logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ATOV GAPLARNING LISONIY VA NUTQIY TAHLILI

ATOV GAPLARNING LISONIY VA NUTQIY TAHLILI

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.9052734375 KB
Ko'chirib olish
A TOV GAPLARNING LISONIY VA NUTQIY TAHLILI MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………………. 5 I BOB. SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR ……………………...7 1.1. Sintaktik tarkibi qisqargan gaplar haqida umumiy ma’lumo t … ………............7 1.2. Bir tarkibli gaplar tasnifi: atov gaplar, so‘z-gaplar, to‘liqsiz gaplar …………24 II BOB. ATOV GAPLARNING NUTQDA QO‘LLANISHI ………………….35 2.1. Til va nutq haqida ma’lumot. .………………. ………………………………...35 2.2. Atov gaplarning nutqda qo‘llanishi. (Shukur Xolmirzayev hikoyalari asosida) … ……………………………………………………………………........42 XULOSALAR ………………………………………………………………………........ 57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………………….. 59 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar, ayniqsa, o zbek tilining Davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirishʻ bo yicha qabul qilingan Qonun va qarorlar tilshunoslik sohasida ilmiy-tadqiqot ʻ ishlarining yangi bosqichga ko tarilishiga sabab bo ldi ʻ ʻ . Zero, “Bugungi globallashuv davrida har bir xalq, har qaysi mustaqil davlat o‘z milliy manfaatlarini ta’minlash, bu borada avvalo o‘z madaniyatini, azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrab-avaylash va rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi tabiiydir” 1 . Shu boisdan o‘zbek tilshunosligini taraqqiy etishiga hissa qo‘shadigan tadqiqotlarning yuzaga kelishini davr taqozo etmoqda. Ayniqsa, tilshunoslikning sintaksis sohasida amalga oshirilayotgan tadqiqotlar bu sohadagi muammolarning yechimiga sabab bo‘lmoqda. Shuningdek, sintaktik tarkibi qisqargan gaplarni, xususan, atov gaplarni alohida tadqiqot obyekti sifatida badiiy matn doirasida maxsus o‘rganish, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatib berish muhim ahamiyat kasb etadi. Atov gaplarning badiiy matnda qo‘llanilishi, obrazlar nutqida tutgan o‘rni, badiiy asardagi voqelik, obyektiv olamni aks ettirishdagi funksiyalariga oid ma’lumotlarni yoritishda ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Atov gaplar G‘arb tilshunosligida keng tadqiqi qilingan. Ayniqsa, rus tilshunoslari bu sohada katta yutuqlarga erishgan. Sh.Balli, A.M.Peshkovskiy, A.S.Popov, G.Akomova, N.S.Valgina 2 kabi olimlar atov gaplarga oid tadqiqotlar olib borishgan. O‘zbek tilshunoslikgida ilk marta atov gaplarni H.G‘ofurov 3 tadqiq qilgan. Shuningdek, atov gaplarga oid nazariy ma’lumotlar Sh.Rahmatullayev, G‘Abdurahmonov, N.Mahmudov, N.Nurmonov, 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-5850-son Farmoni. Manba: http://lex.uz/docs/4561730. 2 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. – М.: И-Л.Издательство Иностранной литературы, 1955.Пешковский А.М. Русский язык в научном освещении. – М.,1956. Попов А.С. Развития грамматики и лексики современного русского языка. – М.: Наука, 1964. 3 Ғофуров.Ҳ. Ҳозирги замон ўзбек тилида номинатив гаплар: Филол. фан. номз. ... дисс. –Тошкент, 1962. 2 R.Sayfullayeva, I.Rasulov, M.Abuzalova 4 singari tilshunos olimlarning ishlarida ham uchraydi. Malakaviy bitiruv ish i ning metodologik asosi va metodlari. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning ilm-fan, ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari, soha mutaxassislarining mavzuga doir fundamental asarlari ishimizning metodologik asosini belgilaydi. Shuningdek, taqqoslash, tavsiflash kabi metod va usullardan foydalaniladi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi atov gaplarni lisoniy va nutqiy tahlil qilishdan iborat. Bitiruv-malakaviy ishning vazifalari: Sintaktik tarkibi qisqargan gaplar haqida umumiy ma’lumot berish ; nutqda atov gaplarning o‘rnini o‘rganish; Shukur Xolmirzayev asarlari matnida atov gaplarning tutgan o‘rnini aniqlash; badiiy asar matnida atov gaplarning vazifasini o‘rganish. Tadqiqotning obyekti sifatida Shukur Xolmirzayevning hikoyalari olingan. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Atov gaplarning ona tili darsliklarida o‘rganilish darajasi aniqlangan; atov gaplarning til va nutqdagi o‘rni aniqlangan; 4 Маҳмудов Н. Ўзбек тилидаги содда гапларда семантик-синтактик асимметрия. – Тошкент: Ўқитувчи, 1984. – 148 б.; Маҳмудов Н., Нурмонов Н. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 232 б.; Нурмонов А., Маҳмудов Н., Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992. – 296 б. Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар. – Тошкент: Фан, 1974. –235 б.; Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги адабий ўзбек тили. Иккинчи китоб. – Тошкент: Mumtoz so ‘ z , 2010. – 212 б.; Абузалова. М. Ўзбек тилида содда гапнинг энг кичик қурилиш қолипи: Филол. фан. номз. ... дисс. – Тошкент, 1994. – 110 б. 3 nutqda atov gaplarning bajaradigan vazifalari Shukur Xolmirzayev hikoyalari orqali yoritilgan; atov gaplarning semantik xususiyatlari aniqlangan. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Mazkur mavzu yuzasidan jami 1 ta ilmiy maqola respublika jurnalida nashr etilgan. 4 I BOB. SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR 1.1. Sintaktik tarkibi qisqargan gaplar haqida umumiy ma’lumot Tilshunoslikning eng murakkab bo‘limlaridan biri sintaksis sanaladi. Mazkur atama yunon tilidan olingan bo‘lib, “ syntaxis” – t uzilma, tartib degan ma’nolarni anglatadi. Sintaksis – siktaktik qurilmalar va ularni hosil qiluvchi sintaktik aloqalarni o‘rganuvchi bo‘limdir. Sintaksis sintaktik qurilmalarning so‘z, so‘z birikmasi, gap va matn ko‘rinishida namoyon bo‘lishini o‘rganadi. Sintaktik qurilmalarda birikish, bog‘lanish, tartiblanish-qo‘shilish qonuniyatlarini tekshiradi. Ma’lumki, sintaktik aloqaning ifodalanish yo‘llari to‘rtta sanaladi. Ular quyidagilar: 1) grammatik vositalar; 2) yordamchi so‘zlar; 3) gap bo‘laklari tartibi; 4) intonatsiya. Sintaksisning tekshirish obyektini sintaktik qurilmalar tashkil etgani bois bu birliklar haqida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Sinatktik qurilmalar deyilganda ma’lum grammatik qoidalar asosida hosil bo‘lgan birikmalar nazarda tutiladi. Masalan: tirishqoq talaba, Vatanning taqdiri, shaharga bormoq. Dastlab sintaktik qurilmalarning tuzilishiga ko‘ra turlari haqida fikr yuritamiz. Sintaktik qurilmalar tuzilishiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) bir so‘zli qurilmalar; 2) ikki so‘zli qurilmalar; 3) ko‘p so‘zli qurilmalar. 5 Bir s o‘ zli sintaktik qurilmalar birgina mustaqil ma’noli s o‘ z bilan shakllanadi va s o‘ z-gap, bir s o‘ z shaklidagi nominativ, vokativ, atov gaplarni, shuningdek, kelaman tipidagi bir tarkibli gaplarni o‘ z ichiga oladi. Ikki so‘zli sintaktik qurilma o‘z xarakteriga ko‘ra: sodda so‘z birikmasidan (Gulnoraning kitobi, Ma’rifatning rasmi) va sodda yig‘iq gapdan (Gulnora o‘qidi, Ma’rifat keldi) tashkil topadi. Ko‘p so‘zli sintaktik qurilmalar ikkidan ortiq mustaqil so‘zning birikishidan iborat bo‘ladi: paxta gulli o‘nta chinni piyola (murakkab birikma). Bemorlarning holidan xabar olish eng yaxshi odat (yoyiq gap). Matnda sintaktik qurilmalarning barcha turi uchraydi. Sodda matnlarda asosan ikki so‘zli sintaktik qurilmalarni uchratishimiz mumkin. Sintaktik qurilmalar nafaqat tuzilishiga ko‘ra, balki mazmuni va fikr tugalligiga k o‘ ra ham farqlanadi. Ular ikki xil b o‘ ladi: 1) nomustaqil yoki ochiq qurilma: onasining orzusi , dars ning boshlanishi , rasm ni chiz moq; 2) mustaqil yoki yopiq qurilma: onasining orzusi ushaldi. Kanallar qazildi. Shu boisdan ham umumiy o‘rta ta’lim bosqichida, qolaversa, oliy ta’lim bosqichida sintaksis ikki aspektda, ya’ni so‘z birikmasi va gap sintaksisi aspektida o‘rganiladi. Ammo shuni ham alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, sintaksis predmeti yuzasidan tilshunoslikda xilma-xil qarashlar ham mavjud. o‘zbek tili sintaksisiga doir barcha adabiyotlarda sintaksisning ikki birligi: so‘z birikmasi va gap haqida fikr yuritiladi. Ayrim ishlarda sintaksis uch birlik: so‘z birikmasi, gap va qo‘shma gap haqidagi ta’limot ekanligi ta’kiddanadi. Bugungi kunda sintaksis o‘ rganish ob y ektiga k o‘ ra t o‘ rtga ajratilmo q da: 1) s o‘ z birikmasi sintaksisi; 6 2) gap sintaksisi; 3) q o‘ shma gap sintaksisi; 4) matn sintaksisi. Umumiy o‘rta ta’lim bosqichida o‘quvchilar sinatksis haqidagi dastlabki ma’lumotlarga 8-sinf ona tili darsligi orqali ega bo‘ladilar. Garchi maktab o‘quvchilari gap bo‘laklari haqidagi ilk ma’lumotlarni boshlang‘ich ta’lim davridayoq egallasalar-da, ammo sintaksis bo‘limiga doir tizimli bilimlar asosan 8- sinf darsligi orqali beriladi. Sintaksis mavzusi uchun yillik ish rejada quyidagicha soatlar ajratilgan: Mavzu nomi Ajratilgan soat Sintaksis haqida umumiy tushuncha. So‘z birikmasi 1 Teng bog‘lanish va tobe bog‘lanish 1 So‘z birikmasi va so‘zlar qo‘shilmasi, qo‘shma so‘z 1 O‘quvchilar o‘quv yilining birinchi choragida “Sintaksis haqida umumiy tushuncha. So‘z birikmasi ”, “Teng bog‘lanish va tobe bog‘lanish”, “So‘z birikmasi va so‘zlar qo‘shilmasi, qo‘shma so‘z” kabi mavzularga oid bilimlarni egallaydilar. O‘quv yilining ikkinchi choragida esa “Gapning ifoda maqsadi”, “Gapning tuzilishiga ko‘ra turlari”, “Sodda gap. Gap bo‘laklari”, “Kesim. Fe’l kesim va ot kesim”, “Sodda kesim va murakkab kesim”, “Bog‘lamalar”, “Kesimning birikma 7 va ibora bilan ifodalanishi”, “Ot kesim va ega orasida tirening ishlatilishi”, “Ega”, “Egali va egasiz gap” lar haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladilar. Mavzu nomi Ajratilgan soat Gapning ifoda maqsadi 1 Gapning tuzilishiga ko‘ra turlari 1 Sodda gap. Gap bo‘laklari 1 Kesim. Fe’l kesim va ot kesim 1 Sodda kesim va murakkab kesim 1 Bo g‘ lamalar 1 Kesimning birikma va ibora bilan ifodalanishi 1 Ot kesim va ega orasida tirening ishlatilishi 1 Ega Egali va egasiz gap 1 Q‘quv yilining uchinchi choragi atov gaplar, so‘z-gaplar hamda yig‘iq va yoyiq gaplarga bag‘ishlangan mavzular bilan boshlanadi. 8 Mavzu nomi Ajratilgan soat Atov gap 1 So‘z-gap 1 Yig‘iq va yoyiq gap 1 Hol 1 To‘ldiruvchi 1 Aniqlovchi va uning turlari 1 Gap b o‘ laklari tartibi 1 Gap b o‘ laklari tartibi 1 Gap urg‘usi 1 To‘liq va to‘liqsiz gaplar 1 Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari yuzasidan tahlil O‘quv yilining to‘rtinchi choragida “Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari yuzasidan tahlil”, “Gapning uyushiq bo‘laklari”, “Uyushiq bo‘lakli gaplarda umumlashtiruvchi so‘z”, “Ajratilgan bo‘lakli gaplar”, “Ajratilgan bo‘lakli gaplarda ohang va tinish belgilari”, “Kiritmalar (Kirish so‘z)”, “Undalma”, “Undalmalarda tinish belgilari” kabi dolzarb mavzular o‘rganiladi. 9 Mavzu nomi Ajratilgan soat Gapning ikkinchi darajali bo‘laklari yuzasidan tahlil 1 Gapning uyushiq bo‘laklari 1 Uyushiq bo‘lakli gaplarda umumlashtiruvchi so‘z 1 Ajratilgan bo‘lakli gaplar 1 Ajratilgan bo‘lakli gaplarda ohang va tinish belgilari 1 Ajratilgan bo‘lakli gaplarda ohang va tinish belgilari 1 Kiritmalar (Kirish s o‘ z) 1 Undalma 1 Undalmalarda tinish belgilari 1 Undalmalarda tinish belgilari 1 Undalmalarda tinish belgilari 1 10 Sintaksis bo‘limida dastlab so‘z birikmasi o‘rganiladi. Shu boisdan so‘z birikmasi va uning ta’rifiga to‘xtalib o‘tamiz. o‘ zaro grammatik va mazmuniy jihatdan bo g‘ lanib, ob y ektiv borliqdagi narsa va hodisalarning iomini bildiruvchi sintaktik birlik – nopredikativ birlik s o‘ z birikmasidir. S o‘ z birikmasi doimo ikki qismdan: hokim va tobe qismdan iborat b o‘ ladi. S o‘ z birikmasi hokim valentligining yuzaga chiquvidan, uning imkoniyat tarzidagi b o‘ sh o‘ rinlarining t o‘ ldirilishidan vujudga keladi. 5 Nopredikativ aloqa – ikkinchi darajali bo‘laklarning hokim bo‘lak bilan aloqasidir. Nopredikativ aloqa so‘z birikmasini tashkil qiladi. S o‘ z birikmasida hokim b o‘ lak talabi bilan tobe b o‘ lak muayyan grammatik shaklda keladi. Shuning uchun so‘z birikmasi uchun faqat tobe qismning qanday grammatik shaklda kelayotgani ahamiyatli bo‘ladi: otamning hikoyasi, asaldan shirim, choyni ichmoq, tez so‘zladi. S o‘ zlarning har qanday nopredikativ boglanishi s o‘ z birikmasini hosil qila bermaydi. Shuning uchun ham s o‘ zlariing nopredikativ bo g‘ l a nishi ikkiga b o‘ linadi: 1) erkin bo g‘ lanish; 2) turgun bo g‘ lanish. Erkin bo g‘ lanish s o‘ z birikmasini, tur g‘ un bo g‘ lanish frazeologiyaning tekshirish ob y ektidir. Nutqning ayrimlikka, o‘ zicha tugallikka ega b o‘ lgan parchasi gapdir. S o‘ z birikmasi bunday xususiyatga ega emas, u gap tuzish vositasidir. Shuning uchun sintaksisning asosiy o‘rganish obyekti gapdir. Gap fikrni ifoda qiluvchi nutq birligidir. Sintaksisning asosiy birligi gapdir. Gap boshqa sintaktik birliklardan predikativlik belgisi orqali farqlanadi. Predikativlik gapning shakllar tizimidagi qismlarga ajralmaydigan grammatik ma’nodir. 5 8-sinf ona tili. Darslik. –T. 2019. 