шайхзода М. Заҳириддин Бобур// Гулистон 1940. №1. 28-20 б. 21. Раҳмонов В. Ўн етти ёшида достон қаҳрамони //.Тил ва адабиёт таълими. 2013.№7 30 б. Internet manbalari 1. Historiographical and Numismatic Evidence. JESHO 61 (2018) 172-202; 2. https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/tarix/manaviyat-yulduzlari/mirzo-muhammad- haydar-duglot-1499-1551/ 3. https://kitobxon.com/uz/kitob/jahonnoma 4. http://depts.washington.edu/silkroad/exhibit/mughals/essay.html 5. http://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/mavlono-muhammad-qozi- ogitlar.html#comment-25014 / 6. http://www.indianjournals.com/ijor.aspx? target=ijor:aca&volume=10&issue=5&article=066 7. https://baike.baidu.com/item/Babur/1185836?fr=aladdin 8. https://digital.kenyon.edu/summerscholarsprogram . Henry D. Brill, Nurten Kilic-Schubel,Vernon Schubel, Reading Babur's Dreams: 9. www.book.uz 10. www.google scolar.com 11. www.natlib.uz 12. www.reserchget.com 13. www.ziyouz.com 14. www.tadqiqot.uz E’lon qilingan ishlar ro‘yxati: 1. Umurova Farangiz Askarboy qizi. Bobur lirikasini o‘rganilish tarixi. Akademik Botirxon Valixo‘jayev va mumtoz adabiyotshunoslik mavzusidagi ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Samarqand-20.05.2022-y 2. Umurova Farangiz Askarboy qizi. Teaching the Rubai of Zahiriddin Muhammad Bobur using innovative technologies (Based on5th class student’s book). Valume 29 (2022) of Miasto Przysziosci 3. Umurova Farangiz Askarboy qizi. “Boburnoma” asarini “Klaster” m,etodi vositasida o‘rganish. “Pedagogs” is awarded by the editorial board of the international electronic journal. 28.04.2023 Ilovalar “Bobur ensiklopediyasi”dan olingan rasmlar

Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodini maktab darsliklarida o‘qitilishi Mundarija : KIRISH. I BOB. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR HAYOTI VA IJODINING O‘RGANILISH TARIXI 1.1. Boburshunoslik tarixiga bir nazar 1.2. Bobur lirikasi va “Boburnoma”ning o‘rganilishi 1-bob bo‘yicha xulosa II BOB. BOBUR IJODINING O‘QITILISH MASALALARI 2.1. Bobur ruboiylarini sharhlab o‘rgatish 2.2 “Boburnoma” da potret yaratish mahorati 2-bob bo‘yicha xulosa III BOB ADIB IJODINI ZAMONAVIY PEDAGOGIK METODLAR VOSITASIDA O‘RGANISH 3.1 Shoir lirikasini “Konseptual jadval” asosida o‘rganish 3.2. “Boburnoma”ni “Klaster” metodi vositasida o‘rganish 3-bob bo‘yicha xulosa Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti, faoliyati va ijodi insoniyat uchun o‘ziga xos ibrat maktabi tarbiya vositasi, so‘ngsiz zavq manbai ekanligi barchaga birdek ayon. Ta’lim bosqichlarida bu betakror shaxs faoliyatiga keng o‘rin berilgani ham bejiz emas. Hozirgi kunda boshlang‘ich ta’limdan oliy o‘quv yurtlarigacha bo‘lgan bosqichlarda Bobur hayoti, ijodi muayyan qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqqan holda o‘rganilmoqda. Ta’lim tizimida bu davlat arbobi, mutaffakir ijodi va faoliyatiga tarix, etnografiya, geografiya, til, adabiyot, adabiyotshunoslik va boshqa fanlar nuqtai nazaridan yondashiladi, o‘qitiladi. Mustaqillikdan so‘ng adabiyotshunoslik, metodika fanlaridagi yangilanishlar natijasi o‘laroq har bir adib ijodiga tarixiy haqiqat mezonlari, sof estetik tamoyillar asosida yondashuv yuzaga keldi. Jumladan Bobur ijodi yangicha qarashlar, adabiyot ilmining so‘nggi yutuqlari asosida o‘rganila boshladi. Shunisi diqqatga sazovorki, tajribalar natijasi o‘laroq Bobur lirikasidagi qaysi namunalar, “Boburnoma”dagi qaysi parchalar qay sinflarda qanday o‘rganilishi belgilab olindi. Ana endi biz ushbu mumtoz adabiyotimiz namunalarini o‘quvchilarga “qanday” o‘rgatishimiz zarur. Ushbu savol bugun dolzarb masalalardandir. Endi ushbu mavzularni o‘quvchilarga yangicha yondashuvlar asosida, ularni mavzuga qiziqishlarini oshirish, mavzuni oson yo‘l bilan xotiralarida yaxshi saqlanishini ta’minlash bizning asosiy vazifalarimizdandir. Va bugun biz ishimizda shu jihatlariga e‘tibor qaratishga harakat qildik. Agar amaldagi darslik va qo‘llanmalar o‘zgarsa ham dissertatsiyamizdagi bayon etayotgan metodik tavsiyalarimiz butunlay ahamiyatini yo‘qotmaydi deb o‘ylaymiz. Faqat sharoitga qarab ularni biroz yengillatish yoki, aksincha, chuqurlashtirish va kengaytirish mumkin. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ma’lumki, jahon adabiyotshunosligi va tarixshunosligida tarixiy shaxslar, xususan, Bobur hayotini o‘rganish yuzasidan U.Erskin, P.Sharma, A.Stil, A.Beverej singari xorij olimlarining ishlari keng miqyosda o‘rganilgan. Bu ishlarda ko‘proq Bobur

