MUHAMMAD ALI (X ON ) HAYOTI VA LIRIK MEROSI MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I BOB. MUHAMMAD ALIXON HAYOT YO ‘ LI. 1.1.Muhammad Alixonning hayoti va ijodiga doir ilmiy asarlar va maqolalar tasnifi……………………………………………………………….8 1.2.Nodira ijodida Muhammad Alixon timsolining ifodasi (oltin beshik voqeasi misolida)…………………………………………………………….15 Bob bo ‘ yicha xulosalar………………………………………………………29 II BOB. SHOIRNING POETIK MAHORATI 2.1.Xonning lirik merosi…………………………………………………….32 2.2.Muhammad Alixon lirikasining janr va mavzu ko‘lami va uning ijodida badiiy san’atlar in’ikosi……………………………………………………...37 Bob bo ‘ yicha xulosalar………………………………………………………51 III BOB. XON IJODIDA AN’ANA VA ADABIY TA’SIR MASALASI 3.1.Shoir ijodida mumtoz adabiy an’analar……………………………………….53 3.2. Shoir ijodida Fuzuliy ohanglarining tarannum etishi………………………...60 Bob bo yicha xulosa………………………………………………………………71ʻ XULOSA…………………………………………………………………………72 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..75 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Adabiyotshunoslikda mumtoz turkiy adabiyot qiziqish bilan o ‘ rganilib kelinadi. Mumtoz adabiyotda badiiyat masalasi, adabiy muhit va adabiy tanqidning o‘rni haqidagi tekshirishlarni amalga oshirish dolzarb vazifalarni keltirib chiqarishi bilan birga tadqiqotlarning ko‘lamini kengaytirish zaruratini ham ko‘rsatmoqda. Mamlakatimizda ilm-fan sohasida istiqlol yillarida amalga oshirilayotgan islohotlar zamirida “o ‘ zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotini xalqaro miqyosda o‘rganish va targ‘ib qilish, ko‘p qirrali bu mavzuni bugungi kunda dunyo adabiy makonida yuz berayotgan eng muhim jarayonlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil etib, zarur ilmiy-amaliy xulosalar chiqarish katta ahamiyatga ega” 1 bo‘lib, mazkur ilmiy jarayonlar natijasida ijodi nisbatan kam o‘rganilgan Muhammad Alixon adabiy merosini monografik planda o‘rganish adabiyotshunosligimizni yangi tahlil va qarashlar bilan boyitishga xizmat qiladi. Xalqimizning asrlar davomida shakllangan ma’naviyati, uning taraqqiyot bosqichlari, o‘tmish va kelajak bilan bog‘liq jihatlarini o‘rganish, yosh avlodga ajdodlarimiz asarlarida ilgari surilgan g‘oya va mavzularning tub mazmun-mohiyatini anglatish, mutafakkir bobolar merosiga vorislik, izdoshlik, ularni Vatanga muhabbat, kelajakka ishonch 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг «Ўзбек мумтоз ва замонавий адабиётини халқаро миқёсда ўрганиш ва тарғиб қилишнинг долзарб масалалари» мавзусидаги халқаро конференция иштирокчиларига йўллаган табриги // Халқ сўзи. 2018 йил 8 август. 2

ruhida komil insonlar qilib tarbiyalash ehtiyoji Muhammad Alixon kabi shoirlarimiz ijodini o‘rganishning nechog‘li dolzarb ekanini anglatadi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ajdodlarimiz qoldirgan boy ma’naviy merosga, ularning hayoti va ijodiy faoliyatiga bo‘lgan qiziqish yurtimizda yildan yilga ortib bormoqda. Zero, mustaqillik, eng avvalo, o‘zlikni anglash demakdir. Har bir xalq o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritar ekan, o‘z o‘tmishi, urf-odatlari va qadriyatlarini tiklash hamda ularni saqlab qolish uchun qayg‘uradi. Mustaqillik tufayli o‘zbek xalqi qo‘lga kiritgan eng katta ne’matlardan biri– bu ma’naviyat sohasida ro‘y bera boshlagan istiqloliy jarayonlar bo‘lib, zero, har qanday jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy voqelik, avvalo, uning ma’naviy jihatdan mushohada etilishi bilan izohlanadi. Qo‘lga kiritilgan milliy istiqlol milliy o‘zlikni anglashgagina emas, balki uning butun hayotiy faoliyatiga, xususan ma’naviy turmushiga sifat jihatidan yangi tus berdi. Ayniqsa, bu holat uning nodir xazinasi, ya’ni ma’naviy merosiga bo‘lgan e’tiborda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Darhaqiqat, madaniy-ma’naviy merosimiz, asriy an’analar – o‘tmishdan avlod- ajdodlarimizdan bizlarga yetib kelgan, bugungi hayotimiz uchun xizmat qilayotgan eng katta boylik ma’naviy boylik, buyuk xazinadir. 2 “ Ma’naviyat, – degan edi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov, – taqdirning ehsoni emas. Ma’naviyat inson qalbida kamol topishi uchun qalban va vijdonan, aql va qo‘l bilan mehnat qilishi kerak. Bu hazina insonga hayotda barqarorlik bag‘ishlaydi, uning qarashlari 2 Туленов Ж. Ғ афуров З. Муста қ иллик ва миллий тикланиш. Т., 1996. – 189 б. 3