11 Predikativlik shaxs-son, zamon, mayl, tasdiq-inkor ma’nolari va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllar yig‘indisidan tashkil topadi. Predikativlik gapning asosiy gramatik kategoriya bo‘lib, u tasdiq, inkor, modallik (mayl), zamon, shaxs, son kategoriyalari sintezidan iborat. Gap atamasi umumlashgan birlik, mohiyat sifatida til birligini ham, reallashgan birlik, hodisa sifatida nutq birligini ham ifoda etadi. Hozirgi kunda gap sathida til va nutq hodisalarini farqlashda til birligi uchun gap, nutq birligi uchun jumla atama l aridan foydala nilmoqda . Predikativlik aloqa asosida shakllangan gaplar o‘z xarakteriga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1) sodda gap – monopredikativ birlik; 2) q o‘ shma gap – polipredikativ birlik. Sodda gaplar monopredikativ asosga egadir, chunki gapning semantik hamda uyushtiruvchi markazi predikat sanaladi. Shuning uchun gapning butun tavsifi predikat asosida izohlanishi lozim. Gapning turlari. Gaplar turli nuqtayi nazardan turlarga ajratiladi. Bunda esa quyidagilarga e’tibor qaratiladi: - gapning tuzilishi; - gapirish maqsadi; - barcha bo‘laklarning bor-yo‘qligi. Gaplar tuzilishi jihatidan sodda va qo‘shma gaplarga bo‘linadi. Aniq bir fikmi ifodalab, bitta ega-kesimlik munosabatidan tashkil topgan gap sodda gap deyiladi. Biz quyida gaplarning sintaktik tarkibi qisqargan turlariga oid ma’lumotlar ustida ishlashni lozim topdik. Bu sohada V.G.Gakning ta’limotiga asoslanamiz. 12 Atoqli tilshunos, ta’limshunos, tarjimashunos, tipologshunos olim professor V.G.Gak sintaktik tarkibi qisqargan gaplarni birga o‘rganib sintaksis fanining sintaktik gaplar alohida hodisalari sifatida o‘rgangan va ularni quyidagicha tasnif qilgan: 1) bir tarkibli (bir bosh bo‘lakili gaplar); 2) to‘liqsiz gaplar; 3) so‘z-gaplar. To‘liq gaplar To‘liqsiz gaplar Ikki tarkibli gaplar Ikki tarkibli to‘liq gaplar. Masalan: Olim keldi. Ikki tarkibli to‘liqsiz gaplar. Masalan: Qish. Qor. Bir tarkibli gaplar Bir tarkibli to‘liq gaplar. Masalan: - Keling! -Ha. -Yo‘q. Bir tarkibli to‘liqsiz gaplar. Masalan: -Uyga. Bir tarkibli gaplar morfologik belgisi, ya’ni bosh bo‘lakning qaysi so‘z turkumining ifodalanganligi, sintaktik vazifasi, ya’ni ega yoki kesim ekanligi va semantik (mazmuniy belgisi, ya’ni umumiy ma’nosiga ko‘ra) tasniflari. Bir tarkibli gap bosh bo‘lagi buyruq yoki infinitiv gap shaklida bo‘ladi. Buyruq gap bir tarkibli. Ega-kesim. Bosh kelishikdagi ot yoki otlashgan so`z bilan ifodalanib, predmet yoki voqea-hodisalarning hozirgi zamonda yoki zamondan tashqarida mavjudligini 13 tasdiqlovchi bir bosh bo`lakli gap nominativ, yoki atov gap deyiladi. Atov gaplarda fikrning nisbiy tugalligi, predikativlik intonatsiya orqali ifodalanadi. Intonatsiya mazkur gaplarda alohida ahamiyat kasb etadi. Intonatsiya tufayli oddiy so`z gapga aylanadi. Atov gap, odatda, yakka holda qo`llanmaydi, undan so`ng ko`pincha boshqa bir gap keladi. Atov gaplarda nutq so‘zlanib turgan paytda mavjud bo‘lgan predmet yoki voqea-hodisalar nomlanadi, qayd etiladi. Bunday gaplar quyidagi semantik xususiyatga ega: 1. Aniq predmetlarning mavjudligini tasdiqlovchi: Hashamatli stol ustida katta-kichik olmalarning suratlari. Boshqa stolda idishlar. Mayda shishachalarda olma suvlari, olma tolqonlari, olma poyalari. 2. Mavhum predmetlarning mavjudligini tasdiqlovchi: Qizning yuragida boshqa o`ylar, boshqa tashvishlar. 3. Tabiat hodisalarining mavjudligini tasdiqlovchi: Yaproqlar... yaproqlar! Quyosh shu’lasida jilva urib, cho`g`dek tovlanib turgan oltinrang va shafaqrang yaproqlar! Hazin va za’faron yaproqlar! O, ko`p latofat bor sizlarda! (F.Musajonov). Ariq bo‘yida gulsapsar, namozshomgul, rayhon, uch-to‘rt tup atirgul, yarim bo`yracha joyda elpillab o‘sgan o‘sma. 4. O‘rin-joyning mavjudligini tasdiqlaydi: Cho‘l! ... Cho‘lning ham o‘z gashti bor, zavqi bor! Tanish ko‘cha. Yo‘l yoqasida o`sha novcha daraxtlar! 5. Aniq paytini tasdiqlaydi: Mayning oxirlari. Vodiylarda barvaqt xazon bo`lgan lolaqizg‘aldoqlar Turkiston tizma tog‘ining etaklarida endi ochilgan. Xazonrezlik payti. Hirot bog‘lariga suv beradigan Hiriyrud daryosi va Injil anhorining qirg`oqlariga za’faron yaproqlar to`kilgan. 6. Hayot voqealarini tasdiqlaydi: Yoqimli ohang, zavqli qo‘shiqlar. Anorxon yo`lidan to‘xtab tinglaydi. 7. Ko‘rsatishni ifoda qiladi: Mana, yosh-yosh chinorlar! Barglari to‘kilmabdi. Shoxlarini qor bosgan. Ana, archalar. Ana, akasi bilan yangasi 14 turadigan imorat. Bu imorat Zeboga yaqin, aziz ko`rinib ketdi. Nominativ gap yig‘iq va yoyiq bo‘lishi mumkin. Yig‘iq nominativ gap bosh bo‘lakning o`zidan iborat bo‘lsa, yoyiq nominativ gap bosh bo‘lakdan tashqari ikkinchi darajali bo`laklardan tashkil topadi. Masalan: Kechqurun. Quyosh ufqni qip-qizil qondek lovillatib botib bormoqda. Iliq tun. Qumlarning shitirlashi suv yuzida engilgina suzgan qayiq sasiyday mayin sadoni eslatadi 6 . Atov gaplarning birlamchi, asosiy vazifalari quyidagilar: a) Predmet va shaxslar nomi: sarlavha va peshtaxta. Masalan: Kimsan! Ortingga qayt. b) Mavjudlikni ifodalovchi atov gaplar. Bunda atov gap paytni, vaqtni, atrof- muhitning narsa va hodisalarning holatini ifodalaydi. Masalan: To‘qqizinchi may… O‘zbekiston bayroqlari. Baxtiyor chehralar. Atov gaplarning ikkilamchi funksiyalariga quyidagilar kiradi: a) Muvofiqlashtiruvchi yoki tasniflovchi atov gaplar. Masalan: Kech Anor xolaning ko‘zi yorishibdi. O‘g‘il. b) Tavsiflovchi atoqli otlar. Masalan : Kazzoblar! Yong‘in. c) Harakat, voqea-hodisani ifodalovchi atoqli otlar bu vazifada asosan fe’ldan yasalgan otlar qo‘llanadi. Masalan: Shaharga qaytish. Ertalabki yugurish. Biz nutqimizda qo‘llaydigan gaplarning aksariyat qismi, bir vaqtning o‘zida ham kommunikativ birlik, ya’ni, muloqot vositasi ham sintaktik elementlardan qurilgan grammatik struktura hisoblanadi. Bular ikki bosh bo‘lakli sintaktik tarkib hisoblanib, ega va kesimdan iborat bo‘lgan gaplar: Baxshi bor joyda yaxshi bor (maqol); yoki izohda mutloq mustaqil va kontekstga murojaat talab etmaydigan asosiy gap bo‘lagining yagona sintaksis pozitsiyasi namoyon bo‘lgan bir bosh bo‘lakli gaplar: Yirtqichni uyasida yanch (maqol) bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari ikki bosh bo‘lakli elliptik, ya’ni to‘liqsiz gaplar ham bor. Ularda asosiy 6 Normuminov U. S haxs ma’naviyatini ifodalashda atov birliklari va frazeologizmlarining xalq og‘zakiijodidagi lingvoma’naviy xususiyatlari. https://inlibrary.uz/index.php/analysis-problem/article/view/12878 15 bosh bo‘lak tushib qolganligiga qaramasdan, gapni to‘ldirib kelayotgan ikkinchi darajali bo‘laklar aynan nima tushib qolganligini ochiqlab bera oladi. Rassom Rashid Temurov Samarqand va Buxoro haqida (gaz.). Shu bilan birga bosh bo‘lak yoki ikkinchi darajali gap bo‘laklari tushirib qoldirilganda gap ma`nosini tushunib bo‘lmaydigan to‘liqsiz gaplar ham mavjud: “Muhtasham yuz yil”dan tortib “Ishkomli uy”gacha. Mashhur turk yulduzlari Toshkentga tashrif buyuradi (gaz.). Lekin nutq jarayonida alohida so‘zlardan tashkil topgan, gapning bosh bo‘laklari yoki ikkinchi darajali bo‘laklari sifatida idrok etilmaydigan gaplar ham uchraydi. Gapning bu turini so‘z-gaplar deymiz 7 . Ular mustaqil gaplarga ekvivalent bo‘lib, avvalambor baholash, modal xarakterlar va munosabatlarni ifodalash, matn, qolaversa, dialog xususiyatlarini saqlab qolish uchun xizmat qiladi. So‘z-gaplardan asosan, nafaqat so‘z, balki vaziyatga mos keluvchi noverbal vositalar – yuz ifodasi, imo-ishoralar, intonatsiyalar bilan ham ma`no ifodalash imkoni mavjud bo‘lgan dialoglarda keng foydalaniladi. Bunda suhbatdoshni tushunish uchun til sturukturalarining to‘liq shaklidan foydalanish shart emas. Aksincha, munosabat yoki maqsad ixcham shaklda ifodalanganda ham tinglovchi tomonidan to‘liq idrok etishga yetarli bo‘ladi. So‘z-gaplar uchun “grammatik struktura” atamasi qo‘llanmasligiga qaramasdan, ularning komponentlari orasidagi farqni ko‘rsatish mumkin: Bir komponentli (gap rolidagi alohida mustaqil so‘zlar): Marhamat; Ha; Yo‘q; Iltimos va boshqalar. Ko‘p komponentli (turg‘un birikmalar, his-tuyg‘u ifodalovchi so‘zlar, kirish- modal so‘zlar): Ana xolos; Xush kelibsiz; Yangi yilingiz bilan! va h.k.lar. Aralash (ko‘p komponentli bo‘lishiga qaramasdan, qisqargan holda ham foydalaniladigan so‘zlar):!; Morfologiyaga asoslanib, so‘z-gaplarni asosiy so‘z turkumlari, shaxssiz predikativ so‘zlar va his-hayajon bildiruvchi so‘zlar orqali ifodalash mumkin deya olamiz. Lekin shuni yodda tutishimiz zarurki, bu turli shakldagi so‘z-gaplarga ehtiyojdan kelib chiqqan holda, to‘liq shaklini tiklashimiz mumkin bo‘lgan 7 E - mail : til_adabiyot@umail.uz. 16 to‘liqsiz gap sifatida qarash noto‘g‘ri. Masalan, Yangi yilingiz bilan! jumlasi ham: Men sizni yangi yil bilan tabriklayman! singari muloqot jaroyoni nuqtayi nazaridan to‘la-to‘kis gap. Faqatgina ikkinchi gap struktur qurilishga ega, birinchisi esa yo‘q. His-tuyg‘ularni va modallikni ifodalash tomonlama muloqotning kommunikativ maqsadlari xilma-xildir. Bu so‘z-gaplarning asosan dialogik nutqda ko‘p uchrashini ifodalaydi. Shu bilan birga ularning funksiyalaridan kelib chiqib 4 guruhga ajratish mumkin: 1. Faktning modal kvalifikatsiyasi va so‘zlovchining bu faktga bo‘lgan munosabati – qat’iy ishonch, gumon, taxmin kabi ma`nolarni ifodalab keladigan so‘zlar modal so‘zlardir. Ularga xullas, demak, chamasi, tabiiy, ehtimol, shubhasiz, shekilli kabi so‘zlar misol bo‘la oladi. Shu bilan birga biz oddiygina tasdiq va rozilik ifodasi: Ha; Albatta; va inkorni ko‘rishimiz mumkin: Yo‘q; Hech qachon. Bundan tashqari so‘zlovchining holatini ifodalovchi stilistik jihatdan murakkabroq gaplarni ham uchratishimiz mumkin: o‘zing bilasan (so‘zlovchi suhbatdoshining fikriga noiloj, istamay rozi bo‘layotgani); Qo‘ysang-chi (suhbatdoshning so‘zlariga ishonmaslik yoki uni bajarilayotgan harakatni to‘xtatishga chaqirish). Subyektiv modallikning stilistik bo‘yoqdorlikka ega namunalari asosan so‘zlashuv nutqi va badiiy adabiyot dialoglarida ko‘proq uchraydi. Stilistik jihatdan belgilangan modal mazmundagi so‘z-gaplar haqiqiy bo‘lmagan dialoglar uchun ham xosdir. Bunda qahramon o‘z nutqida ikki tomon – o‘zi va xayoliy suhbatdoshi nomidan ham gapiradi: Yong‘inga o‘xshaydimi? Yo‘g‘e, tutun ko‘rinmaydi-ku! (A.P. Chexov) 2. Fakt yoki subyektni emotsional baholash asosan his-hayajon ifodalovchi so‘zlar va baho berish tipidagi shaxssiz predikativ so‘zlar bilan amalga oshiriladi. Bu turdagi so‘z-gaplar juda xilma-xildir: Quvonch, zavq: Ajoyib! Zo‘r! Hayrat: Ana xolos! Voy! Afsus: Oh, Xudoyim! Afsus g‘azab: Jin ursin! Buyruq-xitob: Pisht! Chuh! Kishilarning his-tuyg‘ularini, haydash, to‘xtatish kabi xitoblarni, buyruqlarni ifodalaydigan so‘z-gaplarning ko‘rinishi undov so‘zlardir: To‘xta!, Ketdik!, Ortga! Yo‘qol! Chiqib ket! Jim! Qimirlama! To‘xta! – deya baqirib uning qo›lidan tortdim. (A.Moravia “Chaqaloq”) Bundan tashqari, bu kabi buyruq 17 gaplardan harbiy sohada ham keng foydalaniladi. Masalan, o‘ t och! Saflan! Qadam bos! va boshqalar. 3. Tasdiq yoki aksincha inkorni ifodalovchi so‘zlar ko‘pincha modallar tarkibida o‘rganilgan. Ha, mayli, xo‘sh, xo‘p so‘zlari tasdiqni, yo‘q, mutlaqo, aslo, sira so‘zlari inkorni ifodalovchi so‘z-gaplardir. 4. Taklif-ishora so‘zlarga qo‘llanishi tana a’zolarining maxsus harakatlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan ma, mang, qani, marhamat so‘zlari kiritilgan. Ular tinglovchiga qaratilgan bo‘lib, uni biror ish-harakatni bajarishga undaydi. Yuqoridagilardan tashqari yana etiket so‘zlarini ham so‘z-gaplarga misol qilib ko‘rsatishimiz mumkin: Assalomu alaykum! Xayr! Marhamat! Xush kelibsiz! Xayrli kun! Ko‘rishguncha! Oq Yo‘l! va h.k.lar. So‘z-gaplar shunday hodisalar guruhini tashkil etadiki, ularning juda ko‘pchiligi boshqa so‘z turkumlaridan o‘ziga xos nutqiy qo‘llanish natijasida shakllangan va rivojlangan. Masalan, so‘zsiz, tabiiy so‘zlari sifatdan, albatta ravishdan kelib chiqqan bo‘lsa, har qalay, har holda modal so‘zlari so‘z birikmalaridan, nasib bo‘lsa, xudo xohlasa kabilar gaplardan kelib chiqqan. Sof so‘z-gaplarga albatta, alhamdulillah, eh, hoy, o‘h, ha, yo‘q, mutlaqo, ma, mang kabi modal, undov, tasdiq-inkor, taklif-ishora so‘zlari mansubdir. O‘zbek sistem tilshunosligida so‘z-gaplar modallashgan, undovlashgan, tasdiq-inkorlashgan, taklif ishoralashgan so‘zlar, modallashayotgan, undovlashayotgan, tasdiq-inkorlashayotgan, taklif-ishoralashayotgan so‘zlar, modalsimon, undovsimon, tasdiq-inkorsimon, taklif-ishorasimon so‘zlar va ularning nutqiy voqelanishlari mufassal o‘rganilgan 8 . “So‘z-gaplashgan” so‘zlar o‘z semantik-funksional xususiyatlari bilan har xil guruhning markaziy leksemalariga juda yaqin turishiga qaramasdan, boshqa so‘z turkumlardan o‘z aloqasini to‘liq uzmagan bo‘ladi. Modallashgan so‘zlarga: chamasi, chog‘i, ehtimol; undovlashgan so‘zlarga: olg‘a, dod, voydod; tasdiq- inkorlashgan so‘zlarga: bo‘pti, ma’qul, aksincha, mutlaqo; taklif-ishoralashgan so‘zlarga: qani kabi leksemar misol bo‘la oladi. “So‘z-gaplashayotgan” so‘zlar 8 e-mail: til_adabiyot@umail.uz 2023-yil 1-son Tadqiqot 18 so‘z-gaplarga to‘la-to‘kis o‘tgan bo‘lmaydi va so‘z-gaplarga “o‘tish yo‘lida” turgan so‘zlardir. Bu o‘rinda modallashayotganlarga balki, hatto, aftidan; undovlashayotganlarga yashang, voy o‘lay; tasdiq-inkorlashayotganlarga durust, rost, aslo; taklif-ishoralashayotganlarga mana mundoq kabi so‘zlarni misol keltirish munkin. Balki, bu qiz Ona bo‘lur tug‘ilajak o‘g‘limga. (Mirtemir) U sodiq qul, balki undan battar odam edi. (Oybek) Shunchaki, stakanni stolni ustiga qo‘yish kerak. - To‘ppa- to‘g‘ri, - dedi quvonch bilan professor. To‘g‘risini aytsam, shoshib qoldim.