logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING O‘RGANILISH TARIXI

O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING O‘RGANILISH TARIXI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

655 KB
Ko'chirib olish
O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING O‘RGANILISH TARIXI MUNDARIJA Kirish. Ishning umumiy tavsifi……………………………………….…………3 I BOB. JAHON TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING O‘RGANILISHI 1.1. Sodda gap va uning turlari bo‘yicha ma’lumot…………………………….7 1.2. Jahon tilshunos olimlarining sodda gaplar bo‘yicha olib borgan tadqiqotlari 1.3. Turkiy tilshunoslikda sodda gaplarning o‘rganilishi……………………….14 I bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………………..32 II BOB. SODDA GAPLARNING O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA O‘RGANILISHI 2.1. Sodda gap va uning turlarining o‘zbek tili darslik va o‘quv qo‘llanmallarida o‘rganilishi ………………………………………………………………………..34 2.2. Sodda gap va uning turlarining alohida tadqiqot obyekti sifatida monografik tarzda o‘rganilishi…………………………………………………………………40 2.3. Sodda gap va uning turlariga yangicha qarashlar aks etgan ilmiy tadqiqotlar haqida……………………………………………………………………………..44 II bob bo‘yicha xulosa…………………………………………………………….54 III BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING DIALEKTAL, STILISTIK VA LINGVOPOETIK JIHATDAN O‘RGANILISHI 3.1. Sodda gap va uning turlarining til tarixi va dialektal jihatdan o‘rganilishi …………………………………………………………………………………….56 3.2. Sodda gap va uning turlarining uslubshunoslik nuqtayi nazaridan o‘rganilishi………………………………………………………………………...59 3.3. O‘zbek lingvopoetikasida sodda gaplarning o‘rganilishi………………...66 III bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………………70 1 Xulosa ……………………………………………………………………………71 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………74 Kirish. Ishning umumiy tavsifi Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Hozirgi kunda xalqimizning milliy o‘zligi, ma’naviyati, madaniyati, dunyoqarashi, yashash tarzi o‘z aksini topgan o‘zbek tiliga e’tibor yanada kuchaytirilmoqda. D avlat ahamiyatiga molik yirik uchrashuvlar, xalqaro anjumanlar da o‘zbek tili ning faol qo‘llanil ayotganligi, o‘zbek tilida gaplashuvchilar soni ortganligi ham tilimiz rivojining bir ko‘rinishidir. “Hozirgi vaqtda o‘zbek tilida sozlashuvchilar soni jahon miqyosida 50 million kishiga yaqinlashib qoldi. Bu ona tilimizning dunyodagi yirik tillardan biriga aylanib borayotganidan dalolat beradi. Bugungi kunda xalqaro maydonda obro‘-e’tibori tobora yuksalib borayotgan O‘zbekistonimizni dunyoga tarannum etishda ona tilimiz ham katta hissa qo‘shmoqda”, 1 – degan yurtboshimizning faxr bilan aytgan gaplari fikrimizning yaqqol isboti sanaladi. O‘zbek tili o‘zining keng imkoniyatlarini eng murakkab fan sohalarida to‘liq namoyon qil ayotganligi, o‘ zbek tili ta’limi ga e’tibor qaratilyotganligi tilshunoslarimiz oldiga tilimiz ravnaqiga daxldor yangidan yangi vazifalarni qo‘ymoqda. O‘zbek tili fonetikasi, leksikasi, grammatikasi bo‘ yicha hozirga qadar yaratilgan ishlarni o‘rganib, bu sohalarda navbatda qilinishi zarur bo‘lgan muammoli jihatlarni ajratib olish va yangicha qarashlar, nazariyalar, yo‘nalishlar asosida qayta o‘rganish bugungi davr o‘zbek tilshunosligi oldidagi navbatdagi vazifalardan sanaladi. “ O‘zbek tilshunosligida sodda gaplarning o‘rganilish tarixi” magistrlik tadqiqot ishi ana shu vazifani bajarish yo‘lidagi bir qadam sanaladi. Sodda gaplarning jahon va o‘zbek tilshunosligida o‘rganilish tarixi alohida monografik tarzda tadqiq qilinmaganligi mavzuning dolzarbligini belgilaydi. 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ў збек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz/ –Toshkent, 2019. 2 Muammoning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbek tilshunosligida sodda gap va uning turlari bo‘yicha qator tadqiqotlar olib borilgan va ushbu tadqiqotlarda tadqiqotchilar o‘z mavzu doirasida muammoning o‘rganilish darajasi xususida ma’lumot berib o‘tganlar. Masalan, N.Rahmatovaning “Ikki tarkibli sodda gaplarning nutqiy voqealanishi” deb nomlangan dissertatsiyasida A.G‘ulomovning “Sodda gap” nomli tadqiqoti, shuningdek, A.Abdulla y еv, G‘.Abdurahmonov, X.Abdurahmonov, X.Boltabo y еva, I.Rasulov, A.Safo y еv, A.Sulaymonov, O.Turdi y еv, B.Egambеrdi y еv, I.Xayrulla y еv, E.Shodmonov, B.O‘rinbo y еv, H.G‘ofurov, A.Hazratqulov kabi olimlarning sodda gapning qurilishiga doir masalalar ko‘rib chiqilgani haqidagi fikrlar bildirib o‘tilgan 2 . Biroq sodda gap va uning turlarining o‘zbek tilshunosligida kimlar tomonidan, qay darajada tadqiq etilgani alohida tarzda o‘rganilmagan. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . O‘zbek tilshunosligida sodda gaplarning o‘rganilishi tarixini monografik planda yoritib berish ishning asosiy maqsadini tashkil etadi. Tadqiqotda quyidagi vazifalarni bajarish ko‘zda tutildi: – s odda gap va uning turlari haqida qisqacha ma’lumot berish; – sodda gap turlarining jahon tilshunosligida o‘rganilishiga e’tibor qaratish; – turkiyshunoslikda sodda gap va uning turlarining o‘rganilish darajasiga ahamiyat qaratish ; – o‘zbek tilshunosligida sodda gap va uning turlari o‘rganilgan darslik va qo‘llanmalarni tadqiq etish; – o‘zbek tili sintaktik qurilishining an’anaviy talqinida sodda gap masalasi o‘rganilishini sharhlash; – sodda gap va uning turlari bo‘yicha qilingan ilmiy tadqiqotlarni o‘rganish; –sodda gaplar dialektal hamda tarixiy jihatdan yoritilgan ishlarga e’tibor qaratish va tadqiq etish; 2 Rahmatova N. Ikki tarkibli sodda gaplarning nutqiy voqelanishi: Filol.fan.nomz….diss.–Buxoro, 2012. –B.3-4. 3 –funksional-stilistik, lingvopoetik nuqtayi nazardan sodda gap va uning turlari o‘rganilish holatini tahlil etish; Tadqiqotning obyekti. O‘zbek tilida sodda gaplarning o‘rganilish tarixi ilmiy ishning tadqiq obyektini belgilaydi. Tadqiqotning predmeti. Sodda gap va uning turlari tilshunosligimizda qay darajada o‘rganilganligi tahlili ishning predmetini tashkil qiladi. Ishning obyekti va predmetini ochib berishda o‘ zbek tilshunosligida sodda gap va uning turlari o‘rganilgan dissertatsiyalar, monografiyalar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, ilmiy maqolalar material vazifasini o‘tadi. Tadqiqotning metodologik asosi va qo‘llanilgan metodlar. Tadqiqotning metodologik asosi sifatida dialektikaning umumiylik-xususiylik, shakl-mazmun tamoyillari tanlandi. Ishda tavsifiy, qiyosiy, diaxron va sinxron tahlil metodlaridan keng foydalanildi. Shuningdek, A. G‘ulomov, N.Mahmudov, A.Nurmonov, M.Qurbonova va boshqalarning shu yo‘lda olib borgan kuzatishlaridagi nazariy qarashlar va tadqiq metodlariga ham tayanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: – sodda gap turlarining jahon va turkiy tilshunosli k da o‘rganilishiga e’tibor qarati ldi; – o‘zbek tilshunosligida sodda gap va uning turlari o‘rganilgan darslik va qo‘llanmalar, ilmiy tadqiqotlar, yangicha qarashlar tahlil etildi; – sodda gaplar dialektal hamda tarixiy jihatdan yoritilgan ishlarga ahamiyat berildi; – funksional-stilistik, lingvopoetik nuqtayi nazardan sodda gap va uning turlari o‘rganilish holati tahlil etildi. Tadqiqotning nazar iy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqotda umumlashtirilgan nazariy xulosalar sodda gaplarni umumiy yaxlit tizim sifatida o‘rganilishini oydinlashishiga xizmat qiladi. Shu sababli tadqiqotda erishilgan natijalardan sodda gap va uning turlari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalanish mumkin. Ayni paytda dissertatsiya natijalari “Hozirgi o‘zbek tili”, 4 “Tilshunoslik nazariyasi”, “Nazariy tilshunoslik masalalari” kabi kurslarni o‘qitishda, darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ilmiy risolalar yaratishda ahamiyat kasb etadi. Shuningdek dissertatsiya ishining asosiy natijalari va materiallaridan oliy ta’lim muassasalarining o‘zbek filologiyasi fakultetlari talabalari uchun va magistratura yo‘nalishlarida o‘tiladigan sintaksis darslarida keng foydalanish tavsiya etiladi. Natijalarning e’lon qilinganligi. Tadqiqot bo‘yicha ilmiy to‘plamlarda 4 ta maqola e’lon qilindi. Ishning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, III asosiy bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi 81 sahifani tashkil etadi. 5 I BOB. JAHON TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING O‘RGANILISHI 1.1. Sodda gap va uning turlari bo‘yicha ma’lumot Obyektiv borliq va unga bo‘lgan munosabatni ifoda qilib, nisbiy tugal fikr yoki his-tuyg‘u anglatib, tugal intonatsiyaga ega bo‘lgan so‘z hamda grammatik qonun- qoidalar asosida o‘zaro birikkan so‘zlar bog‘lanmasi ni biz gap de b ataymiz . Gapning grammatik kategoriyasi gapni gap bo‘lmagan boshqa birliklardan farqlab turgan kategorial ma’no va bu ma’noni ifodalovchi shakllar tizimi sifatida, birinchi navbatda, gapning grammatik kategoriyasi sifatida predikativlikdir. Predikativlik bir butunlik sifatida bir necha uzvlardan: grammatik shaxs, zamon, kommunikativlik, ifoda maqsadi, modallik kategoriyalaridan tashkil topadi. Gaplar kommunikativ maqsadga ko‘ra, emotsionallikka, voqelikka, bosh bo‘laklar ishtirokiga ko‘ra, tuzilishiga ko‘ra tasnif qilinadi. Tasnifda gapning tashqi tomoni – tuzilishi va ichki tomoni – mazmuni hisobga olinadi. Gaplar tuzilishiga ko‘ ra ikki turga bo‘linadi: sodda gaplar va qo‘shma gaplar. Sodda gaplarning struktura asosi bitta bo‘lib, ma’lum bir fikrni ifodalaydi. Qo‘shma gaplarning struktura asosida esa ikki yoki undan ortiq gap bo‘lib, bir murakkab fikrni ifodalaydi. Ammo, gap deganda, odatda sodda gap tushuniladi: “Biz gap deganda asosan sodda gapni nazarda tutamiz. U odatda grammatik jihatdan so‘z birikmasiga qarama-qarshi qo‘yiladi. Qo‘shma gaplar – sodda gaplarning sintaktik aloqa asosidagi o‘zaro birikishidan tashkil topadi. Demak, sodda gap alohida sintaktik birlik bo‘lsa, qo‘shma gap esa boshqa bir alohida sintaktik birlikdir”. 3 Sodda gaplar eganing ishtirok etish etmasligiga ko‘ra 2 ga bo‘ l in adi: Egasi mavjud gaplar va egasiz gaplar: Biz kecha konsertga bordik – kecha konsertga bordik . Sodda gaplar ikkinchi darajali bo‘laklarning ishtirok etishiga ko‘ra 2 ga 3 Нурмонов А., Аxмедов А., Махмудов Н., Солиxўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992. –Б.7. 6 bo‘linadi: sodda yig‘iq gap (Malika kirib keldi), sodda yoyiq gap: (Malika darvozadan shoshilgancha kirib keldi). Sodda gaplar eganing ishtirok etish yoki etmasligiga ko‘ra esa ikkiga bo‘linadi: egasi mavjud gaplar (Biz yangi kinoni tomosha qildik.) va egasiz gaplar (Yangi kinoni tomosha qildik). Sodda gaplar ikkinchi darajali bo‘laklarning ishtirok etgani yoki etmaganiga ko‘ra: sodda yig‘iq gaplar (Kamola kirib keldi.), sodda yoyiq gaplarga (Kamola darvozadan shoshilib kirib keldi.) bo‘linadi. Gapda so‘zlar o ‘ zaro grammatik munosabatga kirishib , gap bo ‘ laklarini hosil qiladi. Gap bo‘laklari vazifasini mustaqil so‘zlargina bajaradi. Har bir gap bo‘lagi boshqa gap bo‘laklari bilan bo‘lgan grammatik munosabatlariga ko‘ra belgilanadi, ya’ni har bir gap bo‘lagi o‘zi munosabatga kirishgan so‘z bilan ma’lum sintaktik aloqada bo‘ladi. Masalan, “ Muxlisa kecha uchrashuv haqida zavqlanib gapirdi - gapida quyidagi gap bo‘laklari mavjud: Muxlisa (kim?) - ega, kechagi (qachongi? qaysi?) - aniqlovchi, uchrashuv haqida (nima haqida?) – to‘ldiruvchi, zavqlanib (qay tarzda?) - hol, gapirdi (nima qildi?) - kesim. So‘zlar quyidagicha sintaktik aloqaga kirishgan: 1) Muxlisa gapirdi ; 2) zavqlanib gapirdi; 3) uchrashuv haqida gapirdi . Kesim xususida so‘z borar ekan, kesim gapning asosini tashkil qiluvchi markaz hisoblanadi. Ega kesimga ergashib, kesimda ifodalangan ish harakatning bajaruvchisini ko‘rsat ib kela di. Kesim qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanishiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi: fe’l kesim va ot kesim ga bo‘linadi . Tuzilishiga ko‘ra esa sodda kesim va murakkab kesimga bo‘linadi. Murakkab kesim ikki yoki undan ortiq so ‘ z bilan ifodalanadi: Ayozli kunlar asta-sekin o ‘ tib boryapti. Murakkab ot kesimlar ot+bog‘lama vazifasida kelgan yordamchi fe’l yoki ko‘makchi fe’l tarzidagi qo‘shilishdan hosil bo‘ladi. Bunda asosiy ma’no otdan anglashiladi. Bog‘lama kesim bilan egani bog‘lovchi so‘zlardir. Ular mustaqil ma’nosini to‘la yoki qisman yo ‘ qotib, yordamchi vazifaga ko ‘ chgan so ‘ zlardir. Bularning vazifasi fe’l bo‘lmagan so‘zlar bilan qo ‘ shilib, kesimni shakllantirishdir, ya’ni mayl, zamon, shaxs son ma’nolrini ifodalashdan iborat. Kesimni shakllantirishga hizmat qiladigan bunday bog‘lamalar bo‘l, qil, edi, ekan, emish, 7 hisoblan, sana kabi yordamchilardir. Kerak, zarur, darkor so‘zlari ham bog‘lama vazifasida qo‘llanadi. Xursand edi, qiziqarli bo‘ldi, yaxshilik qildi, obod qildi, ozod bo‘ldi, oz emish, xursand bo ’ldi, to‘g‘ri chiqdi, ko‘p edi. Kesim birikmalar va iboralar bilan ham ifodalanadi. Kengaygan birikma va iboralar gapda yaxlit holda bitta gap bo‘lagi bo‘lib keladi va o‘z ichida boshqa bo‘laklarga ajratilmaydi: Vazifamiz – bilim maskanlarida hamisha a’lo o‘qish. Tarixni o ‘ rganishdan asosiy maqsad – milliy o‘zligimizni chuqurroq anglash. Baquvvat xotiraning mohiyati – unutmaslik. Komil insonlardagi olijanob xislat – o‘tmishni unutmaslik. Gapning sintaktik qatlami tahlil qilinganda gapda ega yoki kesimning muhim ahamiyatga ega ekanligi ham ayrim bahslarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. A. G‘ulomov va M. Asqarovalar bu haqda shunday deydi: “Bosh bo‘laklar gapning asosini tashkil etadi: ular gap konstruksiyasining asosidir, markazidir-gapdagi ikki uyushtiruvchi markazdir. Lekin bosh bo‘laklarning yolg‘iz o‘zi ham mustaqil gapni tashkil qiladi, biroq ba’zi o‘rinlarda ularning o‘zidan to‘liq fikr ifodalanmaydi”, deb yozadilar. Bu olimlar egani hokim tarkibning grammatik markazi, shuningdek, uni tobe tarkibdagi bosh bo‘lakka – kesimga ham hokimdir, deb ta’kidlashadi 4 . Kesim haqidagi bunday talqin 1980-yillargacha, ya’ni fanimizga sistem-struktur sintaktik tadqiqotlar kirib kelgunga qadar davom etib keldi. Ammo H. Ne’matov, N. Mahmudov, A. Nurmonov, R. Sayfullayeva, M. Abuzalova kabi o‘zbek hamda boshqa xorijiy tadqiqotchilarning ishlarida kesimning mavqyei yangicha baholandi – kesim gap qurilishidagi mutloq hokim bo‘lak, gap markazi sifatida talqin etildi". 5 Formal grammatikada (fanimiz asoschisi profеssor A. G ‘ ulomov bo‘lgan yo‘nalishda) gap bo‘laklarni bosh bo‘laklar (ega va kеsim), ikkinchi darajali bo‘laklar (aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol) va gap bo‘laklari mavqеida bo‘lmagan, lеkin uni murakkablashtirishga xizmat qiluvchi undalma, kirish, kiritma hamda 4 Ғ уломов А., Ас қа рова М. Ҳо зирги ў збек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент: Ўқ итувчи, 1987. – Б . 72-77.; Жигадло В.Н., Иванова И.П., Иофик Л.Л. Современный английский язык (теоретический курс грамматики). - М.: Лит. на иностр. языке, 1956. – С . 244. 5 Теньер Л. Основа структурного синтаксиса: Перевод с франц. – Редкол.: Г.В.Степанов (Предисловие) и др. - Вступ. статья и общ. ред. В.Г. Гака. - М.: Прогресс, 198. - 656 с. ; Ne ' matov H ., Mahmudov N ., Sayfullaeva R ., G ‘ ulomov A ., Abduraimova M . Ona till . 8- sinf uchun darslik . – Toshkent , 2002. – B . 37. 8 ajratilgan bo‘laklar sifatida tasnif etish qabul qilindi. A.Sayfullaеv tadqiqotlarida esa undalma va kiritmalar uchinchi darajali bo‘laklar sifatida talqin etilgan edi. Dеmak, formal grammatikada gap bo‘laklari quyidagicha joylashtirilgan holda o‘rganilgan: 1.Bosh bo‘laklar(ega, kеsim ). 2.Ikkinchi darajali bo‘laklar (aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol). 3.Uchinchi darajali yoki murakkablashtiruvchi bo‘laklar (undalma, kiritma, ajratilgan bo‘laklar). Formal grammatikada gap bo‘laklarini bеlgilashda nutq voqеlangan gapning zaruriy va qo‘shimcha - zaruriy qismni to‘ldiruvchi, uni muayyanlashtiruvchi qismlarga ajratish tamoyiliga tayaniladi. Nutqda voqеlangan va so‘zlar kеtma-kеtligidan iborat bo‘lgan gap bo‘laklarini zaruriy va qo‘shimcha (to‘ldiruvchi, muayyanlashtiruvchi, murakkablashtiruvchi) qismlarga ajratish va shu jihatdan gap bo‘laklarining yuqoridagi iеrarxiyasini bеrish o‘z ichida ma’lum bir mantiqiy qarama-qarshilikka egadir. Chunki, A.Sayfullaеv to‘g‘ri ta’kidlaganidеk, voqеlangan qismlar kеtma-kеtligidan iborat bo‘lgan bir yaxlit sistеmada - nutqiy gapda zaruriy va nozaruriy bo‘laklarni ajratish to‘g‘ri emas. Voqеlangan gapda, ma’lum bir matn ichida gap uchun kеraksiz qism bo‘lishi mumkin emas. Agar gap dеganda nutqiy voqеlangan gap emas, balki fikrni shakllantirish, uni uzatish va qabul qilishning eng kichik birligi qurilishi, ya’ni gap qolipi (modеli) tushunilsa, tabiiyki, unda holat tamoman o‘zgaradi. Gapning kichik qolipi nutqda voqеlanganda, albatta, uning tarkibida ham zaruriy, ham qo‘shimcha qismlar bo‘lishi, tabiiy. Agar formal grammatika bosh bo‘laklar dеganda gapning eng kichik qurilish qolipining zaruriy qismlarini nazarda tutgan bo‘lsa, unda bu qarash bugungi tilshunosligimizda formal-funksional (shakl- vazifaviy) sintaksis namoyandalari asoslab bеrganidеk, ega kеsim bilan bir darajada, hatto kеsimdan yuqori mavqеda bo‘lishi mumkin emas. Shuning uchun grammatikada gap bo‘laklari va ularning iеrarxiyasini izchil, mantiqiy nuqtai nazardan muayyanlashtirish vazifasi kun tartibida turadi. 9 Gapning bosh bo‘laklaridan bo‘lgan kesim va uning mavqeyi haqida keyingi yillarda o‘zbek tilshunosligida qator tadqiqotlar yuzaga keldi. Ayniqsa, V.Egamberdiyev, J.Omonturdiyev tadqiqotlaridan so‘ng va ular asosida substansial tadqiq usullarida ish olib borgan M.Abuzalova, R.Sayfullayeva, L.Raupova, R.Bobokalonov kabi tadqiqotchilarning ishlarida, oliy va o‘rta maktab darslik va qo‘llanmalarida ham maxsus bo‘lmasa-da, yo‘l-yo‘lakay kesim haqida bahs bordi. Mazkur olimlarning tadqiqotlarida kesimning o‘ziga xos morfologik belgilarga ega ekanligi, kesimni ifoda etadigan so‘z o‘zining grammatik strukturasi bilan boshqa bo‘laklardan ajralib turishi, ba’zi bir gaplarda ega maxsus so‘z bilan ifodalanmasa-da, kesim orqali egani aniqlash mumkinligi alohida ta’kidlandi. Shuningdek, faqat kesimdan iborat so‘z-gap bo‘lib kelishi mumkinligi, buning uchun u kesimlik maqomiga ega bo‘lishi lozimligi bayon qilindi. Tadqiqot ishimiz bo‘yicha olib borilgan kuzatishlar mobaynida kesimni o‘rganish borasida bir qancha ilmiy ishlar olib borilganiga guvoh bo‘ldik. Jumladan, S.Nurmonovaning “O‘zbek tili gap qurilishida struktur va chiziqli tartib munosabati” deb nomlangan nomzodlik dissertatsiyasida predikatlarning konstitutiv bo‘lmagan aniqlovchilarining ikki ma’nosi: xarakterlovchi va situativ ma’nolarining qarama-qarshi qo‘yilishi sintaktik qimmatga ega: birinchi turi kesim bilan chambarchas bog‘lansa, ikkinchi turi kesim bilan juda kuchsiz bog‘langani holda, gapning umumiy mazmuni bilan bog‘langani va shuning uchun bunday bo‘laklarni V.V.Vinogradov “gapni yoyiq tusga kirituvchilar” deb hisoblaydi degan fikrlarni aytadi. Shuningdek N.Yu.Shvedova esa mazkur fikrni determinantlar haqidagi ta’limotida yanada rivojlantirganligini keltirib o‘tadi. 6 Ba’zan gap bo‘laklarini belgilashda uning qaysi so‘z turkumiga taalluqli ekanligi ham e’tiborga olinadi. Lekin bu usul ham to‘liq asos bo‘la olmaydi. Ega va kesim gapning grammatik asosi hisoblanadi . Gapni gap bo‘laklariga ajratishda bir necha usullardan foydalaniladi. Ulardan ko‘p qo‘llaniladigani gap tarkibidagi so‘zlarga so‘roq berish usuli dir. Biroq, bu usul har doim ham o‘zini oqlamaydi. Chunki gapda so‘roqqa javob bo‘la oladigan, ammo gap bo‘lagi 6 S.Nurmonova . O‘zbek tili gap qurilishida struktur va chiziqli tartib munosabat i : Филол .фан.номз….дисс.– Andijon , 2014. –Б.55. 10 vazifasida kelmaydigan bo‘laklar – undalmalar ham ishtirok etadi. Masalan: Bolalar, ilm olish – yuksalishdir. Gapida bolalar so‘zi so‘roqqa javob bo‘lsada lekin gap bo‘lagi vazifasida kelmagan. S h uningdek gapni gap bo‘laklariga ajratishda ularning grammatik shakliga ham e’tibor beriladi. Ammo bu usul ham to‘liq o‘zini oqlamaydi. Masalan, qaratqich kelishigidagi so‘z qaratqichli aniqlovchi vazifasini bajarishi mumkin, ammo jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishigidagi so‘zlar to‘ldiruvchi ham, hol ham bo‘lishi mumkin. S.Nurmonova, shuningdek, V.A.Beloshapkovaning gap bo‘laklari haqidagi fikrlarini umumlashtirib, quyidagi chizmani beradi: 7 O‘zbek tilshunosligida bosh bo‘laklarning xususiyatlari mukammal darajada tadqiq etilgan va bu masalaga bag‘ishlangan bir qator ilmiy ishlar mavjud. Ushbu 7 Nurmonova . O‘zbek tili gap qurilishida struktur va chiziqli tartib munosabat i : Филол .фан.номз….дисс. – Andijon , 2014. – B .56. 11Predikativ asosga kiruvchi bo‘laklar Nominativ minimumga kirmaydigan bo‘laklar ( konstitutiv bo‘lmagan bo‘laklar )Predikativ asosga kirmaydigan bo‘laklarGAP BO‘LAKLARI Predikativ kategoriyani tashuvchi bo‘lak Predikativ kategoriya mavjud bo‘lmagan bo‘lak Nominativ minimumga kiruvchi bo‘laklar ( konstitutiv bo‘laklar ) Predikat bo‘lmagan aniqlovchilar iKesim Predmet otlar (aktantlar) Predikatning konstitutiv aniqlovchilar i Predikat aniqlovchilar iBir sostavli bosh gap bo‘lagi Situativ ma’no ifodalovchi larXarakterlov chilar“ o‘ng ”“ chap ” “ o‘ng ” “ chap ” tadqiqot ishlarida eganing tarkibi, tuz ilishi haqida fikr-mulohazalar bayon etiladi. Xususan, A.R.Sayfullayev gap bo‘laklarining semantik-leksik xususiyatlarini tadqiq etar ekan, egani tuzilishiga ko‘ra uch turga bo‘ladi: sodda, qo‘shma va murakkab egalar. Shuningdek, ega leksik-semantik belgilariga ko‘ra olti guruhga ajratiladi: shaxs; predmet; belgi; miqdor; harakat-holat; o‘rin-joy tushunchasini bildiruvchi egalar. 