biografiyasi va uning xotirnomasi « Boburnoma» asari tadqiq etilgan 1 . Rus sharqshunosligida N.Ilminskiy, A.Samoylovich, G.Blagovalarning ilmiy izlanishlari bu mavzu bo‘yicha fundamental ishlar hisoblanadi. O‘zbek adabiyotshunosligi va tarixshunosligida S.Azimjonova, H.Hasanov, Sh.Bobojonova, O.Husanboev, V.Abdullaev, B.Valixo‘jaev, V.Zohidov, V.Rahmonov, L.Qayumov, S.Hasanov R.Vohidov, G‘.Murodov singari olimlarning ishlarida Bobur, uning hayoti hamda u tuzgan saltanat tarixi yoritilgan 2 . Shu bilan birga N.Rasulzoda, S.Jamolov, G‘.Salomov, S.Xasanov, H.Boltaboev, X.Nazarova, H.Qudratullaev, N.Otajonov, L.Xodjaeva, S.Shukurullaeva, F.Salimova, N.Jiyanova, A.Ibrohimov, M.Sobirov, R.Karimov, T.Yuldashev, Z.Xolmanova, M.Abdullaeva, D.Hoshimova, I.Sulaymonov kabi olimlarning tadqiqotlarida Boburning « Boburnoma» asari, uning tili, uslubi, tarjimalari o‘rganilgan Tadqiqot ob’ekti: Bobur ijodini o‘qitish masalalari, Bobur lirikasi va “Boburnoma” Tadqiqot predmeti: Bobur ijodi: lirikasi va “Boburnoma”ni o‘qitishda qo‘llaniladigan zamonaviy pedagogik texnolagiyalar. Tadqiqot ishining maqsadi: Bobur hayoti va ijodini maktab darsliklarida o‘qitilishida qanday metodlardan foydalansa, yaxshi natija berishini, samaraliroq va o‘rganish qulayroq bo‘lishini ko‘rsatish dissertatsiyaning bosh maqsadi sanaladi Tadqiqot vazifalari: 1 Эрскин У. Бобур Ҳиндистонда . – T.: Чўлпон . 1995. –Б. 112 . Шарма Л. Бобурийлар салтанати. –T.: Маънавият, 1998. –Б.21. Stil A. S. King-Errant. New York F. A. Stokes company publishers, 1912. 187 p. Beveridge, Annette Susannah (ed.). The Babur-nama in English (Memoirs of Babur) —London . 1922. – 880 p. The History of Humayun by Gulbadanbegam. Translation by A.S. Beveridge., London, 1902. – 144 p. 2 Азимджанова С.А. Государство Бабура в Кабуле и в Индии (социально-экономическая политика Бабура в первой трети XVI Века). Автореферат дисс... д-ра инс. наук. – T.: 1969. 60 с. Ҳасанов Ҳ. З.М.Бобир ва унинг географик мероси. Номзодлик диссертацияси. – T.: Бобожонова Ш.Ш. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг ижтимоий-аҳлокий қарашлари. Фалсафа фанлари номзоди...дисс. //ЎзФА И.М.Мўминов номидаги фалсафа ва ҳуқуқ институти. – T.: 2002. 165 б. (Библиогр. Б 172. Ҳусанбоев О.О Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари. Юридик фан. номзоди...дисс. // ЎзР Адлия вазирлиги, Тошкент Давлат юридик институти. – T.:, 2006. 132 б. Абдуллаев В. Бобур ва унинг замондошлари ижодини ўрганиш масалалари. СамДУ, Самарқанд. 1983. Валихўжаев Б. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Т.: Фан. 1978. Зоҳидов В. Бобурнинг фаолияти ва ижодий мероси. Т.: Шарқ юлдузи. 1968. Раҳмонов В. Заҳириддин Муҳаммад исми ҳақида. Т.: Тил ва адабиёт таълими, 6-сон. 2000. Қаюмов Л. Бобур. Т.: Шарқ юлдузи. 3-4 сонлар, 1983 Ҳасанов С. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Т.: Шарқ. 2002. Воҳидов Р. Биз билган ва билмаган Бобур. Т.: Маънаият. 1999. Муродов Ғ. « Юлдузли тунлар » романида бадиий кодлар // БухДУ илмий ахборотлари.– Бухоро, 2000. – 1-сон. – Б. 23-27.