(Gaz) Ushbu misollarda keltirilgan gaplarning birinchi va uchinchisida “so‘z-gaplashayotgan” so‘zlar qo‘llanilgan. “So‘z-gapsimon” lar deganda mohiyatan so‘z-gap bo‘lmagan lug‘aviy birliklarning so‘z-gap vazifasida kelishi tushuniladi. Jumladan, modalsimonlarga shunday qilib, baxtga qarshi, tavba, xudo saqlasin; undovsimonlarga erkalash ma`noli asalim, oppog‘im va undalma ma`noli ey, do‘stlar kabi; tasdiq-inkorsimonlarga xuddi shunday, hech qachon, noto‘g‘ri kabi; taklif-ishorasimonlarga boshlang ko‘rinishli so‘zlar misol bo‘la oladi. Shunday qilib, so‘z-gaplarning leksik-semantik turlari bo‘lmish sof so‘z-gaplar o‘zlari tarixan kelib chiqadigan so‘z turkumlaridan batamom uzilgan bo‘lib, ularning ko‘pchiligi ravish, sifat, ot sifatida mutlaqo qo‘llanilmaydi. So‘z- gaplashgan unsurlar esa o‘zlari tarixan kelib chiqqan so‘zlar bilan omonimik munosabat hosil qiladi va o‘z aloqasini boshqa turkumlardan to‘la uzmagan bo‘ladi. So‘z-gaplashayotgan unsurlarga o‘zi boshqa so‘z turkumiga tegishli, lekin so‘z-gaplarga xos ma’no va vazifalarda qo‘llanila oladigan birliklar kiradi va bularning so‘z-gapsimonlardan farqi shundaki, ushbu qatlamga oid so‘zlar tarixiy taraqqiyot natijasida batamom so‘z-gaplarga o‘tib ketishi mumkin. So‘zgapsimonlar esa o‘z turkumi doirasida qoladi 9 . So‘z-gaplarning sintaktik xususiyati yuqorida ta’kidlaganimizdek ularning kesimlik qo‘shimchalarini qabul qilmasligi, bog‘lama bilan birika olmasligidadir. So‘z-gaplar ham undalmalar, sodda gaplar kabi kengaygan yoyiq holatda bo‘lishi mumkin: Ofarin sizlarga hurmatli ustozlar! Zolimning dastidan dod! (Xoldor Vulqon) Barakalla sizga! Misollardan ko‘rinib turganidek, so‘z-gaplar faqat bitta so‘zdan iborat bo‘lmay, 9 Sayfullayeva R.R., Mengliyev B.R. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent.,2010. -B.270. 19 nutqda kengayish qobiliyatiga ham ega. So‘z-gaplarning yana bir sintaktik xususiyati shundaki, [Wpm] qurilishli gaplarda kesimlik kategoriyasi va ma`nosi [W]ga [pm] orqali kiritiladi, [m]ning esa o‘zbek tilida juda ko‘p ko‘rsatkichlari mavjud. Shaklning o‘zgarishi bilan kesimlik kategoriyasining ma`no turlari ham o‘zgaradi. Masalan, bo‘ladi. Bo‘lmaydi. Bo‘lsa. Bo‘ldi va h.k. Ammo so‘z- gaplarda bunday emas. Har bir so‘z-gap shu gapga xos bo‘lgan ma`nolarni ifodalashga moslashgan bo‘ladi. Misol uchun, “Ha” so‘zi tasdiqni bildiradi. Uning bo‘lishsizligi “Ha emas” so‘zi bilan ifodalanmaydi, balki alohida so‘z “Yo‘q” bilan ifodalanadi. Albatta yoki shubhasiz modal so‘zi qat’iy ishonch va tasdiqni ifodalaydi, inkor ma’nosi mutlaqo, aslo so‘z-gaplari bilan beriladi 10 . So‘z-gaplarda zamon va shaxs ma’nolari ifodalanmaydi. O‘zbek tilida gap (kesimlik) zamon va shaxs ma’nolaridan xoli bo‘la olmaydi. Zero, so‘z-gaplarda zamon va shaxs-son ma’nolarining kontekstual aniqlash xususiyati bu so‘zlarning asosiy sintaktik xususiyati – kesimlik qo‘shimchalarini qabul qilmay gap bo‘lib kela olishi bilan izohlanadi. So‘z-gaplarning yana bir sintaktik xususiyati – ularning gap tarkibida alohida pozitsiyada turishi, ya’ni, boshqa gap bo‘laklari bilan bog‘lanmasligidir va o‘zi gap sifatida kelishi, hamisha lisoniy alohidalikni saqlab qolishi bilan belgilanadi. Masalan, Sug‘urtalash kerakmi? – Albatta! (gazeta), Yengil tortdingmi, qizim? – shukur.(A.Qahhor) Ko‘rinadiki, so‘z- gaplarning umumiy sintaktik xususiyati ular kesimlik qo‘shimchalarini qabul qilmagan holda gap va uning markazini tuza olishidadir. To‘rt leksik-semantik turida (modallar, undovlar, tasdiq-inkor, taklif-ishora so‘zlar) kesimlik kategoriyasini tashkil etuvchi ma’nolardan har biri alohida bo‘rttirilgan holda yuzaga chiqadi. Modallar so‘zlovchining munosabatini, taklif-ishoralar shaxsga qaratilganganlik ma’nosini, tasdiq-inkorlar tasdiq va inkorni va undovlar bo‘lg‘usi harakatni ifodalashga xizmat qiladi. So‘z-gaplar morfologiyada ham, sintaksisda ham o‘rganiladi. Morfologiyada so‘z-gap gap o‘rnida keladigan mustaqil so‘zlar guruhini ifodalaydi: ha, yo‘q, mana, shunday. 10 o‘sha manba. -B.271. 20 Sintaksisda so‘z-gaplar hajman kengroq bo‘ladi. Ya’ni alohida so‘z yoki turg‘un birikma sifatida tushuniladi. Professor so‘z-gaplarni quyidagicha tasnif qiladi: 1. Tasdiqni yoki inkorni ifodalaydi. Bunday so‘z-gaplarga ha, yo‘q, shunday so‘z-gaplar kiradi. 2. So‘roq so‘z-gaplar. Bunday so‘z-gaplar olmosh, ravish, undov va boshqa so‘zlar bilan ifodalanadi. Masalan: Nima? Nega? 3. Buyruq ma’noli so‘z-gaplar. Bunday so‘z-gaplar ko‘pincha undov so‘zlar bilan ifodalanadi. Masalan: E! Qayoqqa ketding? 4. His-hayajon atov gaplar. Masalan: Yashasin! Zo‘r so‘zladi. 5. Undalma. Muhammad! Oyqiz! 6. Tovushga taqlid so‘zlar. 7. Muloqot shakllar. Masalan: salom, rahmat, barakalla. To‘liqsiz gaplarni professor V.G.Gak 3 guruhga ajratadi: 1. Turli sabbalarga ko‘ra tugallanmay qolgan gaplar. 2. Mustaqil o‘rinda kelgan to‘liqsiz gaplar. Ularning o‘zi ham 3 ga bo‘linadi: fe’l tushib qolgan gaplar. Masalan: Ey do‘stim, tarbiyasizmiz-da. Essiz umr. Olmosh bilan ifodalangan eganing tushib qolishi: Kechikdimmi? Kirsinmi? Situativ gaplar, ya’ni nutqiy vaziyatdan ma’lum bo‘laklar tushib qolgan gaplar. Masalan: Xatlar. Xat tashlaydigan joy. 1.2 Bir tarkibli gaplar tasnifi: atov gaplar, so‘z-gaplar, to‘liqsiz gaplar 21 Gapni tashkil qilish uchun muhim bo‘lgan minimal shakl gapning struktura asosini ifodalaydi. Gapning grammatik asosi bosh bo‘laklari hisoblanadi. Gapning struktura asosi ega va kesimdan yo ega yo kesimdan tashkil topadi. Sodda gaplarning struktura asosining tarkibi ikki turga bo‘linadi. 1. Ikki tarkibli gaplar. 2. Bir tarkibli gaplar. Ikki tarkibli gaplarning struktura asosini bosh bo‘laklarning har ikkisi ham ya’nikim ega va kesim bilan ifodalanadi. Masalan. Akam meni ham o‘zi bilan olib ketmoqchi bo‘ldi. Bir tarkibli gaplarning asosini ega yoki kesim ifodalaydi. Egadan yoki ega tarkibidan iborat gaplarda kesim, yoki kesim tarkibidan iborat gaplarda ega ishtirok etmaydi. Bu xil bo‘lakka hojat ham bo‘lmaydi. Bir tarkibli gaplarda predikat bir bo‘lakda ifodalanadi. Masalan. Bahor. Hamma tarafdan gullarning hidi keladi. Bir tarkibli gaplarning besh xil turi mavjud bular: shaxsi aniq gaplar, shaxsi noma’lum gaplar, shaxsi umumlashgan gaplar, shaxssiz gaplar, nominativ gaplar. Shaxsi aniq gaplarda ega ishtirok etmaydi, ammo bunday gaplar kesimdan sezilib turadi. Masalan. Do‘stlar, shu ishni birgalikda bajarsak. Shaxsi noma’lum gaplarda ham ega qatnashmagan bo‘ladi. Bunday gaplarning kesimi III shaxs aniq fe’llaridan ifodalanadi. Masalan. U universitetga kirdimi? Ha qabul qilishdi. Shaxsi umumlashgan gaplar bunday gaplarning kesimi shaxsi ko‘rsatib tursa ham, lekin shaxs mazmun jihatidan umumlashgan hisoblanadi. Shuning uchun ham bunday gaplar egasiz gaplar hisoblanadi. Masalan. Nima ekasang shuni o‘rasan. (Maqol. ) 22 Shaxssiz gaplar ham egasi mavjud bo‘lmagan gaplar sirasiga kiradi. Masalan. Ertaga dam olishga ketiladi. Nominativ gaplar keng ma’noda atov gaplari hisoblanadi. Bosh kelishikdagi ot yoki otlashgan so‘zlar bilan ifodalanib, predmet yoki voqea-hodisalarning mavjud ekanligini tasdiqlovchi bir sostavli gap nominativ (atov gap) deb ataladi. Nominativ gaplarda fikrning tugallanganligi intonatsiya orqali ifoda etiladi. Masalan. Kuz. Atrofda ish qizg‘in. Bir tarkibli gaplar nazariyasiga o‘zbek tilshunosligi vakillaridan biri I.Rasulov ham o‘zining “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bir sostavli gaplar” nomli ilmiy asarida bir sostavli gaplar nazariyasiga o‘z fikrlarini keltirib o‘tadi. Bir sostavli gaplar, ikki sostavli gaplar kabi, gapning barcha asosiy logik-grammatik belgilariga ega. Gapning nisbiy tugal fikrni ifoda qilishi, predikativlik, intonatsion butunlik, so‘z yoki so‘zlar qo‘shilmasidan iborat bo‘lishi, qo‘shilmadagi so‘zlarning o‘zaro grammatik aloqada bo‘lishi kabi asosiy belgilari ikki sostavli gaplarga qanchalik taalluqli bo‘lsa, bir sostavli gaplar uchun ham shunchalik aloqadordir. Bir sostavli gaplarning bosh bo‘lagi uning struktura asosini tashkil qiladi. U ega yoki kesim bo‘lishi mumkin. Bu bosh bo‘lak o‘ziga oid bo‘laklar bilan kengayib kelib, ma’lum sostavni tashkil qilishi mumkin. Bir sostavli gap faqat bitta bosh bo‘lakning o‘zidan tashkil topishi ham mumkin. Bir sostavli gapni ega sostavidan yoki kesim sostavidan iborat deyish gapning dialektik xarakterini inkor qilish deb ham ko‘rsatiladi. Kesim shuning uchun ham kesimki, u egaga munosabatdor, ega shuning uchun ham egaki, u kesimga munosabatdor. Ular o‘zaro bog‘liq. Shuning uchun bosh bo‘laklarning biri bo‘lmasa ikkinchisi ham bo‘lmaydi. Bir sostavli gap bosh bo‘lagini ega yoki kesim deyish uni to‘liqsiz gaplar qatoriga kiritadi deb qayd qilinadi. 11 Bir sostavli gaplar bosh bo‘lagining morfologik ifodalanishi jihatidan ham ikki sostavli gaplardan farq qiladi. Ikki sostavli gaplarning bosh bo‘laklaridan ega hamma vaqt bosh kelishik formasida keladi, kesim esa fe’l, ot (keng ma’noda) bilan ifodalanadi. Olim bir tarkibli gaplarga doir mulohazalarni ushbu asarida rus 11 Расулов И . Хозирги узбек адабий тилида бир составли гаплар . Тошкент – 1974. -43-47-бет. 23 va o‘zbek tilshunoslari tomonidan bildirilgan fikrlarini ham keltirib ham o‘tadi. Egasiz gaplarni I.Rasulov ikki guruhga bo‘lgan, egasi topiladigan gaplar, egasi topilmaydigan gaplar. Egasi topiladigan gaplar guruhiga esa shaxsi aniq, shaxsi noaniq, shaxsi umumlashgan gaplarni kiritadi. Atov gaplar . Bizga aniqki, bosh kelishikdagi ot yoki otlashgan so‘z bilan kelib, predmet yoki voqea-hodisani hozirgi zamondan yoki zamondan tashqarida ekanligini tasdiqlovchi bir bosh bo‘lakli gap atov gap, yoki nominativ gap deb ataladi. Atov gaplarda fikrning nisbiy tugalligi, peridikativlik intonatsiya orqali shakllanadi. Intonatsiya atov gaplarda alohida ahamiyatga ega. Intonatsiya tufayli oddiygina bir so‘z gapga aylanadi. Bilamizki, atov gap odatda yakka holatda qo‘llanmaydi, undan keyin ko‘p holatlarda boshqa bir gap keladi. Atov gaplardan keyin nuqta qo‘yiladi. Kuchli his-hayajon bilan aytilgan atov gaplardan keyin esa undov belgisi ham qo‘yiladi. Atov gaplarda nutq so‘zlanayotgan paytda mavjud bo‘lgan predmet yoki voqea-hodisalar qayd etib boriladi. Atov gaplar yig‘iq yoki yoyiq bo‘lishi mumkin. Fanda bizga ma’lumki, yig‘iq atov gaplar bosh bo‘lakning o‘zidangina iborat bo‘ladi, yoyiq atov gaplar esa bosh bo‘lakdan tashqari ikkinchi darajali bo‘laklardan tuziladi. Atov gaplarga A.N.Nurmonov, Sh.Rahmatullayev, A.G‘ulomov va M.Asqarovalar muallifligidagi “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” (sintaksis) kitobida to‘xtalib o‘tadi. Nominativ gaplar. Bunday gaplar keng ma’noda atov gaplardir; bunday gaplar biror predmet yo hodisaning hozirgi momentda mavjudligini ko‘rsatadi. Shu mavjudlik faktini tasdiqlaydi. Masalan. Hammaning yuzida shodlik! Qirq beshinchi yil. May oyi. G‘alaba bayrami ! Odam! ( emotsianallik uchun so‘zning ikkinchi bo‘g‘inidagi yoki boshidagi unli, ba’zan har ikki unli cho‘ib aytiladi). Biror narsaning atashning o‘zi gapni hosil qilmaydi: gap uchun predikativlik va tugallangan intonatsiya shart. Nominativ gapda predikativlik maxsus yo‘l bilan ifodalanadi, unda gapga xos intonatsiya bo‘ladi, u biror predmet-hodisaning atalishinigina ko‘rsatmaydi, balki shu predmet- hodisaning mavjudligini tasdiqlaydi: Kuz. Paxta terimi boshlandi . ( Kuz gapi “Kuz faslidir”, “Kuz keldi” degan mazmunni bildiradi.). Nominativ gaplar inkor formasida qo‘llanmaydi; darak intonatsiyasiga ega bo‘ladi; turli intonatsiyalar 24 bilan ifodalanganda, bu gap undov intonatsiyasi bilan aytiladi. Masalan: Paxtazor. Terimchilar. Ish qizg‘in. – Keng paxtazor! Buni ko‘rib kishi qanday quvonadi! Nominativ gaplar logic-grammatik xususiyatiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1. Mavjudligini tasdiqlash xarakteridagi nominativ gaplar : Tong. Quyosh ko‘kka qizil lentalar yoydi . 2. Ham mavjudlikni tasdiqlash, ham ko‘rsatish xarakteridagi nominative gaplar: Ana samalyot! U tez uchib boradi. Mana bizning zavod. Butun mamalakat shu zavodni biladi . Bunday xarakterdagi nominativ gaplarda ko‘pincha ana, mana kabi ko‘rsatish olmoshi qo‘llanadi, lekin bu narsa doim shart emas. Bu tipdagi nominativ gaplar ko‘pincha emotsianallik tusiga ega bo‘ladi. 12 Atov gaplarning ifoda qilinishiga ko‘ra S. Rahimov va B Umurqulovlar “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” kitobida quyidagicha turlarni keltiradi: 1) turli voqea-hodisalar tasvirlanadi: Fevralning oxiri . Hali izg‘irin. Hali bosiqirab uxlar bog‘chalar . 2) sharoit tasvirlanadi. O‘ktam yanga xurrak tortar. Tin jim, men jim. Oy qiz jim. 3) ko‘rsatishni ifodalaydi: Mana Qoratoy. U jamiki boylarga ot bilan suvday . 4) baholashni ifodalaydi: “Voy bechora!” dedi Gulsumbibi birdan . Atov gaplar bosh kelishikdagi ot, otlashgan so‘z olmosh, son kabi so‘zlar bilan ifodalanadi. 1. Ot bilan: Ish. Choy. Suhbat. Yana ish hamma narsa o‘ylangan puxta . 