8 A.Safayev o‘zbek tilidagi gapning bosh bo‘laklarini tadqiq etgan bo‘lsa-da, tilshunos eganing tuzilishiga ko‘ra turlarini farqlamagan edi. Chunki tilshunos gapning bosh bo‘laklarini ularning ishtirok etish-etmasligi nuqtai nazaridan tadqiq etgandi. 9 Sodda gap tarkibida kesimlik shakllariga ega bo‘lgan bitta kesim mavjud bo‘ladi. Sodda gap tarkibidagi barcha bo‘laklar shu kesim atrofida birlashadi. Qo‘shma gap tarkibida esa ikki va undan ortiq (uyushmagan) kesim bo‘ladi. Grammatik asoslarning miqdoriga ko‘ra gaplar sodda (bir grammatik asosli) va qo‘shma (ikki va undan ortiq grammatik asosli) gaplarga bo‘linadi. Qiyoslang: Bu shaharda tanish-bilish yo‘qligi Mardonovga shu bugun bilindi. Kampirning ko‘zlari allanechuk olayib ketdi, yuzining suyakka yopishgan chandir terisi oqardi. Sodda gaplar eganing ishtirok etish yoki etmasligiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: egasi mavjud gaplar (Biz yangi filmni tomosha qildik.) va egasiz gaplardan iborat (Yangi filmni tomosha qildik). Sodda gaplar ikkinchi darajali bo‘laklarning ishtirok etgani yoki etmaganiga ko‘ra: sodda yig‘iq gaplar (Muxlisa kirib keldi.), sodda yoyiq gaplarga (Muxlisa darvozadan shoshilib kirib keldi.) bo‘linadi. Sodda gaplar ning nutqda murakkablashish xususiyati mavjud . Bu murakkablashuv undalmalar (murojaat shakllari), kirish bo‘laklar, kirish gaplar va boshqa vositalar orqali amalga oshadi. Mazkur murakkablashuv jarayoni sintaktik qurilma sanalmish sodda gapga mazmunan emotsionallik, badiiylik, ta’sirchanlik baxsh etadi. Ushbu birliklarning gap qurilishi bilan bog‘liq jihatlari o‘zbеk tilshunosligida kеng tadqiq etilgan. 8 Сайфуллаев A .Р. Семантико-грамматическые особенности членов предложения в современном узбекском литературном языке. – Ташкент: Фан, 1984. –С.37-42. 9 C афаев A . Главные члени предложения в современном узбекском языке. – Ташкент: С A Г U , 1958. 12 Ma’lumki, undalma so‘zlovchi bilan tinglovchining o‘zaro munosabatini bildiradi. U gap tarkibida kelib, o‘zi ishtirok etgan gapning mazmuniga tegishli bo‘ladi. Undalma gap bo‘laklaridan farqli ravishda maxsus intonatsiya bilan ajratib aytiladi. Undalmaning umumiy tasnifi, leksik-semantik xususiyatlari, morfologik- sintaktik ifodalanishi, tarkibi, gapdagi o‘rni va undalmada ohang maxsus tadqiq qilingan. Shuni ham ta’kidlash lozimki, murojaat shakli xalqning o‘zligini anglashi qay darajada ekanligini ko‘rsatuvchi mеzonlardan biridir. Kiritmalar ham sodda gap tarkibini murakkablashtiruvchi hamda muayyanlashtiruvchi bo‘laklardan sanaladi. Darsliklarda kirish bo‘lak(kiritma)ning so‘zlovchining aytilayotgan fikrga bo‘lgan munosabatini ifodalovchi quyidagi ichki bo‘linishlari - ma’nolari bеriladi: 1)ishonch yoki tasdiqni ifodalaydi (albatta, shubhasiz, darhaqiqat...); 2)g umonni ifodalaydi (balki, ehtimol...); s hodlikni ifodalaydi (baxtimizga, tolеimizga...); a fsus, taajjubni ifodalaydi (afsus, attang, esiz...) va hk. Xullas, sodda gap va uning turlari sintaksisning bir bo‘limi sanaladi va matnda eng ko‘p qo‘llaniladigan birliklar ham sodda gaplardir. 1.2.Jahon tilshunos olimlarining sodda gaplar bo‘yicha olib borgan tadqiqotlari. Sintaksisning asosiy birligi gapdir. Gap fikrni shakllantirish, ifodalash va bayon qilishning asosiy vositasi, muayyan tilning qonun-qoidalari asosida shakllangan sintaktik birligidir. Gapning asosiy belgisi ya’ni fikr ifodalash va bayon qilish vazifasidir. Barchamizga ma’lumki, sodda gap va uning turlarini nafaqat o‘zbek, balki jahon tilshunosligida ham tadqiqotning obyekti sifatida olib o‘rganilgan. A.Mеyе, O.Еspеrsеn, A.Smirnitskiy, V.Admoni, L.Tеnyеr , V.Gak, A.Shaxmatov, A.M.Peshkovskiy, M.N.Peterson, Evha Nazalatus Sa’adiyah Sai , Xoyrul Huda , Sharif Hidoyatulloh kabi qator jahon tilshunos olimlari ham sodda gap va uning turlari bo‘yicha bir qancha tadqiqot ishlarini olib borganlar va darslik, o‘quv qo‘llanma, dissertatsiyalar yozgan. Tadqiqot ishimizning mazkur qismida shunday tadqiqot ishlarining ba’zilarini keltirib o‘tishga harakat qildik. 13 Ingliz tilshunosligidagi sintaksisning o‘rganilish tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ingliz tilshunosligida sodda gaplarning o‘rganilishi ingliz tili grammatikalarining paydo bo‘lish davriga, asosan, XVI asrning oxiriga borib taqaladi. O‘rta asrlar antik va lotin grammatikalari gap haqida mukammal ta’limotni yaratmagan edilar. Mantiq fani ta’sirida gapning tugal fikrni ifodalovchi shakl ekanligi haqida ta’rifi vujudga keldi. Birinchi ingliz grammatikasida (155) sintaksis bo‘limi yo‘q edi. Gap haqidagi fikr bog‘lovchilar bobida, ularning ta’rifida berib o‘tiladi. B.Djonson va Butlerlarning (XVII asrning birinchi yarmi) grammatikalarida punktuatsiya qoidalariga bog‘liq ravishda gap haqida tushuncha keltiriladi, xolos. XVII asr ikkinchi yarmida K.Kuper tomonidan yaratilgan grammatika va o‘quv qo‘llanmada punktuatsiya qoidalari izohlanishida sodda va tarkibli gaplar tushunchalari haqida fikrlar keltiriladi. Kuper bu yangi tushunchalar bilan bir qatorda bosh gap, tobe gaplar yoki gap qismlari kabi tushunchalari bilan ishlaydi. Sodda va tarkibli gaplar tushunchalari qo‘shma gap haqidagi ta’limotda XIX asrning o‘rtalarigacha yashaydi, tobe qismlar va gaplar hamda bosh gaplar va fe'llar tushunchalaridan XIX asrning o‘rtasidan ingliz grammatiklari foydalana boshlaydilar. Dj.Braytlend yaratgan va XVIII asrning boshida chop etilgan grammatikada asos sifatida gap va uning sodda hamda tarkibli gaplarga bo‘linishi haqidagi ta’limotlar olindi. Shu davr grammatiklari Grinvud va Ferrou Dj.Braytlendning izdoshlari bo‘lib, yangi tasnifga uncha ko‘p o‘zgartirishlar kiritmadilar. Ularning fikricha, sodda va birgina gap (a single sentence) mavjud; birgina (edinichnmy) gap belgisi - birgina fe’l tashkil etgan; tarkibli gap esa - sodda gaplardan tuzilgan [made up or composed) dir. Bu ta’limotning asosida XVII -XVIII asrda Angliyada mantiq bo‘yicha chop etilgan qo‘llanmalar yotganini tilshunos olim L.L.Iofik o‘z vaqtida qayd etgan edi. 10 V.G.Admonining fikricha, bu davr olimlari gap strukturasini tushunishda sodda va tarkibli gaplar ta’limotida grammatik bo‘lmagan tushunchalarga tayanib ritorika va mantiqning tushunchalarini asosga 10 Иофик Л.Л. Сложное предложение в новоанглийском язьже. – ЛГУ, 1968. 14 olganlar va bu grammatiklarga nutqiy bo‘linishda mazmundan shaklga qarab borish yo‘lini ko‘rsatgan. XVIII asr ikkinchi yarmining yetakchi grammatigi Lout 1762-yilda nashr etgan grammatikasida gapga grammatik shakllanishni hisobga olib, gap haqidagi o‘zining fikr va mulohazalarini atroflicha bayon qilib o‘tadi. 11 R.Loutning izdoshi L.Murriy 1795-yil chop etgan asarida Loutning gapga bergan ta’rifini qisqartirgan. Olimning Lout grammatikasi matni asosida yaratgan grammatikasi keng tarqaldi. Bu grammatika XIX asr birinchi yarmi tilshunoslari uchun namuna mavqeida edi, balki shuning uchun ham ularning asarlarida sintaktik nazariya rivojlantirilmagandir. XVIII asr ikkinchi yarmida grammatiklar tarkibli gap ta’limotiga clauses tushunchasini kiritadilar. Lout bu tushunchadan foydalanmagan. Punktuatsiya bo‘limida sodda va tarkibli gaplar qismlari haqida fikr yurita turib, ularni members (bo‘laklar) deb ataydi, bu tushuncha periodning bo‘linishi bilan bog‘liq edi. Clauses atamasi XIX asrning birinchi yarmida o‘z terminologik ma’nosiga ega emas edi va olimlar unga nimalarni {bog‘lovchi - tarkibli gaplar - bir nechta gaplar ...) kiritish mumkinligi haqida turli fikrlar bildirardilar. XIX asr oxiridan boshlab klassik ilmiy grammatika rivojlana boshlaydiki, XX asr normativ grammatika ingliz tilshunosligida grammatikaning yagona tipi bo‘lmay qoladi. Bu ikki grammatika bir davrda yashay olganining sababi shuki, XX asrda XIX asrda yaratilgan asarlar qayta ishlanib, bir necha marta nashr etiladi. Masalan, XIX asr oxirida chop etilgan Nesfild grammatikasi XX asrda qayta ishlanib, ko‘p marta chop etildi. Struktural yo‘nalishdagi grammatikalarda ayrim olimlar an’anaviy trixotomik tasnifni saqlab qoladilar, ayrimlari uni chetlashtiradilar-u, ammo bu chetlashtirishning nazariy asosini keltirmaydilar, ba’zilarida esa terminologiya yangilangan, ammo sistema an’anaviyligicha qolgan. Struktural lingvistikaning ayrim vakillari qo‘shma gap nazariyasiga sodda va qo‘shma gaplarning farqli tomonlarini yo‘qotishga yo‘naltirilgan fikrni singdirmoqchi edilar. 11 Lowth R, A short introduction to English grammar. – London, 1783. –P. 118. 15 Demak, normativ grammatika vujudga keltirgan sodda gap - teng tarkibli gap tobe tarkibli gaplar o‘rtasida farqlarning yo‘qligini targ‘ib qilib, gaplarning umumiy trixotomik tasnifini o‘zgartirmoqchi bo‘lganlar. Xullas, ilmiy grammatikada boshlangan va struktural lingvistikada rivojlangan sodda va qo‘shma gaplar o‘rtasidagi struktur chegaralarning bartaraf etilishi Xarrisning transformatsion grammatikasida o‘z nihoyasiga yetdi. Xarrisning maqsadi nutqning tahliliga xalaqit bermasligi uchun transformatsiya yordamida matnni normaga solish (me’yorlashtirish) edi. Uningcha, gap va uning qismlarini bir xil strukturaga keltirish zarur. Demak, muallifni “so‘z birikmalari” komponentlari yoki gaplar “ketma-ketligi”ning o‘xshashligi (struktur emas, balki mantiqiy o‘xshashlik) ko‘proq qiziqtirgan, ularning farqlari, o‘ziga xos xususiyatlari diqqat markazida bo‘lmagan, shuning uchun ham gap mavqeyi uyushiq bo‘laklar ham, izohlovchi (aniqlovchi) va fe’lning shaxssiz shakllariga ham berilgan edi. Ingliz tilshunosligidagi sodda gap borasida qilingan ishlarni tahlil qilgan tadqiqotchilardan biri R.M.Asadovning “Ingliz tili sodda gap qurilmalarida monovalentli va poliavalentli komponentlarning sintaksem tahlili” nomli doktorlik dissertatsiyasida ingliz tili sintaksisida gap bo‘laklarini o‘rganish va ular o‘rtasidagi aloqalarni tahlil qilgan qator olimlarning tadqiqot ishlariga to‘xtalib, ular haqida ma’lumotlar berib o‘tadi. Shunday tilshunoslardan biri A.I. Smirnitskiy sintaktik aloqalarni to‘rtta turga bo‘lib o‘rgangan: 1) Atributativlik (aloqa turning eng qisqa turi) – hokim va tobe bo‘laklarni bir kompleks doirasidagi o‘rganuvchi aloqa; 2) Predikativlik (eng mustaqil aloqa turlari) – gapning bosh bo‘laklari o‘rtasidagi aloqa; 3) Kompletivlik (tuslanuvchi aloqa turi) – gapning ikkinchi darajali bo‘laklari o‘rtasidagi aloqa; 4) Kopulyativ – gapning uyushiq bo‘laklari o‘rtasidagi aloqa. Aloqalarning oxirgi turi, kopulyativlik aloqasi eng oddiy aloqa turiga kiradi. Gapdagi kopulyativ aloqasi orqali gapning uyushiq bo‘laklari boshqariladi, kopulyativ aloqa gapni alohida bo‘laklarga ajratadi. A.I.Smirnitskiy tomonidan aniqlangan atributivlik aloqasi hokim va tobe bo‘laklar o‘rtasidagi aloqa bo‘lib, u sintaksis bo‘limiga taalluqli hisoblanadi. Atributivlik 16 aloqasini ko‘pchilik tilshunoslar o‘z ilmiy ishlarida turlicha tadqiq etishgan. 12 Gapda ishtirok etadigan aloqalardan eng asosiylari predikativlik va kompletivlik aloqalaridir. N.P.Gaman ham aloqalarni tovush tonlari asosida yoritib, o‘z tadqiqotida predikativ aloqasi ustida chuqurroq to‘xtalgan. Gaman aloqalarini ikki turga bo‘ladi: 1) Formal grammatika (grammatik ot va grammatik kesim o‘rtasidagi aloqa); 2)Kommunikativ – dinamik (leksik ot va leksik kesim o‘rtasidagi aloqa). O. Dolgova ham aloqalar haqida o‘z nazariyasida ish olib borgan. O.V. Dolgova aloqalar o‘rtasida ishlab, asosan kompletivlik aloqasiga ko‘proq e’tibor qaratgan. Dolgovaning fikricha, she’rda, uning oxirgi qatorida kollokatsiya va kolligatsiya birligi esa sintaksis bo‘limida o‘rganiladi. Demak, O.V. Dolgova, M.X. Chxarishvili. N.P. Gaman, O.S. Axmanova, M. Begliyeva kabi olimlar o‘z tadqiqotlarida aloqalarni to‘rt turga ya’ni, atributivlik, predikativlik, kopulyativlik va kompletivlik aloqalariga ajratishgan. Olimlar bu aloqalarni she’r va prozalar orasida o‘rganib chiqib, ularni ma’lum bir pauza yoki diorama asosida bo‘lishgan va bir-biridan farqlashgan. Jumladan, sintaktik- semantik tahlil mavzusida ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan, chunonchi bu mavzuda professor A.M. Muxin, V. Ilyish, M.A. Ganshinalar tadqiqot ishlarini olib borishgan. B. Ilyishning “Zamonaviy ingliz tili strukturasi” (“The structure of modern English”) asarini yozgan. 13 Gapning qurilishida elementar sintaktik birliklarning ikki turi – gapning komponentli strukturasini, ikkinchisi esa gapning sintaksemali strukturasini tashkil etadi. U yoki boshqa birliklarning xarakterli tomoni ularning sintaktik bo‘linmasliklari hisoblanadi, shuning natijasida u elementar sintaktik birlik deb nomlanadi. Tilshunos olim A.M. Muxin gapda ishtirok etgan mustaqil leksik ma’noga ega bo‘lgan har bir so‘zga leksema deb ta’rif berib, ularga alohida komponent sifatida qaraydi. A.M. Muxin nazariyasiga tayanib shuni aytsih mumkinki gapdagi komponentlar ma’lum bir sintaktik bog‘lanish asosida bir-biri bilan birikadi. Professor A.M. Muxin nazariyasiga ko‘ra oltita sintaktik-semantik 12 Смирницский А . И . – Синтаксис английского языка . 13 Ilysh B.A. – The structure of Modern English. – M., 1959. 17 bog‘lanish mavjud bo‘lib, ular: 1. Yadroviy predikativ bog‘lanish (Nuclear Predicative Relation) – NP 2. Noyadroviy predikativ bog‘lanish (Non-nuclear Predicative Relation) – NPR 3. Subordinativ bog‘lanish (Subordinative Relation) – SR 4.Koordinativ bog‘lanish (Coordinative Relation) – CR 5. Appozitiv bog‘lanish (Appositive relation) – AR 6. Introduktiv bog‘lanish (Introductive Relation) – IR1. 14 Predikativ bog‘lanish ikki turga bo‘linadi: 1. Yadroviy predikativ bog‘lanish; 2. Noyadroviy predikativ bog‘lanish; Yadroviy predikativ bog‘lanish – gapning asosini tashkil etadi va o‘z-o‘zidan gap (jumla) hosil qiladi. Ular shunday ikkita gap komponentlari orasida mavjud bo‘lib (ega va kesim), ular o‘zaro birlikda bir-birlari bilan bog‘liqlik hosil qiladilar, ya’ni ikki tomonlama yo‘nalish hosil qiladi. Umuman olganda, kesim bosh bo‘laklarning biri sifatida barcha tillarda universal harakterga ega bo‘lishiga qaramasdan, u ifodalanishiga ko‘ra tasniflanganda tilshunoslarning kesim haqidagi fikri turli-tumanligining guvohi bo‘lamiz. Masalan, ingliz tili nazariy grammatikalaridan birida kesim quyidagicha tasniflanadi: sodda fe’l kesim, tarkibli fe’l kesim. Tarkibli kesim ikki ko‘rinishga ega: 1) tarkibli ot-kesim; 2) tarkibli fe’l-kesim 15 . Ularning ifodalanishi haqida fikr yuritilganda, sodda fe’l-kesim nafaqat yaxlit, yagona fe’l yordamida, balki fe’lning murakkab shakli orqali ham ifodalanishi qayd etilgan. Bundan tashqari, tarkibli ot-kesim bog‘lama fe’l hamda predikatni ifodalovchi ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh, holatni ifodalovchi so‘zlar, infinitiv, gerundiy yoki ravish orqali ifodalanadi, deb ta’kidlanadi. V.D. Arakinning fikricha, kesim bir komponentli va ikki komponentli kesimlarga bo‘linib, bir komponentli kesim ikki turga ajratiladi: a) ega bilan moslashadigan; b) ega bilan moslashmaydigan. Ikki komponentli kesimlar ham ikki turga ajratiladi: a) ot kesim; b) murakkab kesim 16 . Kesimning bunday tasniflanishi B.A. Ilyishning fikrini ham tasdiqlaydi, ya’ni u ingliz tili nazariy grammatikasida kesimni ikki katta guruhga bo‘ladi: fe’l kesim, ot kesim, 14 Muxin A . M ., – Синтаксемний анализ и проблемы уровней языка. – M ., 1980. 15 Жигадло В.Н., Иванова И.П., Иофик Л.Л. Современный английский язык (теоретический курс грамматики). – М.: Лит. на иностр. языке, 1956. – С . 24 6 . 16 Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков. – Л.: Просвещение, 1979. – С.189-190 18 shuningdek, ularning har birini yana ikkiga bo‘ladi: sodda fe’l-kesim, qo‘shma fe’l-kesim; sodda ot-kesim, qo‘shma ot-kesim 17 . Ingliz tili amaliy grammatikasida kesim quyidagicha tasniflanadi: 1) Sodda kesim (Simple predicate); 2) Qo‘shma kesim (The compound predicate) 18 . Birinchi kesim turi fe’lning shaxsli shakli bilan ifodalanadi, ammo uning tarkibi frazeologik birliklar yordamida ifodalanganini hisobga olib, u frazeologik kesim deb nomlanadi. Masalan: I’ll get a divorce (Th.Dr.p.4). Kesimning ikkinchi turi ifodalanishiga ko‘ra ikki qismdan iborat bo‘ladi, birinchi qismi fe’lning shaxsli shakli bilan ifodalansa, ikkinchi qismi esa ot, olmosh, sifat, sifatdosh, gerundiy va infinitiv yordamida ifodalanadi. Qo‘shma kesimning o‘zi ikki guruhga bo‘linadi: 1) qo‘shma ot-kesim; 2) qo‘shma fe’l kesim. Qo‘shma ot-kesim bog‘lama fe’l va boshqa so‘z turkumlari yordamida ifodalanadi. Bu borada shuni ta’kidlash lozimki, ingliz tilida juda ko‘p fe’llar borki, ular gapda bog‘lama, mustaqil va yordamchi fe’llar vazifasida ishlatiladi. Bunday hol ingliz tilini o‘rganuvchilar uchun ma’lum qiyinchiliklar tug‘diradi. Everyone was the king ( R.P.Warren, p.239). Qo‘shma fe’l-kesim ifodalanish usuliga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1) Qo‘shma modal fe’l-kesim; 2) qo‘shma aspekt fe’l-kesim. Qo‘shma modal fe’l-kesim asosan, modal fe’llar yoki ularning muqobillari hamda fe’lning infinitiv shaklini qo‘shish bilan ifodalanadi: We shall have to exirt ourselves (J. Galsworthy, p.12). Kesimning bu turi haqida ham ayrim qiyinchiliklarga duch kelamiz. Masalan, gap tarkibida to hope, to expect, to intend, to attempt, to try, to want kabi fe’llarni infinitiv yoki gerundiy bilan birikib kelsa ham qo‘shma modal fe’l-kesim deyish mumkin, lekin bu uni chuqurroq tahlil qilishga undaydi. Masalan, I don’t want to take it to anybody (M. Wilson, p.313) gapiga e’tibor qilaylik. Bu gapga shunday savol qo‘yish mumkin: What don’t you want? Yana, ikkinchi bir gapni olaylik: He tried to open the tin with a pocket knife . Bu gapga esa Why did he try? deb, savol qo‘yish mumkin. Mazkur gaplarning birinchisiga qo‘yilgan savol to‘ldiruvchiga mos bo‘lsa, ikkinchisidagi esa, maqsad holiga mos keladi. Yoki ba’zi darsliklarda qayd 17 Ilyish B.A. The structure of Modern English. – Л .: Просвещение , 1971. – С . 207-208. 18 Каушанская В.Л., Ковнер Р.Л. и др. Грамматика английского языка. – Л.: Просвещение, 1973. – С.230. 19 etilganidek, gapda kesim o‘rnida to be obliged, to be bound, to be anxious, to be capable kabi birikmalar infinitiv bilan kelsa ham qo‘shma modal fe’l-kesim deb atalishi mumkin. Qo‘shma aspekt fe’l-kesim haqida to‘xtalsak, u gapda kesim o‘rnida to begin, to start, to continue, to stop kabi fazali fe’llar bilan infinitiv yoki gerundiyning birikib kelishi yordamida ifodalanadi. He began to speak ; He began speaking . Har ikkala gapga bir xil savol, ya’ni to‘ldiruvchiga beriladigan savol mos keladi, What did he begin? E’tibor berib qaralsa, bu kesim turini alohida ajratishda fe’llarning leksik ma’nosi asosiy o‘rinni egallaydi. Boshqalarida esa ifoda planiga qarab ajratilgani yaqqol ko‘rinib turibdi. Yuqorida qayd etilganlardan ma’lum bo‘ladiki, aspekt kategoriyasi qaysi qatlamda, ya’ni morfologik, sintaktik yoki leksik qatlamda o‘rganilishidan qat’iy nazar izohtalabdir. Aspekt kategoriyasi L.S. Barxudarovning fikricha, fe’lning zamon shakllariga qarab o‘rganilib davomsizlik (non—continuous aspect) va davomlilik (continuous aspect) aspektlariga ajratiladi, ya’ni tilning morfologik qatlamida o‘rganiladi 19 . Ingliz tilshunosligida so‘nggi yillarda ham sintaksis qator ilmiy izlanishlar olib borilgan bo‘lib, shulardan biri Amsterdam universitetining german tilshunosligi faxriy professori Olga Fischer (ingliz tilining Kembrij tarixiga muallif, “Dastlabki ingliz tili sintaksisi”(2000) kitobiga hammualliflik qilgan, “Morfosintaktik o‘zgarish: funksional va rasmiy istiqbollar” muallifi), Hendrik De Smet, Vim van der Vurf(Buyuk Britaniyadagi Nyukasl universititetidagi tilshunoslik bo‘yicha katta o‘qituvchisi, “Dastlabki ingliz tili sintaksisi” kitobi hammualifi, u modallik, buyruq gaplar, diaxronik sintaksis, sintaksisning paydo bo‘lishi va unga turli tipdagi omillarning ta’sir qilgan omillarni o‘rganib 19 Бархударов Л.С. Очерки по морфологии современного английского языка. – М .: Высшая школа , 1975. – С .113-116. 20 chiqqan)lar bilan birgalikda “Ingliz sintaksisining qisqacha tarixi” deb nomlangan asari ahamiyatga molikdir. Bu kitobni yozish uchun ko‘p vaqt talab qilingan va u 9 bobdan iboratdir. Mazkur kitob keng qamrovli bo‘lib, 1500 yillik tarixi davomida katta o‘zgarishlarga uchragan ingliz tili grammatikasidagi asosiy o‘zgarishlar, jumladan so‘z tartibidagi, ot iborasi va fe’l so‘z birikmasi hamda gap bo‘laklari tarkibiy qismlari o‘rtasidagi munosabatlarning o‘zgarishi va yangi tobe konstruksiyalarning rivojlanishi kabilar haqida ma’lumot beradi. Kitobda bu ma’lumotlar hozirda mavjud bo‘lgan, eng so‘nggi adabiyotlarga tayangan holda va asosiy nazariy modellarga murojaat qilgan holda yozilgan. Ushbu kitobdan ingliz tili sintaksisidagi o‘zgarishlariga qiziquvchilar ham foydalanishlari mumkin. 20 Bundan tashqari Pensilvaniya universiteti tadqiqotchisi Syuzan Pintzuk ingliz tilidagi so‘z tartibining o‘zgarishiga doir bo‘lgan “Raqobatdagi frazeologik tuzilmalar: Eski inglizcha so‘z tartibining o‘zgarishi va variantlari” nomli dissertatsiyasini yozgan. Ushbu dissertatsiya IX asrdan XII asr boshigacha eski inglizcha so‘z tartibidagi o‘zgarishlarni o‘rganib, fe’lning holatiga alohida urg‘u beradi . Ushbu tadqiqotdan shu narsa ayon bo‘ladiki, yuzaki so‘zlar tartibining o‘zgarishi asosan iboralar tarkibidagi sinxron o‘zgarishning ta’siridir. Bunda shuningdek, eski inglizcha sintaksisning strukturaviy tahlili ko‘rib chiqiladi. Ushbu tadqiqotdan eski ingliz tilining tahlili O‘rta ingliz davrida sodir bo‘lgan sintaktik o‘zgarishlarning mohiyatini anglab yetish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi haqidagi ma’lumotlarni olamiz. 