- Adabiyotimizning mumtoz namunalarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar vositasida o‘qitish yo‘llarini ko‘rsatish; - Bobur ruboiylarini o‘qitishda sharhlab o‘qitish usulinining samaradorligini asoslash; - “Boburnoma”da kelgan ijodkorlar, tarixiy shaxslarning adabiy portretlarini tahlil qilish; - Bobur lirikasini “Konseptual jadval” asosida o‘qitish afzalliklarini misollar orqali dalillash; - “Boburnoma” asarini “Klaster metodi” vositasida o‘rganish qulayliklarini tushuntirish Tadqiqot usullari. Tadqiqot jarayonida qiyosiy-tipologik, germenevtik, analitik, psixologik va kompleks tahlil kabi metodlar qo’llanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Bobur ijodi avval turli jihatdan tadqiq etilgan. Biz shu tadqiqotlarga tayangan holda ishimizni metodik jihatdan yoritishga harakat qildik. Ishimizning yangiligi Bobur hayoti va ijodini o’quvchilarga yangi pedagogik texnologiyalar asosida o’rgatishga qaratilgan bo’lib, biz bunda Bobur lirikasini “Konseptual jadval” asosida o’rganish, “Boburnoma”ni “Klaster” metodi vositasida o’qitishni tavsiya qildik va namunalar ko’rsatdik. Bunday usullarni qo’llashning afzal jihatlari, qulayligi, zarurati, ahamiyati bayon qilindi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Ishning amaliy ahamiyati shundaki, Maktab adabiyot darslari va oliy ta’limda “ Adabiyot tarixi ” fanining “Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ijodi ” mavzular ini o‘qitishga oid yangi variantlarni beradi. Dars mashg‘ulotlar jarayonida klaster metodidan, konseptual jadval va sharlab o‘qitish kabi usullardan foydalanish talaba va o‘quvchilarga mavzuni chuqur va atroflicha o‘zlashtirishlari, bu sohada yuqori saviyadagi mutaxassislar bo‘lib yetishishlariga yordam beradi. Ishda qo‘llangan metodlar va ish turlaridan boshqa fan o‘qituvchilar ham foydalanishlari mumkin. Tavsiyalar berilishi ushbu fanni o‘qitishda innovatsion ilg‘or pedagogik va axborot kommunikatsiya texnologiyalarni amaliyotda qo‘llanish darajasini tahlil qilish

hamda unga baho berishga imkon yaratadi. Tadqiqot natijalari nafaqat ushbu mavzu uchun , balki boshqa adabiyot darslari uchun ham foydalidir. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalardan iborat bo’lib, jami _______ sahifani tashkil etadi.

O'xshashlar

BOBUR IJODINI O’RGANISHDA INTERFAOL USULLARDAN FOYDALANISH
8-SINF ADABIYOT DARSLIGINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI
MAKTAB ADABIYOT DARSLIKLARIDA HIKOYALARNING TARBIYAVIY AHAMIYATI
MUHAMMAD ALI (XON) HAYOTI VA LIRIK MEROSI
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING “BOBURNOMA” ASARIDA HUKMDOR SHAXSLAR OBRAZI TASVIRI VA TALQINI