2. Otlashgan so‘z bilan: Mana beshinchilar. Hammaning diqqati markaziy maydonga kirib kelgan futbolchilarga qaratildi . 3. Olmosh bilan: Mana bu. Hammaga tanish inson . 4. Son bilan: bir, ikki, uch. Olg‘a intil 13 . Atov gaplarga doir qarashlar barcha davrlarda muhim hisoblangan. Mustaqillikkacha bo‘lgan vaqt davomida mustaqillikdan keyin ham o‘bek 12 Нурмонов А., Рахматуллаев Ш., Гуломов А. ва Аскарова М. Хозирги узбек адабий тили (синтаксис). Тошкент. 1987. – 135-137-бет. 13 Rahimov S ., Umurqulov B . Hozirgi o ‘ zbek adabiy tili . Toshkent. 2003. – 82- bet. 25 tilshunoslarini qiziqtirgan mavzu bo‘lib qoldi. Sh. Rahmatullayev muallifligida yozilgan “Hozirgi zamon o‘zbek tili” nomli asarida gapshakl deb taqdim qilinadigan ayrim hodisalar haqida bobida ham atov gaplarga to‘xtalib o‘tadi. Asosi kesim a’zoga teng gapshakllar tasviridan ayonki, bo‘lishli- bo‘lishsizlik, mayil, zamon, tuslash kategoriyalarining ko‘rsatkichlarini to‘liq yoki qisman olgan leksemashaklnigina gapshakl deyish mumkin. Adabiyotlarda shakllantiruvchi bunday grammatik kategoriyalarning ko‘rsatkichlari qatnashmaydigan til hodisalarini ham gap shakl deb talqin etish mavjud. Birlik, bosh kelishikdagi ot leksemashakl yoki fe’lning otdosh leksemashakli. Voqea-hodisalarning nomiga teng bunday birliklar atov gap, nominativ gap deyiladi. Asli bunday birlikning gap ekanligi mustaqil ravishda emas, balki bundan keyin keladigan gapshaklga nisbat berib belgilanadi. Bunday nominativ birlik voqelikni nomlaydi xalos; uning tarkibida kesimni (gapni) shakllantiradigan grammatik kategoriyalarning birortasi qatnashmaydi: Erta bahor. Dehqon yerini ekin ekishga tayyorlash bilan band. Tarkibida kesimni (gapni) shakllantiradigan kategoriyalar qatnashmaydigan bunday nomlash birligi (nominativ birlik) leksemashakl holatida qoladi, gapshaklga aylanmaydi 14 . Ayub G‘ulomov o‘zining ilmiy merosida kelishiklar nazariyasida bosh kelishik ma’nolari va funksiyalarida atov gaplarni ham izohlab o‘tadi. Bosh kelishikdagi so‘zlar yakka holda, gapdan tashqari ham, predmetlarni atash ( nominatsiya ) uchun qo‘llanadi. Bu jihatdan qaraganimizda, u atov gaplarni ifoda etish xususiyatiga egadir. Masalan. Kuz . Tabiat oltin tusga kirgan 15 . Shu kabi izohlar bilan berib o‘tadi. O‘zbek tilidagi atov gap egasiz gapning o‘ziga xos bir turi deb yuqorida aytib o‘tdik. R.Sayfullayeva, B.Mingliyev, G.Boqiyeva, M.Qurbonova, Z.Yunusova, 14 Rahmatullayev Sh. Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tili. Toshkent. 2006. - 272-bet. 15 G‘ulomov A. Ayub G‘ulomovning ilmiy merosi IV. Toshkent. 2008. – 93-bet. 26 M.Abzalovalar muallifligida yozilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” nomli darslikda ham atov gaplarga qisqacha to‘xtalib o‘tadi, atov gaplarni misollar orqali izohlaydi: 1. Keng sahro. Quruq cho‘l. Suv manbalaridan darak yo‘q. 2. Yoqimli ohang. Zavqli qo‘shiqlar. Anorxon yo‘llaridan to‘xtab tinglaydi. Bu gaplar bir qarashda kesimsiz, faqat egadan iborat gaplardek tasavvur uyg‘otadi. Biroq gaplarni zamonlar bo‘yicha paradigmaga solsak, quyidagi ko‘rinish hosil bo‘ladi: 1. Keng sahro – Keng sahro edi. 2. Tun – Tun edi. Demak, atov gap – hozirgi zamon ko‘rinishidagi kesimdan iborat egasiz gap. Masalan. 1. Navbahor, ochildi gullar, sabza bo‘ldi bog‘lar. 2. Hamon yodimdadir, gul chog‘i erdi. 3. Ko‘rishkan maskanim, gul bog‘i erdi 16 . Atov gaplarning semantik xususiyatlari quyidagilariladan iborat: 1. Aniq predmetlarning mavjud ekanligini ifodalaydi. 2. Mavhum predmetlarning mavhum ekanligini ifodalaydi. 3. Tabiat hodisalarining mavjud ekanligini ifodalaydi. 4. O‘rin-joyning mavjud ekanligini ifodalaydi. 5. Paytni ifodalaydi . 6. Hayot voqea-hodisalarini ifodalaydi. 16 Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent. 2010. – 499 - 500 - bet. 27 7. Ko‘rsatishni tashkil qiladi. Hozirgi zamon o‘zbek tilidagi ba’zi gaplarda kesimni shakllantiruvchi maxsus morfologik ko‘rsatkich bo‘lmasa-da, ularning kesimdan zamon, shaxs-son, tasdiq va aniqlik ma’nolari anglashilib turadi. Masalan: Bu yer - maktab gapida kesim maktab so‘zi bo‘lib, u morfologik ko‘rsatkichsiz shakllangan. Shuningdek, bu tilga xos bo‘lgan Men – o‘qituvchi. Siz – shifokor. U – talaba kabi gaplar esa rus tili ta’siri asosida shakllanmagan. Agar bunday gaplar qurilishidagi ega tushirib qoldirilsa hamda “O‘qituvchi. Talaba” shaklida berilsa, fikr faqat qayd mohiyatini aks ettirib, atov gap sifatida namoyon bo‘lishi mumkin va gapning kommunikativ substansiyasi butunlay o‘zgarib ketadi. Shunga ko‘ra o‘zbek tilining substansianal sintaksisida [ega+ot-kesim] ko‘rinishida namoyon bo‘luvchi Sen – shifokor tipidagi yig‘iq gaplarni [E+WP] yoki [S-P] qolipi asosida ifodalash mumkin. Bunda Sen so‘zi qolipning [E] uzvi voqelanishi bo‘lsa, shifokor birligi [WP]ning voqelanishidir 17 . So‘z-gaplar . Biz nutqimizda qo‘llaydigan so‘zlarning aksariyat qismi, bir vaqtning o‘zida ham kommunikativ birlik, ya’nikim muloqot vositasi hamda sintaktik elementlardan iborat Grammatik struktura hisoblanadi. Bular ikki bosh bo‘lakli sintaktik tarkibni bildirib, ega hamda kesimdan tashkil tiogan gaplardir. Baxshi bor joyda yaxshi bor (maqol), izohda muloqot mustaqil va konteksga murojaat talab qilmaydigan asosiy gap bo‘lagining yagona sintaksis pozitsiyasi namoyon bo‘lgan bir sostavli gaplar: Yirtqichni uyasida yanch (maqol) bo‘lishi mumkin. Nutq jarayonida alohida so‘zlar bilan ifodalangan,gapning bosh bo‘laklari yoki ikkinchi darajali bo‘laklari sifatida idrok qilinmaydigan gaplar ham mavjud. Bunday gaplar so‘z-gaplar deb nomlanadi. So‘z-gaplar mustaqil ma’noga ega gaplarga ekvivalent bo‘lib, birinchi navbatda baholash, modal xarakterlar va munosabatlarni ifoda etish, matn bundan tashqari diolog xususiyatlarini saqlab qolishni tashkil etadi. So‘z-gaplardan asosan, so‘z va noverbal vositalar - yuz 17 Юлдошева Н. Йи ғиқ гапнинг формал-функционал талқини. – Тошкент. 2010. – Б.15. 28 ifodasi, imo-ishoralar, intonatsiyalar bilan ham ma’no ifodalash imkoni bo‘lgan dialoglardan samarali foydalaniladi. Bunda muloqot jarayonida suhbatdoshni tushunish uchun til strukturalarining to‘liq shakllaridan foydalanishga majbur emas. Aksincha munosabat yoki maqsad ixcham va sodda shaklda bo‘lsa, tinglovchi tomonidan to‘liq tushunish mumkin. So‘z-gaplar uchun “grammatik struktura” atamasi termini qatnashmasligiga qaramasdan, bunday gaplarning orasidagi farqni ko‘rsatish mumkin. Morfologiyaga tayangan holda so‘z-gaplarni so‘z turkumlari, shaxssiz predikativ so‘zlar va his-hayajon bildiruvchi so‘zlar bilan ifodalash mumkin. So‘z-gaplar shunday hodisalarga egaki, ularning ko‘pchiligi boshqa so‘z turkumlaridan o‘ziga xos nutqiy qo‘llanish natijasida yuzaga kelgan. Masalan : so‘zsiz, tabiiy so‘zlari sifatdan, albatta so‘zi ravish so‘z turkumidan , har qalay, har holda kabi so‘zlar modal so‘zlari birikuvidan, nasib bo‘lsa, xudo xoxlasa kabi so‘zlar esa gaplardan kelib chiqqanligi ma’lum. O‘zbek tilshunosligida ham so‘z-gaplar o‘rganilish jihatidan alohida ahamiyatga ega. S.Rahimov va B.Umrqulovlar muallifligida yozilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” nomli asarida ham so‘z-gaplar haqida qisqacha fikr-mulohazalarini bayon qilib o‘tganlar. Og‘zaki nutqda ha, yo‘q so‘zlari va undovlar bilan ifodalangan so‘z- gaplar ham uchraydi. Bunday gaplar sodda gaplarning alohida bir ko‘rinishi sanaladi. Ha so‘z-gapi tasdiqni, yo‘q so‘z-gapi esa inkorni bildiradi. Yozuvda bunday, so‘z-gaplarning oxiriga ohangiga qarab nuqta, undov yoki ko‘p nuqta qo‘yiladi. Masalan: - Bugun darsga kelasanmi? - Kechqurun teatrga borasanmi? - Ha. -Yo‘q. - Ha, - boraman 18 . - Ha! - Yo‘q! Bo‘laklarga ajralmaydigan gap, so‘z-gap, semantik-funksional shakllangan gap deb atalayotgan til birliklari sanaladi. So‘z-gaplarning quyidagicha ma’no turlari mavjud: 18 Rahimov S., Umurqulov B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –T. 2003. –B. 183. 29 1) buyruq bildiradigan gaplar: Hoy! Orqada qolmanglar! Bu kabi gaplar buyruq-xitob undovlari bilan birgalikda ifoda etiladi. Chuh! Dirr! Gaplari esa undov so‘z-gap deb ataladi. 2) emotsional baho bildiradigan gaplar: Hay, hay! Bu sumkachang qanday chiroyli! Vuy! 3) tasdiq va inkorni bildiradigan gaplar: Ertaga borasanmi? – Ha. U ham bormoqchimi? – Yo‘q! 4) muomala madaniyatini bildiradigan gaplar: - Salom, o‘rtoq brigadir! Boshqa bir manbalarda yuqoridagi so‘z-gaplarning ma’no turlaridan tashqari ushbu ma’no turlari ham kiritilgan: 5) modal so‘z-gaplar: - Ketasizmi? – Albatta; 6) taklif-ishora so‘z-gaplar: Ma. Sh.Rahmatullayev “Hozirgi zamon o‘zbek tili” nomli asarida so‘z-gaplarga doir quyidagicha fikrlarini keltirib o‘tadi: Har qanday grmmatik ko‘rsatkich (morfema) ifoda jihati bilan mazmun jihatining bir butunligidan iborat bo‘lishi aksioma. Ifoda jihati yo‘q ekan, mazmun jihati (ma’no) haqida gapirish, sun’iy ravishda o‘ylab topilgan bunday ma’noni “so‘z-gap”ning lug‘aviy ma’nosiga kiritish - mutlaqo noto‘g‘ri, uydirma fikr. Sh.Rahmatullayev so‘z-gaplarning ma’no turlariga ham to‘xtalib o‘tadi: Ma tuslash kategoriyasining ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ma + ng. Shu asosda bu birlikni gapshakl deyish va uning qolipini quyidagicha tuzib ko‘rsatish mumkin: Ma + buyruq maylining II shaxs tuslovchisi Leksemashakl Gaplik ohangi Gapshakl Ma. Mang. 30 O‘zicha mustaqil ishlatiladiganni, gapshaklga eng yaqini – buyruq-xitob undovlarini tashkil etadi. Grammatik shakllarga kirmaydigan so‘z-gap deb shu hodisani aytish mumkin : Chuh! Beh-beh! kabi. Muomala odobini bildiradigan “ Salom. Marhamat” kabi leksemashakllar leksik mundarijaga ega bo‘lib, o‘zicha mustaqil ishlatiladi, demak, bularni ham so‘z-gap deyish mumkin. His-hayajonni, hoy, ey kabi xitobni ifodalaydigan undovlar leksik mundarijaga ega emas, shu sababli fikr anglatishga qodir emas; bularda mustaqillik yo‘q, faqat gapshakl, leksema shakl bilan birgalikda ishlatiladi; o‘zicha gapshakl hosil qilmaydi. Tasdiqni yoki inkorni ifodalaydigan ha, yo‘q asli yuklamaga teng, demak, bularni so‘z-gap deb talqin qilish to‘g‘ri emas. Bor – yo‘q zidlanishidagi yo‘q, faqat gapshakl, leksemashakl bilan birgalikda ishlatiladi: Kitobim bor. Kitobim yo‘q kabi. Modal birlik o‘z tabiatiga binoan ma’no anglatmaydi, gapshakl tarkibida modal ma’no ifodalab, kirish bo‘lak vazifasida keladi. Diologda yolg‘iz ishlatilganda ham modal birlik kirish bo‘laklik holatini saqlaydi, gapshaklga teng bo‘lmaydi 19 . Tilshunosligimizda so‘z-gaplarning turlari, mohiyati,ularning leksik tavsiflanishi, qo‘llanishi yuzasidan ancha o‘rganlilganligiga guvoh bo‘ldik. Substansianal yondashuvda gapning eng kichik qurilish qolipi WPm sifatida belgilangach, ziddiyatli jihatlarga ega bo‘lgan so‘z-gapga ham “lison-nutq” tushunchasi asosida yondashish zaruriyati paydo bo‘lgan va har bir gapning o‘z qolipi bo‘lganligi bois, so‘z-gapning ham o‘ziga xos muayyan bir lisoniy qurilish modeli bo‘lishi lozim ekanligi qayd etildi. 19 Rahmatullayev Sh. Hozirgi zamon o‘zbek tili. Toshkent. 2006.- 272-273- bet. 31 So‘z-gaplarning to‘plamini ajratish tamoyillari yuzasidan o‘zbek tilshunos olimlari R.Sayfullayeva, B.Mengliyev, G.Boqiyeva, M.Qurbonova, Z.Yunusova, M.Abuzalovalarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” nomli darsligida quyidagi fikrlarni keltirib o‘tishadi: So‘z-gap umumiy atamasi ostida birlashtiradigan so‘zlarning alohida belgilari mavjudki, ular shu belgisi bilan mustaqil, yordamchi so‘zdan, shuningdek, yoxud qo‘shma gapdan farq qiladi. Bular quyidagilar: 1) mustaqil holda gap bo‘la olish; 2) gap tarkibida shu gapning biror bo‘lagi bilan sintaktik aloqaga kirisha olmaslik; 3) o‘ziga xos g‘ayrioddiy ma’noga ega bo‘lish; 4) bog‘lamalar bilan birika olmasligi va shuning uchun mayl, zamon, shaxs-son shakllariga ega emaslik. So‘z-gap sirasiga shu to‘rt asosiy belgi bilan bir majmuaga birlashuvchi birliklar kiradi ( bu tipdagi birliklar kirish so‘z vazifasida ham keladi, lekin ularning substansianal belgisi – so‘z-gap bo‘lib kelish). 20 20 Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – B. 398. 32 II BOB. ATOV GAPLARNING NUTQDA QO‘LLANISHI . 