21 Ingliz sintaksisida Noam Chomskiyning hissasi katta bo‘lib, “Sintaksis nazariyasi aspektlari” (Aspects of the Theory of Syntax), “Sintaktik strukturalar” (Syntaktik structures) kabi asarlarida nazariy sintaksis masalalari yoritilgan. 22 20 Olga Fischer, Hendrik De Smet. Wim van der Wurff. A Brief History of English Syntax. United Kingdom, Cambridge University Press – 2017. www.cambridge.org/9780521747974 21 Susan Pintsuk. Phrase structures in competition: Variation and change in Old English word order. University of Pennsylvania – 1991. 22 Chomsky, N. Aspects of the Theory of Syntax. The Massachusetts Institute of Technology, United States of America–1965. 21 Jahon tilshunosligida bizning tadqiqot ishimiz bosh masalasi bo‘lgan sodda gap va uning turlari bo‘yicha juda ko‘p tadqiqotlar yaratilgan. Biz o‘z tadqiqotimizda so‘nggi yillarda qilingan ayrim ishlarga e’tibor qaratish bilan chegaralanamiz. Yaqin yillarda qilingan tadqiqotlar orasida Indoneziyadagi Madura universiteti Evha Nazalatus Sa’adiyah Sai tomonidan 2019-yil nashr ettirilgan “Sodda gaplarning sintaktik tahlili” nomli tadqiqot ishi diqqatga molikdir . Ushbu tadqiqot Kembhang Bobur kitobidagi sodda gaplarning sintaktik tuzilmalarini tavsiflash asosida yozilgan. Shuningdek ushbu tadqiqotda Kembhang Bobur kitobidagi sodda gaplarning uch xil tasnifi: (a) tasdiq gaplar, (b) inkor gaplar (c) so‘roq gaplardagi farqlar haqida ma’lumotlar keltirilgan. 23 Lamongan Dorul Ulum Islom Universiteti tadqiqotchisi Xoyrul Huda ingliz va indoneziya tilidagi “So‘roq gaplarning qiyosiy tahlili” deb nomlangan tadqiqot ishini yozdi. Ushbu tadqiqotda ingliz tilidagi so‘roq gaplarni tahlil qilib, uning indoneziya tillaridan farqli jihatlari o‘rganib chiqilgan. Ingliz tilini o‘rganishda duch kelinadigan qiyinchiliklar hisobga olinib, ikki tildagi farqlar bir-biri bilan qiyosan o‘rganilgan. Ushbu tahlil asosida ma’lum bo‘lishi mumkinki, ingliz tili va Indoneziya tilidagi so‘roq gaplar orasida biroz farqlar mavjud. Bunday farqlar asosan savol strukturasi, so‘roq so‘zlarning qo‘llanilishida va tasdiq so‘roq gaplarda uchrashi tadqiqotdan ma’lum bo‘ladi. 24 Jakartadagi Davlat Islom Universitetining Sharif Hidoyatulloh nomidagi Adabiyot va gumanitar fanlar fakulteti ingliz tili xati bo‘limi xodimi Novalinda Puspita ham “Generativ transformatsion grammatikadan foydalangan holda Akramulla ertaklaridagi gap strukturasini tahlil qilish” nomli dissertatsiyasida sifat tahlilidan foydalangan holda ertaklarda foydalaniladigan gap turlarini hamda asosiy turi qaysi ekanligini aniqlashni maqsad qilgan. Tadqiqot savollariga analitik usulda javob beriladi va ertaklardan yig‘ilgan gap turlari tuzilishiga qarab tavsiflanadi. Gap turlari Noam Chomskiyning strukturani tahlil qilish uchun ishlab chiqilgan jadval va daraxt diagrammasi nazariyasi asosida tahlil qilinadi. 23 Evha Nazalatus Sa’adiyah Sy. A syntactical analysis of simple sentences in Kembhang Babur. Indonesia, 2019. 24 Khoirul Huda. A contrastive analysis of interrogative sentences in English and Indonesian language. Darul Ulum Islamic University of Lamongman. 22 Tadqiqotda ertaklardan yigirma beshta ma’lumot to‘plangan. Ushbu tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, gapning turlari gapni tushunishni osonlashtiradi va o‘quvchi yaxshiroq tushuna oladi. 25 Jakartadagi Davlat Islom Universitetining Sharif Hidoyatulloh nomidagi Tarbiya va Ustozlar tayyorlash kafedrasi tadqiqotchisi Shri Rosmavatining “Oddiy hozirgi zamonning darak gap shaklini inkor va so‘roq gapga o‘zgartirishdagi xato tahlillar” deb nomlangan ishida o‘quvchilarning darak gaplarni inkor va so‘roq gapga o‘zgartirishdagi ba’zi bir qiladigan xatolarini aniqladi. Ushbu tadqiqotda yozuvchi 20 ta o‘quvchini tanlab oladi va tavsifiy tahlildan foydalangan holda ularni ishini kuzatib, tekshirib, yig‘ilgan ma’lumotlarni tahlil qildi va ularga tegishlicha sharhlar berib o‘tadi. 26 Nigeriya Semerang universiteti tadqiqotchisi Mashlihatul Umami ham sodda gap turlaridan biri bo‘lgan so‘roq gapni ingliz va indoneziya tillarida ishlatilishi bo‘yicha tadqiqot olib borgan va “Ingliz va indoneziya tillaridagi so‘roq gaplarning qiyosiy tahlili” deb nomlangan tadqiqot ishini yozgan. Bu tadqiqot ishida ingliz va indoneziya tillaridagi savol turlarini o‘rganish va ulardagi o‘xshash va farqli jihatlarni aniqlagan. Qiyosiy tahlilda lingvistik tuzilmalarga ikki xil qarash mumkin: taxmin qilish kuchi va oydinlashtirish ta’siri. Shuningdek ushbu tadqiqotda talabalarning ingliz tilini o‘rganishda so‘roq gaplarni o‘rganishning ahamiyatini hamda ikki til o‘rtasidagi o‘xshash va farqli jihatlarini aniqlab chiqilgan. 27 Alparslan turkiya fan va texnologiya universiteti professori Duygu Ispinar Akchayo‘glu “Ko‘plab talabalarning ingliz tilidagi so‘roq gaplarni tahlil qilishi” nomli tadqiqot ishini yozgan. Ushbu tadqiqotda so‘roq jumlasi berilishidan maqsad taxminni to‘g‘ri yoki yo‘qligini bilish uchun berilishini, argument mantiqiy tahlil qilib, noma’lum narsani bilib olishga qaratilgan bo‘lishini keltirib o‘tadi. Hattoki 25 Novalinda Puspita. A syntactical analysis of sentence structure on a fairy tales by Akramulla using generative transformational grammar. – Jakarta, 2017. 26 Sri Rosmawati. Error analysis on transforming affirmative to negative and interrogative sentences of simple present tense. – Jakarta, 2014 27 Mashlihatul Umami. A contrastive analysis of interrogative sentences in English and Indonesian. Universitas Negeri Semerang 23 faylasuflar ham ma’ruza qilish o‘rniga savol berib talabalarni mantiqiy xulosa chiqarishga undaganligi aytib o‘tilgan. Ushbu tadqiqotda o‘qituvchilarning mashg‘ulotlar jarayonida foydalanadigan so‘roq konstruksiyasi va o‘quvchilarning bunga e’tibori va savollarni shakllantirishda duch kelinadigan qiyinchiliklar o‘rganib chiqish uchun Tarjima fakultetining 30 nafar talabasiga rasmlar tarqatilib rasmlar asosida iloji boricha ko‘proq savol tuzishi kerakligi aytildi. Shuningdek ushbu mavzu bo‘yicha so‘rovnoma o‘tkazildi. Natijalar talabalar asosan Wh- so‘roq konstruksiyasidan foydalanishgan hamda savollarni tuzishda so‘z tartibi hamda fe’lda xato qilganliklarini va o‘qituvchilar bunga yechim topishi kerakligini ko‘rsatdi. 28 Ganesha ta’lim universitetidagi bir guruh tadqiqotchilar, jumladan, Ida Bargus Putrayasa, Deva Putu Ramendra va Ida Bagus Putra Manik Aryanalar “Bali provinsiyasidagi boshlang‘ich maktablarning VI sinf o‘quvchilarining yozish jarayonidagi gap strukturalarini tahlil qilish” deb nomlangan tadqiqot ishini olib borishdi va ba’zi xulosalarga kelishdi. Talabalar o‘z fikrlarini yozma ravishda bayon etish uchun jumla tuzishlarida ba’zi qiyinchiliklarga duch kelishadi. Tuzilgan gaplar tuzilish jihatdan aniq emas, shu sababli bildirilgan fikrlarni yaxshi tushunib bo‘lmaydi. Shunga asoslanib, ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi o‘quvchilar foydalanadigan gaplar tuzilishini tavsiflash edi. Yig‘ilgan ma’lumotlar Burton-Roberts tahlil modeli orqali tahlil qilindi. Natijalar Bali provinsiyasidagi o‘quvchilarning insholarida mavjud sodda va qo‘shma gaplarning tuzilishi xilma- xil ekanligini ko‘rsatdi va o‘quvchilarga insho yozishda gap tuzilishiga ko‘proq e’tibor berishlari lozimligi bildirib o‘tildi. 29 Indoneziyadagi Persada Bunda Pekanbaru chet tillari kolleji tadqiqotchisi Silviya Utamining “Ingliz tili adabiyotidagi talabalarning dissertatsiyaning annotatsiyasini yozishda foydalanadigan gaplar tuzilishi” deb nomlangan tadqiqot ishida ham gaplar strukturasiga qanday e’tibor berish kerakligi aytib o‘tilgan. 28 Duygu Ispunar Akcayoglu. An analysis of English major students’ interrogative constructions. Journal of the Faculty of Education. Vol 20, No 2, 2019. 29 Ida Bagus Putrayasa, Dewa Putu Ramendra, Ida Bagus Putra Manik Aryana. The analysis of sentences’ structure of students’ compositions at grade VI of elementary schools in Bali province. – Ganesha University of Education. ICLLE, 2018. 24 Xususan, dissertatsiyaning annotatsiyasini yozishda tadqiqotning umumiy mazmunini qisqa qilib yetkazish eng muhim vazifa hisoblanadi va u 200 dan kam bo‘lgan so‘zdan foydalanish talab etiladi. Bu tadqiqotning asosiy maqsadi ham ingliz adabiyotida yaratilgan gaplar strukturasini tasniflash edi. Natijalar shuni ko‘rsatdiki, 61 foizi grammatik bo‘lmagan va 39 foizi grammatika jihatdan tuzilgan gaplardan tashkil topadi. Grammatik bo‘lmagan gaplar asosan ot bilan bog‘liq artikl, predloglar, kelishiklarni qo‘llashdagi muammolar sabab yuzaga keladi. Ushbu tadqiqot talabalar gap tuzilishi haqidagi lingvistik tushunchalarni va uning ma’noga ta’sirini o‘rganish orqali lingvistik malakasini oshirishlari lozim degan xulosaga keldi. 30 Chexiyaning Olomouts universiteti filologiya fakulteti Ingliz-amerika kafedrasi tadqiqotchisi Leo Heji 2014-yilda “Gap bo‘laklari tushunchasining evolyutsiyasi” deb nomlangan ilmiy ishini yoqladi. Ushbu tadqiqot: Kirish qism; Gap bo‘laklari: evolyutsiya; Gap bo‘laklari: asosiy masalalar deb nomlangan bo‘limlardan iborat. Ushbu kitobida Leo Heji gap bo‘laklari haqida turli qarashlar mavjud bo‘lib, har bir davr tilshunoslari o‘zlarining nuqtayi nazarlari bilan yondashganligini va u sintaktik analizning fundamental tushunchasi sifatida qaralishi haqida fikr yuritadi. Shuningdek, gap bo‘laklari muhim qism hisoblanadi, chunki ular tilshunoslarga umumiy xulosalarni chiqarishda yordam beradi degan fikrlar hamda bir tomondan ular sintaksisning asosiy qismi bo‘lib, so‘z bilan aloqadorlikda bo‘ladi, yana boshqa qarashlarda ular asos bo‘lib xizmat qilolmasligi sababi ularga berilgan ta’riflar sintaksisning boshqa qismlarini tushunishni talab etadi degan qarashlar haqida ushbu tadqiqotda aytiladi. Gap bo‘laklari haqidagi nazariyalarning kelib chiqishi qadimgi Gretsiya va Rim grammatikachilariga borib taqaladi va ularning qarashlari lotin grammatikachilarining fikrlash tarziga va boshqa shu soha vakillariga o‘z ta’sirini o‘tkazgan bo‘lib, natijada gap bo‘laklari haqidagi ma’lumotlar lotin tiliga asoslangan edi va bu XX asrgacha davom etadi. Lotin tiliga asoslangan bunday tushunchalar sekinlik bilan bo‘lsa-da zamonaviy tushunchalarga o‘z o‘rnini ingliz tilidagi tushunchalarga bo‘shatib bermoqda va 30 Silvia Utami. Sentence structure on the English literature students’ thesis abstract. Indonesia. 25 so‘zlarni turkumlashtirish yevrosentrik qolip asosida amalga oshishini, lekin har bir til o‘z ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ko‘rib chiqilishi va tasniflanishi kerak deya ta’kidlaydi Gil o‘z qarashlarida. Ikkinchi bo‘limda nutqning turli qismlarini farqlashga yordam beradigan qanday mezonlar bor, gap bo‘laklari umumiy yoki tilga xos kategoriyami, gap bo‘laklarini qanday aniqlash mumkin, prototip (yadro) va periferik toifaning roli qanday degan savollarga javob izlaydi. Asosiy e’tibor gap bo‘laklari so‘z tushunchasiga asoslanishi haqida so‘z yuritiladi. 31 1.3. Sodda gaplarning turkiy tilshunoslikda o‘rganilishi XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab XX asr boshlariga qadar g‘arb qiyosiy- tarixiy tilshunosligining ta’sirida mashhur ajnabiy va rus turkshunos tilshunos olimlari turkiy tillarni qiyosiy o‘rganish sohasida ham samarali izlanishlar olib borganlar. Ayniqsa, bu sohadagi izlanishlar XX asr tilshunosligida keng yoyildi: Rossiya fanlar akademiyasining Tilshunoslik instituti turkiy tillar bo‘limi, uning Peterburg va Sibir bo‘limlari tilshunoslari tomonidan turkiy xalqlar yashovchi hududlardagi barcha turkiy elat va xalq tillari yetarli o‘rganib chiqildi; barcha hozirgi turkiy tillarning tovushlar tizimi, lug‘at boyligi va grammatik qurilishini o‘rganish bo‘yicha chuqur ilmiy-tekshirish ishlari olib borildi; shu asosda hozirgacha ko‘plab ilmiy maqolalar, monografiyalar, turkiy tillarning qiyosiy lug‘atlari yaratildi. Turkiy tillarning mukammal qiyosiy grammatikalari asosan XX asrning II yarmida Rossiya fanlari akademiyasi Moskva va Sankt-Peterburg tilshunoslik institutlari olimlari tomonidan yaratildi. 32 N.A.Baskakov, B.A.Serebrennikov, N.Z.Gadjiyeva, A.M.Shcherbak kabi rus tilshunos olimlarining ko‘p yillik samarali izlanishlari natijasida turkiy tillarning bir necha jildlik ilmiy tarixiy grammatikalari va monografiyalari yaratildi 33 . 31 Leo Hejl. Evolution of the Conception of Parts of Speech. Czech, Olomouc 2014. 32 Abdurasulov Y. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi. –Toshkent: Fan, 2008. – B.79. 33 Гаджиева Н.З. Основн ы е пути развития синтаксической структуры тюркских языков. – Москва, 1973 ; Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских яз ы ков. –Баку, 1979. 26 Turkiy tillarda sodda gaplarning strukturasi va tiplarini o‘ rganish, asosan, 20-yillardan kеyin boshlangan bo‘lib, unda M.A.Kazеmbеk, G.Sa’diy, Q.Nosiriy, M.Korbagaliyеv va X.Badigi, G.Alparov, E. J a k u b o v k a b i t i l s h u n o s l a r a s a r l a r i d a g a p n i n g l o g i k t a s n i f i bilan struktural tasnifi aralashtirilganligi uchun sodda gap turlicha tasnif qilingan. Bu o‘ rinda bir guruh tilshunoslarning fikri diqqatga sazovor: “... turkiy tillarning birortasining sintaktik sistеmasi to‘liq va h a r t o m o n l a m a i s h l a b c h i q i l m a g a n . Q u m u q , o l t o y , s h o r , t u r k , q o z o q , boshqird, o‘ zbеk va boshqa tillarning mavjud grammatikalarida faqat gap strukturasi masalan, A.N.Kononovning o‘ zbеk va turk tillariga oid ishlarida ifodalanadi 3 4 yoki sintaksisning ayrim muhim masalalarigina bayon etiladi. Masalan, N.K.Dmitriyеvning “Boshqird tili grammatikasi” asarida bu qism “Sodda gap sintaksisining asosiy masalalari” dеb nomlangan. I.Rasulovning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bir sostavli gaplar” monografiyasida ham turkiy tillarda sodda gaplar sintaksisini o‘rganish borasidagi dastlabki ishlar va so‘ nggi yillardagi tadqiqotlar haqida so‘z yuritib quyidagilarni bayon qiladi: “Turkiy tillarning sintaktik qurilishini o‘rganishga yetarli ahamiyat berilmaganligini turk tilshunosi V. Qilich o‘g‘li ham qayd qiladi. U “Turk tili” jurnalining 1953-yil 21-sonida e’lon qilgan “Turk grammatikasi bo‘yicha yangi asarlar” nomli asarida turkologlarning sintaksisga yetarli e’tibor bermayotganliklarini ko‘rsatadi. N. A. Baskakov shu jurnal sahifalarida ham 1957 - yillargacha si n taktik masalalarga oid maqolalar kam bosilganligini aytadi. 35 Lekin so‘nggi yillarda tilning sintaktik qurilishi ko‘pgina tilshunoslarimizning diqqatini o‘ziga jalb qila boshladi. “ Turkiy tillarning sintaksisini keng ko‘lamda o‘rganish endi boshlanyapti ” ,— deb ta ’ kidlagan edi Ye. I. Ubryatova. 36 Keyingi vaqtlarda turkiy tillarning sodda gap sintaksisi bo‘yicha anchagina ilmiy maqolalar, monografiyalar 34 А.Н.Кононов. Грамматика современного узбекского-литературного языка.- M ., 1960 35 Н.А.Баскаков. Обзор лингвистических статей в журнале «Турецкий язнк», ВЯ, 1957, № 4. 36 Е.И . У б р я т о в а . Исследования по синтаксису якутского язика, М.-Л., 1950, стр. 16. 27 yuzaga keldi. Masalan, K.Axmerovning boshqird tili, M.B.Balakayevning qozoq tili, I.Budagovning ozarbayjon tili, M.Zakiyevning tatar tili, A. Safayevning o‘zbek tili, E.F.Tenishevning salar tili, N.Gadjiyevaning turkiy tillar sintaktik qurilishi bo‘yicha yoqlagan doktorlik dissertasiyalari shular jumlasidandir. 37 Bular sodda gap sintaksisini o‘rganish sohasida o‘zining boy ilmiy xulosalari bilan muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.” Bir bosh bo‘lakli gaplar ikki bosh bo‘lakli gaplarga qaraganda nutqiy tejamli sintaktik tuzilmadir. Bunday gaplar biron hodisa yoki o‘ta ahamiyatli bo‘lgan axborot (harakat, holat, belgi, predmet va hodisalar)ni faollashtiradi. Bu esa ikki bosh bo‘lakli gaplar singari tarkibiy va ma’no xususiyatlarni ifoda qilishda tilda teng xizmat qila olishini namoyon etadi. Biz S. Ashirboyev, I.Azimovlarning “O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi” deb nomlangan kitobida qadimgi bitiktoshlarda ham sodda gapning uchrashi haqida quyidagilarni aytib o‘tadi “Turkiy tilshunoslikda ham bir bosh bo‘lakli gaplar til taraqqiyotining barcha davrlariga xos bo‘lgan sintaktik hodisa hisoblanadi. Bunga turkiy xalqlarning eng qadimgi yodgorligi bo‘lgan “Kul tigin” bitiktoshidan ko‘plab misol keltirishimiz mumkin: “... ilg ә r ү k ү n tog‘siqqa, birg ә r ү k ү n ortusIng‘aru, qurig‘aru k ү n batisi ң a, yirg‘aru tun ortusing‘aru, anta ichr ә ki buduni qop m(ancha k ә r ү r, anch)a budun qon etdim”. Bunday gaplar yodgorliklarda ko‘p uchraydi”. 38 Bir bosh bo‘lakli gaplar turkiy tilshunoslikda ancha mukammal tadqiq qilingan, ammo ularning ichki tasnifida har xilliklarni uchratish mumkin. M.Z.Zakiyev bir bosh bo‘lakli gaplar bosh bo‘lagining qaysi so‘z turkumi bilan ifodalanishiga qarab fe’lli, otli va so‘z-gaplarga ajratadi. I.Jakipov esa egasiz gap, egasiz shaxsli gap, shaxsi noaniq egasiz gap, shaxsi umumlashgan egasiz gap kabi turlarga ajratadi, biroq qozoq tilshunoslari bir bosh bo‘lakli gaplar sirasida shaxsi aniq gapni sanab o‘tmaydilar va shaxsi noaniq gap hamda shaxssiz gap larnigina qayd etadilar, shuningdek, atov 37 К.3.Ахмеров. Исследоваиня ло синтаксису башкирского язнка, Уфа, 1962; М.Б.Балакаев. Основние вопроси сиитаксиса простого предложения в современном казахском язнке, АДД, Алма-Ата, 1950; 3.; М.3.3акиев. Сннтакспческий строй тагарского язмка, АДД, Казань, 1963; А.С.Сафаев. Исследования по синтаксису ўзбекского язмка, Ташкент, 1968; Э. Ф. Т е н и ш е в . Строй саларского язмка, АДД, М., 1969; Н.3. Г а д ж и е в а . Основнме пути развития синтаксической структурн тюркских язнков, АДД, М., 1970. 38 Аширбоев C ., Азимов И. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси . – Тошкент : 2012. – Б.74. 28 gap, undov gap tiplarini bir bosh bo‘lakli gap sifatida qaramaydilar. 39 O‘zbek tilshunosligida ham G.Abdurahmonov, A.G‘ulomov, Asqarova M, A.Safoyev, A.X.Sulaymonov, E.Shodmonov, B.O‘rinboyev, X.G‘ofurov, I.Rasulovlarning tadqiqotlarida bir bosh bo‘lakli gaplar va ularning nazariy asoslari ochib berilgan. Ayniqsa, I.Rasulov bir bosh bo‘lakli gaplarni shakliy jihatdan chuqur tahlil qilib bergan. Prof. A.N.Kononov o‘zbek va turk tillariga oid grammatikalarida uyushgan bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarni alohida-alohida qayd qilib o‘tadi. Tilshunos turk tiliga oid asarida gapning uyushiq bo‘laklarining ifodalanishi, bog‘lovchi vositalar bilan qo‘llanishi, bundagi ayrim xususiyatlar kabi masalalar haqida mulohaza yuritadi. 40 Prof. M.B.Balakayev hozirgi zamon qozoq tilining sodda gap sintaksisiga oid kitobida gapning uyushiq bo‘laklari to‘g‘risida ancha keng ma‘lumot beradi. Muallif uyushiq bo‘laklarning tiplari, ularning shakllanishi, yoyiq va yig‘iq bo‘lib kelishlari, bog‘lovchi vositalar bilan qo‘llanishi kabi masalalarni alohida yoritib beradi. 41 D.Mayrikov qirg‘iz tilidagi gapning uyushiq bo‘laklarini maxsus tekshirib, ularning o‘ziga xos grammatik xususiyatlarini ancha batafsil bayon qilib berdi. Turk tilshunosligida ham sodda gap va uning turlari bo‘yicha ko‘plab tadqiqot ishlari olib borilgan bo‘lib, ularning ayrimlariga to‘xtalamiz. Masalan, Z.Xudoyberganova “O‘zbek va turk tilshunosligida ega talqini” nomli maqolasida turk tillarida eganing o‘rganilishiga doir tadqiqot ishlari haqida ma’lumot bergan. Unda, turk tilshunosligida ega kesimdan keyingi ikkinchi bo‘lak bo‘lib, kesimdan anglashilgan harakat-holatning bajaruvchisini bildiruvchi bo‘lak ekanligi, ega kesimdan anglashilgan ish-harakatning amalga oshiruvchisi, reallashtiruvchisi hisoblanishi aytib o‘tilgan. 42 39 Qozoq tilining grammatikasi. – Alma-ata, 1967. – B.126. 40 А.Н.Кононов. Грамматика современного узбекского-литературного языка. – M., 1960. 41 Балакаев М.Б.. Современный казакский язык. – Синтаксис. – Алма-ата, 1959. 42 Xudoyberganova Z. O‘zbek va turk tilshunosligida ega talqini. –Turkiya, 2019. 29 Turk tilshunoslaridan O‘sman Bo‘lulu egani mavjud bo‘lgan tasniflardan birmuncha boshqacha tartibda guruhlarga ajratadi. Bunda eganing o‘n turi qayd etiladi: 1) bajaruvchi ega(yapıcı özne) tub fe’l bilan ifodalangan kesimning bajaruvchisini bildiradi; 2) ta’sirlovchi ega (etkileyici özne)ning kesimi o‘timli fe’llar bilan ifodalanadi; 3) ta’sir o‘tkazmaydigan ega (etkisiz özne) kesimi o‘timsiz tub fe’llar bilan ifodalangan gaplarning egasidir; 4) egasiz gaplar(öznesizlik – egasizlik)ning kesimi -(y)ıl, -(ı)n affikslari bilan yasalgan fe’llar bilan ifodalanadi. Bu o‘rinda majhul nisbatdagi fe’l bilan ifodalangan kesimli gaplar e’tiborda tutiladi; 5) ta’sirlangan ega(etkilenen özne) kesimi o‘zlik nisbat shaklidagi gapning egasi; 6) birgalik egali(imeceli özne) gap kesimi vazifasida birgalik nisbatdagi fe’llar qo‘llaniladi; 7) bajartiruvchi ega(yaptırıcı özne) o‘timlidan o‘timsizga aylangan fe’l bilan ifodalangan kesimning egasidir. Masalan, «Anne çocuğu bahçede gezdirdi – Ona bolasini bog‘da kezdirdi» gapida harakat bajaruvchi ona emas, boladir; 8) bavosita ega(aracılı özne); 9) tazyiq o‘tkazuvchi ega(baskıcı özne); 10) majburlovchi ega(zorlayıcı özne). 43 M.Bilgin, yana bir turk tilshunosi, turk tilidagi eganing to‘rt qo‘llanish shaklini ajratadi: umumiy ega, kuchaytirilgan ega, izohli ega, murojaatli ega. 44 Umumiy ega, boshqa tilshunoslar qayd etganidek, uyushgan kesimlarning umumiy egasidir. O‘zlik olmoshi yoki -ki yuklamasi ishtirokidagi, xususan, takroriy shaklda qo‘llangan ega kuchaytirilgan ega turini yuzaga keltirib chiqaradi. Izohli ega o‘zbek tilidagi ajratilgan egaga, murojaatli ega o‘zbek tilidagi undalmaga teng keladigan sintaktik birlik hisoblanadi. Shu jumladan O‘.Demirjan ham turk tilida fe’lning tuslanish tizimini tadqiq etar ekan, fe’lning nisbat shakllariga teng keluvchi grammatik ko‘rsatkichlar vositasida yuklanuvchi valentliklar masalasini tahlil qiladi. O‘.Demirjan U.Bo‘lulu singari fe’l nisbatlarining ko‘rsatkichlari vositasida gapdan anglashilgan voqea-hodisa ishtirokchilarini ifodalaydigan gap bo‘laklarini bayon etadi. Xususan, fe’lning nisbatlari asosida bajaruvchi, bajartiruvchi, yuzaki bajartiruvchi, vositachi- 43 Bolulu O. Türkçede Eylemin ve Gerçekleştiricinin Özellikleri. Eylemler ve Özneler Üzerinde Bir Anlam İncelenmesi. Türk Dili-1992, 46-52. 