shunchaki boylik orttirish yo‘lida kun ko‘rishga yo‘l qo‘ymaydi, fojialar vaqtida omon saqlab qoladi va moddiy qiyinchilik kunlarida irodani mustahkamlaydi” 3 . Mazkur fikrlardan kelib chiqib aytish mumkinki, hayoti va ijodi kam o‘rganilgan ajdodlarimiz asarlarini o‘rganish davr talabi sanaladi. Xuddi shu ma’noda Muhammad Al i( Xon ) ijodini o‘rganish ham muhim masalalardan biridir. Muhammad Alixon ijodini o‘rganish shoirning hayotlik vaqtidayoq boshlangan. Shoirning onasi mashhur shoira Mohlaroyim Nodira o‘z she’rlarida o‘g‘li Muhammad Alixon timsolini aks ettirgani ma’lum. P.Qayumov o‘zining “Tazkirai Qayumiy” asarida Muhammad Alixon haqida qisqacha to‘xtalib o‘tgan. Shuningdek, shoirning hayot yo‘li haqida O‘zbekiston tarixi yoritilgan ko‘pgina asarlarda ham ma’lumotlar uchraydi. Jumladan, Is’hoqxon to‘ra Ibratning ”Tarixi Farg‘ona”, Mirzoolim Mushrifning “Ansobus- salotin va tavorix ul-xavoqin” asarlarida, adabiyotshunos olim Sh.Yusupovning “Tarix ummoni sirlari” asarida, shuningdek, O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasining 5-jildida, Nodirbek Ahatovning “Ko‘hna marg‘ilon ziyoratgohlari” asarida, Eshonqulova Surayyoning “Nodira she’riyatida tarixiy obrazlar talqini” mavzuidagi nomzodlik dissertatsiyasi kabi o‘nlab ilmiy asarlarda ham Ma’dalixon hayoti va ijodiga oid ma’lumotlar uchraydi. 3 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли.Т.: Ўзбекистон 992.- 72 б. 4

Bu ishlarda Muhammad Alixon ijodining ayrim qirralari yuzasidan ba’zi fikrlar bayon etib o‘tilgan bo‘lsa-da, hozirga qadar shoir ijodi to‘la tadqiq etilgan emas. Tadqiqotning maqsadi. Muhammad Alixon ijodining o‘zbek adabiyoti tarixida tutgan o‘rni, shoirning poetik fikrni ifoda eta olish mahorati, shoir lirikasi mavzu ko‘lami, shoir ijodiga aloqador manbalar, ularning mazmun-mohiyati, shoir ijodidagi o‘ziga xos jihatlari, shoir lirikasi badiiyatini tadqiq etish va ilmiy-nazariy umumlashmalar chiqarish dissertatsiyamizning maqsadi hisoblanadi. Tadqiqotning vazifalari : - Muhammad Alixon hayoti va ijodiga aloqador materiallarni to‘plash; - Muhammad Alixon lirikasining mavzu ko‘lamini tadqiq etish; - shoir ijodida salaflarining ta’siri masalasini atroflicha yoritish; - shoir ijodida tasvirlangan obrazlarning mazmuni va poetik fikr uyg‘unligi, badiiy tasvir vositalarining ijodkor tafakkurini aks ettirishdagi o‘rni, ijodkor badiiy mahorati masalalarini tahlildan o‘tkazish; - magistrlik dissertatsiyasi natijalaridan nazariy umumlashmalar chiqarish. Tadqiqotning obyekti Qo‘qon xonligining madaniy va siyosiy, adabiy hayotida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan ham xon, ham ijodkor bo‘lmish Muhammad Alixon shaxsi va u tomonidan tuzilgan devon hisoblanadi. Tadqiqotning predmeti ni Xonning Qo‘qon xonligida adabiyot va madaniy hayot sohalari jumladan, maorif, musiqa-qo‘shiqchilik, teatr, askiya, me’morchilik va xalq amaliy san’ati, tarixnavislikning rivojlanishiga qay darajada hissa 5