2.1. Til va nutq haqida ma’lumot. Til va nutq masalasi azal-azaldan tilshunos olimlarimizni qiziqtirib kelgan. “Til dеgаndа mа’lum bir jаmiyatning bаrchа а’zоlаri uchun аvvаldаn tаyyor hоlgа kеltirilgаn, hаmmа uchun umumiy, qаbul qilinishi mаjburiy, fikrni shаkllаntirish, ifоdаlаsh vа bоshqа mаqsаdlаr uchun хizmаt qiladigаn birliklаr vа shu birliklаrning o zаrо birikishi, bоg lаnishini bеlgilоvchi qоnun-qоidаlаr yig indisiʻ ʻ ʻ tushuniladi. So zlаsh qоbiliyati tushunchаsi оstidа mа’lum bir jаmiyatgа mаnsub ʻ shахsning, shu jаmiyatgа mаnsub tilni bilishi, uning imkоniyatlаridаn fоydаlаnа оlish ko nikmаsi vа dаrаjаsi аnglаshilаdi. Nutq esа yuqоridа tа’riflаngаn til ʻ imkoniyatlari аsоsidа аyrim shаxs tоmоnidаn so zlаsh qоbiliyati ko mаgidа ʻ ʻ mа’lum bir kоmmunikаtsiya mаqsаdi uchun ishgа sоlinish yoki qo llаnish ʻ nаtijаsidir” 21 . “ Til v а nutq h о dis а l а rini o z ʻ а r о f а rql а sh ul а rning mun о s а b а t m о hiyatini o rg ʻ а nish а r а b tilshun о sligid а VIII–IX а srl а rd а yoq m а vjud edi.Mazkur tushunch а larning mun о s а b а t sh а kli hozirga qadar dunyo tilshun о sl а rining diqq а tini o zig ʻ а j а lb qilib k е lm о qd а . Sm е rnitskiy А .I., P а nfil о v V.Z., M е lnichuk А .S., S о lnsev V.M. k а bi Pr а g а tilshun о sl а ri sist е m tilshun о slik t а r а qqiyotig а ulk а n hiss а qo shib, til v ʻ а nutq mun о s а b а ti t а ri х i х ususid а o z mul ʻ о h а z а l а rini bildirg а n edil а r. L е kin til v а nutq h о dis а l а rini v а ul а rg а хо s birlikl а rni t о m m а ’n о d а ilmiy-n а z а riy h а md а а m а liy f а rql а sh; «til» v а «nutq» tushunch а l а rig а b а t а m о m yangi m а zmun b е rilishi F.do‘ S о ssyur v а uning izd о shl а ri yar а tg а n t а ’lim о t bil а n b о g liqdir” ʻ 22 . Til va nutq masalasi XV asrdayoq buyuk mutafakkir Alisher Navoiy tomonidan asoslab berilgan. Navoiy tilshunos olim sifatida til va nutqni farqlagan. Bu ikkisi alohida tushuncha ekanligini ta’kidlab o‘tgan. U «Mаhbub-ul qulub» аsаridа til vа nutq munоsаbаtlаrini shundаy ifоdаlаydi: «Til shunchа shаrаfi bilаn nutqning qurоlidir, аgаr nutq nоmа’qul bo lib chiqsа tilning оfаtidir». Buyuk ʻ mutafakkirning til va nutqqa doir aksariyat fikrlari tabiat hodisalari, borliq 21 Xolmonova Z. Tilshunoslik nazariyasi. Darslik. - Toshkent: Nodirabegim, 2019. - B.67. 22 Xolmonova Z. Tilshunoslik nazariyasi. Darslik. - Toshkent: Nodirabegim, 2019. - B.60. 33 voqeligiga qiyosan, uyg‘un ravishda tasvirlangan. Masalan, Alisher Navoiy “Muhokamat-ul lug‘atayn”da turli qushlarning sayrashi, jonzotlarning tovush ifodalari birbiriga o‘xshamasligini aytadi: Andoqki, tuyur va bahoyim va subo ‘ ning tillarikim, har birining o‘zgacha xurush va takallumlari bor va g‘ayri mukarrar navo va tarannumlari. Xuddi shuningdek, lafz va iboralardin maqsad inson ekanligi va ko‘ngil izhori, narsa-hodisa mohiyatini ifodalovchi ma’no jilvalari, nozikliklari uning kalomida, so‘zida namoyon bo‘lishini ta’kidlaydi: Ammo chun alfoz va iboratdin murod ma’nidur va mazkur maxluqotdin maqsud insondur va ul mazhari maoniy va bayon, so‘z aning so‘zidadur va takallum aning kalomida borur 23 . Bu fikrlardan anglash mumkinki, Navoiy birinchilardan bo‘lib til va nutq hodisalarini farqlagan. XVIII asrda yashab faoliyat olib borgan, tilshunoslik ilmida bir qator yutuqlarga erishgan nemis olimi Vilgelm fon Gumboldt til va nutq tushunchalarini belgilab berishga intildi. Uning fikriga qaraganda, til murakkab, bir-biriga qarama- qarshi bo‘lgan sifat va xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan hodisadir, shuning uchun ham tilni ilmiy o‘rganishda, uning haqiqiy mohiyatini tushunishda antinomiya (qarama-qarshilik) metodini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Gumboldtning antinomiyasi tilshunoslikning rivojiga o‘z hissasini qo‘shdi. Quyida uning fikrlariga to‘xtalib o‘tamiz. V.Gumboldt ham Navoiy singari til va nutq alohida-alohida hodisa degan fikrni ilgari suradi. Til bir butun holda o‘zaro qarama-qarshi birliklar munosabatidan tashkil topadi. Bu esa o‘z navbatida tildagi antinomiyalarni taqoza etadi. Olim til va tafakkur antinomiyasiga ham e’tibor qaratadi. Tilsiz tafakkur, tafakkursiz til bo‘lmasligini, har ikkalasi bir-birining taraqqiyoti uchun xizmat qilishini, inson faoliyatida til va tafakkur bir-biridan ajralgan holda yashamasligini asoslab beradi. Bundan tashqari “Til – nutq antinomiyasi”, “Nutq va tushunish antinomiyasi”. “Tilda obyektivlik va subyektivlik antinomiyasi”, “Tilda ijtimoiylik va individuallik antinomiyasi”, “Tilda zaruriylik va erkinlik antinomiyasi”, 23 Alisher Navoiy. Muhokamat ul-lug‘atayn. – T., 2011. – B. 37. 34 “Belgining erkinligi va til elementlarining motivlangani antinomiyasi”, “Tilda umumiylik va alohidalik antinomiyasi” kabi antinomiyalar haqida ma’lumotlar beradi. “Nazariyotchi olim Ferdinand do‘ Sossyur (1857-1913)ning ilmiy g‘oyasi tilning murakkab ziddiyatlarga boy, ko‘p tomonlama ijtimoiy hodisa ekanligiga asoslangan. F.do‘ Sossyur tilshunoslikning o‘rganish ob’ekti nutqiy faoliyat bo‘lishi kerak deydi. Shu bilan birga F. do‘ Sossyur birinchi bor, nutqiy faoliyat til va nutqdan tashkil topgan butunlik ekanligini isbotlab berdi. Shunday ekan, tilshunoslik nutqiy faoliyat bilan birga til va nutqni o‘rganishi lozim. F.do‘ Sossyur til va nutqni mutloq farqladi, boshqa – boshqa hodisalar ekanligini ta’kidladi” 24 . Bu sohada F.do‘ Sossyurning g‘oyalari g‘oyat o‘rinlidir. Olim nutqiy faoliyatning individuallik va sotsiallik belgilarini o zida mujassam etgan butunlikʻ ekanligi va uning til - nutq munosabati birligidan tashkil topishini ta kidlaydi. ʼ Nutqiy faoliyat doirasida ikki asosiy tushunchani-til va nutqni ajratdi. Shu asosda lingvistikani ham ikki turga – til lingvistikasi va nutq lingvistikasiga bo ldi. Lekin ʻ amalda asosan til lingvistikasiga e tiborini qaratdi. Shu o‘rinda savol tug‘iladi? ʼ Sossyurga qadar til va nutq masalasi hech bir olimni qiziqtirmaganmi? Til-nutq dixotomiyasi F.do‘ Sossyurgacha V.Gumboldt, yosh grammatikachilar maktabi va Boduen tomonidan bayon qilingan bo lsa ham, lekin F.do‘ Sossyur uni lingvistik ʻ sistemasining markaziga aylantirdi. Sossyurning fikricha, nutqiy faoliyatning ikki tomoni mavjud: individual va sotsial. Ularni bir-birisiz tasavvur qilish mumkin emas. “Til nima? degan savolga javob berar ekan, u “til” tushunchasining ”nutqiy faoliyat“ tushunchasiga teng kelmasligi, “til” “nutqiy faoliyat”ning bir qismi, lekin eng muhim qismi ekanligini, u sotsial mahsulot ekanligi, u yoki bu til egalarining har biri xotirasida mavjud bo lgan nutqiy faoliyatga kirishish imkoniyati ekanligini ta kidlaydi. ʻ ʼ 24 Turobov A. Tilshunoslik nazariyasi. -Samarqand., 2022. -B.17. 35 Tilshunoslik ilmida til-nutq dixotomiyasi olg‘a surilgandan buyon bu farqlanishga yondashuv, uning talqini tilshunoslar o ‘ rtasida bir xil bo‘lgan emas. Bu xususida tilshunos olimlar turlicha fikrlaydilar. Masalan , O.Espersenning 1925 - yil Osloda nashr etilgan “ Insoniyat, millat va individ lingvistik nuqta y i nazardan ” mavzusidagi ma ruza matnlarida ʼ “ til ” va “ nut q”qa oid mulohazalari F.d o‘ Sossyur ning qarashlaridan farqli ekanligi kuzatiladi. Olimning ta’kidlashicha, til va nutq o‘rtasidagi farqlanish individ va jamiyat o‘rtasidagi lingvistik odat farqlanishining gavdalanishidir. U ma’ruzalarida: “til” va “nutq” o‘rtasidagi farqlanishda men individual “ong”ga qarama-qarshi qo‘yilgan “xalq ongi” “jamoa ongi” yoki “to‘da ongi” nazariyasining variantidan boshqa hech narsani ko‘rmayman”,- deb yozadi. Аna shu fikrlar asosida muallif shunday xulosa qiladi: “H ar bir individ o‘zining nutqi uchun tashqaridan beriladigan me yorga ega bo‘ladi. Аmalda u boshqalarning individual nutqlarini ʼ kuzatish yo‘li bilan qo‘lga kiritiladi. Shu asosda aytishimiz mumkinki, til (1a 1angue) go‘yo nutqning (1a ragale) ko‘pligidir ” . Tilshunos olim Аlan Gardiner har qanday lug‘at va har qanday sintaktik modellar yig‘indisini til, qisqa muddatli, tarixan betakror so‘zdan foydalanish faoliyatini esa nutq deb ataydi. Olimning fikricha, n utq konkret zamon va makon bilan bog‘liq. U betakrorlik xususiyatiga ega. Bir sintaktik model asosida yuzaga chiqqan har bir jumla konkret bir makon va zamonda muayyan shaxs tomonidan yuzaga chiqariladi. U betakrorlik xususiyatiga ega bo‘ladi. Аlan Gardiner nafaqat “til” va “nutq” farqlanishini, balki ularning bir-birisiz mavjud bo‘lmasligini, ular o‘zaro uzviy bog‘liq ekanligini ham alohida ta kidlaydi. ʼ Nutq tilsiz yuzaga chiqmasligi, til nutq orqali funktsiyalashuvi, tilning ana shu maqsadni amalga oshirish uchungina mavjud bo‘lishini bayon qiladi. “Аgar men muayyan matndagi ma lum hodisani tilga emas, nutqqa xos, desam, u holda ʼ matndan til elementi deb hisoblangan barcha an anaviy elementlar chiqarib ʼ tashlangandan so‘ng, so‘zlovchining o‘zi bilan bog‘liq bo‘lgan qoldiq nutq elementi sanaladi”. 36 L.Elmslev ham F.do‘ Sossyurning til va nutq dixotomiyasiga yuqori baho beradi. Olimning fikricha, Sossyur ta limotining mohiyati til va nutqni farqlashdir.ʼ Boshqa barcha nazariyalar mantiqan ana shu asosiy tezisdan keltirib chiqariladi. L.Elmslevning fikriga ko‘ra, lingvistikaga strukturlik tamoyili kiritilgan hozirgi kunda bu tamoyildan har xil mantiqiy natijalar olish uchun katta hajmdagi ishlarni amalga oshirish lozim. F.M.Berezin F.do‘ Sossyurning til-nutq dixotomiyasida ikki asosiy nuqtaga tayanganini bayon qiladi: a) sotsiallik va individuallik belgisi; b) farqlovchilik va farqlanmaslik belgisi. L.Elmslev esa sotsiallik va individuallik belgisini soqit qiladi. U faqat tilning o‘zidagi munosabatlarni o‘rganishga asosiy e tiborni ʼ qaratganligi uchun ikkinchi zidlanish, ya ni farqlovchi va farqlanmaydigan belgilar ʼ zidlanishi asosiy tayanch nuqta hisoblanadi, deydi. Hоzirgi dаvr sistеm tilshunоsligidа til vа nutq оppоzitsiyasidаn kеlib chiqib, nutq fаоliyati quyidаgi uch tаrkibiy qismdаn ibоrаt, dеb hisоblаnаdi. 1. Til. 2. So zlаsh qоbiliyati (tildаn fоydаlаnish ko nikmаsi vа mаlаkаsi). ʻ ʻ 3. Nutq. Til birliklari va nutq birliklari bir qator belgilari bilan farqlanadi: Til birliklаri Nutq birliklаri Fоnеmа Fоn Mоrfеmа Mоrf 37 Lеksеmа so‘z Kоnstruksiya (mоdеl) so z shаkli; so z birikmаsi;ʻ ʻ gаp; mikrоtеkst, makrоtеkst Yuqoridagi birliklаr bir-biridаn аmаliy jihаtdаn fаrq qiladi. Ammo ular bir- birisiz ahamiyatga ega emas. Tilsiz nutq bo‘lmaganidek, ular ham bir-birini taqozo qiladi. Til va nutq o‘rtasidagi farqli jihatlar juda ko‘p olimlarni qiziqtirgani bois ularning fikrlaridan quyidagi umumlashma xulosalarga kelingan: Til Nutq Umumiylik Imkоniyat Xususiylik Vоqеlik Tаyyorlik Hоsilаlik Mаjburiylik Iхtiyoriylik Birliklаri chеgаrаlаngаn Birliklаri chеgаrаlаnmаgа Hajmi chegaralanmagan Hajmi chegaralangan Demak, til va nutq bir-birini taqozo etuvchi hodisalar sifatida e’tirof etilgan. Til va nutq umumiylik – xususiylik, imkoniyat – voqelik, mohiyat – hodisa qarama-qarshiligini o‘zida namoyon etib, bir-biriga zidlanadi, bunday zidlanish har 38 bir til sathlariga xos birliklarning nomlanishida ham o‘z ifodasini topadi. Tilning fonologik (fonetik) sathi birligi fonema bo‘lsa, fonemaning real talaffuz qilingan, quloq bilan eshitilgan ko‘rinishi fon (allofon) yoki tovush hisoblanadi. “Til va nutqning o ziga xos jihatlari quyidagilar:ʻ 1. Til – munosabat asosi; nutq munosabat ifodasidir. Til – ijtimoiy, umumiy, nutq – xususiy hodisa. Tilning imkoniyatlari nutqda ifodalanadi. Nutq so‘zlovchining saviyasiga, uslubiga, o‘rin va mavqeyiga - qarab har xil bo‘ladi. Nutq ikki shaklda bo‘ladi: og‘zaki va yozma. Og‘zaki nutq o‘zaro muloqot shaklidir, undan o‘zaro suhbatlarda, ma’- ruzalarda, radioda, telefonda, uy-oila muomalasida foydalaniladi. Har ikki nutq shakli oldiga bir xil talablar qo‘yiladi. Fikrning aniq va tushunarli bo‘lishi, jumlaning to‘g‘ri, ravon hamda ta’sirli tuzilishi har qanday nutqning bosh fazilatidir. Aniqlik, to‘g‘rilik, ravonlik, soddalik, tozalik, joziba (ta’sirli so‘zlash) nutqning eng muhim belgilaridir. 2. Til jamiyatda shakllangan; nutq esa har bir shaxs faoliyatida namoyon bo ladi. ʻ 3. Tilning mavjudlik davri uzoq, ijtimoiy hayot bilan bog liq; nutqning ʻ mavjudlik davri qisqa, u aytilgan paytdagina mavjud. 4. Bir shaxs ayni zamonda bir necha tilga ega bo la oladi; shaxsning nutqi esa ʻ faqat bitta bo ladi, negaki nutq ma’lum vaqtda, aniq makonda reallashadi. ʻ 5. Tilning hajmi noaniq, chegaralanmagan, xizmat doirasi juda keng; nutqning hajmi aniq: u dialog, monolog, matn ko rinishida bo ladi. ʻ ʻ 6. Til nisbatan qat’iy, turg un hodisa; nutq o zgaruvchan harakatdagi ʻ ʻ hodisadir. Tilning qonun-qoidalari uzoq yillar davomida saqlanib qoladi, silliqlashadi va boyib boradi. Nutq esa doim o‘zgarishda bo‘ladi; vaziyatga yoki nutq a’zolari artikulyatsiyasiga qarab so‘z strukturasi o‘zgaradi. Tilning fonetik, leksik, grammatik sathlarida o zgarishlar uzoq tarixiy bosqichlar davomida ʻ kuzatiladi. Nutq mexanizmi, nutq jarayoni va so zlash faoliyati, nutqni ifoda etish, ʻ 39 nutqni tushunishni psixolingvistika o rganadi. Psixolingvistika boshqa sohalarʻ qatorida nutqni til bilan uzviylikda talqin etadi.Til ma’lum miqdordagi nutq tovushlarining turli kombinatsiyasi bilan kishilar bir-birlariga bildiradigan so zlar, ʻ grammatik vositalar va ulardan foydalanish qoidalaridan tashkil topgan, degan fikr XIX asrning birinchi yarmidayoq qiyosiy grammatikachilar tomonidan ilgari surildi. Hozir ham tilni shu xilda tasavvur qiladilar” 25 . 2.2. Atov gaplarning nutqda qo ‘ llanishi ( Shukur Xolmirzayev hikoyalari asosida ) Bizga ma’lumki, atov gaplar ham matnni shakllantiruvchi sintaktik birliklar hisoblanadi. Atov gaplar bosh kelishikdagi ot orqali ifodalangan grammatik asos yordamida ifodalangan narsa-buyumning mavjudligini anglatadi. Atov gaplar matnda yolg‘iz qo‘llanmaydi, ulardan keyin atov gap mazmunini ochuvchi, tavsiflovchi boshqa gap yoki gaplar keltiriladi. Natijada matn hosil bo‘ladi. Masalan: Bugun bayram. Ko‘chalar gavjum. Sho‘x-sho‘x kuylar yangraydi. Guras-guras odamlar o‘tadi. O‘yin-kulgi, shodon shovqin bahor osmonini titratadi (O‘.Hoshimov). Infinitiv gaplar grammatik asosi harakat nomi bilan ifodalanadigan, yakka so‘z yoki so‘z birikmasidan iborat bo‘lgan gaplardir: Sevmoq! Bu toshga qarab ham gulni ko‘rmoqdir. Yoki, Kutish! Soniyalar daqiqalarga, daqiqalar soatlarga aylanadigan bekat. “Bu hodisa kitobxon ko‘z o‘ngida biror voqea-hodisani, narsa-buyum yoki davrni jonli gavdalantirishga, uning xotirasi yoki xayolida ular bilan aloqador voqea-hodisalarni tiklashga xizmat qiluvchi sintaktik birlikdir. Masalan: Tun. Tanhoman. Derazam yopiq. Uriladi oynaga yomg‘ir. 25 Xolmonova Z. Tilshunoslik nazariyasi. Darslik. – Toshkent: Nodirabegim, 2019. – B.67. 