44 Bilgin, M. Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Ankara-2006. Anı Yayıncılık. 459-461 30 bajartiruvchi, majburlovchi ega turlarini farqlaydi. 45 R.Anderxill ham nisbat ko‘rsatkichlari yangi ega turini yaratadi, deya e’tirof etadi. 46 Z.Xudoyberganova turkshunoslarning ega borasidagi tadqiqot ishlarini tahlil qilib quyidagi xulosalarni beradi: “O‘zbek va turk tillarida sodda gapning bosh bo‘laklaridan biri bo‘lgan ega har ikki tilda deyarli bir xil ta’riflansa-da, ammo ular turlarining ajratilishi(turk tilida), ifoda materiallarining sharhlanishiga ko‘ra tafovutlanadi. Turk tilshunoslari tomonidan taqdim etilgan ega tasniflarida morfologik tasnif va tahlillardagi farqli qarashlarning sintaksisga ham bevosita ta’sir ko‘rsatganligi, ba’zi stilistik hodisalar sintaktik hodisa sifatida baholanganligi, tamomila boshqa sintaktik hodisa ega turi deb ajratilganligi, xususan, ayrim adabiyotlarda transformatsion grammatika me’yorlari asosida yangi ega turlari tasniflanganligi ayon bo‘ladi. Birinchi holatda, avval ta’kidlanganidek, ega turlari ba’zi sintaktik, stilistik hodisalarning aralashtirib yuborilishi natijasida tasniflangan bo‘lsa, ikkinchi holatda fe’l bilan ifodalangan kesimning nisbat shakllari eganing yangi turlari farqlanishiga sabab bo‘lgan. Zero, mantiqiy sub’ekt har ikki tilda umumiy bo‘lishi mumkin, ammo ularni ifodalovchi vositalar o‘rtasida tafovutlar kuzatiladi. Shu bois, o‘zbek va turk tillaridagi eganing universal va relevant belgilarini aniqlash uchun gap bo‘laklarining tuzilishiga ko‘ra tasnifiga asoslanish qulay. 47 Birinchi bob bo‘yicha xulosalar Gap – obyektiv borliq va unga bo‘lgan munosabatni ifoda qilib, nisbiy tugal fikr yoki his-tuyg‘u anglatib, tugal intonatsiyaga ega bo‘lgan so‘z hamda grammatik qonun-qoidalar asosida o‘zaro birikkan so‘zlar bog‘lanmasi deyiladi. Har qanday gap shakl va mazmun birligidan iborat bo‘lgan bir butunlikdir. Gapning bu ikki tomoni o‘zaro dialektik aloqda bo‘lsa ham, bir butunlikni tashkil etuvchi alohida tuzilmadir. Sodda gaplar eganing ishtirok etish etmasligiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi: Egasi mavjud gaplar va egasiz gaplar: Biz yangi filmni tomosha qildik 45 Demircan, Ö. (2003). Türk Dilinde Çatı. İstanbul: Papatya. 11-17. 46 Underhill, R. (1976). Turkish Grammar. The MIT press. 47 Xudoyberganova Z. O‘zbek va turk tilshunosligida ega talqini. – Turkiya, 2019. 31 – yangi filmni tomosha qildik. Sodda gaplar ikkinchi darajali bo‘laklarning ishtirokiga ko‘ra 2 ga bo‘linadi: sodda yig‘iq gap (Madina kirib keldi), sodda yoyiq gap: (Madina darvozadan shoshilib kirib keldi). Jahon tilshunosligida sodda gap va uning turlari ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan bo‘lib, jumladan, ularga A.Mеyе, O.Еspеrsеn, A.Smirnitskiy, V.Admoni, L.Tеnyеr, V.Vinogradov, A.A.Shaxmatov, Xoyrul Huda, Novalinda Puspita, Mashlihatul Umami, Shri Rosmavatining, Duygu Ispinar Akchayo‘glu, V.A.Beloshapkova va E.A.Brizgunova kabi olimlar ilmiy tadqiqotlar olib borishgan. Turkiy tilshunoslikda ham sodda gap va uning turlari bo‘yicha bir qator tadqiqotlar olib borilgan. Bu tadqiqotchi olimlar qatoriga quyidagi M.A.Kazеmbеk, G.Sa’diy, Q.Nosiriy, M.Korbagaliyеv va X.Badigi, G.Alparov, E. J a k u b o v , A.N.Kononov, M.B.Balakayev, D.Mayrikov, turk tilshunosligidan O‘sman Bo‘lulu, M.Bilgin, O‘.Demirjan k a b i olimlarni aytib o‘tish ahamiyatga molikdir . II BOB. SODDA GAPLARNING O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA O‘RGANILISHI 2.1.Sodda gap va uning turlarining o‘zbek tili darslik va o‘quv qo‘llanmallarida o‘rganilishi Sodda gap va uning turlari dastlab kollektiv tomonidan yozilgan “Til saboqligi” darsligiga, keyinchalik Munavvar Qori va boshqalar tomonidan 32 yaratilgan “O‘zbekcha til saboqlig‘i” va Sh.Zunnunning “Til qoidalari”, H.G‘oziyevning “Sintaksis” asarlarida sodda gap haqida fikrlar bildirilgan. 48 A.Fitratning “Nahv” asarida sodda gap haqida ilmiy ma’lumotlar berilgan. Asarda gap ta’rifi, gap bo‘laklari, so‘zlarning gapdagi vazifasi, gaplarning tuzilishiga ko‘ra turlari, ega va kesim orasidagi sintaktik munosabat hamda ega va kesimning shaxs va sonda moslashishi, kirish so‘zlar, bir tarkibli gaplarning ayrim turlari haqida, gap bo‘laklarining tushib qolishi haqida fikrlar keltirilgan. Bu fikrlarni o‘rganish M.Qurbonova ta’kidlaganidek, sintaksis tarixi uchun, xususan, sodda gap sintaksisini o‘rganish uchun qimmatli materiallar beradi. 49 Fitrat bosh bo‘laklar haqida gapirganda tahlilni kesimdan boshlab, so‘ng egaga to‘xtaladi. Fitratning bosh bo‘laklar to‘g‘risidagi fikrlari an’anaviy tilshunoslikdan boshqacharoq hal etilgan bo‘lib, yangicha yo‘nalishlarga mos keladi. Bu haqida A.Nurmonov va N.Mahmudovlar quyidagi fikrlarni keltiradi: “Fitrat so‘zlar qo‘shilmasining gap bo‘lishida kesimning mazmuniy-mantiqiy jihatdan hal qiluvchi ahamiyatga molik ekanligini, garchi bugungi zamonaviy grammatik tushunchalar asosida bo‘lmasa-da, alohida ta’kidlagan, ayni kesim terminini yasagan va qo‘llagan birinchi o‘zbek tilshunosidir”. 50 Darhaqiqat, Fitrat sintaksis sohasida salmoqli ishlarni amalga oshirgan. Masalan, “hol” atamasi ham birinchi bor Fitrat asarlarida qo‘llangan. Sodda gap nazariyasiga oid ilk qarashlar prof.A.G‘ulomov tomonidan o‘rtaga tashlangan 51 va 1937-yilda uning “O‘zbek tili sintaksisi” darsligi chop etilgan. A.G‘ulomovning “Sodda gap” darsligi 1948-yilda shu nom bilan bosib chiqarilgan darslikning qayta ishlangan nashri bo‘lib, unda gap va uning turlari, gap bo‘laklari, gap bo‘laklari tartibi, uyushiq bo‘laklar, gap bo‘laklari bilan grammatik jihatdan bog‘lanmagan so‘zlar kabi mavzular nazariy jihatdan 48 Тил сабоқлиғи. Самарқанд –Тошкент, 1924 ; Мунаввар Қори ва б. Ўзбекча тил сабоқлиғи. Тошкент, 1925; Зуннун Ш.Тил қоидалари. Самарқанд –Тошкент, 1929; Ғозиев Ҳ. Синтаксис. Тошкент,1938. 49 Фитрат. Наҳв. Самарқанд – Тошкент, 1930; Қурбонова М. Абдурауф Фитрат ва ўзбек тилшунослиги.– Тошкент: Университет, 1997. –Б.30-43. 50 Ма ҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек илмий тилшунослигининг ёрқин намояндаси // Ўзбек тили ва адабиёти. 2014.№1.–Б.53-63. 51 Ғуломов А. Содда гап. – Тошкент: Фан, 1955 . 33 o‘rganilgan. 52 Olimning “Gapning asosiy grammatik belgisi predikativlikdir” degan mulohazasi bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. A.G‘ulomovning yuqoridagi fikrlari va “Intonatsiya predikativlikni ifodalashdagi vositalarning eng muhimidir, og‘zaki nutqimizda gapning fikriy grammatik bir butunligini intonatsiya ifodalaydi” degan mulohazalari bugungi kunda maktab darsliklaridan o‘rin olgan. 53 A.G‘ulomov gapni fikriy jihatdan darak, so‘roq, buyruq, undov gaplarga ajratgan. U bugungi kunda adabiyotlarda 54 istak gap deb atalayotgan gapni ham nazardan qochirmagan, faqat bunday gapni darak-istak gap deb atagan. 55 Olim so‘roq gap haqida gapirganda so‘roq yuklamalari bilan hosil qilingan gaplarning javobi ha yoki yo‘q so‘zidan tuzilgan darak gap bo‘lishi, biroq har vaqt gapning bu tarzda ifodalanmasligi, bu so‘zlardan keyingi so‘zning o‘zigina qo‘llanishi mumkinligini ta’kidlagan. A.G‘ulomov undov gapni darak, so‘roq, buyruq gaplar qatoriga kiritgani bilan undov gap shu gaplarga maxsus undov intonatsiyasining qo‘shilishi bilan hosil bo‘lishini aytib o‘tadi. U tasdiq va inkor gaplarni bo‘lishli va bo‘lishsiz gap deb atagan. Sodda gapning ikki xili: yig‘iq va yoyiq gaplar haqida mulohaza bildirgan. Bundan tashqari u kesimning qaysi so‘z turkumi bilan kelishiga qarab, ikkiga: fe’lli va otli gaplarga ajratadi. Gapdagi so‘zlarning bog‘lanishi haqida gapirganda so‘z birikmasi va sintagma, ularning farqi misollar bilan yoritilgan. 56 Olim kesimlarni tuzilishiga ko‘ra ikkiga ajratadi: sodda kesim va qo‘shma kesim. A.G‘ulomov to‘ldiruvchini to‘ldiruchi deb nomlab uni ikkiga to‘g‘ri (vositasiz) to‘ldiruvchi va vositali to‘ldiruvchiga bo‘lgan. To‘g‘ri to‘lduruchi tushum, ba’zan chiqish kelishigidagi so‘z bilan ifodalanishi, chiqish kelishigi bilan ifodalansa, harakatning predmetga tamoman emas, qisman o‘tishi aytib o‘tilganki, bu fikr hozirgi kunda litsey darsligidan ham 52 Ғуломов А.Содда гап. Т.: ЎзФА нашриёти, 1955. 99 б. 53 Қодиров М., Неъматов Ҳ., Абдураимова М., Сайфуллаева Р. Она тили. (8-синф учун дарслик) Т.: Чўлпон номидаги НМИУ, 2014. –Б.46. 54 Ма ҳмудов Н., Нурмонов А., Собиров А ва бошқ. Она тили. (5-синф учун дарслик) Т.: Маънавият, 2007. – Б.34.. Қодиров М., Неъматов Ҳ., Абдураимова М., Сайфуллаева Р. Она тили. (8-синф учун дарслик) Т.: Чўлпон номидаги НМИУ, 2014. –Б.46. 55 Ғуломов А.Содда гап. Т.: ЎзФА нашриёти, 1955. –Б.12. 56 Шу асар.–Б.13-35. 34 o‘rin olgan. 57 Asarda aniqlovchi, uning turlari; hol, uning turlari haqida batafsil ma’lumot berilgan. Holni o‘ziga qaratgan hokim so‘z doim kesim vazifasida kelishi shart emasligi, ba’zan boshqa vazifada bo‘lishi ham mumkinligi aytilganki 58 , bugungi kunda bu fikr mustaqil va nomustaqil hol deb ta’riflanmoqda. 59 Darslikda gap bo‘laklari tartibi, tartibning grammatik holatga ta’sir etish o‘rinlari, so‘zlar tartibining o‘zgarish sabablari (logik-grammatik, stilistik talab bilan, poetik talab bilan o‘zgarishi) o‘rganilgan. 60 Olim to‘liq va to‘liqsiz gaplar, shaxsli va shaxssiz gaplar, uyushiq bo‘lakli gaplar haqida ham to‘xtalib, ayrim o‘rinlarda ularning stilistik xususiyatlari haqida ham fikr bildirgan. Darslikda sodda gapning grammatik jihati yoritilib, sintaktik birliklarning ayrim uslubiy xususiyatlari haqida qisqacha aytilish zarur bo‘lgan o‘rinlardagina (bu ham she’riy asarlar misolida) fikr bildirilgan. A.G‘ulomov sodda gap haqidagi qarashlarini keyinchalik boshqa darsliklarida kengaytirdi, mukammallashtirdi. 61 Masalan, M.Asqarova bilan hamkorlikda chiqarilgan, bir necha bor nashr qilingan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis” kitobi fikrimiz dalilidir. Biz foydalanganimiz shu kitobning qayta ishlangan va to‘ldirilgan uchinchi nashri bo‘lib, darslikning “So‘z birikmasi”, “Gap”, “Sodda gap” qismlari A.G‘ulomov tomonidan yozilgan bo‘lib, avvalgi nashrlardan yangi nazariy ma’lumotlar kiritilgani (mualliflar o‘tgan yillar davomida lingvistika fani erishgan yutuqlar tufayli deb izohlashadi.), gapni, uning struktura va mazmun xususiyatlarini, bo‘laklarini o‘rganishda uning dinamikasi ham ko‘zda tutilgani, hozirgi o‘zbek adabiy tilining sintaktik me’yorlarini ko‘rsatishga alohida e’tibor berilgani kabi bir qancha kiritilgan o‘zgarishlar mualliflar tomonidan aytib o‘tilgan. 62 Darslikda A.G‘ulomov bosh bo‘laklardan egani hokim bo‘lak deb olgan bo‘lsa ham, gapga 57 Nurmonov A., Mahmudov N., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. (Akademik litseylar va kasb- hunar kollejlarining 3-bosqich talabalari uchun darslik) T.: 2011.–B.36. 58 Ғуломов А.Содда гап. Т.: ЎзФА нашриёти, 1955. –Б.82. 59 Nurmonov A., Mahmudov N., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. (Akademik litseylar va kasb- hunar kollejlarining 3-bosqich talabalari uchun darslik) T.: 2011.–B.63. 60 Ғуломов А.Содда гап. Т.: ЎзФА нашриёти, 1955. –Б.5-89. 61 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили: Синтаксис. –Т . : Ўқитувчи , 1961,1967, 1987 . 62 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили: Синтаксис. – Т.: Ўқитувчи, 1987.–Б.3. 35 xos belgilarni ko‘rsatishda kesimning o‘rni kuchli ekanligini, modallik, zamon, shaxs-son ko‘rsatkichlari, intonatsion tugallik kesimda bo‘lishini ta’kidlab o‘tgan. 63 Demak, bugungi kunda gapning markazi va hokim bo‘lak etib kesimning olinishiga yuqoridagi mulohazalar ham turtki bo‘lgan bo‘lsa kerak. 64 Gapda eganing qatnashuvi yoki qatnashmasligi, kesimning qo‘llanmasligi yoki takror qo‘llanilishi nutqning mazmun tomonidan yo‘nalishi bilan, grammatik, stilistik xususiyatlar bilan bog‘liq bo‘lishi aytilib, barcha grammatik xususiyatlariga to‘xtalgan. Xullas, “Sodda gap sintaksisi” (1948), “Sodda gap” (1955), “Hozirgi zamon o‘zbek tili. Sintaksis” (1961, 1967, 1987) kitoblarining nashr etilishi tilshunosligimizda nazariy sintaksisning shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Nafaqat sintaksis sohasida, balki o‘zbek tilshunosligi rivojida A.G‘ulomovning xizmatlari beqiyoski, N.Mahmudov, A.Nurmonovlarning quyidagi e’tiroflari fikrimizni tasdiqlaydi: “O‘zbek tilining fonetikasidan tortib sintaksisiga qadar eng dolzarb masalalar bo‘yicha qalam tebratib, o‘zbek ilmiy tilshunosligining yalovbardoriga aylandi. ...uning nomi tilshunoslik tarixidan haqli ravishda o‘zbek ilmiy tilshunosligining asoschisi sifatida o‘rin oldi”. 65 1966-yili G‘.Abdurahmonov tahriri ostida nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis” asari ikki qismli kitobning ikkinchi qismi bo‘lib, unda o‘zbek adabiy tilining sintaktik qurilishi, gap turlari, gap bo‘laklari, murakkab hamda qo‘shma gap sintaksisi, ularning grammatik xususiyatlari yoritilgan. 66 Asarda gaplar strukturasiga ko‘ra uch xilga sodda, murakkab, qo‘shma gaplarga bo‘lingan. Boshqa darsliklarda sodda gap tarkibida qaraladigan ajratilgan bo‘laklar, undalma, kirish bo‘lak va birikmalari bo‘lgan gaplar murakkab gap deb nomlangan. 63 Шу асар.–Б.74. 64 Ма ҳмудов Н., Нурмонов А., Собиров А ва бошқ. Она тили. (5-синф учун дарслик) – Т.: Маънавият, 2007. –Б.3 9; Қодиров М., Неъматов Ҳ., Абдураимова М., Сайфуллаева Р. Она тили. (8-синф учун дарслик) – Т.: Чўлпон номидаги НМИУ, 2014. –Б.57; Nurmonov A., Mahmudov N., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. (Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarining 3-bosqich talabalari uchun darslik) – T.: 2011.–B.46. 65 Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек илмий тилшунослигининг ёрқин намояндаси // Ўзбек тили ва адабиёти. 2014.№1.–Б.53-63. 66 Ҳозирги ўзбек адабий тили, II том.Синтаксис. – Т.: Фан,1966. – 504 б. 36 A.G‘ulomov “O‘zbek tili sintaksisining ba’zi masalalari” maqolasida mana shu murakkab gaplarga ham to‘xtalib, bunday gaplar murakkab gap atamasi bilan emas, murakkablashish atamasi bilan sodda gap tarkibida qolishi, sintaksisning ikki qismli traditsion sxemasi saqlanishi kerakligini aytib o‘tgan. 67 G‘.Abdurahmonov tahriri ostida nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis” asarida eganing ifodalanishida birikmali ega haqida alohida mavzu ajratilganki, bu hozirgi maktab va litsey darsliklarida juda qisqa izoh berib ketayotgan fikrni to‘ldirishga bemalol asos bo‘la oladi. Umuman olganda, asarda gap bo‘laklari, uyushiq bo‘laklar, bir tarkibli gaplar, so‘z-gaplar, to‘liqsiz gaplarning grammatik xususiyatlari batafsil yoritilgan. 68 1976-yilda yaratilgan “O‘zbek tili grammatikasi” kitobida o‘zbek tilining sintaktik xususiyatlari mukammal tarzda tahlil qilingan bo‘lib, sintaksisning ko‘pgina masalalari, jumladan, sodda gap va uning turlari batafsil yoritib berilgan asosiy darslikdir. 69 G‘.Abdurahmonov, A.Sulaymonov, X.Xoliyorov, J.Omonturdiyevlar 1979-yil nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis” qo‘llanmasida ham sintaksisning muhim jihatlari nazariy jihatdan yoritilishidan tashqari, sintaktik birliklarning uslubiy xususiyatlari ham aytib o‘tilgan. 70 O‘zbek tilshunosligida sistemaviy tadqiq usullarining ommalashuvi natijasida yana bir yangi yo‘nalish – mazmuniy sintaksis vujudga keldi. Bu yo‘nalishga N.Mahmudov va A.Nurmonovlar asos solgan. Bu yo‘nalishning asosiy tamoyillari A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Ahmedov, S.Solixo‘jaevalarning “O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi” kitobida o‘z aksini topgan. Monografiyada o‘zbek tilidagi sintaktik birliklarning tarkibi, eng muhim sintaktik birliklar – sodda gap hamda qo‘shma gaplarning mazmuniy tuzilishi, uning shakliy-grammatik tuzilishga munosabati, bundagi muvofiqlik va nomuvofiqlik tahlil etilgan. Bundan 67 Ғуломов А.Ўзбек тили синтаксисининг баъзи масалалари // Ўзбек тили ва адабиёти.1968. №2. –Б.9-10. 68 Ҳозирги ўзбек адабий тили, II том.Синтаксис. – Т.: Фан, 1966. –Б.68-74 ; –Б.142; –Б.182. 69 Ўзбек тили грамматикаси . II том. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан , 1976. 70 Абдураҳмонов Ғ., Сулаймонов А., Холиёров Х., Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1979. 37 tashqari kitobning so‘zboshisida aytilgan quyidagi fikrlar bevosita mazmuniy sintaksisning o‘rganish obyekti hamdir. “Ushbu kitobda sintaksis nutq jarayonida funksiyalashishga tayyor turgan va nutqiy faoliyatda imkoniyatlarini o‘zlarining sistem ma’nolari asosida turli shakllarda namoyon qiluvchi vertual birliklar sistemasi sifatida talqin qilinadi va ularning namoyon bo‘lish shakllari o‘rganiladi. Gapning mazmuniy aspekti qismining mundarijasi gap hosil qilish bosqichlarini ko‘rsatish niyatida onomasiologik tarzda tuzildi. Shu bilan birga, nutqiy faoliyat hosilasi bo‘lgan lingvistik birliklar – jumlalar semasiologik jihatdan o‘rganildi va ular umumlashgan ma’nolariga ko‘ra tiplarga birlashtirildi. Shunday qilib, nutqiy faoliyatdagi ikki tomonlama yo‘nalish dialektikasini yoritishga harakat qilindi”. 71 Keyinchalik A. Nurmonov va N.Mahmudovlarning qarashlari “O‘zbek tilining nazariy grammatikasi (Sintaksis)” da yanada batafsil bayon qilindi. 72 Biz yuqorida aytib o‘tgan yangi yo‘nalishlar asosida yaratilgan darslik, monografiya, tadqiqot ishlarida sodda gap, sodda gap turlarining funksional-stilistik, lingvopoetik xususiyatlariga e’tibor qaratilmagan. Bu holatni ularda ilgari surilgan tamoyillar bilan hamohang kela olmasligida deb sharhlash mumkin, bizningcha, chunki bu ishlarda sintaktik birliklar, jumladan, sodda gap, sodda gap turlari sistem-strukrur va mazmuniy jihatdan yoritilganligidadir. 2.2. Sodda gap va uning turlarining alohida tadqiqot obyekti sifatida monografik tarzda o‘rganilishi A.G‘ulomov, A.N.Kononov, F.Kamol, S.N.Ivanov, G‘.Abdurahmonov, M.Asqarova, A.Sulaymonov, A.Ahmedov, I.Rasulov, A.Sayfulla y ev, F.Uba y eva, H.Boltabo y eva, U.Tursunov, A.Berdiali y ev, I.Tursun, S h .S h oabdurahmonov, S h .S h ukurov, J.Omonturdi y ev, M.Mirtoji y ev, A.Nurmonov, N.Mahmudov, H.Ne’matov, X.Abdurahmonov, R.Sayfulla y eva, M.Qurbonova, N.Turniyozov, A.Bobo y eva, X.Ismatulla y ev, O.Toji y ev, S.Usmonov, B.O‘rinbo y ev hamda ularning yuzlab shogirdlari va izdoshlari tadqiqotlarida sodda gap sintaksisi chuqur o‘rganildi. 71 Нурмонов А., Маҳмудов Н., Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Т.: Фан, 1992. –Б 4. 72 Нурмонов А., Маҳмудов Н. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. (Синтаксис). – Т.: Ўқитувчи, 1995. 38 Sodda gap nazariyasiga oid ilk qarashlar prof.A.G‘ulomov tomonidan o‘rtaga tashlandi. 73 nashr etilgan 1940-yilda olimning 1-monografiyasi “O‘zbek tilida aniqlovchilar” bo‘lib, bu ish A.G‘ulomovning filologiya fanlari kandidati ilmiy darajasini olish uchun yozgan dissertatsiyasidir. 74 Ishda qaratqich aniqlovchilarning belgili va belgisiz shakllari haqida fikr bildirilib, ba’zan ikkisi ham (qaratqich va qaralmish) qo‘shimchasiz bo‘lishi, bu holatning she’riy asarlarda va jonli xalq tilida ko‘p uchrashi, qaratqich va qaralmishning shaxs- sonda mosligi, ba’zan biri tushib qolganda mos kelmasligi (bizning Ashur chol, o‘zimizning dunyo), bunda uslubiy ma’nolar: ta’kid, mensimaslik yoki hurmat ma’nolari anglashilishi, qaratqich va qaralmish tartibi ko‘p o‘zgarmasligi, she’rlarda vazn, ohang, qofiya talabi bilan yoki hayajonli nutqlarda, kuchli ifodalarda o‘zgarishi, qaratqich va qaralmish orasida qaralmishga bog‘liq bo‘lgan so‘zlar kirib qolishi, bundan qaratqich va qaralmish aloqasini anglash og‘irlashishi, bunday qo‘llash uslubning ochiq bo‘lishiga biroz xalal berishi aytilgan. 75 Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari darsliklarda yoritilishdan tashqari alohida tadqiqot obekti qilib olingan. 76 Bundan tashqari gap bo‘laklari, shaxsi ma’lum, shaxsi umumlashgan, shaxsi noma’lum, atov gaplar bir tarkibli gaplar nomi ostida alohida tadqiqot obyekti qilib olindi. 77 XX asrning keyingi yillarida ham bu masalalar tilshunoslikning dolzarb masalalari qatoridan tushmagan. Sh. Akromovning “O‘zbek tilining gap qurilishida 73 Ғуломов А. Содда гап. – Тошкент: Фан, 1955 . 74 Айюб Ғуломовнинг илмий мероси. (4-китоб) Ўзбек тилида аниқловчилар. – Т., 2008. 75 Шу асар. –Б.22-43. 76 Аҳмедов А. Ҳозирги замон ўзбек тилида сўроқ гаплар: Филол.фан.номз. ...дисс. –Тошкент, 1965; Аҳмедов А. Ўзбек тилида гапнинг коммуникатив турлари. –Тошкент: Фан, 1979; Ҳайназарова М. Сўроқ гапларда шакл ва мазмун номувофиқлиги: Филол.фан.номз. ...автореф.дисс. –Тошкент, 1999. –26 б. 77 Акромов Т. Именное сказуемое в современном узбекском литературном языке. –Тошкент, 1967. -27 б; Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар. – Тошкент: Фан, 1974. 39 to‘ldiruvchi va hol”, N.Dosanovning “O‘zbek xalq ertaklari tilida aniqlovchilar” kabi tadqiqotlari fikrimizning yaqqol dalilidir. 78 I.Rasulovning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bir sostavli gaplar” monografiyasida ham tadqiqot ishimizning mavzusi haqidagi masalalar tahlil qilingan. Monografiyada sodda gap sintaksisining muhim problemasi – bir sostavli gaplar yoritilgan bo‘lib, sodda gaplarni ikki sostavli va bir sostavli gaplarga ajratishda gap struktura asosining sostavi asosiy kriteriya qilib olingani xususida so‘z yuritiladi. Ushbu monografiyada, shuningdek, bir sostavli gaplar, ularning logik-grammatik xususiyatlari, bir sostavli gaplarning klassifikatsiyasi, bir sostavli gap tiplarining o‘xshash va o‘ziga xos tomonlari, ularning to‘liqsiz va so‘z- gaplardan farqi, bir sostavli gaplarning stilistik xususiyatlari kabi masalalar boy til materiallari asosida chuqur analiz qilingan. 