40 Junjikaman, o‘ylarim siniq. Koshki kelsang, ilisa bag‘ir (T.Ahmad) 26 . Yuqoridagi keltirilgam misollardan ko‘rinib turibdiki, atov gaplar she’riy, nasriy hamda dramatik asarlarda ham uchraydi. Ijodkor bu birliklardan turli maqsadlarda foydalanadi. Atov gaplarni nutqda ajratib ko‘rsatish imkoniyatlari, ularning ifodalanishi har xil tillarda turli darajada o‘rganilgan. Lekin bunday ajratilgan qismlarga, ularning gapdagi o‘rni masalasiga doir qarashlar turlicha. Аyrim olimlar bunday birliklarni gap emas deb hisoblasalar, ayrim olimlar gap deb hisoblaydilar. Sh.Rahmatullayev atov gaplarni gapshakl deb taqdim qilinayotgan ayrim hodisalarning biri sifatida beradi: “Birlik, bosh kelishik shaklidagi ot leksemashakl yoki fe lning otdosh leksema shakli. Voqea-hodisaning nomiga teng bundayʼ birliklar atov gap, nominativ gap deyiladi. Аsli bunday birlikning gap ekanligi mustaqil ravishda emas, balki undan keyin keladigan gapshaklga nisbat berib belgilanadi. Bunday nominativ birlik voqelikni nomlaydi, xolos; uning tarkibida kesimni (gapni) shakllantiradigan grammatik kategoriyalarning birortasi qatnashmaydi: Erta bahor. Dehqon yerini ekin ekishga tayyorlash bilan band” 27 . Atov gap o‘zidan keyingi gapdagi ot-kesim, aniqlovchi va hol bilan aloqaga kirishadi. Аtov gaplar so‘zidan keyingi gapdagi olmosh bilan ifodalangan ot-kesim bilan ham munosabatga kirisha oladi. Bunday hollarda keyingi gapdagi ot-kesim olmosh+bog‘lama shaklida bo‘ladi. “Manfaat! Balki har qanday yuksak tushunchaning ham asosini tashkil qiladigan bosh unsur shu bo‘lar” (U.Hamdam). Аtov va u bilan aloqalangan gap sifatida tuzilgan hamda sodda yoyiq gap gapni qiyoslaganda atov gap, uni izohlagan keyingi gapda axborot bilan birga ekspressivlikning ifodalanganligini ko‘rish mumkin. Kesim bilan aloqalangan atov gaplardan keyingi gapda ot-kesim so‘roq olmoshi bilan ham ifodalanishi mumkin. 26 Asadov H. Matn tilshunosligi. – Buxoro, 2023. – B.28-29. 27 Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. Ikkinchi kitob. – Toshkent: Mumtoz so‘z. 2010. – B.20. 41 “Nafrat! Mana, nima unga bu og‘ir yumushda yordam bergan kuch!..” (U.Hamdam). Tilshunos olim I.Rasulov atov gaplar ba zan matn oxirida kelishi mumkinligiʼ haqida yozadi: “Аyrim hollarda nominativ gap tekst oxirida kelib, oldingi gaplar bilan semantik munosabatda bo‘ladi: oldingi gaplarda ifoda qilingan fikrning yakuni, natijasini ifoda qiladi 28 . Atov gaplar haqida M.Аbuzalova shunday deydi: “Bir tarkibli ixcham sodda gaplar semantik jihatdan turli xil modal ma nolarni ʼ ifodalaydi. Ot-kesimli bir tarkibli ixcham gaplar mavjudlikni tasdiqlagan paytda neytral ma no, tasdiqni ifodalaydi. Masalan: ʼ 1. Kuz. Bir chekkada maysa ustida dasturxon yozilgan. 2. Tong. Birin-ketin yulduzlar so‘nadi ” 29 . Tadqiqotchi bir tarkibli ixcham sodda gaplarni ifoda maqsadiga ko‘ra darak, so‘roq, buyruq, undov gaplar va ularning ichki turlariga bo‘linishini qayd etadi. Atoqli yozuvchi Shukur Xolmirzayev asarlari matnida atov gaplarni tadqiq qilish davomida tilshunos olimaning fikrlari g‘oyat o‘rinli ekanligiga amin bo‘ldik. Chunki yozuvchining asarlarida darak, so‘roq, buyruq, undov ma’nosini ifodalovchi atov gaplarning mavjudligini aniqladik. Shukur Xolmirzayev asarlarida neytral ma’noli, tasdiqni ifodalovchi atov gaplarga ko‘proq murojaat qiladi. Masalan: “ Tushib ketyapman, ketyapman. Tinchlik. Bahor avjida. Yana bulbullar sayrab yotishibdi [“Yashil Niva”. 43-b.] 30 . Bahor. Men bog‘imiz adog‘idagi devorning u yog‘ida yastangan yalanglikka chiqaman [“Chillak o‘yini”. 110-b.] 31 . Ijodkor hikoyalarida asosan darak mazmunli atov gaplardan foydalanadi. Ba’zi o‘rinlarda undov mazmundagi atov gaplarni ham qo‘llaydi. Bu esa gapning emotsionalligini yanada oshiradi. Masalan: “Uning ko‘z oldiga bultur shundoq kunda ovga chiqqanlari keldi: tumanli kun, qor bosgan adirlar… Boychechaklar… 28 Rasulov.I. Hozirgi o‘zbek tilida bir sostavli gaplar. – Toshkent: Fan, 1974. – B.188. 29 Аbuzalova.M. O‘zbek tilida sodda gapning eng kichik qurilish qolipi: Filol. fan. nomz. ... diss. – Toshkent, 1994. – B.71-72. 30 Холмирзаев Ш. Сайланма. II -жилд. Яшил нива. –Б.43 31 Холмирзаев Ш. Сайланма. II -жилд. Чиллак уйини. –Б.110. 42 Boy-chechak !!! [“Sog‘inch” 25-bet]. 32 Yozuvchi bu o‘rinda his-hayajonni ifodalovchi undov belgisini ketma-ket holda qo‘llaydi. Demak, bu yerda atov gap sifatida kelgan boychechak so‘zi butun boshli hikoyaning g‘oyasini ochib berishga xizmat qiladi. Asar bejizga “Sog‘inch” deb nomlanmagan. Badiiy asar matnida atov gaplar uyushgan, aniqlovchilar bilan kengaygan holda ham kelishi mumkin. Аniqlovchilari bilan kelgan yoyiq atov gaplarda ekspressivlik kuchli bo‘lib, voqea-hodisa haqida to‘liqroq ma lumot berishʼ maqsadi ham ko‘zda tutilgan bo‘ladi. Quyidagi o‘rinlarda aniqlovchilari bilan kelgan atov gaplar aynan shu vazifani bajargan: 1. Nishab yo‘l . Anchagian tezlik bilan tushib ketyapman. Lekin butun vujudim ko‘z-quloq: tag‘in bir burilishda chiqib qolsa, bilasizlar-ku unday odam yeb turgan taomiga ham tupuradi . [“Yashil Niva”. 43-bet] 33 2. Tanish ko‘cha . Yo‘l yoqasida o‘sha daraxtlar . [“Baxtli bo‘linglar”. 167-b] 34 3. Uning ham qo‘lida ...archa. Kichkina archa . Ha, birovning uyiga borayapti. [“Baxtli bo‘linglar”. 169-b] 35 4. U eshagining bo‘yniga tizzasini qo‘yib, qoplar o‘rtasiga minib oldi. Ix-ixlab ketdi. Yo‘lga tushdik. Toshloq yo‘l . Endi ularning ham qadami ildam. [ “Olis yulduzlar ostida” 17-b]. 36 5. Ertalab Zebo qishloqqa qaytdi. Tanish bekat. Avtobus. Tanish yo‘l Dovon. Biyday cho‘l . Qishloq. Uylari. Otasi. Onasi. Buvisi. [Baxtli bo‘linglar”. 170-b]. 37 Аtov gap sifatida shakllangan birliklarning ma nosi, avval aytib o‘tilganidek, ʼ matnda aniqlashadi. Bunday birlik o‘zidan keyin kelgan gapdagi biror bo‘lak yoki bir necha gaplar bilan aloqalangan bo‘ladi. Atov gaplar o‘zidan keyin kelgan 32 Холмирзаев Ш. Сайланма. II -жилд. Согинч. –Б. 25. 33 Холмирзаев Ш. Сайланма. II -жилд. Яшил нива. –Б. 43. 34 Холмирзаев Ш. Сайланма. I -жилд. Бахтли булинглар. –Б. 167. 35 Холмирзаев Ш. Сайланма. I -жилд. Бахтли булинглар. –Б. 169. 36 Холмирзаев Ш. Сайланма. I -жилд. Олис юлдузлар остида. –Б. 17. 37 Холмирзаев Ш. Сайланма. I -жилд. Бахтли булинглар. –Б. 170. 43 gaplardagi ega bilan ham aloqalanadi. Bunday atov gaplarda undan keyingi gapning egasi olmosh bilan ifodalanadi: “Kimsanboy! U bizning bolalardan chiqqan qahramonimiz edi (S.Аhmad). Sevgi! Аxir, u emasmi, Sabo va Samandarni, kechagina ichiga chiroq yoqsang yorishmaydigan Samandar va Saboni bugun osmonu falaklarga oppoq-yomg‘irlarsiz, g‘uborlarsiz, yengil bulutlardek suzdirgan”(U.Hamdam). Bu kabi atov gaplar Shukur Xolmirzayev asarlarida ham uchraydi. Masalan: Qabriston. Negadir bu yerning tuprog‘i qizil [“Hayot abadiy”, 58-b.] 38 . Ammo bu o‘rinda atov gapdan keyingi gapda kelgan olmosh ega vazifasida emas aniqlovchi vazifasida kelgan. Аtov gaplar o‘zidan keyin kelgan gapdagi aniqlovchilar bilan ham munosabatda bo‘lishi mumkin. Аtov gap sifatida shakllantirilgan so‘z ta kidʼ ma nosini oladi, kitobxonning diqqatini qaratishga xizmat qiladi. Asarlarda atov ʼ gaplarning bu kabi turlari ko‘p uchraydi. Masalan: Biyday dasht. So‘qmoq… Bu so‘qmoq menga ko‘pdan tanish [“Bahor”. 59 -b] 39 . “Gap yoki matn segment bo‘laklarga bo‘linganda his-tuyg‘uli nutq sifatida bo‘ladi, adresatni harakatga keltiradi: Nizomjon! U Ikromjonga o‘g‘il bo‘ldi, uning qo‘sh qanoti bo‘ldi (S.Аhmad). Аtov gapdan keyin kelib, uni izohlab kelgan gaplarda ega aniqlovchilar bilan kengayib, atov gapda ifodalangan voqelikni aniqlab, konkretlashtirib keladi, segment sifatida ajratilgan predmet haqida batafsil ma lumot berishga xizmat qiladi. ʼ Toshkent... O‘n besh – yigirma yildan beri urushning sovuq nafasi tegmagan bu shahar Samarqandga nisbatan osuda hayot kechirmoqda (P.Qodirov). Ba zan atov gap bir necha birlikdan iborat bo‘lib, ʼ ajratilgan bo‘laklar bilan izohlanishi mumkin. Bu hodisani yanada batafsil, yaqqol ifodalash imkonini beradi. Ikki til – o‘zbek va fors tillari – ikki pahlavon. Ular goh mantiqning gurzisini ko‘taradilar, goh husn va salobatlarini namoyish qiladilar (Oybek). Yozuvchi ikki til haqida ma lumot berish uchun gapda aniqlovchi ʼ aniqlanmish munosabatidagi uch sintaktik birlikdan foydalangan. Bu gap o‘zidan 38 Холмирзаев Ш. Сайланма. I -жилд. Хает абадий. –Б. 58. 39 Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Ба хор. –Б. 59. 44 keyin kelgan ega vazifasidagi ular olmoshi bilan aloqalangan” 40 . Yozuvchi matnda to‘g‘ridan-to‘g‘ri pahlavonlar so‘zini ega vazifasida qo‘llab gap tuzganda bunday ta sirchan ifoda yuzaga kelmagan bo‘lar edi.ʼ Shukur Xolmirzayev ijodida bu kabi murakkab atov birliklarga duch kelmadik. Yozuvchi asosan, birgina so‘zdan iborat atov gaplarni qo‘llaydi. Masalan: - Tancha . Tashqarida qor gupillab yog‘moqda. [Baxtli bo‘linglar]170-b 41 . Shanba . Kechquru n. Men o‘tloqda otdan tushib, Zokir o‘rinovichni qarshi oldim. [Bir ko‘rgan tanish] 6-b 42 . Bizda paxta ekilmaydi-da. Tog‘lik. [Xumor] 51-b 43 . Matnda atov gapning shunday turlari ham uchraydiki, ular o‘zidan keyingi gapdagi bir necha bo‘lak bilan aloqaga kirishadi. Bunday holda uning qaysi gap bo‘lagi bilan munosabatda ekanligini birinchi gapdagi olmosh bilan ifodalangan gap bo‘lagi bilan belgilanadi. Lekin matndan uzib olinganda keyingi gap bilan ham zich bog‘langanligi yaqqol ko‘rinib turadi: “ Yoz edi. Pishiqchilik. Har qanday shafqatsiz avj ham bunday paytda toqqa chiqib endi jo‘jasini uchirma qilayotgan kaklikka yoki bolalari mushtdek bo‘lgan quyonga o‘q uzmaydi; Ularning ham tirik jon, zurriyod qoldirishga huquqli ekanini his etishni bunga sabab, balki ne bir sirli tuyg‘u ularning ham inson qavmiga yaqin ekanini sezdiradimi… [“Omon ovchining o‘limi”, 13-b.] 44 . Badiiy matnlardagi atov gaplarni tadqiq qilish davomida shunga amin bo‘ldikki, atov gap sifatida shakllangan leksema o‘zidan keyin kelgan gapda olmosh bilan almashmay to‘ldiruvchi vazifasida kelsa, ta kid ma nosi ʼ ʼ kuchaytiriladi. Masalan: “T egirmon oldida to‘da-to‘da eshaklar . Odamlar 40 Умурзоқова М. Ў збек тилида сегмент қурилмаларнинг лингвопрагматик тадқиқи. - Ф.ф.бўй.ф.доктори дисс. -Тошкент, 2019. -Б.142. 41 Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Бахтли булинглар. –Б. 170. 42 Холмирзаев Ш. Сайланма. I -жилд. Бир курган таниш. –Б. 6. 43 Холмирзаев Ш. Сайланма. II -жилд. Хумор. –Б. 51. 44 Холмирзаев Ш. Сайланма. II -жилд. Омон овчининг улими. –Б. 13. 45 eshaklarga bug‘doy, so‘k ortib keladi va un, talqon qilib ketadi (Oybek). Аmmo yolg‘iz ash or o‘qimoq kifoya qilmas. ʼ Tarix! Tarixlarni o‘qidingizmi? (Oybek). Badiiy matnda atov gaplardan foydalanishning turli xil usullari mavjud. Har bir ijodkor o‘z poetik mahoratidan kelib chiqib bu sintaktik birliklardan turlicha foydalanadi. Quyida Z.Saidnosirova, O‘.Hoshimov Oybek hamda Shukur Xolmirzayevlarning atov gaplarni qo‘llash uslubini tahlilga tortamiz. Z.Saidnosirova O‘.Hoshimo v Oybek Sh.Xolmirzayev Oppoq, yirik, to‘la pishgan qabariq bug‘doy… Kechki ovqatdan va choydan so‘ng o‘rtaga katta dasturxon yoyib buvim bug‘doydan to‘kadi Hazin qo‘shiqlar og‘ushida mudragan oqshomlar, oy nuriga g‘arq bo‘lgan oqshom… Tirkash dunyoga kelib eng avval shularni ko‘rgandi Tegirmon oldida to‘da- to‘da eshaklar. Odamlar eshaklarga bug‘doy, so‘k ortib keladi va un, talqon qilib ketadi Jimjitlik . O ‘lik, sukunat. Mozor, qizg‘ish uy, manavi qo‘qqaygan qari tut daraxti hech narsani sezmaganday turibdi. Yuqoridagi misollardan shu narsa aniqki, barcha ijodkorlar predmetni har tomonlama tavsiflash maqsadida uyushiq aniqlovchilarga murojaat qiladi. Shukur Xolmirzayev boshqa ijodkorlardan farqli ravishda atov gaplarda sifatdoshli birikmalardan emas, (to‘la pishgan, hazin qo‘shiqlar og‘ushida mudragan) balki sifatlardan foydalanadi. Masalan: o‘lik sukunat. Qizg‘ish uy. Chetida manzarali bulutlar. Tanish bekat . Biyday cho‘l. Kichkina archa. 46 “…aniqlovchilar predmetning belgisini bildirib, u bilan zich bog‘langan holda shu predmetning murakkab nomini hosil qiladi va aniqlovchi va aniqlanmish bir butun nom sifatida jumla tuzilishida ishtirok etayotgan boshqa predmet nomlari bilan munosabatga kirishadi” 45 . Uyushiq holda qo‘llangan atov gaplarda ta sirchanlik kuchli bo‘ladi.