79 1955-yilda G‘.Abdurahmonovning “Ajratilgan ikkinchi darajali bo‘laklar” nomli monografiyasi e’lon qilinаdi. Bu ish o‘zbek tilida ajratilgan bo‘laklarni va ularning xilma-xil ko‘rinishlarini ilmiy asosda ko‘rsatib berishga urinishning dastlabki natijasi bo‘ldi. Olim mazkur ishida ajratilgan bo‘laklarning ergash gaplardan farqini, ularning bir turdan ikkinchi turga aylantirish usullarini to‘la yoritib ber а di. G‘.Abdurahmonovning fikricha, ajratilgan bo‘laklar o‘zining semantik funksiyasi va shunga muvofiq o‘ziga xos intonatsiyasi bilan ajralib turuvchi alohida sintaktik qurilmadir. 80 Keyinchalik D.Ashurova, F.Uba y eva, H.Boltabo y evalarning “Gapning uyushgan va ajratilgan bo‘laklari” kitobi nashr etiladi. Bu kitobda uyushiq va ajratilgan bo‘laklarning rus va turkiy tilshunoslikda o‘rganilish tarixi to‘liq bayon qilingan. Ajratilgan bo‘laklar, gap bo‘laklarining ajralish usullari, ajratilgan bo‘laklarning grammatik vositalariga ko‘ra tiplari va ularning ahamiyati, ajratilgan izohlarning semantik xarakteristikasi, ularning 78 Акрамов Ш. Ўзбек тилининг гап қурилишида тўлдирувчи ва ҳол( [ WPm ] валентлиги аспектида: Филол.фан.номз. ...автореф.дисс. –Тошкент, 1999. –21 б; Досанов Н. Ўзбек халқ эртаклари тилида аниқловчилар. –Тошкент: 1994. -25 б. 79 Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар. – Тошкент: Фан, 1974. 80 Абдураҳмонов Ғ. Ажратилган иккинчи даражали бўлаклар. –Тошкент, 1955. 40 grammatik xususiyatlari, turlari, ajratilgan izohlarning intonatsion xususiyatlari ochib berilgan. 81 H.Boltaboyevaning “O‘zbek tilida murakkablashgan sodda gaplar” monografiyasida ajratilgan bo‘laklarning grammatik xususiyatlari batafsil izohlangan. Kitobda ajratilgan bo‘laklar muhim stilistik vosita ekanligi aytilib, yozuvchi bu stilistik vositadan nima maqsadda foydalanishi haqida bir qancha fikrlar bildirilgan: “1.Yozuvchi ma’lum voqelik yoki obraz, xarakter yoki qiyofani chizishda uning asosiy o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalovchi gap bo‘laklarini o‘quvchiga shu asosiy xususiyatlarni anglatish maqsadida ajratadi, ya’ni o‘ziga xos so‘z tartibini tuzadi. 2. Yozuvchi ba’zan obrazni yoki hodisani o‘quvchiga yaxshi tanishtirish maqsadida uni ikkinchi biror narsa va hodisaga yoki holatga o‘xshatish orqali ifodalaydi, ya’ni obrazli gap bo‘laklarini, oborotlarni qo‘llaydi. 3.Ta’sirni kuchaytirish, kuchli emotsiya yaratish, ritordatsiya uchun ajratilgan bo‘laklar ishlatiladi. 4.Yozuvchi yordamchi so‘zlar vositasidagi tayyor nutq formalarini asosiy hukmga tirkab ishlatadi.” 82 I.Toshaliyevning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida kiritma konstruksiyalar” nomli monografiyasida kiritma konstruksiyalar gap strukturasini murakkablashtiruvchi sintaktik kategoriya sifatida nazariy jihatdan tasvirlab berilgan, ularning struktur jihatdan turlari hamda leksik-grammatik xususiyatlari o‘rganilgan. 83 Ajratilgan bo‘laklar va kiritmalarga o‘xshab ketadigan, biroq butunlay boshqa bir hodisa parsellyativ va ilova qurilmalar ham sodda gaplarning bir ko‘rinishi bo‘lib, A.G‘afforovning nomzodlik dissertatsiyasi o‘zbek tilida parsellyativ va ilovali qurilmalarning o‘ziga xos xususiyatlari haqida ma’lumot berilgan. 84 A.G‘afforov bu hodisa haqida quyidagi fikrlarni keltiradi: “Parsellyatsiya hodisasi ma’lum bir fikrning alohida bo‘laklar orqali berilishini taqozo qilsa, ilovali qurilmalar asosiy fikrga qo‘shimcha tarzda yangi xabar ilova 81 Ашурова Д., Убаева Ф., Болтабоева Ҳ. Гапнинг уюшган ва ажратилган бўлаклари. Т.: ЎзФА, 1962. –Б.109- 178. 82 Болтабоева Ҳ. Ўзбек тилида мураккаблашган содда гаплар. Т.: Фан, 1969. –Б.31 ; –Б.155-160. 83 Тошалиев И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида киритма конструкциялар. – Т.: Фан, 1976. – 121 б. 84 Ғаффоров А. Ҳозирги ўзбек тилида парцеллятив ва иловали қурилмаларнинг синтактик диревацияси: Филол.фан.номз… дисс.автреф. – Самарқанд, 1997. –26 б. 41 qilinishini anglatadi. Parsellyatsiya hodisasi yolg‘iz bir gap doirasida ifodalanishi mumkin bo‘lgan fikrning bo‘linib, parchalanib berilishini taqozo etadi. Parsellyat yetakchi gapsiz mustaqil qo‘llanilmaydi. Parsellyatlarni transformatsion sintez yo‘li bilan yetakchi gap tarkibiga singdirib yuborish mumkin. Yetakchi gap bilan ilova qurilmalar nutq materiallari sifatida ma’lum bir semantik-sintaktik butunlikni tashkil etsa-da, til materiallari sifatida alohida bo‘laklardir. 85 Ushbu hodisa haqida yana bir tadqiqot ishi yaratilib, ushbu tadqiqotda to‘ldiruvchi bilan ifodalangan ilovali elementlarning funksiyalari ochib berilgan. 86 Bizga ma’lumki, tasdiq va inkor gaplar harakatning bajarilgani yoki bajarilmagani, voqeaning yuz bergani yoki yuz bermagani haqidagi xabarni ifodalaydi. D.Lutfullayeva “Tasdiq gaplarda inkor va shakliy-mazmuniy nomuvofiqlik” nomli tadqiqot ishida tasdiq va inkor gaplarning farqlanish asoslari haqida fikr yuritib, tasdiq gaplarning voqelikning predmet va hodisalari orasida aloqa bog‘lanishning mavjudligini, inkor gaplarning esa bunday aloqa bog‘lanishning mavjud emasligini aytib, tasdiq va inkor gaplarning hosil bo‘lish yo‘llari, nutqda tasdiq orqali inkor, inkor orqali tasdiq gaplar shaklanishi, uning sodir bo‘lish sabablari, yo‘llari haqida fikrlar bildiradi, har bir fikr-mulohazani misollar bilan asoslaydi. Gapning tasdiq va inkor shaklda bo‘lishi uning hamma turiga xosligi, lekin logik jihatdan qaralganda, tasdiq va inkor hodisasi xabar berishning eng xarakterli xususiyatlaridan ekanligi, bu jihatdan uning darak gap bilan yana ham zich bog‘liqligi, gapning tasdiq va inkor shaklda bo‘lishi borliqning turli hodisalari orasidagi, har xil tushunchalar orasidagi munosabatlarning xarakteriga asoslanishi, gap shu munosabatlarni til materiallari vositasi bilan ifodalashi kabi fikrlar tadqiqot ishida aytib o‘tiladi. 87 85 Шу манба. – Б.12,13,15,16,18. 86 Бегматов М. Тўлдирувчилар билан ифодаланган иловали элементларнинг функциялари: Филол.фан.номз… дисс.автреф. – Тошкент, 1999. –24 б. 87 Лутфуллаева Д. Тасдиқ гапларда инкор ва шаклий-мазмуний номувофиқлик: Ф илол. фан. номзоди...дисс. автореф. – Тошкент, 1997.–Б.7. 42 2.3.Sodda gap va uning turlariga yangicha qarashlar aks etgan ilmiy tadqiqotlar haqida. Ma ’lumki, tilning o‘z ichki qonuniyatlari mavjud bo‘lib, u nafaqat shaxsga, hattoki jamiyatga ham bo‘ysunmaydi va u tilshunoslarning talqin hamda hukmlariga ham mutlaqo befarqdir. Shuningdek, u tilni bilmagan kishini o‘ziga bo‘ysundiradi. Shu o‘rinda tilshunos olim A.Peshkovskiyning “grammatikani bilmagan kishi tilni boshqarmaydi, aksincha, uni til boshqaradi” 88 - degan iborasini eslashimiz kifoya. O‘zbek tilshunosligi tom ma’nodagi mustaqil fan sifatida o‘zbek tilining o‘zbekona tabiatini ochiq-oydin o‘rganib, uni milliy g‘oya va milliy mafkurani targ‘ib qilishning tarkibiy qismiga aylantirdi. Bugungi kunda morfologiyada grammatik kategoriya va shakllarning, so‘z turkumlarining yangicha tasnifi, sintaktik hodisalarning yangi nuqtayi nazardan tadqiq qilinishi natijasida ta’limga olib kirilayotgan ilmiy yangiliklar – gapning markazi sifatida kesimning qaralishi, gap va so‘z kengaytiruvchilarining farqlanishi, gap bo‘laklarining darajalanishi, sodda va qo‘shma gap oralig‘ida uyushgan gaplarning ajratilishi, gap markaziga tayangan holda qo‘shma gaplarning yangicha tasniflanishi kabilar fikrimizning dalilidir. Rus tili darsliklari namunasi asosida tuzilgan qo‘llanmalar XX asrning 90-yillarigacha amalda bo‘ldi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlangan Yevropa tilshunosligi me’yorlarida o‘zbek tilini o‘rganish tilshunoslarimiz oldiga o‘zbek tili me’yorlarini belgilash va ommalashtirish, “ona tili ta’lim mazmunini yangilash, o‘zbek tili grammatik qurilishini rus tili grammatik meyorlari chizmasi asosida baholash asoratidan qutqarish” kabi maqsadlarni qo‘ydi. Bu masalalar bilan XX asrning 90-yillariga kelib, o‘zbek sistemaviy tilshunosligi shug‘ullandi. O‘zbek sistemaviy tilshunosligining vakillari bo‘lgan H.Ne’matov, R.Sayfullayeva, B.Mengliyev, S.Nazarova, M.Qurbonova, M.Abuzalovalar hamda ularning shogirdlari o‘z tadqiqotlarida o‘zbek tilshunosligida ham sintaktik hodisada substansial va aksidensial jihatni farqladi, gap va so‘z birikmasining lison-nutq nuqtayi nazaridan izchil tavsifini berdi va o‘z “tadqiqotlarida so‘z birikmasi, sodda gap, qo‘shma 88 Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении. – М.: Учпедиздат, 1956. – C .511. 43 gap, an’anaviy so‘z-gaplarning substansial mohiyati, lisoniy-sintaktik qoliplarini ishlab chiqishdi”. Bu tadqiqotchilar gapning eng kichik qurilish qolipini lisoniy birlik sifatida olishdi. Bugungi kunda an’anaviy tilshunoslik vakillari rivojlantirgan qonun- qoidalarga, yaratilgan nazariy qarashlarga asoslanib, bu tilshunoslik negizida sistem tilshunoslik va mazmuniy sintaksis shakllandi. Bu haqida M.Qurbonovaning “Bosh bo‘laklar talqiniga doir” risolasida quyidagi fikrlar keltirilgan: “Takidlash joizki, A.G‘ulomov talimoti o‘sha davr uchun ham keyingi davr tilshunosligi uchun ham shubhasiz katta ilmiy qimmatga ega. Bu tilshunoslik o‘sha davr uchun yagona tahlil asoslarini yaratgan bo‘lsa, o‘zidan keyingi sistem tilshunoslik uchun zaruriy bosqich vazifasini o‘tadi”. 89 O‘zbek tilshunosligida sistem-struktur talimotlarni prof. S.N.Ivanov boshlab berdi. Olim lisoniy birliklar mohiyatini ochishda dialektik falsafa, tadqiq manbai haqida ilmiy-nazariy hukm chiqarish jarayonida dialektik gnoseologiya, jumladan, dialektologik kategoriyalardan onglilik va izchillik bilan foydalanish (metodologiya) masalalarini o‘rtaga qo‘ydi. Bu yondashuv dialektikaning umumiylik-xususiylik, mohiyat-hodisa, imkoniyat-voqelik, sabab-oqibat kategoriyalarining til tizimi birliklariga bevosita amaliy tatbig‘idan iborat edi. Bu yo‘nalish H. Ne’matov, R.Sayfullaeva, M.Qurbonova, M.Abuzalova, R.Bobokolonov, L.Raupova, S.Muhamedova, B.Yorov, H.Shokirova, Sh.Akramov, S.Inoyatov, N.Yuldashevalar tomonidan izchil davom ettirildi va sistemaviy tahlil usullari chuqurlashtirildi. 90 Bu yo‘nalishning o‘ziga xos xususiyatlarini quyidagi fikrlar 89 Қурбонова М. Бош бўлаклар талқинига доир. – Т., 1998. –Б. 17. 90 Неъматов Ҳ.Тажалли тасаввуф билиш назарияси ва тилшуносликда синтаксисни ўрганиш масалалари // Ўзбек тили ва адабиёти. 1993. №2.–Б.12-16; Сайфуллаева Р., Абузалова М. Гапнинг энг кичик қурилиш қолиплари ҳақида. Ўзбек тили ва адабиёти, 1991, №4. б.42-44; Абузалова М.Ўзбек тилида содда гапнинг энг кичик қурилиш қолипи ва унинг нутқда воқеланиши: Ф илол. фан. номзоди...дисс. автореф. Тошкент, 1994.–Б.21 ; Акрамов Ш. Ўзбек тилининг гап қурилишида тўлдирувчи ва ҳол: Ф илол. фан. номзоди...дисс. автореф. Тошкент, 1997.–Б.22 ; Раупова Л. Ўзбек тилида номустақил кесим масаласи ва [WPm –> WPm] қурилишли гаплар: Ф илол. фан. номзоди...дисс. автореф. Тошкент, 1999.–Б.26 ; Иноятов С. Ўзбек тилида предикатив муносабат: Ф илол. фан. номзоди...дисс. автореф. Тошкент, 1999.–Б.22 ; Муҳамедова С. Ўзбек тилида йўналма ҳаракат феълларининг предикативлиги ва валентлиги: Ф илол. фан. номзоди...дисс. автореф. Тошкент, 1999.–Б.22 ; Бобоколонов Р.Ўзбек тилида семантик-функционал шаклланган сўз-гаплар. Ф илол. фан. номзоди...дисс. Тошкент, 2000 ; Қурбонова М. Ўзбек тилшунослигида формал-функционал йўналиш ва содда гап қурилишининг талқини: Ф илол. фан. доктори...дисс. автореф. Тошкент, 2001.–Б.51 ; Ёров Б.Уюшиқ кесим: унинг зотий (субстанциал) табиати ва гапдаги мавқеи: Ф илол. фан. номзоди...дисс. автореф. 44 orqali bilib olishimiz mumkin. “O‘zbek tili sintaksisini bu yo‘sinda tadqiq qilish formal-funksional (shakl-vazifaviy) tadqiq deyilmoqda. Hozirgi kunda formal- funksional talqinga ko‘ra gap deganda so‘z formasi va unga qo‘shilib kelgan kesimlik ko‘rsatkichlari tushuniladi. Bu esa fanimizda sodda gapning eng kichik qurilish qolipi degan tushunchaning vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Sodda gapning minimal qolipi [WPm] deb belgilandi. Bu erda [W]-atov birligi +[Pm] kesimlik ko‘rsatkichlari= hukm”. 91 Formal-funksional talqinda yasama so‘zlar va sintaktik hosilalar (so‘z birikmalari, gaplar) nutqiy birliklar sifatida faqat ularning qoliplari (modellari) qabul qilinadi. Lisoniy qolip (model) matematik tenglama tabiatiga ega bo‘lib, u ikki tarkibiy qismdan iborat. Lisoniy qolipning shakli va mazmuni. Lisoniy qolipning shakliy tomonini bu qolipning tuzuvchilari tashkil etadi. Lisoniy qolip hosilasining ma’naviy (vazifaviy) qiymati esa bu qolipning mazmun tomonini tashkil etadi. [WPm]ning o‘zbek tilshunosligida vujudga kelishi sintaksis bobidagi ko‘pgina masalalarni yangidan ko‘rib chiqishga zamin yaratdi. Endi sodda gap deganda [WPm] va uning kengayish imkoniyatlari tushuniladigan bo‘ldi. Eng kichik gap qolipi [WPm] ning nutqda kengayishi shuni ko‘rsatadiki, gapning asosi- markazi kesimdir. C h unki kesimlik ko‘rsatkichlari bilan shakllangan (predikativlikni ifodalagan) atov birligi bu kesim demakdir. [WPm] va uni nutqning talabi bilan xohlaganga kengaytirishimiz va ifodalanayotgan fikrni to‘ldirishimiz mumkin. Formal-funksional talqinda kesim gapning markazi (asosi) qolgan barcha bo‘laklar uning kengaytiruvchilaridir. Formal-funksional yo‘nalishda gapning tarkibiy qismlari tahlil qilinganda ananaviy yo‘nalishdan farqli o‘laroq boshqacha atamalar asosida ish ko‘riladi. Bu yo‘nalishda sintaktik qoliplarning shakliy tamonlarining tarkibiy qismlari ham alohida zot (substansiya)dir. S h uning uchun ularning har biri o‘zida malum bir belgilarni mujassamlashtiradi. Bu esa sintaktik sathda zotiy yondashuv bilan tilshunoslikda Тошкент, 2001.–Б.23 ; Шокирова Ҳ. Ўзбек тилида кесимлик категорияси: шахс актанти ва унинг нутқий воқеланиши: Ф илол. фан. номзоди...дисс. автореф. Тошкент, 2009.–Б.27 ; Юлдашева Н. Йиғиқ гапнинг формал-функционал талқини: Ф илол. фан. номзоди...дисс. автореф. Тошкент, 2010.–Б.23 . 91 Сайфуллаева Р., Абузалова М. Гапнинг энг кичик қурилиш қолиплари ҳақида. Ўзбек тили ва адабиёти, 1991, №4. б.42-44. 45 keng ommalashgan valentlik nazariyasining birlashishiga olib keladi. [WPm=hukm] qolipida atov birligi – [W] – leksema va [Pm] – grammatik formalar alohida zotlar sifatida nutqda kengayishi, boshqa birliklar bilan munosabatlarga kirishish qobiliyatiga egadir. Bu yo‘nalishda ega [WPm]ning [Pm]qismi valentlik aktanti deb qaraladi va gap kengaytiruvchi sifatida baholanadi. Tildan foydalanish fikrni shakllantirish va bayon qilishdan iboratdir. Bu esa gap orqali amalga oshar ekan, demak, til yaxlit vujud sifatida sintaksisda namoyon bo‘ladi. Sintaksis sistemaviy-struktur asoslarda o‘rganila boshlangandan so‘ng shu tahlil asosida turli nazariya vujudga keldi. Jahon tilshunosligidagi sistemaviy oqim zaminida o‘zbek sistemaviy tilshunosligi ham shakllandi va taraqqiy etdi. O‘zbek tilshunosligida tilga sistema sifatida yondashilib, lison va nutq hodisasi farqlandi va gapning til sathidagi eng kichik qolipi ishlab chiqildi. “Nutqimizda berilgan va an’anaviy sintaksisimizda atroflicha tahlil etilgan gap uning shakl va vazifa turlari til sathida ongimizda mavjud bo‘lgan umumiylikning, gap eng kichik qolipining turli lug‘aviy qurshov va nutq sharoitlarida minglab muayyan shakllarda yuzaga chiqishida namoyon bo‘lishi aniqlandi”. O‘zbek tilining sintaktik qurilishi o‘rganila boshlangandan so‘ng, tilshunoslar gapning faqat tashqi tomoniga emas, balki ichki tomoniga ham e’tibor qarata boshladi. Formal tilshunoslikda esa til yopiq tizim sifatidagi sathlarga ajratilib, “lisoniy birliklarning o‘zi ifodalayotgan obyektiv borliq bilan munosabati tadqiqotdan chetda qoldi”. Formal sintaksis bevosita kuzatishda berilgan og‘zaki, yozma shakllarda voqelangan hodisani o‘rganishga e’tiborni qaratdi va uning tahlil asosini bevosita kuzatishda berilgan nutqiy sintaktik hodisa tashkil etdi. Formal tilshunoslikda lison va nutq hodisasini farqlamaslik, imkoniyat va voqelik, umumiylik va xususiylik kabi tushunchani chalkashtirish sintaktik hodisaning substansial mohiyatini ochishga to‘siq bo‘ladi. Shu asosda “an’anaviy sintaksisda gapning bir va ikki tarkibliligi, asosan, sodda gap materiali asosida o‘rganiladi” 92 va sodda gaplar yig‘iq va yoyiq turlarga bo‘linadi. 92 Qurbonova M. Hozirgi zamon o‘zbek tili. –T.: 2002. – B 53. 46 O‘zbek tilshunosligi rus tilshunosligi zamirida rivojlanganligi, shuningdek, logik oqimning ta’siri tufayli sodda gap [S-P] qolipida tasvirlandi va talqin etildi. Gap haqidagi formal ta’limotning o‘zbek tili grammatik qurilishini talqin qilishida ko‘proq rus tilining grammatik qurilishiga xos meyor va qoidaga tayanilgan. Bu fikr asosini tilshunos A.G‘ulomovning quyidagi qarashida ko‘rish mumkin: “Sintaksis asosida gap haqida ta’limot yotadi”. “So‘zlarning predikativ munosabati (predikat–kesim), odatda, gapni hosil qiladi. Predikativ bog‘lanish - ega va kesim munosabati gapning yadrosidir”. “Gapning asosini tobelanish tashkil qiladi, busiz gap maydonga kelmaydi. Gapning asosi bo‘lgan ega va kesimning o‘zaro aloqasi ham tobelanish yo‘li bilan bo‘ladi”. A.G‘ulomovning bu fikri o‘zbek tilining substansial talqinida boshqacha ahamiyat kasb etadi. Chunki “gapning asosi va yadrosi ega va kesim” degan fikrga zid o‘laroq, “gap tushunchasi kesim tushunchasi bilan zich bog‘langan”. 93 Gap – kishilarning bir-biriga fikr, axborot uzatish uchun ishlatadigan asosiy birlik bo‘lib, fikr ifodalashning eng oddiy va tipik ko‘rinishidir. Gapni gap qilib turgan asosiy belgi uning kesimlik (predikativlik) belgisi ekanligidan xabaringiz bor. Gapning kesimlik belgisi kesimlik ma’nolarini [zamon, shaxs son, tasdiq, inkor, modal (mayl)lik] ifodalovchi kesimlik shakillari orqali ifodalanadi. Kesimlik ma’nosini ifoda etgan har qanday sintaktik birlikgap sanaladi. Masalan, Borma+sa(y)+di+m. Ko‘m-ko‘k dala. Bu gaplarning birinchisida kesimlik ma’nolari alohida-alohida kesimlik shakllari: tasdiq inkor ma’nosi -ma shakli orqali, modal (mayl) ma’no -sa(y) shakli orqali, zamon ma’nosi -di shakli orqali, shaxs ma’nosi esa -m shakli orqali ifodalanmoqda. Ikkinchi gapda ham shu [WPm] kesimlik ma’nolarining hammasi: tasdiq, aniqlik (modal ma’no), hozirgi zamon, III shaxs ma’nolari anglashiladi, lekin ular moddiy ko‘rsatkichlarga ega emas. Nol ko‘rsatkich orqali umumiy tarzda ifodalangan. Ana shu ma’nolar mavjudligi uchun ham u sintaktik birlik gap sanaladi. Gap uchun muhim belgi sanalgan kesimlik belgisining miqdori gaplarni sodda va qo‘shma gaplarga bo‘lishga asos 93 Sayfullayeva R. Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma gaplarning formal-funksional talqini: monografiya. –T.: Fan, 1994. – B. 47. 47 bo‘ladi. Bitta kesimlik belgisiga ega bo‘lgan gap sodda, ikki va undan ortiq kesimlik belgisiga ega bo‘lgan gap esa qo‘shma gap sanaladi. Qo‘shma gap ikki va undan ortiq sodda gaplarning o‘zaro grammatik va mazmuniy munosabatidan tashkil topadi. Demak, har qanday gapning tuzilish jihatidan turlarini uning grammatik asosi belgilab beradi. Gapning grammatik asosini bosh bo‘laklar: ega va kesim tashkil etadi. Gap tarkibidagi grammatik asos (ega va kesim) ning ishtirokiga ko‘ra gaplar tuzilish jihatidan ikki turga bo‘linadi: sodda gaplar va qo‘shma gaplar. Bitta grammatik asosiga ega bo‘lib ma’lum bir fikr va his- hayajonni ifodalovchi gaplar sodda gaplar deyiladi. Hozirgi kunda, gapning eng kichik qurilish qolipi [WPm] sifatida o‘rganiladi. Bu yerda W - atov birligi, lug‘aviy asos, Pm - kesimlik ko‘rsatkichi. Shundan kelib chiqib, bordim so‘zi bu ramzda W- bor-, Pm-dim sifatida belgilanadi. O‘zbek tilshunosligida boshqa turkiy tilda bo‘lgani kabi, shaxs-son kategoriyasi mustahkam o‘ringa ega bo‘lib, bu bilan shakllangan kesim, harakat (holat), (belgi)ning qaysi shaxs-songa oidligiga ishora qilib turadi. Bu esa gap tarkibida ega mavqeining pasayishiga, ko‘p holda ega tushib qolishiga olib keladi. Demak, o‘zbek tilida zarurat bo‘lmasa, ega tushirib qoldiriladi va kesimning o‘zi gapni tashkil etadi: O‘qituvchiman. Gap bo‘lagi ikki va undan ortiq morfemalarning sintagmatik munosabatidan tashkil topgan ma’lum sintaktik vaziyatdagi butunlik – so‘z shakli sanaladi. XIX asrga qadar dunyo tilshunosligida sintaksisning asosiy o‘rganish obyekti gap hisoblanadi. Uning tarkibidagi so‘zlarning o‘zaro aloqasi gap bo‘laklari sifatida o‘rganiladi. Shuning uchun sintaksis gap va uning bo‘laklari haqidagi ta’limot sifatida e’tirof etildi. Sintaksisning asosiy birligi gapdir. Gap fikrni shakllantirish, ifodalash va bayon qilishning asosiy vositasi, muayyan tilning qunun– qoidalari asosida shakllangan sintaktik birligidir. Gapning asosiy belgisi ya’ni fikr ifodalash va bayon qilish vazifasidir. Til kishilar o‘rtasida eng muhim fikr ifodalash vositasi ekan, demak, tilning bu vazifasini yuzaga chiqaruvchi asosiy vosita gap hisoblanadi. So‘z ham, so‘z birikmasi ham bu vazifani bajara olmaydi. 