ʼ Kitobxonning e tibori, diqqati tasvirlanayotgan obyektga qaratiladi. Shukur ʼ Xolmirzayev asarlarida ham uyushiq holdagi atov gaplarning quyidagi ko‘rinishlari uchraydi: O‘sha kechagi seryulduz osmon ham, oppoq yuduzlar ham o‘z o‘rnida.Daraxtlar, yomg‘ir… Shabada. [“Hayot abadiy”, 58-b] 46 . J i mjitlik. o‘lik sukunat. Mozor, qizg‘ish uy, manavi qo‘qqaygan qari tut daraxti hech narsani sezmaganday turibdi. [“Hayot abadiy”, 58-b] 47 . Novvoyxona. Shiftlarini is bosgan, odam bo‘yi balandda tandir. [“Keksa g‘ijjakchi” 131-b] 48 . “Аtov gaplar aniqlovchilar bilan aloqalanganda asosan qaratqich aniqlovchilar bilan munosabatga kirishganini ko‘rish mumkin. Sifatlovchi aniqlovchilar bilan aloqalanishi esa kuzatilmadi, chunki atov gap substantiv xarakterdagi so‘zlar bilan ifodalanadi, sifatlovchi aniqlovchi vazifasida esa asosan sifat keladi. Segmentlash natijasida shakllangan atov gaplar o‘zidan keyin kelgan gapdagi hol pozitsiyasidagi so‘zlar bilan aloqalanishi mumkin. Bunday gaplarda hol vazifasida olmosh, ot va ot xarakteridagi so‘zlar kelishi mumkin” 49 . 45 Nurmonov А ., Mahmudov N., А hmedov А ., Solixo‘jayeva S. O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi. – Toshkent: Fan, 1992. – B.93. 46 Холмирзаев Ш . Сайланма . I- жилд . Хает абадий. –Б. 58. 47 Холмирзаев Ш. Сайланма. I -жилд. Хает абадий. –Б. 58. 48 Холмирзаев Ш. Сайланма. I -жилд. Кекса гижжакчи. –Б. 131. 49 Умурзоқова М . Ў збек тилида сегмент қурилмаларнинг лингвопрагматик тадқиқи . -Ф.ф.бўй.ф.доктори дисс. -Тошкент, 2019. -Б.142. 47 Аtov gap ba’zan ish-harakatning bajarilish payti, o‘rnini bildirib keladi. Bu o‘rinda biz A.Muxtor, O‘.Hoshimov, P.Qodirov hamda Sh.Xolmirzayevlarning asarlaridan olingan atov gaplarni tahlil qilishni lozim topdik: A.Muxtor O‘.Hoshimov P.Qodirov Sh.Xolmirzayev Аtrofi yashil temir panjara bilan o‘ralgan yalanglik. Unda yoyilib yotgan bir qavatli bu kolxozlararo xastaxonani 50 qurishga Sattor ham bir vaqt o‘z ulushini qo‘shgan, lekin kelib ko‘rmagan edi, unda qanday kasalliklar davolanishini ham bilmaydi Yana o‘sha paykallar, chanoqlar, paxtalar … Muyassar tag‘in ishga sho‘ng‘ib ketadi… Qo‘llari yana chanoqlar ustida o‘ynaydi. Hind ummoni. Oxiri ufqlarga tutashib ketgan bahaybat katta suv ichida ulkan kemalar ham pista po‘chog‘iday kichik ko‘rinadi. Kechki payt. Termiz vokzali. Odam gavjum. Bolalar vagonga chiqishyapti. Ba’zan badiiy asarlarda atov gap bilan aloqalangan hol qatnashgan gap uzoq masofada joylashishi mumkin. Bunday gaplarda ta kid ma nosi kuchli bo‘lib,ʼ ʼ 48 tinglovchiga voqea-hodisa haqida batafsil ma lumot berish maqsadi ham ko‘zdaʼ tutilgan bo‘ladi. Yoyiq atov gaplar kitobxon ko‘z o‘ngida voqelikni yorqinroq, aniqroq tasvirlashga xizmat qiladi. Masalan: А.Muxtor Sh.Xolmirzayev 1. Tanish Naymancha ko‘chalari. Bashorat odatda bu yerga kelganda paranjini yopinib olar edi. 2. Jonsiz shu la dunyosi, ʼ sovuq cheksiz jimjitlik. Bu yerda ruhan ezilasiz, faqat G‘arbga qaragingiz keladi 1. G‘ala-g‘ovur bozordan chiqdik… Ko‘cha. To‘rt qavatli imoratlar. Mashinalar… 2. Asfalt yo‘lka. Chetida manzarali bulutlar. Quyidagi gapda atov gap o‘zidan keyingi gapdagi o‘rin holi bilan aloqalangan. Bog‘cha… Bunda qanday daraxtlar yo‘q deysiz. Аmmo hammasi tartib bilan ekilgani uchun bir- birini quyoshdan to‘smaydi va oralaridan bemalol shamol o‘tib turadi. [“Sh.Xolmirzaev” 201-bet] 50 . Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, badiiy asarlarda ko‘proq payt ifodalovchi so‘zlar bilan shakllangan atov gaplar qo‘llaniladi. Ular asosan vavoqea-hodisaning sodir bo‘lish vaqtini, paytini ko‘rsatadi. “Payt ifodalovchi birliklar gapda asosan payt holi vazifasida kelsa-da, atov gap shaklidagi payt ifodalovchi birliklar payt holi bilan emas, o‘zidan keyin kelgan bir necha gaplar bilan mazmunan bog‘lanadi, atov gapning mazmuni mikromatnda oydinlashadi. Vaqt ma noli temporal maydon birliklarining atov gap sifatida ʼ 50 Холмирзаев Ш. Сайланма. III -жилд. Узбек бобо. –Б. 201. 49 kelishi ko‘p uchraydi” 51 . “Temporallikni ifodalovchi vositalar quyidagi funktsiyalari bilan matn shakllanishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi: 1) matndagi vaqt kontinuumi – voqea-hodisalarning izchil, xronologik ketma- ketligini bildiradi; 2) matndagi voqealarning vaqtini bildiradi: fe l zamon formalari voqea-ʼ hodisalarning umumiy o‘tgan, hozirgi, kelasi zamonga tegishliligini anglatsa, vaqt ma noli leksemalarning ushbu vaqtning aniq muddatini belgilaydi. Fe l zamon ʼ ʼ formalari ko‘chma ma noda qo‘llanganda atov gapli matn turlarida zamon ʼ tushunchasi vaqt ifodalovchi birliklar orqali anglashiladi” 52 . Sutka qismlarini ifodalovchi shom, oqshom, tong, sahar, azon, bomdod, peshin, tush, qiyom vaqti, choshgoh, tun kabi so‘zlar ham badiiy matnda atov gap sifatida ko‘p qo‘llaniladi. Bu leksemalar nafaqat nasrda, balki she’riyatda ham atov birlik sifatida uchraydi. Fikrimizni quyidagi jadvallar asosida yoritishga harakat qilamiz. Dastlab Oybek ijodiga murojaat qilamiz: Nasr Nazm Tong payti. Bog‘larda ishkomlar uzumga to‘la. Chillaki endi qizara boshlagan. Havoda qushlar ovozi yangraydi. 30 iyun kuni. Baland Machitda tumonat xalq saylovga yig‘ilgan . Tun. Shamollar kezar betinim Goh ishkomda, goh derazada. Cho‘miladi bir to‘p yulduz jim Jildiragan bir ariqchada... 51 Умурзоқова М. Ў збек тилида сегмент қурилмаларнинг лингвопрагматик тадқиқи. -Ф.ф.бўй.ф.доктори дисс. -Тошкент, 2019. -Б.142. 52 Hakimova M. O‘zbek tilida vaqt ma noli lug‘aviy birliklar va ularning matn shakllantirish imkoniyatlari: Filol. ʼ fan. nomz. ... diss. – Farg‘ona, 2004. – B.106. 50 Asqad Muxtor ijodida ham quyidagi misollarni uchratishimiz munkin: Nasr Nazm Hali oppoq tong . Nur uyg ‘ otgan qushcha tovushining ilk kumush xalqalari osmonga o ‘ rlab ketdi . O‘ninchi iyul. Bugun butun shahar nog‘ora sadolari bilan uyg‘ondi. Erta tongdanoq ko‘chalar xalq bilan to‘ldi. Surnaylarning chinqirig‘i, karnaylarning «vah-vaha-vahu-va» deb jar solishi quloqlarni qomatga keltirar, qo‘shiq, kulgi, qiyqiriqlar, bolalarning qiy- chuvi, hammasi birga qo‘shilib, mahallalar sharsharaday guvillar edi. Tashqarida qora tun. Tun kigiz bilan mahkam to‘silgan derazadan mo‘ralay olmasa ham, jimjitlikda uning tubsiz qorong‘uligi sezilib turardi Tonglar... Tonglar hali oldimizda ko p,ʻ Lekin munaqasi bo lmas etimol. ʻ Umid . Shukur Xolmirzayev hikoyalarida uchraydigan atov gaplarning aksariyatini sutka qismlarini ifodalovchi leksemalar tashkil qiladi. Masalan: 51 - Kun choshgoh. Adir ustida quyosh gardishi oqarinqirab nur sochayapti. [“Tikan orasidagi odam”, 119-b.] 53 - Kechki payt. Termiz vokzali. Odam gavjum. Bolalar vagonga chiqishyapti. [“Jo‘raboshi” 93-b] . 54 - Yarim kecha. Uy orqasida bir narsa “gup” etdi. [“Bir guzar odamlar” 38- b]. 55 - Avgust oyining oxiri. Yozuvchi Safo Said bilan Boysun tog‘lariga safar qilib, Do‘g‘oba qishlog‘ining orqasidagi yantoqzorda adashib qoldik. [“Olis yulduzlar ostida” 17-b]. 56 - Shanba. Kechqurun. Men o‘tloqda otdan tushib, Zokir O‘rinovichni qarshi oldim. [“Bir ko‘rgan tanish”. 6-b]. 57 Kuzatishlarimizdan shu narsa aniq bo‘ldiki, yozuvchi atov gaplarni shakllantirishda nafaqat payt hollaridan, balki oy nomlaridan, hafta kunlaridan ham unumli foydalangan. Tadqiqotimiz davomida Shukur Xolmirzayev hikoyalari matnida quyidagi semantik xususiyatga ega atov gaplarni uchratdik: 1. Aniq predmetlarning mavjudligini tasdiqlovchi atov gaplar: g‘ala- g‘ovur bozordan chiqdik… Ko‘cha. To‘rt qavatli imoratlar. Mashinalar … [“Yangi zot” 211-b]. 58 2. Mavhum predmetlarning mavjudligini tasdiqlovchi atov gaplar: Kechasi allamahal edi, oy bedapoya adog‘idagi jiyda shoxlari ustida nur taratib 53 Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Тикан орасидаги одам. –Б. 119. 54 Холмирзаев Ш. Сайланма. I -жилд. Журабоши. –Б. 93. 55 Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Бир гузар одамлар. –Б. 38. 56 Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Олис юлдузлар остида. –Б. 17. 57 Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Бир курган таниш. –Б. 6. 58 Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Янги зот. –Б. 211. 52 turar, hovuzad baliq cho‘lp-cho‘lp etib o‘ynardi. Jimjitlik. Qayerdadir kaltakesak tak-tak etib sayraydi. [ “Ukki sayrayapti” 114-b]. 59 Shunda yong‘oq shoxi qars etdi, “ix” degan ovoz keldi. Hamma o‘sha yoqqa quloq tutdi. Jimlik. Keyin yong‘oqdan kimdir tap etib, o‘zini yerga tashladi-da, devor tomon chopdi, nari yoqqa gup etib tushdi. [ “Ukki sayrayapti” 115-b]. 60 Ikromjon ko‘chaga chiqdi. Jimjit. Hali qushlar ham uyg‘onmagan. [ “Shudring tushgan bedazor” 177-b]. 61 3. Turli tabiat hodisalarining mavjudligini tasdiqlovchi atov gaplar: o‘sha kechagi seryulduz osmon ham, oppoq yulduzlar ham o‘z o‘rnida. Daraxtlar, yomg‘ir… Shabada. [“Hayot abadiy”, 58-b]. 62 4. O`rin-joyning mavjudligini tasdiqlovchi atov gaplar: Asfalt yo‘lka. Chetida manzarali bulutlar. [ “ Yangi zot” 211-b]. 63 Novvoyxona. Shiftlarini is bosgan, odam bo‘yi balandda tandir. [“Keksa g‘ijjakchi” 131-b]. 64 5. Aniq paytini tasdiqlovchi atov gaplar: Avgust oyining oxiri. Yozuvchi Safo Said bilan Boysun tog‘lariga safar qilib, Do‘g‘oba qishlog‘ining orqasidagi yantoqzorda adashib qoldik. [“Olis yulduzlar ostida” 17-b]. 65 Shukur Xolmirzayevning atov gaplarga munosabati boshqa ijodkorlarnikidan keskin farq qilmasa-da, ammo yozuvchi o‘z asarlarida jimjitlik, jimlik kabi leksemalarga ko‘proq murojaat qiladi. Mazkur mavhum otlar yordamida atov gaplarni hosil qiladi. 59 Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Укки сайраяпти. –Б. 114. 60 Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Укки сайраяпти. –Б. 11 5 . 61 Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Шудринг тушган бедазор. –Б. 177. 62 Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Хает абадий. –Б. 58. 63 Холмирзаев Ш. Сайланма. I -жилд. Янги зот. –Б. 211. 64 Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Кекса гижжакчи. –Б. 131. 65 Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Олис юлдузлар остида. –Б. 17. 53 XULOSA Inson o zgalarga va voqelikka bo‘lgan munosabatini til va nutq orqali ifodaʻ etadi. U ifodaning aniq, tushunarli, ta sirchan bo lishi uchun harakat qiladi. Shu ʼ ʻ tufayli nutq jarayonida turli birliklarga murojaat qiladi. So zlovchi axborotning ʻ to g ri va to liq yetib borishi uchun nutq jarayonida nutq parchalarini bir-biri bilan ʻ ʻ ʻ biriktirishning turli yo llarini sinab ko radi. O‘z o‘rnida gap turlaridan ʻ ʻ foydalanadi. Tarkibi qisqargan gaplar, xususan, atov gaplar og‘zaki nutqda ham, yozma nutqda ham fikrni aniq va ta’sirchan ifodalashga xizmat qiladi. Badiiy asarlarda esa ijodkorlar badiiy asar tilini jonli so zlashuv tiliga yaqinlashtirish, ʻ uning ta sirchanligini oshirish maqsadida atov gaplardan keng foydalanadilar. Biz ʼ “ Atov gaplarning lisoniy va nutqiy tahlili” nomli tadqiqotimizda atov gaplarning badiiy matnda tutgan o‘rnini, qolaversa, atoqli o‘zbek yozuvchisi Shukur Xolmirzayevning atov gaplardan foydalanish mahoratini tadqiq qildik. Ishimiz so‘nggida quyidagi xulosalar keldik: Atov gaplar oddiy bog‘lanishli gaplardan farq qiladi. Har ikkala gap ham axborot berish vazifasini bajarsa-da, atov gaplarda ekspressivlik hamda so‘zlovchining munosabati aks etadi. Atov gaplar so‘zlovchining kommunikativ maqsadini ifoda etgani bois gap tarkibidan ajratib olinadi va aksariyat hollarda gapning boshida keladi. Atov gaplar yoyiq hamda yig‘iq holda ifodalanishi mumkin. Ular sifatdosh hamda ravishdosh o‘ramlari bilan murakkablashadi. Shukur Xolmirzayev asarlari matnida asosan mavhum ot bilan ifodalangan (jimtitlik, jimlik) atov gaplar uchraydi. Yozuvchi asarlarida qo‘llangan atov gaplar quyidagi semantik xususiyatlarga ega: Aniq predmetlarning mavjudligini tasdiqlovchi, mavhum predmetlarning mavjudligini tasdiqlovchi, turli tabiat hodisalarining mavjudligini tasdiqlovchi, o‘rin-joyning mavjudligini tasdiqlovchi, aniq paytini tasdiqlovchi atov gaplar. Shukur Xolmirzayev ijodida tabiat va tabiat hodisalari, jonivorlar yetakchi o‘rinni egallagani bois uning ijodida turli tabiat hodisalarining mavjudligini 54 tasdiqlovchi atov gaplar ko‘pchilikni tashkil etadi . Shukur Xolmirzayev ijodining ma’lum bir qismini tabiat va inson munosabatlarini badiiy tadqiq etishga bag‘ishlaydi. Adib yashagan davrda yomg‘ir yog‘may qurg‘oqchilik bo‘lgan paytda ko‘kdan yomg‘ir tilab qo‘shiq aytishlar, bahorning birinchi darakchisi bo‘lmish boychechak chiqishi bilan bolalarning uyma-uy yurib xabar berishlari va qariyalarning eson-omon bahorni qarshilaganlari bois ko‘zlariga giyohni surib, tavof etishlari, Navro‘z quvonchlari o‘sha qadim davrlardan to hozirgacha, ayniqsa, Surxondaryoda saqlanib qolganligi, adibning bolalik xotiralari ham band etganligi sezilib turadi, aynan ushbu tasvirlarni hikoyalarida ham chiroyli qilib keltirib o‘tadi. Shukur Xolmirzayevning inson va tabiat mavzusidagi hikoyalarining bir qismida tabiatning maftunkor go‘zalligi aks ettirilsa, boshqalarida tabiatga yovuzlarcha munosabat, uni talon-taroj qilishlari qoralanadi. Shukur Xolmirzayevning inson va tabiat munosabatlariga bag‘ishlangan hikoyalari o‘zining rang-barang badiiy talqiniga ega ekanligini kuzatish mumkin. Bu jihat yozuvchining nafaqat hikoyalarida, balki uning qariyb barcha asarlarida – qissa, esse va romanlarida ham ko‘zga tashlanadi, ularda har doim tabiatga murojaat qilinadi, o‘quvchiga tabiatning yangi-yangi sir-asrorlari oshkor qilinadi. Chunki tug‘ilgan yurtidan uzoqda yashasa-da, tabiat, uning go‘zalliklari hamma-hammasi yozuvchining qon-qoniga, ongiga singib qolgan. Shu sababli ham yozuvchining asarlarida atov gaplarning o‘rni beqiyos. 55 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh. Ta’lim sifat va samaradorligini oshirishda innovatsion yondashuv. - Guliston: 2018. 2. Мирзиёев Ш. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. – Т.: Ўзбекистон. 2016. 14-бет . 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 20-oktabrdagi “Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6084-sonli Farmoni. Manba: https://lex.uz/docx/5058351 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5850-son Farmoni. Manba: https://lex.uz/docx/4561730 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 20-oktabrdagi “Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6084-sonli Farmoni. Manba: https://lex.uz/docs/5058351 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026- yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli Farmoni. Manba: https://lex.uz/docs/5058351 II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar: 7. Абдураҳмонов Ғ., Холи ё ров Х. ва б. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис). – Т., 1979 . 8. Акимова Г.Н. Развитие конструкций экспрессивного синтаксиса в русском языке // ВЯ. – М.: Наука, 1981. – № 6. – С.109-121. 56 9. Акимова Г.Н. Новое в синтаксисе современного русского языка. – М.: Высшая школа, 1990. – 168 с 10. Аҳмедова Н. Ўзбек тили мурожаат бирликлари. – Тошкент, 2009. – 92 б. 11. Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. – М.:Издательство Иностранной литературы, 1955. – 416 с. 12. Боймирзаева С. Баҳо фаолияти ва унинг матнда ифодаланиши // Xorijiy filologiya . – Samarqand , 2008. – №2. – Б. 12-15. 13. Маҳмудов Н. Ўзбек тилидаги содда гапларда семантик-синтактик асимметрия. – Тошкент:Ўқитувчи, 1984. – 148 б. 14. Маҳмудов Н. Пресуппозиция ва гап // Ўзбек тили ва адабиёти. –Тошкент, 1986. 6-сон. – Б. 28-31 15. Маҳмудов Н., Нурмонов Н. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 232 б. 16. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. – Т.,1993 17. Нурмонов А., Маҳмудов Н., Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992. – 296 б. 18. Нурмонов А., Ҳакимов М. Синтактик бирликларнинг прагматик томони // Нурмонов А. Танланган асарлар. 3 жилдлик. 3 - жилд. – Тошкент: Академнашр, 2012. – 376 б. 19. Неъматов Ҳ., Сайфуллаева Р., Қурбонова М. Ўзбек тили структурал синтаксиси асослари – Т., 1999. 20. Пешковский А.М. Русский язык в научном освещении. – М. 1956. – 512 с. 57 21. Попов А.С. Именительные теми и другие сегментированные конструкции в современном русском языке // Развития грамматики и лексики современного русского языка. – М.: Наука, 1964. – С. 256-274. 46. 22. Попов А.С. Сегментация высказывания // Русский язык и советское общество. Морфология и синтаксис современного русского языка. – М.: Наука, 1968. – С. 302-321. 23. Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар. – Тошкент: Фан, 1974. –235 б. 24. Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги адабий ўзбек тили. Иккинчи китоб. – Тошкент: Mumtoz so ‘ z , 2010. – 212 б. 25. Sayfullayeva R ., Mengliyev B ., Boqiyeva G ., Qurbonova M ., Yunusova Z ., Abuzalova M . Hozirgi o ‘ zbek adabiy tili . – Toshkent . 2010.–591 b. 26. Содиқов А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. Университет ва педагогика институтларининг филология факультетлари учун дарслик. –Тошкент: “Ўқитувчи”, 1981 27. С оссюр Ф.де. Курс общей лингвистики. Труды по языкознанию. –М.,1977. 28. Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек тилида вокатив категория. – Тошкент: Фан, 1972. – 144 б. 29. Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: O‘zMU, 2007 30. Худойберганова Д. Ўзбек тилидаги бадиий матнларнинг антропоцентрик талқини. Филол. фан. д-ри... дисс. –Тошкент, 2015 31. Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Синтаксис. 1965. – 316 б. 58 32. Shomaqsudov A., Rasulov I., Qo‘ng‘urov R., Rustamov H. o‘zbek tili stilistikasi. – Т.: o‘qituvchi, 1983. 33. Qilichev E. o‘zbek tilining amaliy stilistikasi. –Т.: 1999. 34. Qo ‘ ng ‘ urov R ., Karimov S . O ‘ zbek tili stilistikasi va nutq madaniyati : bibliografik ko ‘ rsatkich . – Samarqand , SamDU nashri , 1984. 35. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили (содда гап синтаксиси учун материаллар). – Т., 2002. III. DISSERTATSIYA VA AVTOREFERATLAR 36. Абдупаттоев М. Ўзбек матнида суперсинтактик бутунликлар: Филол. фан. номз. ... дисс. – Тошкент. 1998. – 130 б. 37. Абузалова. М. Ўзбек тилида содда гапнинг энг кичик қурилиш қолипи: Филол. фан. номз. ... дисс. – Тошкент, 1994. – 110 б. 38. Базаров О. Ўзбек тилида гапнинг коммуникатив (актуал) тузилиши: Филол. фан. номз. ... дисс. автореф. – Фарғона, 2004. – 23 б. 39. Боймирзаева С. Ўзбек тилида матннинг коммуникатив-прагматик мазмунини шакллантирувчи категориялар: Филол. фан. д-ри дисс. ... автореф. – Тошкент, 2010. – 49 б. 40. Ғофуров.Ҳ. Ҳозирги замон ўзбек тилида номинатив гаплар: Филол. фан. номз. ... дисс. – Тошкент, 1962. – 147 б. 41. Ҳайдаров Ш. Бадиий матнда парцеллятив конструкцияларнинг қўлланилиши: Филол. фан. номз. ... дисс. – Тошкент, 2011. – 147 б. 42. Ҳакимов М. Х. Ўзбек илмий матнининг синтагматик ва прагматик хусусиятлари: Филол. фан. номз. ... дисс. – Тошкент, 1993. – 168 б. 59 43. Ҳакимов М.Х. Ўзбек тилида матннинг прагматик талқини: Филол. фан. д- ри. ... дисс.– Тошкент, 2001. – 283 б. 44. Ҳакимова М. Ўзбек тилида вақт маъноли луғавий бирликлар ва уларнинг матн шакллантириш имкониятлари: Филол. фан. номз. ... дисс. – Фарғона. 2004. – 151 б. 45. Ҳакимова М.Ўзбек тилида абстракт ва конкрет номлар зиддияти // Истиқлол ва тил. Илмий-амалий анжуман материаллари. – Тошкент, 2012. – Б. 69-73. IV.BADIIY ADABIYOTLAR 46. Alisher Navoiy. Muhokamat ul-lug‘atayn. – Toshkent, 2011. 47. Мухтор А. Асарлар. 4 жилдлик. 2- жилд. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1982. – 648 б. 48. Мухтор Асқад. Чинор. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975. – 399 б. 49. Xolmirsayev Sh. Tanlangan asarlar. – Toshkent: Sharq, 2020. – 760 b. 50. Xolmirsayev Sh. Tanlangan asarlar. 3-jild. – Toshkent: Sharq, 2006 – 516 b. 51. Shukur Xolmirzayev “Saylanma” Toshkent. Ma`naviyat nashriyoti, 2006. -450 b. 52. Холмирзаев Ш. Сайланма. I-жилд. Тошкент, 237 б 53. Холмирзаев Ш. Сайланма. I I -жилд. Тошкент, 247 б IV. Internet manbalari: www.ziyonet.uz www.natlib.uz www.khurshiddavron.uz 60 www.kitob.uz www.ziyo.uzkutubxona 61

A TOV GAPLARNING LISONIY VA NUTQIY TAHLILI MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………………. 5 I BOB. SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR ……………………...7 1.1. Sintaktik tarkibi qisqargan gaplar haqida umumiy ma’lumo t … ………............7 1.2. Bir tarkibli gaplar tasnifi: atov gaplar, so‘z-gaplar, to‘liqsiz gaplar …………24 II BOB. ATOV GAPLARNING NUTQDA QO‘LLANISHI ………………….35 2.1. Til va nutq haqida ma’lumot. .………………. ………………………………...35 2.2. Atov gaplarning nutqda qo‘llanishi. (Shukur Xolmirzayev hikoyalari asosida) … ……………………………………………………………………........42 XULOSALAR ………………………………………………………………………........ 57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………………….. 59

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar, ayniqsa, o zbek tilining Davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirishʻ bo yicha qabul qilingan Qonun va qarorlar tilshunoslik sohasida ilmiy-tadqiqot ʻ ishlarining yangi bosqichga ko tarilishiga sabab bo ldi ʻ ʻ . Zero, “Bugungi globallashuv davrida har bir xalq, har qaysi mustaqil davlat o‘z milliy manfaatlarini ta’minlash, bu borada avvalo o‘z madaniyatini, azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrab-avaylash va rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi tabiiydir” 1 . Shu boisdan o‘zbek tilshunosligini taraqqiy etishiga hissa qo‘shadigan tadqiqotlarning yuzaga kelishini davr taqozo etmoqda. Ayniqsa, tilshunoslikning sintaksis sohasida amalga oshirilayotgan tadqiqotlar bu sohadagi muammolarning yechimiga sabab bo‘lmoqda. Shuningdek, sintaktik tarkibi qisqargan gaplarni, xususan, atov gaplarni alohida tadqiqot obyekti sifatida badiiy matn doirasida maxsus o‘rganish, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatib berish muhim ahamiyat kasb etadi. Atov gaplarning badiiy matnda qo‘llanilishi, obrazlar nutqida tutgan o‘rni, badiiy asardagi voqelik, obyektiv olamni aks ettirishdagi funksiyalariga oid ma’lumotlarni yoritishda ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Atov gaplar G‘arb tilshunosligida keng tadqiqi qilingan. Ayniqsa, rus tilshunoslari bu sohada katta yutuqlarga erishgan. Sh.Balli, A.M.Peshkovskiy, A.S.Popov, G.Akomova, N.S.Valgina 2 kabi olimlar atov gaplarga oid tadqiqotlar olib borishgan. O‘zbek tilshunoslikgida ilk marta atov gaplarni H.G‘ofurov 3 tadqiq qilgan. Shuningdek, atov gaplarga oid nazariy ma’lumotlar Sh.Rahmatullayev, G‘Abdurahmonov, N.Mahmudov, N.Nurmonov, 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-5850-son Farmoni. Manba: http://lex.uz/docs/4561730. 2 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. – М.: И-Л.Издательство Иностранной литературы, 1955.Пешковский А.М. Русский язык в научном освещении. – М.,1956. Попов А.С. Развития грамматики и лексики современного русского языка. – М.: Наука, 1964. 3 Ғофуров.Ҳ. Ҳозирги замон ўзбек тилида номинатив гаплар: Филол. фан. номз. ... дисс. –Тошкент, 1962. 2

R.Sayfullayeva, I.Rasulov, M.Abuzalova 4 singari tilshunos olimlarning ishlarida ham uchraydi. Malakaviy bitiruv ish i ning metodologik asosi va metodlari. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning ilm-fan, ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari, soha mutaxassislarining mavzuga doir fundamental asarlari ishimizning metodologik asosini belgilaydi. Shuningdek, taqqoslash, tavsiflash kabi metod va usullardan foydalaniladi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi atov gaplarni lisoniy va nutqiy tahlil qilishdan iborat. Bitiruv-malakaviy ishning vazifalari: Sintaktik tarkibi qisqargan gaplar haqida umumiy ma’lumot berish ; nutqda atov gaplarning o‘rnini o‘rganish; Shukur Xolmirzayev asarlari matnida atov gaplarning tutgan o‘rnini aniqlash; badiiy asar matnida atov gaplarning vazifasini o‘rganish. Tadqiqotning obyekti sifatida Shukur Xolmirzayevning hikoyalari olingan. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Atov gaplarning ona tili darsliklarida o‘rganilish darajasi aniqlangan; atov gaplarning til va nutqdagi o‘rni aniqlangan; 4 Маҳмудов Н. Ўзбек тилидаги содда гапларда семантик-синтактик асимметрия. – Тошкент: Ўқитувчи, 1984. – 148 б.; Маҳмудов Н., Нурмонов Н. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 232 б.; Нурмонов А., Маҳмудов Н., Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992. – 296 б. Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар. – Тошкент: Фан, 1974. –235 б.; Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги адабий ўзбек тили. Иккинчи китоб. – Тошкент: Mumtoz so ‘ z , 2010. – 212 б.; Абузалова. М. Ўзбек тилида содда гапнинг энг кичик қурилиш қолипи: Филол. фан. номз. ... дисс. – Тошкент, 1994. – 110 б. 3

nutqda atov gaplarning bajaradigan vazifalari Shukur Xolmirzayev hikoyalari orqali yoritilgan; atov gaplarning semantik xususiyatlari aniqlangan. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Mazkur mavzu yuzasidan jami 1 ta ilmiy maqola respublika jurnalida nashr etilgan. 4

I BOB. SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR 1.1. Sintaktik tarkibi qisqargan gaplar haqida umumiy ma’lumot Tilshunoslikning eng murakkab bo‘limlaridan biri sintaksis sanaladi. Mazkur atama yunon tilidan olingan bo‘lib, “ syntaxis” – t uzilma, tartib degan ma’nolarni anglatadi. Sintaksis – siktaktik qurilmalar va ularni hosil qiluvchi sintaktik aloqalarni o‘rganuvchi bo‘limdir. Sintaksis sintaktik qurilmalarning so‘z, so‘z birikmasi, gap va matn ko‘rinishida namoyon bo‘lishini o‘rganadi. Sintaktik qurilmalarda birikish, bog‘lanish, tartiblanish-qo‘shilish qonuniyatlarini tekshiradi. Ma’lumki, sintaktik aloqaning ifodalanish yo‘llari to‘rtta sanaladi. Ular quyidagilar: 1) grammatik vositalar; 2) yordamchi so‘zlar; 3) gap bo‘laklari tartibi; 4) intonatsiya. Sintaksisning tekshirish obyektini sintaktik qurilmalar tashkil etgani bois bu birliklar haqida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Sinatktik qurilmalar deyilganda ma’lum grammatik qoidalar asosida hosil bo‘lgan birikmalar nazarda tutiladi. Masalan: tirishqoq talaba, Vatanning taqdiri, shaharga bormoq. Dastlab sintaktik qurilmalarning tuzilishiga ko‘ra turlari haqida fikr yuritamiz. Sintaktik qurilmalar tuzilishiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: 1) bir so‘zli qurilmalar; 2) ikki so‘zli qurilmalar; 3) ko‘p so‘zli qurilmalar. 5

O'xshashlar

O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING O‘RGANILISH TARIXI
SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR TADQIQI VA TA’LIMI
GAP BO‘LAKLARINI INTERFAOL O‘QITISH
Badiiy matnlarda nutqning sotsial xoslanishi (T.Murod asarlari misolida)
QO‘SHMA GAPLARNI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNALOGIYALARNING O‘RNI