48 Gap mohiyatini [WPm] sifatida bеlgilash nafaqat gapning tildagi mohiyatini ochib bеrishga, balki tilshunoslikdagi qator chigal muammolarni yеchishga, sodda va qo‘shma gaplar orasidagi farqlarni to‘g‘ri bеlgilashga, tilshunosligimizda nihoyasiga yеtkazilmagan qator fikrlarni, kuzatishlarni asosli ravishda xulosalashga imkoniyat yaratib bеradi. Gapning sintaktik qatlami tahlil qilinganda gapda ega yoki kesimning muhim ahamiyatga ega ekanligi ham ayrim bahslarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. A. G‘ulomov va M. Asqarovalar bu haqda shunday deydi: “Bosh bo‘laklar gapning asosini tashkil etadi: ular gap konstruksiyasining asosidir, markazidir- gapdagi ikki uyushtiruvchi markazdir. Lekin bosh bo‘laklarning yolg‘iz o‘zi ham mustaqil gapni tashkil qiladi, biroq ba’zi o‘rinlarda ularning o‘zidan to‘liq fikr ifodalanmaydi”, deb yozadilar. Bu olimlar egani hokim tarkibning grammatik markazi, shuningdek, uni tobe tarkibdagi bosh bo‘lakka – kesimga ham hokimdir, deb ta’kidlashadi 94 . Kesim haqidagi bunday talqin 1980-yillargacha, ya’ni fanimizga sistem-struktur sintaktik tadqiqotlar kirib kelgunga qadar davom etib keldi. Ammo H. Ne’matov, N. Mahmudov, A. Nurmonov, R. Sayfullayeva, M. Abuzalova kabi o‘zbek hamda boshqa xorijiy tadqiqotchilarning ishlarida kesimning mavqyei yangicha baholandi – kesim gap qurilishidagi mutloq hokim bo‘lak, gap markazi sifatida talqin etildi”. 95 Uning eng ixcham shakli moddiy jihatdan [P m ] ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan bir so‘zga tеng bo‘ladi. Chunonchi, “Yoz!”, “Yozgin!”, “Kеldim”, “Bahor”, “O‘qituvchiman”, “Borish kеrak”, “O‘qisa bo‘ladi”. Ixcham sodda gaplarning mohiyati shundan iboratki, bunday gaplar faqat bitta so‘z bilan ifodalangan bo‘lib, bir markazdan iborat bo‘ladi. Shu bir so‘z yoxud bir markazda gapning gap bo‘la olishi uchun zarur va majburiy bo‘lgan barcha elеmеntlar mujassamlangan bo‘ladi. 94 Ғ уломов А., Ас қа рова М. Ҳо зирги ў збек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент: Ўқ итувчи, 1987. – Б. 72-77.; Жигадло В.Н., Иванова И.П., Иофик Л.Л. Современный английский язык (теоретический курс грамматики). - М.: Лит. на иностр. языке, 1956. - С . 244. 95 Теньер Л. Основа структурного синтаксиса: Перевод с франц. -Редкол.: Г.В.Степанов (Предисловие) и др. - Вступ. статья и общ. ред. В.Г. Гака. - М.: Прогресс, 198. - 656 с. ; Ne ' matov H ., Mahmudov N ., Sayfullaeva R ., G ‘ ulomov A ., Abduraimova M . Ona till . 8- sinf uchun darslik . - Toshkent , 2002. - B . 37. 49 Ixcham gaplar nutq sharoitida fikr almashtirish jarayoni talablariga ko‘ra kеngayishi mumkin. Bu kеngayish ikki omil hisobida bo‘lishi mumkin: 1.[WP m ]ning fikr va hukmga aloqador bo‘lgan tasdiq/inkor, mayl/zamon, shaxs/son ma’nolari, ya’ni [P m ] asosida. 2. Kеsimning lug‘aviy ma’nosini ifodalab kеlayotgan so‘zning valеntligi (ma’noviy kеngaytiruvchilari) asosida. Ma’lumki, [P m ]ning ma’no tarkibi tasdiq/inkor, mayl/zamon, shaxs/son kabi tarkibiy qismlardan iborat. Bu tarkibiy qismlarning har biri asosida [WP m ], uning nutqdagi eng qisqa ko‘rinishi – ixcham gaplar kеngayishi mumkin. [P m ]ning har bir ma’no tarkibi asosida ixcham gaplarning kеngayishi o‘z xususiyatlariga ega va ko‘pincha, mayl, zamon shakllarining ma’nolari bilan aloqadordir. Lеkin [P m ] tarkibidagi bir ma’no turi, aniqrog‘i, shaxs-son ma’nosi asosida ixcham gapning kеngayishi gap qurilishida muhim ahamiyat kashf etadi. Bu ham bo‘lsa, gap tarkibida eganing bo‘la olishi yoki bo‘la olmasligi masalasidir. Ma’lumki, ega gap qurilishida aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hollardan ko‘ra boshqacharoq mavqеga ega. Formal tilshunoslikda ikkinchi darajali bo‘laklar dеb ataladigan bu bo‘laklarning in’ikosi (aksi, simvoli, qandaydir ishorasi) [WP m ] tarkibida yo‘qdir. Lеkin egaga ishora [P m ] tarkibida mavjud. Qandaydir ishoraning gapning markazi, bosh bo‘lagi bo‘lgan kеsimda bo‘lishligi egani gap qurilishida boshqa gap bo‘laklaridan farqli o‘rin tutishini ko‘rsatadi. Ega gapning qurilishi uchun majburiy, zaruriy bo‘lak mavqеini egallamasa ham, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hollardan ko‘ra yuqori mavqеga ega, chunki uning bеlgilari [WP m ] tarkibida mavjuddir. Shuning uchun biz [WP m ] ixcham ko‘rinishda bo‘lgan kеsimni gap markazi, gapning bosh bo‘lagi dеb baholasak, egani gapning birinchi darajali bo‘lagi dеb baholashimiz mumkin. Ixcham sodda gaplarda eganing bosh bo‘lakda ishora orqali tiklash mumkin yoki mumkin emasligiga ko‘ra ixcham sodda gaplar ikki turli bo‘ladi (ot markazli gaplar ham, fе’l markazli gaplar ham):a) ikki tarkibli gaplar; b) bir tarkibli gaplar; Ikki tarkibli ixcham sodda gaplarda kеsim tarkibidagi shaxs/son ko‘rsatkichlari asosida gapning egasi tiklanishi mumkin: 50 “Kеldim” “Mеn kеldim” “Boradi” “U boradi” Bir tarkibli ixcham sodda gaplarda kеsim tarkibida III shaxs birlik son ma’nosiga ishora bo‘lsa ham, gapning egasini tiklash mumkin emas. C h unonchi, “Boriladi”, “O‘qisa bo‘ladi”, “Aytish mumkin”, “Bahor edi” va h.k. Eganing gapda ifodalangan va ifodalanmaganligiga ko‘ra ikki tarkibli sodda gaplarning o‘zi yana 2 turli bo‘ladi: a) ikki tarkibli egali sodda gaplar; b) ikki tarkibli egasiz sodda gaplar. Faqat ega bilan kеngaygan ikki tarkibli sodda gapga nisbatan sodda yig‘iq gap an’anaviy tushunchamizni ishlatishimiz mumkin. [W] asosida kеngayish [W] vazifasida kеlgan so‘zning sеmantik valеntligi asosida kеngayishidir. [W]ning kеngaytiruvchilari mohiyatan so‘z valеntligining aktantlari bo‘lganligi sababli, gap qurilishida ma’lum bir o‘rinni egallaydigan bu kеngaytiruvchilarning tabiati [W] o‘rnida qanday so‘z kеlganligi bilan bog‘liq. Shuning uchun [W] vazifasida ot yoki fе’lning kеlishi gap qurilishida qanday bo‘laklarning bo‘la olishini bеlgilaydi. [W] ot bilan ifodalangan hollarda gapda, asosan, aniqlovchilar va qisman hollar, fе’llar bilan ifodalangan taqdirda esa hollar va to‘ldiruvchilar bilan birga, kеyingilar, ya’ni hol va to‘ldiruvchi tarkibida aniqlovchilar ham kеla oladi. [P m ] ifodasi bilan bog‘liq bo‘lgan ega vazifasida kеlgan so‘zning ham o‘z kеngaytiruvchilari bo‘la olishini hisobga olsak, [WP m ] tarkibining [P m ] asosida kеngayishi ega, hol va kirish bo‘laklarni olib kеlsa, [W] asosida kеngayishi to‘diruvchi va aniqlovchilarni, ular tarkibida boshqa bo‘laklarni olib kеladi. Agar ega yoki [W]ning kеngaytiruvchilaridan biri sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi kabi oborotlar bilan ifodalangan bo‘lsa, ular murakkab (G‘.Abdurahmonov tеrmini) yoki murakkablashgan (H.Boltaboyеva) sodda gap tiplarini bеradi. Bu gaplar ham ikki turli: a) umumiy bajaruvchili murakkab sodda gaplar; Chunonchi, “Uyga qaytgach, uni ko‘rdim” – ikki tarkibli, fе’l markazli, yig‘iq kеsimlikli, egasiz, yoyilgan, umumiy bajaruvchili murakkab sodda gap. b) xususiy bajaruvchili murakkab sodda gaplar. 51 N.Turniyozov, K.Turniyozova va X.Xayrullayevlarning “Struktur sintaksis asoslari” deb nomlangan monografiyasida struktur tilshunoslik va uning shakllanishi, sintaktik strukturalar va sintaktik munosabat, gapning bevosita ishtirokchilar va transformatsion metodlar asosidagi tahlili hamda gap komponentlarining struktur-funksional tahlili haqida keng ma’lumot beriladi. Bu monografiyada struktur tilshunoslik: uning shakllanishi va til materialining tahlil metodlari, sintaktik munosabat va sintaktik strukturalar, gapning bevosita ishtirokchilari va transformatsion metodlar asosidagi tahlili, gap komponentlarining struktur-funksional tahlili haqidagi masalalar ko‘rib chiqiladi. Monografiyada sintaktik strukturalar doirasida gapning lingvistik maqomi, applikativ usulda shakllangan gap, tranformatsiya asosida shakllangan gap, sintaktik derivatsiya nazariyasining ish mexanizmlari haqida fikr yuritiladi. 96 N.Yuldashevaning “Ona tili ta’limida sodda gapning substansial talqini va undagi muammolar” nomli maqolasida ona tili ta’limidagi sodda gapning substansial talqini va unda duch kelinayotgan muammolar hamda o‘zbek tilshunosligida bir tarkibli gaplar maslasining to‘g‘ri qo‘yilishi, ya’ni sodda gapning eng kichik qurilish asosiga [WPm] ning olinishi va hal qilinishi o‘zbek substansial sintaksisining yutug‘i sintaktik qurilishni formal-funksional tekshirishning asosi ekanligi haqida so‘z boradi. Shuningdek, mazkur maqolada sodda gap va qo‘shma gaplarning bir-biridan farqi xususida ham fikr yuritilgan. Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa Sodda gap va uning turlari haqida dastlabki darslik va o‘quv qo‘llanmalarida fikr va mulohazalar keltirilgan edi. Keyinchalik esa Fitratning “Nahv” kitobidan o‘zbek tili sintaksisiga oid bo‘lgan nazariy qarashlarni uchratish mumkin va bundagi yangicha qarashlar sintaksisni o‘rganish uchun, xususan bizning tadqiqot ishimizning mavzusi bo‘lgan sodda gap va uning turlari bo‘yicha biz uchun qimmatli bo‘lgan ma’lumotlarni olishimiz mumkin. 96 Турниёзов Н., Турниёзова К., Хайруллаев Х. Структур синтаксис асослари. – Тошкент: Фан, 2009. – 138 б. 52 Tilshunosligimizning yuksak faxrli darg‘alaridan bo‘lgan A.G‘ulomov ham sodda gap bo‘yicha ko‘plab ilmiy izlanishlar olib brogan bo‘lib, ularning barchasi bu sohani o‘rganishda katta ahamiyat kasb etadi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Shuningdek, G‘.Abdurahmonov, A.Sulaymonov, X.Xoliyorov, J.Omonturdiyevlar ham bu yo‘nalishga o‘zlarining olib borgan tadqiqotlari bilan hissalarini qo‘shgan. Sodda gap va uning turlarining alohida tadqiqot obyekti sifatida monografik tarzda o‘rganilishi da A.G‘ulomov, A.N.Kononov, F.Kamol, S.N.Ivanov, G‘.Abdurahmonov, M.Asqarova, A.Sulaymonov, A.Ahmedov, I.Rasulov, A.Sayfulla y ev, F.Uba y eva, H.Boltabo y eva, U.Tursunov, A.Berdiali y ev, I.Tursun, S h .S h oabdurahmonov, S h .S h ukurov, J.Omonturdi y ev, M.Mirtoji y ev, A.Nurmonov, N.Mahmudov, H.Ne’matov, X.Abdurahmonov, R.Sayfulla y eva, M.Qurbonova, N.Turniyozov, A.Bobo y eva, X.Ismatulla y ev, O.Toji y ev, S.Usmonov, B.O‘rinbo y ev hamda ularning yuzlab shogirdlari va izdoshlari tadqiqotlarida sodda gap sintaksisi atroflicha o‘rgan ganligini ko‘rishimiz mumkin. Bizning tilshunosligimizda dastavval, rus tilshunosligi namunasi asosidagi qo‘llanmalar amalda bo‘lgan bo‘lsada, XX asrning 90- yillaridan keyin faoliyat olib borgan o‘zbek sistemaviy tilshunosligining vakillari bo‘lgan H.Ne’matov, R.Sayfullayeva, B.Mengliyev, S.Nazarova, M.Qurbonova, M.Abuzalovalar hamda ularning shogirdlari o‘z tadqiqotlarida o‘zbek tilining ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda sintaktik hodisada substansial va aksidensial jihatni farqladi va bu tilshunos olimlar gapning eng kichik qurilish qolipini lisoniy birlik sifatida olishdi. 53 III BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING TARIXIY, DIALEKTAL, STILISTIK VA LINGVOPOETIK JIHATDAN O‘RGANILISHI 3.1. Sodda gap va uning turlarining til tarixi va dialektal jihatdan o‘rganilishi. Samixon Ashirboyevning “Alisher Navoiyning nasriy asarlaridagi sodda gaplarning tarkibiy va ma’no xususiyatlari” deb nomlangan doktorlik ishining kirish qismida tadqiqotning ilmiy yo‘nalishi undan qo‘llangan yangi atamalar, tadqiqot obyekti bo‘lgan manbalardagi gaplarning chegarasini aniqlash masalasi, nasriy asarlarda gapning boshlanishi, sodda gaplarning mazmunga ko‘ra turlari, bir bosh bo‘lakli gaplarning asosiy xususiyatlari, Alisher Navoiy tili sintaksisi va jonli so‘zlashuv tili kabi masalalarga o‘rin berilgan. Ushbu tadqiqotning birinchi bobi gap bo‘laklari, ularning tarkibiy va ma’no xususiyatlariga bag‘ishlangan bo‘lib, 54 unda sodda bo‘lak, yoyiq bo‘lak, tarkibli bo‘lak va ega va uning turlari, kesim, to‘ldiruvchi, hol va ularning tasnifi haqidagi masalalar ko‘rib chiqiladi. Ishning ikkinchi bobida esa murakkablashgan sodda gaplar haqida so‘z boradi va unda sodda gaplarning kirish so‘zlar va kirish iboralar, izoh va kiritma iboralar, ajratilgan bo‘laklar va ilova iboralar bilan murakkablashishi kabi masalalar atroflicha ko‘rib chiqiladi. Shuningdek tadqiqotda Alisher Navoiyning nasriy asarlari tili sintaktik qurilishiga fors-tojik tili kuchli ta’sir qilgan gaplarning xususiyatlari ko‘rsatib berilgan hamda qo‘shma gap ko‘chimidagi gaplarning tarkibiy, mazmun va ulardagi aloqa (kommunikatsiya) xususiyatlarini ko‘rsatib berdi. 97 Dialektologiya tilshunoslikning bir sohasi bo‘lib, u biror tilning mavjud dialektlarini, ya’ni mahalliy lahja va shevalarini o‘rgatadi. O‘zbek dialektologiyasi O‘zbekiston territoriyasidagi va qardosh respublikalardagi (Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston, Qoraqalpog‘istondagi) o‘zbek tilining turli dialekt, lahja va shevalarini tekshiradi. 98 O‘zbeklar hozirgi O‘zbekiston Respublikasi, Markaziy Osiyo mamlakatlarida, Afg‘oniston, Turkiya, Saudiya Arabistoni, Avstraliya, Xitoy Uyg‘uristonida va boshqa mamlakatlarda istiqomat qiladilar. Albatta, ularning tili o‘zbek tili bo‘lsa- da, o‘ziga xos mahalliy xususiyatlarga ega. O‘zbek shevalarining sintaktik xususiyatlari kam bo‘lsa-da, o‘rganilgan. Masalan, Mashhura Turopovaning “O‘zbek shevalari sintaksisi (qarluq lahjasi materiallari asosida)” deb nomlangan monografiyasi o‘zbek tilshunosligida emas, balki turkologiyada ham o‘rganilmagan sohalardan biri – dialekt va shevalar sintaksisini yoritishga bag‘ishlangan. Ushbu monografiyada dialekt va shevalar sintaksisi o‘ziga xos konstruksiya va oborotlarga egaligi sababli, ularni tahlil qilish uzoq o‘tmishga aloqador bo‘lgan qadimiy formalarni aniqlash imkonini berishi haqida aytib o‘tilgan. Shuningdek, unda keyingi yillarda prozaik va publisistik asarlarda ko‘plab uchrayotgan turli konstruksiya va gap bo‘laklari tartibini o‘zgartirgan 97 Аширбоев С. Алишер Навоий насрий асарларидаги содда гапларнинг таркибий-маъновий хусусиятлари : Филол.фан.докт. ...дисс.автореф . –Тошкент, 1990 . – 44б. 98 Решетов В., Абдура ҳ монов Ш. Ўзбек диалектологияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1978. –Б. 6 . 55 holda qo‘llash kabi hodisalarning tub mohiyatini ochishga hamda hozirgi o‘zbek adabiy tilida mavjud bo‘lgan gap qurilishi haqidagi grammatik qoidalarni yanada batafsilroq yoritishga yordam berishi borasidagi fikrlar keltiriladi. Mazkur monografiya 5 bobdan iborat bo‘lib, ushbu boblarda gap bo‘laklari, yig‘iq gaplarda bo‘laklar tartibi, murakkablashgan sodda gaplar, adabiy til bilan shevalarning o‘zaro sintaktik munosabatlari haqidagi masalalar ko‘rib chiqiladi. 99 B.Egamovning “O‘zbek xalq shevalarida bir sostavli sodda gaplar” deb nomlangan maqolasida sodda gaplarning o‘zbek xalq shevalarida qo‘llanilishiga doir masalalarni ko‘rib chiqadi. Mazkur maqolada Samarqand viloyatidagi ayrim tumanlarning nutqida qo‘llaniladigan bir sostavli sodda gaplarning qurilishi, ulardagi gap bo‘laklarining ifodalanishi masalalari yoritilgan. Shuningdek, bunda bir sostavli sodda gaplarning shaxsi aniq, shaxsi nomalum gap, shaxsi umumlashgan gap va to‘liqsiz gap kabi turlarini olingan shavalarda qo‘llanilishiga doir masalalarni misollar yordamida o‘rganib chiqiladi. 100 B.Egamovning yana bir “O‘zbek shevalarining sintaktik qurilishi” deb nomlanuvchi maqolasida xalq shevalarining rus tilshunosligida o‘rganilganligini aytib o‘tadi va bunga misol qilib A.B.Shapiro, N.Yu.Shvedovalarning rus xalq shevalari haqidagi yirik monografiyalari haqida aytib o‘tadi. Maqolada, jumladan, xalq shevalarining sintaktik qurilishiga aloqador masalalar ko‘rib chiqilishi lozimligi aytib o‘tiladi va shevalardagi sintaktik hodisalar “kitobiy” nutqqa nisbatan ma’lum darajada turli-tuman bo‘lib shu sababli shevalarning sintaksisisni o‘rganish kitobiy nutq adabiy til sintaksisining ko‘pgina hodisalarga juda ko‘p foyda yetkazadi, badiiy adabiyot tilining vositalarini boyitish va kuchaytirishga xizmat qiladi degan fikrlarni bildirib o‘tadilar. 101 X.Abdurahmonovning “Sodda gap sintaksisi xususiyatlarining o‘rganilishiga doir” qo‘llanmasida gapning bosh bo‘laklari, ikkinchi darajali bo‘laklari, bir tarkibli gaplar, gapning parselyasion birliklari, so‘zlarning takror qo‘llanilishi, gap 99 Туропова М. Ўзбек шевалари синтаксиси (қарлуқ лаҳжаси материаллари асосида). – Тошкент: Фан, 1984. 100 Ўзбек тили сўзлашув нутқи синтаксиси масалалари. – Самарқанд, 1973. –Б.84-97. 101 Ўзбек тили сўзлашув нутқи синтаксиси масалалари. – Самарқанд, 1973. –Б.113-120. 56 bo‘laklari tartibi maqol, matal, topishmoq materiallari asosida tahlil qilingan. 102 Qo‘llanmada xalq poetik ijodi tilning eng ta’sirchan vositalardan biri sanalishi, shu sababdan unda gap bo‘laklarining ifodalanishi, uning struktura-sintaktik xususiyatlari birmuncha boshqacharoq shakllanishi, shu jihatdan adabiy til modellari hamma vaqt ham xalq og‘zaki ijodining funksional-stilistik xususiyatlari bilan mos tushavermasligi, unda asosan ixchamlikka, soddalikka intilish tendensiyasi kuchliligi, bu bilan xalq og‘zaki ijodi namunalarining ta’sirchanligi yanada ortishi aytib o‘tilgan. 103 M.Saparniyazovaning “O‘zbek xalq topishmoqlarining sintaktik-semantik xususiyatlari” dissertatsiyasida adabiy til va xalq tilining ayrim hodisalaridagi o‘xshash va farqli o‘rinlar xalq topishmoqlarining sintaktik xususiyatlarini tadqiq qilish orqali ochib berilgan, topishmoqlarning sintaktik jihatdan o‘ziga xos tomonlari yoritilgan. Topishmoqlarda predikativ munosabat, gap bo‘laklarining qo‘llanish imkoniyatlari, ularda qo‘llanilgan gapning mazmun munosabatiga ko‘ra turlarida o‘ziga xos tomonlarni aniqlash, bir tarkibli gaplarning topishmoqlardagi ko‘rinishlari, gap bo‘laklari tartibining qat’iyligi o‘rganilgan. Biroq topishmoqlardagi mana shu o‘ziga xos sintaktik qurilishning sababi, uning ekspressivlikka xizmati batafsil yoritilmagan. 104 3.2. Sodda gap va uning turlarining uslubshunoslik nuqtayi nazaridan o‘rganilishi. O‘zbek tilshunosligida o‘zbek tilining funksional stilistikasi haqida bir qator risolalar, adabiyotlar yaratilgan, ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Milliy stilstilistikaning mundarijasi birmuncha keng bo‘lib, u tilning barcha stilistik sistemasini tekshiradi, – degan edi soha tadqiqotchilaridan biri I.Rasulov. Shu 102 Абдураҳмонов Х. Содда гап синтаксиси хусусиятларининг ўрганилишига доир. – Т.: Ўқитувчи, 1976. - 197 б. 103 Абдураҳмонов Х. Содда гап синтаксиси хусусиятларининг ўрганилишига доир. Т.: Ўқитувчи, 1976. –Б.56- 57. 104 Сапарниязова М. Ўзбек халқ топишмоқларининг синтактик-семантик хусусиятлари: Филол.фан.номз...дисс. – Т., 2005. 23 б. 57 ma’noda uslubshunoslar har bir uslubning o‘ziga xos jihatlarini tilga olganda, uning sintaktik tomoniga ham e’tibor qaratadi. Rus olimi M.Verli “Umumiy adabiyotshunoslik” asarida “Stilistika so‘zga qaraganda ko‘proq gapda namoyon bo‘ladi”, – deya ta’kidlagan edilar. I.R.Galperin esa uslubning o‘ziga xos belgilari uning sintaktik qurilishidadir, – deb qayd etadi. A.Yefimov V.Belinskiyning individual belgilar ko‘proq nutqda ko‘rinadi degan fikrini davom ettirib, “oliy sintaksisning” stilistika uchun ahamiyatini alohida ta’kidlab o‘tadi. 105 Umuman olganda, vazifaviy uslublarning shakllanishida sintaksis muhim o‘rin egallaydi. Ifoda maqsadi, mazmuni, ifoda shaklini belgilaydi. Ayrim sintaktik hodisalar stilistik vosita sifatida funksional chegaralanganligi bilan o‘ziga xos xususiyatga ham egadir. Masalan, sifatdosh va ravishdosh shakllari, bog‘lovchilarning ayrim turlari kitobiy uslubga xos bo‘lib, to‘liqsiz gaplar, kesimi harakat nomi va undov bilan ifodalangan gaplar ko‘proq so‘zlashuv nutqiga xosligi bilan ajralib turadi. Poetik sintaksis vositalari esa ko‘proq badiiy uslubga xosdir. So‘zlovchi yoki yozuvchi biror fikrni ro‘yobga chiqarishda turli sintaktik birliklardan maqsadga muvofig‘ini tanlab ishlatadi. Shu asosda aytilayotgan fikrni ta’sirchan va ma’noli bo‘lishini ta’minlaydi. Buning uchun sintaktik uslubiy vositalar: sintaktik sinonimiya, sintaktik omonimiya, she’riy sintaksisdagi uslubiy figuralarga murojaat qiladi. So‘zlashuv uslubi o‘ziga xos sintaktik tabiati bilan ajralib turadi. Mazkur uslubda gaplar ixcham, qisqa, aniq aytiladi. Ayniqsa, sodda gaplarning qo‘llanishi o‘ziga xosdir. Bir tarkibli gaplarning turli ko‘rinishlari keng qo‘llanadi. Badiiy uslub uchun struktural jihatdan gaplarning faqat bir turi xos deb keskin aytish qiyin, ayrim asarlarda gaplarning ma`lum turlari qo‘llanishda ustunlik qilib turishini sezish mumkin. Ilmiy uslubda bayon etilayotgan mat nning sintaktik qurilishi fikriy tugallikka, mantiqiy izchillikka xizmat qil adi hamda bayonning tabiatidan kelib chiqib, bir tarkibli gaplarning shaxssiz, shaxsi umumlashgan turlari faol qo‘llanadi. Bir bosh bo‘lakli gaplarning faolligi ommabop uslubga xos xususiyat sana ladi. 105 Е фимов А. Стилистика руского языка. – M. , 19 69. –Б. 5 . 58 Rus olimi M.Verli “Umumiy adabiyotshunoslik” asarida “Stilistika so‘zga qaraganda ko‘proq gapda namoyon bo‘ladi”, – deya ta’kidlagan edilar. I.R.Galperin esa uslubning o‘ziga xos belgilari uning sibtaktik qurilishidadir deb qayd etadi. A.Yefimov V.Belinskiyning individual belgilar ko‘proq nutqda ko‘rinadi degan fikrini davom ettirib, “oliy sintaksisning” stilistika uchun ahamiyatini alohida ta’kidlab o‘tadi 106 . Gapda so‘zlarning oddiy tartibining o‘zi turli variantlarni hosil qiladi, turli ma’no yoki ekspressiv ottenkalarni ifodalaydi. Umuman funksional stillarning shakllanishida sintaksis muhim rol o‘ynaydi. Ifoda maqsadi, mazmuni, ifoda shaklini belgilaydi. Ayrim sintaktik hodisalar stilistik vosita sifatida funksional chegaralanganligi bilan o‘ziga xos xususiyatga ham egadir. Masalan, sifatdosh va ravishdosh shakllari, bog‘lovchilarning ayrim turlari kitobiy uslubga xos bo‘lib, to‘liqsiz gaplar, kesimi harakat nomi va undov bilan ifodalangan gaplar ko‘proq so‘zlashuv nutqiga xosligi bilan ajralib turadi. Poetik sintaksis vositalari esa ko‘proq badiiy uslubga xosdir. Turli uslublarning stilistik vositalari haqida yoki sintaktik vositalarning funksional stilga munosabati haqida fikr yuritilganda, birinchi navbatda, u yoki bu sintaktik birlikning qo‘llanish me’yori, stilistik bo‘yoq olgan-olmaganligi ko‘zda tutiladi. Badiiy nutqning ta’sirchanligini ta’minlashda sintaktik usuldan keng va samarali tarzda foydalaniladi. Ekspressivlikning namoyon bo‘lish shakllarini chuqur tarzda tadqiq qilgan tilshunos Adham Abdullayev “sintaktik gradatsiya sintaktik sinonimiya, bog‘lovchilarning maxsus qo‘llanishi, antiteza, monolog, sukut, inversiya, takroriy gaplar, ritorik so‘roq” singari uslubiy figuralar “fikrning o‘ta ta’sirchanifodalanishi”ga xizmat qiladi deya ta’kidlab o‘tadi. 107 “Badiiy matnning lingvistik tahlili” kitobi mualliflari O‘rinboyev B., Qo‘ng‘urov R., Lapasov J. kabi tilshunoslar sintaktik figuralarning quyidagi asosiy ko‘rinishlari mavjudligini bayon qilishadi: “anafora, epifora, takror, gradatsiya, antiteza, alliteratsiya, ellipsis, ritorik so‘roq kabilar” shular jumlasidan. Bu uslubiy vositalar 106 A . Ефимов. Стилистика руского яз ы ка . – М., Просвеодение , 1969. – Б. 5 . 107 Ўринбоев Б., Қўнғуров Р., ЛапасовЖ. Бадиий текстнинг лингвистик таҳлили. – Т.1990. –Б.34. 59 mavzuga aloqador bo‘lgan deyarli barcha adabiyotlarda uchrashini ko‘rishimiz mumkin. Yuqorida nomlari tilga olingan olimlar shular yuzasidan tahlillar olib borganlar. Bu soha bilan shug‘ullangan deyarli barcha taniqli olimlar funksional uslublarga o‘z munosabatlarini bildirishgan, ularning tasnifini berishga harakat qilishgan,xususan, V.V.Vinogradov,I.A.Yefimov, M.N.Kojina, N.A.Baskakov, I.V.Gorelov, X.Kurbatov, I.V.Xovanskaya kabilar tadqiqotlarida ko‘rishimiz mumkin. A.Sulaymonovning “Til stillari” haqida nomli maqolasida “Stilistikaning vazifasi u yoki bu stilda yoki nutq formasida, ya’ni og‘zaki va yozma nutqda qanday til hodisalari ko‘proq qo‘llanishini aniqlashdan iboratdir” degan gaplaridan tushunish mumkinki, u til yoki nutq uslublarini yozma va og‘zaki uslublarga ajratgan. Akademik G‘.Abdurahmonov ham “Stilistik normalar haqida” nomli maqolasida ham bu masalaga to‘xtalib o‘tgan. B.O‘rinboyev “Funksional uslubiyat va uning mohiyati” asarida, S.Muhammedov “O‘zbek tili funksional stillarini belgilash to‘g‘risda” nomli maqolasida o‘zbek tilidagi uslublar sonini 3 ta deb ko‘rsatgan: rasmiy-ish funksional uslubi, ilmiy va publisistik uslublarga ajratgan. I.Qo‘chqortoyev “O‘zbek adabiy tilining stilistik ixtisoslashuvi,uning funksional uslublari ilmda ham qat’iy chegaralab berilgan emas. Shuning uchun bu masala yuzasidan xozirchalik izchil bir fikr aytish qiyin, albatta. Lekin o‘zbek adabiy tili doirasida badiiy, ilmiy, ijtimoiy-siyosiy uslublarning o‘ziga xos xususiyatlari, ularni bir-biridan farqlaydigan belgilar ma’lum darajada aniq sezilib turadi”, deyish bilan bu masalaga ancha ehtiyotkorlik bilan yondashganligi sezilib turadi. O‘zbek tilshunosligida 1987-yilda D.Babaxonova “Hozirgi o‘zbek adabiy tilining rasmiy-ish uslubi” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. 108 Dissertatsiya muallifi o‘zbek tilshunosligida birinchi bo‘lib rasmiy uslub doirasidagi hujjatlar ro‘yxatini batafsil keltiradi va ularning har birini bir uslub ichida yana o‘z shakllanish uslubi (podstillari) mavjudligini ta’kidlaydi. Masalan, hukumat qarorlari, farmonlar, farmoyishlar, chaqiriqlar, qonunlar, buyruqlar, 108 Бабаханова Д.А. Официально -деловой стиль современного узбекского литературного языка: Канд.филол.наук. ….автореф.дисс. –Ташкент, 1987. 60 nizomlar, yo‘riqnomalar, diplomatik, hujjatlar, xalqaro shartnomalar, kelishuvlar, rasmiy xabarlar, notalar, ultimatumlar, elchilik konvensiyalari, kodekslar, chaqiriq qog‘ozlari, ishonch qog‘ozlari, ijro varaqalari, ajrimlar, sud varaqalari, yuridik dalolatnomalar, raddiyalar, tavsiyanomalar, tilxat, ayblov, tashqariga chiqmaslik haqida tilxat, ayblov nutqi, sudning alternativ qarori, hukm, davlat tashkilotlari o‘rtasidagi yozishmalar, dalolatnoma, bayonnoma, tushuntirish xati, ma’lumotnoma, tarjimai hol, tavsifnoma, ariza va boshqalar. Mazkur dissertatsiyada rasmiy hujjatlarning har birining o‘ziga xos va umumuslubiy xususiyatlarini leksik-semantik, morfologik va sintaktik jihatdan tahlil etganligi bilan ilmiy ahamiyatga ega. Mazkur dissertatsiyada sintaktik jihatdan tahlil qilinganda rasmiy uslubda so‘roq, undov mazmunidagi gaplar uchramasligi, shuningdek eganing ishtirokiga ko‘ra shaxsi ma’lum, shaxsi noma’lum gaplar mazkur uslubga xos emasligi ta’kidlab otilgan bo‘lsa-da, ammo rasmiy uslubda sodda gaplarning qurilishi haqida ma’lumotlar ko‘p keltirilmagan. Mazkur tadqiqot ishi yuzaga kelganligiga ham chorak asrdan ko‘proq vaqt o‘tdi va tadqiqot ishi sobiq kommunistik mafkura davrida yozilganligini ham e’tiborga olish lozim. Mazkur tadqiqot ishida o‘zbek rasmiy uslubining shakllanishida rus tilining ta’siri mavjudligi qayd etilganligini ko‘rishimiz mumkin. Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng esa ona tilimizning rasmiy uslub doirasidagi hujjatlarda qo‘llanishi o‘ziga xos ma’no kasb etdi. O‘zbek tili sintaksisi uslubiy tomondan o‘rganilgan qator tadqiqotlar mavjud. Bu tadqiqot ishlarida sodda gap va uning turlarining stilistikadagi ahamiyati haqida bir qancha fikrlarni bayon etganlar. A.Shomaqsudov, I.Rasulov, R.Qo‘ng‘urov, H.Rustamov larning “O‘zbek tili stilistikasi” asarida sintaktik stilistikaning maqsad va vazifalari, sintaksisning stilistik imkoniyatlari, vazifaviy uslublarda sintaktik o‘ziga xosliklar, sodda gap va uning turlarining stilistik xususiyatlari yoritilgan bo‘lsa, keyinchalik olimlarimiz tomonidan har bir vazifaviy uslub alohida o‘rganildi. 109 109 Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Х. Ўзбек тили стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1983. – 248 б. 61 M.Mukarramovning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilining ilmiy stili” monografiyasida ilmiy uslubning sintaktik xususiyatlari atroflicha yoritilgan bo‘lib, uni o‘rganib chiqqanimizda, bizning tekshiruv obyektimiz bo‘lgan badiiy matnda qo‘llaniladigan sintaktik birliklar, xususan, sodda gap va uning turlariga aynan zid bo‘lgan birliklar qo‘llanilishining guvohi bo‘ldik. Masalan, badiiy va so‘zlashuv nutqida ma’lum maqsadlarda yoki nutq, vaziyat talabi bilan qo‘llaniladigan ritorik so‘roq gaplar, undov gaplar, tasdiq orqali inkor, inkor orqali tasdiq gaplar, atov gaplar, to‘liqsiz gaplar, so‘z-gaplarning ilmiy uslubda deyarli qo‘llanilmasligi, darak gaplarning, sodda yoyiq gaplar, shaxssiz, shaxsi umumlashgan gaplarning ko‘p qo‘llanilishi, inversiyaga yo‘l qo‘yilmasligi, kirish so‘z, kiritmalarning qo‘llanilishdagi o‘ziga xosligi asarda qayd etib o‘tilgan. 110 B.O‘rinboyevning “Hozirgi o‘zbek tilining so‘zlashuv uslubi” monografiyasida so‘zlashuv uslubi, uning o‘ziga xos fonetik, intonatsion, leksik, frazeologik, morfologik va sintaktik xususiyatlari tahlil qilingan. Asarning “So‘zlashuv nutqi uslubining sintaktik xususiyatlari” qismida so‘zlashuv nutqi sintaksisining alohida jihatlari: gaplarning o‘ziga xos ritm va melodika bilan ajralib turishi, izoh bo‘laklarning gap ichida ko‘p qo‘llanishi, so‘zlovchi nutqida muhim hisoblangan fikrni ifodalovchi gapni yoki biror qismini takrorlanishi, xulosa xarakteriga ega bo‘lgan gaplarning ko‘p ishlatilishi, qo‘shma gaplarga nisbatan sodda gaplarning qo‘proq qo‘llanilishi, bir tarkibli sodda gaplar, to‘liqsiz gaplar, so‘roq gaplarning ko‘proq ishlatilishi, gaplarning qisqa, ixcham bayon etilishi, yig‘iq gaplar, bo‘lingan (bir kishi tomonidan aytilayotgan fikrning boshqasi tomonidan bo‘linishi) gaplar uchrashi aytib o‘tilgan. 111 S.Karimov “O‘zbek tilining badiiy uslubi” nomli monografiyasida sodda gap turlari o‘rganiladi. Monografiyada badiiy uslubda so‘z tartibi, sodda va qo‘shma gaplarning qo‘llanilishi, to‘liqsiz gaplar, atov gaplar, so‘z-gaplarning ishlatilishi, uyushiq bo‘laklar, kiritma gaplarning janr imkoniyatiga qarab keltirilishi haqida fikrlar bildirilib, gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlarining 110 Мукаррамов М. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг илмий стили. – Т.: Фан, 1984.–Б.111-131 . 111 Ўринбоев Б., Ўринбоева Д. Ҳозирги ўзбек тилининг сўзлашув услуби. – Т.: Фан, 1991 . – Б.146-160. 62 uslubiy qo‘llanishi haqida quyidagi fikrlarni bildiradi : “Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari – darak, so‘roq va buyruq gaplarning funksional uslublarda ishlatilishi ham bir xil emas. Darak gaplarning ishlatilishi barcha uslublarda aktiv. So‘roq va buyruq gaplarning qo‘llanilishi esa chegaralangan. Masalan, ilmiy nutqda bunday gaplarga faqat kitobxonning diqqatini tortish kerak bo‘lgan holatlardagina murojaat qilinadi. Badiiy asarlarda ular matn sintaksisining ajralmas qismini tashkil qiladi.” 112 Shuningdek ushbu monografiyada so‘zlovchining o‘ziga ma’lum bo‘lmagan narsalarni bilishga intilishini yoki kuchli his-hayajonni ifodalashda so‘roq gaplarning ketma-ket kelishi mumkinligi, shunday so‘roq gaplar badiiy va so‘zlashuv uslubiga xosligi aytib o‘tiladi va misollar bilan isbotlanadi. 113 H.Xoliqovning “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida murakkablashgan sodda gaplar uslubiyati” dissertatsiyasi gap strukturasini murakkablashtiruvchi qismlar – uyushiq bo‘laklar, ajratilgan bo‘laklar, undalmalar, kirish va kiritmalarning uslubiy xususiyatlariga bag‘ishlangan bo‘lib, o‘zbek tili uslubshunosligi, sintaktik uslubshunoslik bo‘yicha bajarilgan ishlardan biridir. Unda murakkablashgan sodda gaplar A.Qahhor asarlari asosida o‘rganilgan. 114 A.Musayеv “O‘zbеk so‘zlashuv nutqi uslubida gap bo‘laklari tartibi” mavzudagi tadqiqotida o‘zbеk so‘zlashuv nutqi uslubida to‘ldiruvchi, payt, maqsad, shart, to‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gaplarda invеrsiya hodisasi ko‘p uchrab turishi, lеkin ergash gapli qo‘shma gapning aniqlovchi, ega, kеsim, sabab, natija, ravish, qiyos kabi turlarida gaplarning joylashish o‘rni turg‘un bo‘lib, ularda invеrsiya hodisasi dеyarli yuz bеrmasligini ta’kidlab o‘tgan edilar. 115 Invеrsiya hodisasining sodda gaplar tarkibida ham uchrashini quyidagi misollar isbotlaydi: Bu muhitda u, baliq suvda suzganday, huzur qilib suzdi (N.). Mardonbеk, orqadan qaroqchilar quvgandеk., otini qattiq haydab kеtdi (N.). 112 Каримов C. Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон, 1992. –Б.78 ; 128. 113 Ў збек тили стилистикаси. –Б.156. 114 Холиқов Ҳ. Ҳозирги ўзбек адабий тилида мураккаблашган содда гаплар услубияти. Филол.фанлар.номз...дисс.Тошкент, 1993.–Б.122. 115 Мусаев А. Ўзбек сўзлашув нутқи услубида гап бўлаклари тартиби: Филол.фан. номз. ..дисс. автореф. – Самарқанд, 2000. -25 б. 63 N.Hojiyevaning “Sodda gaplarning uslubiy qo‘llanishi” dissertatsiyasida sodda gap tasnifi va talqini zaminida turli asoslarning olinganligi hamda o‘zbеk tili sodda gap iga uning mohiyatidan kеlib chiqib yondashilganini tahlil etish, o‘zbеk tilidagi sodda gap lar talqinidagi o‘xshash hamda farqli tomonlarini ochish, s odda gap larning uslubiy alomatlarini sintaktik bеlgilar asosida qiyoslash, o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatish kabi qator masalalarga atroflicha to‘xtalib o‘tadi. 116 Xullas, o‘zbek uslubshunosligida sodda gap va uning turlari atroflicha o‘rganilgan. Faqat ayrim tadqiqotlar davrdagi o‘zgarishlar, til taraqqiyotidagi o‘zgarishlar sabab yangicha tadqiqotlarni talab etadi. 3.3. O‘zbek lingvopoetikasida sodda gaplarning o‘rganilishi Keyingi yillarda ma’lum bir sintaktik birliklarning lingvopoetik tadqiqi amalga oshirilgan ayrim tadqiqotlar yaratildiki, bu ishlar sintaktik birliklar ham boshqa til birliklari singari badiiy matnda o‘ziga xos alohida o‘ringa egaligini isbotladi. Jumladan, I.Mirzayevning “She’riy matnni lingvopoetik talqin qilish muammolari” nomli doktorlik dissertatsiyasida she’riy nutqning leksik, morfologik xususiyatlari o‘rganilish bilan bir qatorda, uning sintaktik tuzilishi unsurlari: misra ko‘chishi, so‘z birikmasi yoki gapning keyingi misraga ko‘chgan holatlarda misra ko‘chishining o‘ziga xos ko‘rinishlari tahlil qilingan. She’riy nutqda kiritmalarning qo‘llanilish xususiyatlari uch aspektda – tarkibiy-sintaktik, mazmuniy-uslubiy, ritm-qofiya yasash aspektida o‘rganilgan. Bundan tashqari ishda she’riyatda so‘z tartibi, uning ikki asosiy turi (to‘g‘ri va teskari turi) tahlil qilinib, har ikkalasi usluban betaraf va funksional nuqtayi-nazardan teng qimmatlidir, degan xulosalar bayon qilingan 117 Sodda gap va uning turlarining lingvopoetik xususiyatlari bo‘yicha atroflicha qilingan tadqiqot bu – M.Yo‘ldashevning “Badiiy matnning lingvopoetik 116 Hojiyeva N. Sodda gaplarning uslubiy qo‘llanishi . Fil...fan. .nom…diss… – Buxoro, 2013. 117 Мирзаев И.К. Шеърий матннинг лингвопоэтик таҳлили муаммолари: Филол.фан.д-ри… дисс.автореф. – Тошкент,1992. 64 tadqiqi” nomli doktorlik dissertatsiyasi sanaladi. Dissertatsiyaning 260-287- sahifalarida sintaktik vositalarningbadiiy matndagi estetik ifoda imkoniyatlari ochib berilgan bo‘lib, hatto tilda sintaktik vositalarning tasviriy ifoda imkoniyatlarini o‘rganadigan alohida soha, ya’ni ekspressiv sintaksis yuzaga kelganligini aytib o‘tadi. M.Yo‘ldoshev olimlar keltirib o‘tgan ekspressiv sintaktik vositalarni umumlashtirib, ularga sintaktik parallelizm, emotsional gap, ritorik so‘roq gap, inversiya, ellipsis, gradatsiya, antiteza, farqlash, o‘xshatish kabilarni kiritib, ularning har biriga alohida to‘xtaydi. 118 D.Jamoliddinovaning tadqiqot ishida nasriy asarlar misolida kiritmalarning gap va matnga munosabati, semantik-grammatik xususiyatlari, ekspressiv sintaksisdagi o‘rni ochib berilgan bo‘lsa, F.Ibragimovaning dissertatsiyasida tejamkorlik tamoyilining sintaktik sathda voqelanishi, shuning natijasi o‘laroq, ellipsis hodisasining yuzaga kelishi, uning lingvopoetik xususiyatlari hamda tejamkorlik hodisasiga qarshi qo‘yiladigan ortiqchalik tamoyili – antiellipsisning lingvopoetik xususiyatlari yoritilib, ularning badiiy matnda qo‘llanish nisbati tahlil qilingan. 119 Z.Choriyevaning tadqiqotida, asosan, sodda gaplarda uyushiq bo‘laklarning poetiklikni shakllantirishdagi roliga e’tibor ko‘proq qaratilgan bo‘lsa, Gap – obyektiv borliq va unga bo‘lgan munosabatni ifoda qilib, nisbiy tugal fikr yoki his- tuyg‘u anglatib, tugal intonatsiyaga ega bo‘lgan so‘z hamda grammatik qonun- qoidalar asosida o‘zaro birikkan so‘zlar bog‘lanmasi deyiladi. Har qanday gap shakl va mazmun birligidan iborat bo‘lgan bir butunlikdir. Gapning bu ikki tomoni o‘zaro dialektik aloqada bo‘lsa ham, bir butunlikni tashkil etuvchi alohida tuzilmadir. Sodda gaplar eganing ishtirok etish etmasligiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi: Egasi mavjud gaplar va egasiz gaplar: Biz yangi filmni tomosha qildik – yangi filmni tomosha qildik. Sodda gaplar ikkinchi darajali bo‘laklarning ishtirokiga 118 Юлдашев М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи: Филол.фан.д-ри …дисс. – Тошкент, 2009. – Б.260 - 287. 119 Жамолиддинова Д. Бадиий нутқда парантез бирликларнинг семантик-грамматик ва лингвопоэтик хусусиятлари: Филол.фан. номз. ...дисс.автореф. – Тошкент, 2009. –26 б.; Ибрагимова Ф. Бадиий матнда эллипсис ва антиэллипсис: Филол.фан. номз. ..дисс. – Тошкент, 2011.–26 б. 65 ko‘ra 2 ga bo‘linadi: sodda yig‘iq gap (Madina kirib keldi), sodda yoyiq gap: (Madina darvozadan shoshilib kirib keldi). Sh.Haydarovning “Badiiy matnda parsellyativ konstruksiyalarning qo‘llanilishi” nomli nomzodlik dissertatsiyasida 120 badiiy matnning shakllanishi va asar badiiyatini ta’minlashda parsellyativ qurilmalarning o‘rni o‘rganilgan, ularning lingvistik mohiyati ochib berilgan, ilova hamda boshqa sintaktik qurilmalardan farqli jihatlari izohlangan. T.Allayorov o‘z tadqiqotida badiiy matnda so‘roq va buyruq gaplarning nutqni individuallashtiruvchi vosita sifatidagi imkoniyatlarini ochib bergan bo‘lsa, A.Sobirovning “She’riyatda so‘z tartibi” mavzusidagi tadqiqot ishida so‘z tartibi, uning turlari, yondosh hodisalarga munosabati o‘rganilgan. She’riyatda so‘z tartibining to‘g‘ri, o‘zgargan, kontakt, distant va aralash turlarining birlamchi va ikkilamchi vazifalari aniqlangan. Xullas, inversiyaning asosiy vazifalari hozirgi o‘zbek she’riyati misolida tadqiq etilga n. 121 R.Yusubovaning “ Tejamlilik va ortiqchalikning lingvopoetik xususiyatlari ” mavzusidagi tadqiqot ish ida s intaktik sathdagi tejamlilikning lingvopoetik imkoniyatlari so‘z-gaplar, tasdiq-inkor mazmunining semantik-sintaktik nomuvofiqligi hamda ellipsis turlarining badiiy kommunikatsiyada qo‘llanish ko‘lamidan kelib chiqib tahlil qilingan. Tadqiqotning e’tiborli tomoni unda mumtoz she’riyatda lisoniy ortiqchalikning lingvopoetik imkoniyatlari yoritib berilganligidir. O.Yusupovaning “O‘zbek tilida sodda gaplar sotsiolingvistikasi va lingvopoetikasi” nomli monografiyasi 2020-yil Germaniyaning “Lambert” nashriyotida chop etildi. O‘zbek tili sintaksisining o‘ziga xos jihatlari, so‘zlashuv nutqi sintaksisi va sintaktik birliklarning lingvopoetik xususiyatlari, badiiy imkoniyatlari, emotsional-ekspressivligi yoritilgan ushbu monografiya dastlab olti tilga, so‘ng jahonning boshqa tillariga tarjima qilindi. O‘zbek tili ifoda 120 Ҳайдаров Ш. Бадиий матнда парцеллятив конструкцияларнинг қўлланилиши: Филол.фан. номз. ...дисс. автореф. – Тошкент, 2011.–26б. 121 Аллаёров Т. Ўзбек тилида буйруқ ва сўроқ конструкцияларининг лингвопоэтик хусусиятлари: Филол.фан. бўйича фалсафа д-ри (РhD) дисс. автореф –Гулистон, 2020. – 58 б ; Собиров А. Шеъриятда сўз тартиби: Филол.фан. бўйича фалсафа д-ри (РhD) дисс. автореф. – Самарқанд, 2020. – 47 б. 66 imkoniyatlariga benihoya boy tillardan bo‘lib, uning beqiyos go‘zalligi, ta’sir qudrati, bir so‘zning turli ko‘rinishlarda tovlana olishi, bir necha ma’no anglatishi so‘zlashuv nutqida, ayniqsa, badiiy matnlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Monografiyada tilimizning mana shu tomonlari sintaktik birliklar misolida tadqiq qilingan bo‘lib, bunday kuzatishlar ona tilimiz qa’rida yashiringan ulkan xazinadan dunyo xalqlarining bahramand bo‘lishiga sabab bo‘ladi, o‘zbek tilini jahonda tadqiq va talqin qilayotgan chet el tilshunos olimlari uchun bir manba bo‘lib xizmat qiladi. 122 O.Yusupovaning ham bir qator maqolalari ham sodda gap va uning turlarining badiiy matndagi ahamiyati va o‘rni hamda ularning xususiyatlari haqida o‘z fikr-mulohazalarini bildirib o‘tganlar. Jumladan, “Badiiy matnda istak gaplar” tadqiqotida istak gaplarning badiiy matndagi ahamiyati va adiblarning istak gaplardan qanday foydalanishlari xususida tahlillarini misollar asosida yoritib beradilar. Masalan, istak gaplar barcha asarlarda qo‘llanilsa-da, ammo hamma asarlarda ham lingvopoetik vazifa bajaravermasligi, A.Qodiriy, Cho‘lpon, A.Qahhor, P.Qodirov, O.Yoqubov, O‘.Umarbekov, O‘.Hoshimov, T.Murod, E.A’zam, Sh.Xolmirzayev, N.Eshonqul, U.Hamdam kabi adiblarning asarlarini sinchiklab o‘rganlarida O‘.Hoshimov asarlarida bunday faolligi, oddiy darak, so‘roq yoki buyruq gaplar o‘rnida ham istak qo‘llanilishining guvohi bo‘lganliklarini misollar keltirib aytib o‘tadilar. 123 Bundan tashqari, “She’riy matnlarda sodda yig‘iq gaplarning o‘rni” maqolasida sodda yig‘iq gaplarning lingvopoetik vazifa bajarishi badiiy matnning barcha turlarida uchrashi, ayniqsa, qisqalik va ixchamlikka asoslangan she’riy nutqda bu tipdagi gaplar keng qo‘llanilishi borasidagi qrashlarini U.Azim she’rlari misolida tahlil qilib beradi. 124 O.Yusupovaning yana bir “Badiiy matnda atov gaplarning lingvopoetik 122 Yusupova O. S. Sociolinguistic linguopoetic of simple sentences in uzbek language. – Germaniya: LAP LAMBERT Academic Publishing nashriyoti, 2020. – 58 p. 123 Юсупова О. Бадиий матнда истак гаплар. // Филология ва уни ўқитиш соҳасидаги фундаментал ва инновацион тадқиқотлар. (Республика илмий-назарий анжуман материаллари) –Нукус, 2019. –Б. 128-129 124 Юсупова О. Шеърий матнларда содда йиғиқ гапларнинг ўрни // Таълимда “Устоз-шогирд тизими – сифат ва самарадорлик кафолати. (Республика илмий-амалий онлайн конеренция материаллари) – Навоий, 2020. 20-апрель. –Б.294-296. 67 xususiyatlari” nomli maqolasida atov gaplarning badiiy matndagi o‘ziga xos o‘rni misollar yordamida tahlil etilib, atov gaplarning badiiy uslubda emotsional- ekspressivlikni ta’minlovchi vositalardan sanalib, mabodo bu vazifani bajarmagan taqdirda ham ular nutqiy samaradorlikka – lo‘ndalik, qisqalik, ixchamlik, kabi stilistik ottenkalarning yuzaga chiqishiga xizmat qilishi haqidagi xulosalarni keltirib o‘tganlar. 125 “Gap bo‘laklari lingvopoetikasiga doir ayrim mulohazalar” nomli maqolasida esa badiiy asar matnida barcha sintaktik birliklar, xususan, gap bo‘laklari ham estetik vazifa ado etishi mumkin bo‘lsa-da, ularning tasviriylik darajasi bir xil emas. Garchi badiiy matndagi voqea-hodisalar bayon etilishida gap bo‘laklari faol ishtirok etsa-da, lingvopoetik nuqtai nazardan sodda gap tarkibidagi ikkinchi darajali bo‘laklar, ayniqsa, aniqlovchi, izohlovchi hamda ravish holi muayyan ahamiyat kasb etadi degan mazmundagi fikrlarni bayon etadi. 126 Uchinchi bob bo‘yicha xulosa O‘zbek tilshunosligida bir qator tadqiqotchilar tomonidan o‘zbek tilining dialektologiyasi tadqiq etilgan bo‘lib, bu tadqiqotlarda sodda gap va uning turlari xususida ham ilmiy kuzatishlarni uchratishimiz mumkin. Shular jumlasiga Samixon Ashirboyev, B.Egamov, M.Turopova, X.Abdurahmonov, M.Saparniyazovlarning ilmiy ishlaridan bilib olishimiz mumkin. O‘zbek tilshunosligida o‘zbek tilining funksional stilistikasi haqida ham bir qator risolalar, adabiyotlar yaratilgan, ilmiy tadqiqotlar olib borilgan bo‘lib, bu tadqiqot ishlarida sodda gap va uning turlarining stilistikadagi ahamiyati haqida bir qancha fikrlarni bayon etganlar. A.Shomaqsudov, B.O‘rinboyev, I.Rasulov, R.Qo‘ng‘urov, H.Xoliqov, A.Musayеv, H.Rustamov, M.Mukarramov, S.Karimov kabi tilshunoslarning monografiya va dissertatsiyalarida bu kabi masalalar tahlil qilib chiqilgan. So‘nggi yillarda ma’lum bir sintaktik birliklarning lingvopoetik tadqiqi amalga oshirilgan ayrim tadqiqotlar yaratilganki, bu ishlar sintaktik birliklar ham 125 Yusupova O. Badiiy matnda atov gaplarning lingvopoetik xususiyatlari.//SamDU “Ilmiy axborotnoma” – Samarqand: SamDU nashri, 2015. №2. –B.118-120. 126 Yusupova O. Gap bo‘laklari lingvopoetikasiga doir ayrim mulohazalar .// Til va adabiyot muammolari (Ilmiy maqolalar to‘plami) – Samarqand, 2016. –B. 74-75. 68 boshqa til birliklari kabi badiiy matnda o‘ziga xos alohida o‘ringa egaligini isbotladi. Bu singari tadqiqotlarni I.Mirzayev, M.Yo‘ldashev, D.Jamoliddinova, F.Ibragimova, Z.Choriyeva, Sh.Haydarov, T.Allayorov, R.Yusubova kabi tilshunoslar tomonidan olib borilgan. XULOSA VA TAKLIFLAR O‘zbek tilshunosligida sodda gap va uning turlarining o‘rganilishi tarixini tadqiq etishimiz mobaynida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Gaplar kommunikativ maqsadga ko‘ra, emotsionallikka, voqelikka, bosh bo‘laklar ishtirokiga ko‘ra, tuzilishiga ko‘ra tasnif qilinadi. Tasnifda gapning tashqi tomoni – tuzilishi va ichki tomoni – mazmuni hisobga olinadi. Gaplar tuzilish jihatdan ikki turga bo‘linadi: sodda gaplar va qo‘shma gaplar. Sodda gaplarning struktura asosi bitta bo‘lib, ma’lum bir fikrni ifoda qiladi. Qo‘shma gaplarning struktura asosida esa ikki yoki undan ortiq gap bo‘lib, bir murakkab fikrni ifoda qiladi. 2. Jahon tilshunosligida sodda gap va uning turlari ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan bo‘lib, jumladan, ularga A.Mеyе, O.Еspеrsеn, A.Smirnitskiy, V.Admoni, L.Tеnyеr, V.Vinogradov, A.A.Shaxmatov, Xoyrul Huda, Novalinda Puspita, Mashlihatul Umami, Shri Rosmavatining, Duygu Ispinar Akchayo‘glu, V.A.Beloshapkova va E.A.Brizgunova kabi olimlar ilmiy tadqiqotlar olib borishgan. 3. B.Djonson va Butlerlarning grammatikalarida punktuatsiya qoidalariga bog‘liq ravishda gap haqida ma’lumot berilganligi, K.Kuper ( XVII ) tomonidan yaratilgan grammatika da yangi tushunchalar bilan bir qatorda bosh gap, tobe gaplar yoki gap qismlari kabi tushunchalar berilganligi, Dj.Braytlend yaratgan va XVIII asrning boshida chop etilgan grammatikada asos sifatida gap va uning sodda hamda tarkibli gaplarga bo‘linishi haqida ta’limotlar berilganligi, XVII -XVIII 69 asrda Angliyada mantiq asosida grammatikalar chop etilishi, XIX asr oxiridan boshlab klassik ilmiy grammatika rivojlana boshla ganligi , XIX asr oxirida chop etilgan Nesfild grammatikasi XX asrda qayta ishlanib, ko‘p marta chop etil ganligi o‘rganib chiqildi. 4.Olga Fischer ning va boshqa olimlar tomonidan yaratilgan “Ingliz sintaksisining qisqacha tarixi” deb nomlangan asar da ingliz tili grammatikasidagi asosiy o‘zgarishlar, jumladan so‘z tartibidagi, gap bo‘laklari tarkibiy qismlari o‘rtasidagi munosabatlarning o‘zgarishi va yangi tobe konstruksiyalarning rivojlanishi haqida ma’lumot berilgan bo‘lib, bu ma’lumotlar o‘rganib chiqildi va o‘zbek tilidagi sodda gaplar haqidagi fikrlar bilan solishtirildi . Syuzan Pintzuk ingliz tilidagi so‘z tartibining o‘zgarishiga doir tadqiqoti, Evha Nazalatus Sa’adiyah Sai tomonidan 2019-yil nashr ettirilgan “Sodda gaplarning sintaktik tahlili” , Xoyrul Huda ingliz , va indoneziya tilidagi “So‘roq gaplarning qiyosiy tahlili” deb nomlangan tadqiqot ishi , Mashlihatul Umamining sodda gap turlaridan biri bo‘lgan so‘roq gap haqidagi fikrlari, Leo Heji ning g ap bo‘laklari evolyutsiyasi xususiyatlari haqidagi ma’lumotlari o‘rganildi va o‘rni bilan bu tadqiqotlarga mulohaza bildirildi. 5. Turkiy tilshunoslikda ham sodda gap va uning turlari bo‘yicha bir qator tadqiqotlar olib borilgan. Bu tadqiqotchi olimlar qatoriga quyidagi M.A.Kazеmbеk, G.Sa’diy, Q.Nosiriy, M.Korbagaliyеv va X.Badigi, G.Alparov, E. J a k u b o v , A.N.Kononov, M.B.Balakayev, D.Mayrikov, turk tilshunosligidan O‘sman Bo‘lulu, M.Bilgin, O‘.Demirjan k a b i olimlarni aytib o‘tish ahamiyatga molikdir. 6 . O‘zbek tilshunosligida sodda gaplarning o‘rganilishi XX asrning 20-30- yillaridan boshlangan. Bu davrda yaratilgan qo‘llanma va darsliklardagi sodda gap bo‘yicha fikrlar o‘rganildi. A.G‘ulomovning “Sodda gap sintaksisi” (1948), “Sodda gap” (1955), M.Asqarova bilan hamkorlikda nashr ettirgan “Hozirgi zamon o‘zbek tili. Sintaksis” (1961, 1967, 1987) kitoblari, 1966-yili G‘.Abdurahmonov tahriri ostida nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis” asari, A.G‘ulomovning “O‘zbek tili sintaksisining ba’zi masalalari” maqolasi, 70 G‘.Abdurahmonov tahriri ostida nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis” asari, 1976-yilda nashr etilgan “O‘zbek tili grammatikasi. Sintaksis” asari, G‘.Abdurahmonov, A.Sulaymonov, X.Xoliyorov, J.Omonturdiyevlarning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligi kitobi, A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Ahmedov, S.Solixo‘jaevalarning “O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi” kitobi va ulardagi sodda gap bo‘yicha qarashlar o‘rganib chiqildi. 7.Sodda gap va uning turlarining alohida tadqiqot obyekti sifatida monografik tarzda o‘rganilishida A.G‘ulomov, A.N.Kononov, F.Kamol, S.N.Ivanov, G‘.Abdurahmonov, M.Asqarova, A.Sulaymonov, A.Ahmedov, I.Rasulov, A.Sayfullayev, F.Ubayeva, H.Boltaboyeva, U.Tursunov, A.Berdialiyev, I.Tursun, Sh.Shoabdurahmonov, Sh.Shukurov, J.Omonturdiyev, M.Mirtojiyev, A.Nurmonov, N.Mahmudov, H.Ne’matov, X.Abdurahmonov, R.Sayfullayeva, M.Qurbonova, N.Turniyozov, A.Boboyeva, X.Ismatullayev, O.Tojiyev, S.Usmonov, B.O‘rinboyev hamda ularning yuzlab shogirdlari va izdoshlari ishari ahamiyatga ega. 8. O‘zbek tili sintaksisi, xususan, sodda gaplar formal-funksional (shakl- vazifaviy) jihatdan tadqiq qilingan H. Ne’matov, R.Sayfullaeva, M.Qurbonova, M.Abuzalova, R.Bobokolonov, L.Raupova, S.Muhamedova, B.Yorov, H.Shokirova, Sh.Akramov, S.Inoyatov, N.Yuldashevalarning ishlari o‘rganib chiqildi, o‘rni bilan ayrim ishlarga munosabat bildirildi. 10 . Samixon Ashirboyev tadqiqotida sodda gap va uning turlarining tarixiy taraqqiyoti o‘rganilgan. Bu birliklarning dialektologiyada o‘rganilishi M.Turopova, B.Egamov ishlari bilan, xalq o‘g‘zaki ijodiga xos matnlarda sodda gap qurilishi va turlarining o‘rganilishi X.Abdurahmonov, M.Saparniyazovalar ishlari asosida o‘rganildi. 11 . O‘zbek tilshunosligida o‘zbek tilining funksional stilistikasi haqida ham bir qator risolalar, adabiyotlar yaratilgan, ilmiy tadqiqotlar olib borilgan bo‘lib, bu tadqiqot ishlarida sodda gap va uning turlarining stilistikadagi ahamiyati haqida bir qancha fikrlar bayon etilgan. Tadqiqotimizda A.Shomaqsudov, B.O‘rinboyev, I.Rasulov, R.Qo‘ng‘urov, H.Xoliqov, A.Musayеv, H.Rustamov, M.Mukarramov, 71 S.Karimov kabi tilshunoslarning monografiya va dissertatsiyalarida sodda gap va uning turlari haqida berilgan muhim ma’lumotlarga e’tibor qaratildi. 12. So‘nggi yillarda I.Mirzayev, M.Yo‘ldashev, D.Jamoliddinova, F.Ibragimova, Z.Choriyeva, Sh.Haydarov, T.Allayorov, R.Yusubova kabi tilshunoslar olimlar tomonidan ma’lum bir sintaktik birliklarning lingvopoetik tadqiqi amalga oshirilgan tadqiqotlar yaratilib, ularda sodda gaplar boshqa til birliklari kabi badiiy matnda o‘ziga xos alohida o‘ringa egaligi asoslangan. Sodda gap va uning turlarining badiiy, estetik, emotsional-ekspressiv xususiyatlari tadqiq etilgan. Ishimizda ushbu ishlarning eng muhim jihatlari yoritib berildi. 72 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar: 1. 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида (Халқ сўзи 2017 йил, 21 апрел) 1.2. 2019-yil 21-oktyabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. –Toshkent, 2019. 1.3.Президент Шавкат Мирзиёевнинг ў збек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz/ –Toshkent, 2019. II. Monografiya, dissertatsiya, ilmiy maqola va ilmiy to‘plamlar : 1. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши. – Тошкент: Фан, 1983. – 8 б. 2. Абдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш., Маҳмудов Қ. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. Тошкент: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2008. –Б.323-35. 3. Абдураҳмонов Х. Содда гап синтаксиси хусусиятларининг ўрганилишига доир. – Тошкент: Ўқитувчи, 1976. –197 б. 4. Акрамов Ш. Ўзбек тилининг гап қурилишида тўлдирувчи ва ҳол([WPm] валентлиги аспектида: Филол.фан.номз. ...автореф.дисс. – Тошкент, 1999. –21 б. 73 5. Аллаёров Т. Ўзбек тилида буйруқ ва сўроқ конструкцияларининг лингвопоэтик хусусиятлари: Филол.фан. бўйича фалсафа д-ри (РhD) дисс. Автореф . –Гулистон, 2020. – 58 б. 6. Аширбоев С. Алишер Навоийнинг насрий асарларидаги содда гапларнинг таркибий ва маъно хусусиятлари: Филол.фан.д-ри …дис.автореф. – Тошкент, 1990. – 44 б. 7. Аширбоев С. Алишер Навоий насрий асарларидаги содда гапларнинг таркибий ва маъно хусусиятлари. –Тошкент: Ўқитувчи, 1990. –150 б. 8. Ашурова Д., Убаева Ф., Болтабоева Ҳ. Гапнинг уюшган ва ажратилган бўлаклари. Т.: ЎзФА, 1962. 9. Аҳмедов А. Ўзбек тилида гапнинг коммуникатив турлари. –Тошкент: Фан, 1979. 10. Аҳмедова Н . Ўзбек тилида мурожаат бирликларининг семантик- коннотатив тадқиқи: Филол.фан. номз. ...дисс. автореф. – Тошкент, 2008. – Б.26. 11. Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков. - Л.: Просвещение, 1979. - С.189-190. 12. Бабаханова Д.А. Официально -деловой стиль современного узбекского литературного языка: Канд.филол.наук. ….автореф.дисс. – Ташкент, 1987. 13. Балакаев М.Б.. Современный казакский язык. – Синтаксис. – Алма- ата, 1959 . 14. Бегматов М. Тўлдирувчилар билан ифодаланган иловали элементларнинг функциялари: Филол.фан.номз… дисс.автреф. – Тошкент, 1999. –24 б. 15. Белошапковой В.А. Современный русский язык . – М., 1981. 16. Бобоева А. Ҳозирги ўзбек адабий тилида тўлиқсиз гаплар. – Тошкент: Фан, 1978. 17. Буслаев Ф.И. Историческая грамматика русского языка. Москва, 1959. 74 18. Bo‘ronov J.B. – Ingliz va o‘zbek tillari qiyosiy grammatikasi. 19. Bolulu O. Türkçede Eylemin ve Gerçekleştiricinin Özellikleri. Eylemler ve Özneler Üzerinde Bir Anlam İncelenmesi. Türk Dili-1992 20. Bilgin, M. Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Ankara-2006. Anı Yayıncılık. 21. Гаджиева Н.З. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. – Москва, 1973. 22. Досанов Н. Ўзбек халқ эртаклари тилида аниқловчилар. – Тошкент , 1994. -25 б. 23. Demircan, Ö. (2003). Türk Dilinde Çatı. İstanbul: Papatya. 11-17. 24. Duygu Ispunar Akcayoglu. An analysis of English major students’ interrogative constructions. Journal of the Faculty of Education. Vol 20, No 2, 2019. 25. Evha Nazalatus Sa’adiyah Sy. A syntactical analysis of simple sentences in Kembhang Babur. Indonesia–2019 . 26. Жамолиддинова Д. Бадиий нутқда парантез бирликларнинг семантик-грамматик ва лингвопоэтик хусусиятлари: Филол.фан.номз. ...дисс.автореф. – Тошкент, 2009. –26 б. 27. Жигадло В.Н., Иванова И.П., Иофик Л.Л. Современный английский язык (теоретический курс грамматики). – М.: Лит. на иностр. языке, 1956. – С . 24 6 . 28. Жамолиддинова Д. Бадиий нутқда парантез бирликларнинг семантик-грамматик ва лингвопоэтик хусусиятлари: Филол.фан. номз. ...дисс.автореф. – Тошкент, 2009. –26 б. 29. Ибрагимова Ф. Бадиий матнда эллипсис ва антиэллипсис. Филол.фан.н омз. ...дисс.автореф. – Тошкент, 2011. – 26 б. 30. Ilysh B.A. – The structure of Modern English. – M., 1959 31. Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Т ошкент : Фан, 2006. – 75 б. 75 32. Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. – 160 б. 33. Khoirul Huda. A contrastive analysis of interrogative sentences in English and Indonesian language. Darul Ulum Islamic University of Lamongman. 34. Лутфиллаева Д. Тасдиқ гапларда инкор ва шаклий-мазмуний номувофиқлик: Филол.фан.номз. …дис.автореф. – Тошкент, 1997. – 26 б. 35. Leo Hejl. Evolution of the Conception of Parts of Speech. Czech, Olomouc 2014. 36. Махмудов Н. Эл липсис в узбекском языке: Автореф.дис. … канд.филол.наук. – Ташкент, 1978. – 20 с. 37. Маҳмудов Н. Ўзбек тилидаги содда гапларда семантик-синтактик ассиметрия. – Тошкент, 1984. 38. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. –228 б. 39. Mashlihatul Umami. A contrastive analysis of interrogative sentences in English and Indonesian. Universitas Negeri Semerang . 40. Mengliyev B. O‘zbek tilining struktur sintaksisi.- Qarshi, 2003. - B. 27. 41. Мирзаев И.К. Шеърий матннинг лингвопоэтик таҳлили муаммолари: Филол.фан.д-ри… дисс.автореф. – Тошкент,1992. – 40 б. 42. Миртожиев М. Гап бўлакларида семантик-синтактик номутаносиблик. – Тошкент: Университет , 2008. –200 б. 43. Мусаев А. Ўзбек сўзлашув нутқи услубида гап бўлаклари тартиби: Филол.фан. номз. ..дисс. автореф. – Самарқанд, 2000. -25 б. 44. Muxin A.M., – Синтаксемний анализ и проблемы уровней языка. M., 1980. 45. Мусаев А. Ўзбек сўзлашув нутқи услубида гап бўлаклари тартиби: Филол.фан. номз. ..дисс. автореф. – Самарқанд, 2000. -25 б. 46. Муҳаммаджонова С. Уюшган гаплар: Филол.фан.номз. … дисс.автореф. – Самарқанд, 1999. 76 47. Неъматов Ҳ., Сайфуллаева Р., Қурбонова М. Ўзбек тили структурал синтаксиси асослари. –Тошкент: Университет, 1999. – 55 б. 48. Нурмонов А., Маҳмудов Н, Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992. –292 б. 49. Нурмонов А. Айюб Ғуломнинг синтактик қарашлари // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2005. –№1. –Б.41. 50. Novalinda Puspita. A syntactical analysis of sentence structure on a fairy tales by Akramulla using generative transformational grammar. Jakarta–2017. 51. Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тилида гап бўлаклари типологияси. – Тошкент: Фан, –210 б. 52. Olga Fischer, Hendrik De Smet. Wim van der Wurff. A Brief History of English Syntax. United Kingdom, Cambridge University Press , 2017. 53. Qurbonova M. Hozirgi zamon o‘zbek tili. –T.: 2002. 54. Расулов И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар. – Тошкент: Фан, 1974. 55. Решетов В., Абдура ҳ монов Ш. Ўзбек диалектологияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1978. 56. Сапарниязова М. Ўзбек халқ топишмоқларининг синтактик- семантик хусусиятлари: Филол.фан.номз...дисс. – Т., 2005. – 23 б. 57. Сайфуллаева Р., Менглиев Б., Боқиева Г., Қурбонова М., Юнусова З., Абузалова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент, 2006. – 172 б. 58. Сайфуллаев А.Р. Ҳозирги ўзбек тилида ундалма. Тошкент: Фан, 1968. 59. Сайфуллаева Р., Абузалова М. Гапнинг энг кичик қурилиш қолиплари ҳақида. Ўзбек тили ва адабиёти, 1991, №4. – Б .42-44. 60. Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских яз ы ков. –Баку, 1979. 61. Собиров А. Шеъриятда сўз тартиби: Филол.фан. бўйича фалсафа д- ри (РhD) дисс. автореф. – Самарқанд, 2020. – 47 б. 77 62. Содиқов Б. Ҳозирги ўзбек адабий тилида боғлама. –Тошкент: Фан, 1984. –86 б. 63. Sri Rosmawati. Error analysis on transforming affirmative to negative and interrogative sentences of simple present tense. Jakarta–2014 . 64. Susan Pintsuk. Phrase structures in competition: Variation and change in Old English word order. University of Pennsylvania– 1991. 65. Тошалиев И. Ҳозирги ўзбек адабий тилида киритма конструкциялар. –Т.: Фан, 1976. -121б. 66. Тошалиев И. Ҳозирги ўзбек тили. Синтаксис. Синтактик ва синтагматик қайта бўлиниш. Парцелляция. – Тошкент: Zar qalam, 2004. – 145 б. 67. Турниёзов Н., Турниёзова К., Хайруллаев Х. Структур синтаксис асослари. – Тошкент: Фан, 2009. – 138 б. 68. Туропова М. Ўзбек шевалари синтаксиси.–Тошкент: Фан, 1984. – 143 б. 69. Тўйчибоев Б. Ҳозирги ўзбек тилида синтактик синонимика. – Тошкент: Фан, 198. 70. Underhill, R. Turkish Grammer. The MIT press –1976. 71. Холиқов Ҳ. Ҳозирги ўзбек адабий мураккаблашган содда гаплар услубияти (А.Қаҳҳор асарлари материаллари асосида): Филол.фан.номз. … дисс. – Тошкент, 1993. 72. Xudoyberganova Z. O’zbek va turk tilshunosligida ega talqini. Turkiya- 2019. Turklad . 73. Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Х. Ўзбек тили стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1983. – 248 б. 74. Шорасулова Ш. Содда гап таркибидаги сифатдошли қурилмаларнинг семантик-синтактик хусусиятлари: Филол.фан.номз. …дис. автореф. – Тошкент, 2005. - 22 б. 75. Юлдашев М. Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи: Филол.фан.д-ри …дисс. – Тошкент, 2009. -313 б. 78 76. Юсубова Р.Тежамлилик ва ортиқчаликнинг лингвопоэтик хусусиятлари: филол.фан.доктори(ДSc)дисс.автореф. – Самарқанд, 2021. –б. 77. Юсупова О. Бадиий матнда истак гаплар. // Филология ва уни ўқитиш соҳасидаги фундаментал ва инновацион тадқиқотлар. (Республика илмий-назарий анжуман материаллари) –Нукус, 2019. –Б. 128-129 . 78. Yusupova O. S. Sociolinguistic linguopoetic of simple sentences in uzbek language. – Germaniya: LAP LAMBERT Academic Publishing nashriyoti, 2020. – 58 p. 79. Yusupova O. Gap bo‘laklari lingvopoetikasiga doir ayrim mulohazalar .// Til va adabiyot muammolari (Ilmiy maqolalar to‘plami) – Samarqand, 2016. –B. 74-75. 80. Юсупова О. Шеърий матнларда содда йиғиқ гапларнинг ўрни //Таълимда “Устоз-шогирд тизими – сифат ва самарадорлик кафолати. (Республика илмий-амалий онлайн конеренция материаллари) – Навоий, 2020. 20-апрель. –Б.294-296. 81. Yusupova O. Badiiy matnda atov gaplarning lingvopoetik xususiyatlari.//SamDU “Ilmiy axborotnoma” – Samarqand: SamDU nashri, 2015. №2. –B.118-120. 82. Ўзбек тили грамматикаси . II том. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976. – 560 б. 83. Qurbonova M. Hozirgi zamon o‘zbek tili. –T., 2002. –B 53. 84. Ғуломов А . Содда гап. –Тошкент, 1955. –100 б. 5. Айюб Ғуломовнинг илмий мероси. (4-китоб) Ўзбек тилида аниқловчилар. – Т., 2008. 86. Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент:Ўқитувчи, 1987. –256 б. 87. Ғуломов А. Ўзбек тили синтаксисининг баъзи масалалари // Ўзбек тили ва адабиёти –Тошкент, 1968. –№2. –Б.9-13. 79 8. Ғаффоров А. Ҳозирги ўзбек тилида парцеллятив ва иловали қурилмаларнинг синтактик деривацияси: Филол.фан. номз. ...дисс. автореф. – Самарқанд, 1997. -Б.26. 89. Ҳайдаров Ш. Бадиий матнда парцеллятив конструкцияларнинг қўлланилиши: Филол.фан. номз. ...дисс. автореф. – Тошкент, 2011. -Б.26. 90. Ҳайназарова М. Сўроқ гапларда шакл ва мазмун номувофиқлиги ҳақида: Филол.фан. номз. ...дисс. автореф. – Тошкент, 1999. –26 б III. Internet sahifalari: 1. http://www.Ziyonet . 2. Uz/ru/library/book/779/libid/20703. 3. http://en.wikipedia.org/wiki/Structuralism 4. http://www.eng.fju.edu.tw/Literary_Criticism/structuralism 5. www.google.uz 6. www.filfak.uz 7. www.ziyonet.uz 8. www.ziyo.uz . 80

O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING O‘RGANILISH TARIXI MUNDARIJA Kirish. Ishning umumiy tavsifi……………………………………….…………3 I BOB. JAHON TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING O‘RGANILISHI 1.1. Sodda gap va uning turlari bo‘yicha ma’lumot…………………………….7 1.2. Jahon tilshunos olimlarining sodda gaplar bo‘yicha olib borgan tadqiqotlari 1.3. Turkiy tilshunoslikda sodda gaplarning o‘rganilishi……………………….14 I bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………………..32 II BOB. SODDA GAPLARNING O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA O‘RGANILISHI 2.1. Sodda gap va uning turlarining o‘zbek tili darslik va o‘quv qo‘llanmallarida o‘rganilishi ………………………………………………………………………..34 2.2. Sodda gap va uning turlarining alohida tadqiqot obyekti sifatida monografik tarzda o‘rganilishi…………………………………………………………………40 2.3. Sodda gap va uning turlariga yangicha qarashlar aks etgan ilmiy tadqiqotlar haqida……………………………………………………………………………..44 II bob bo‘yicha xulosa…………………………………………………………….54 III BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING DIALEKTAL, STILISTIK VA LINGVOPOETIK JIHATDAN O‘RGANILISHI 3.1. Sodda gap va uning turlarining til tarixi va dialektal jihatdan o‘rganilishi …………………………………………………………………………………….56 3.2. Sodda gap va uning turlarining uslubshunoslik nuqtayi nazaridan o‘rganilishi………………………………………………………………………...59 3.3. O‘zbek lingvopoetikasida sodda gaplarning o‘rganilishi………………...66 III bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………………70 1

Xulosa ……………………………………………………………………………71 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………74 Kirish. Ishning umumiy tavsifi Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Hozirgi kunda xalqimizning milliy o‘zligi, ma’naviyati, madaniyati, dunyoqarashi, yashash tarzi o‘z aksini topgan o‘zbek tiliga e’tibor yanada kuchaytirilmoqda. D avlat ahamiyatiga molik yirik uchrashuvlar, xalqaro anjumanlar da o‘zbek tili ning faol qo‘llanil ayotganligi, o‘zbek tilida gaplashuvchilar soni ortganligi ham tilimiz rivojining bir ko‘rinishidir. “Hozirgi vaqtda o‘zbek tilida sozlashuvchilar soni jahon miqyosida 50 million kishiga yaqinlashib qoldi. Bu ona tilimizning dunyodagi yirik tillardan biriga aylanib borayotganidan dalolat beradi. Bugungi kunda xalqaro maydonda obro‘-e’tibori tobora yuksalib borayotgan O‘zbekistonimizni dunyoga tarannum etishda ona tilimiz ham katta hissa qo‘shmoqda”, 1 – degan yurtboshimizning faxr bilan aytgan gaplari fikrimizning yaqqol isboti sanaladi. O‘zbek tili o‘zining keng imkoniyatlarini eng murakkab fan sohalarida to‘liq namoyon qil ayotganligi, o‘ zbek tili ta’limi ga e’tibor qaratilyotganligi tilshunoslarimiz oldiga tilimiz ravnaqiga daxldor yangidan yangi vazifalarni qo‘ymoqda. O‘zbek tili fonetikasi, leksikasi, grammatikasi bo‘ yicha hozirga qadar yaratilgan ishlarni o‘rganib, bu sohalarda navbatda qilinishi zarur bo‘lgan muammoli jihatlarni ajratib olish va yangicha qarashlar, nazariyalar, yo‘nalishlar asosida qayta o‘rganish bugungi davr o‘zbek tilshunosligi oldidagi navbatdagi vazifalardan sanaladi. “ O‘zbek tilshunosligida sodda gaplarning o‘rganilish tarixi” magistrlik tadqiqot ishi ana shu vazifani bajarish yo‘lidagi bir qadam sanaladi. Sodda gaplarning jahon va o‘zbek tilshunosligida o‘rganilish tarixi alohida monografik tarzda tadqiq qilinmaganligi mavzuning dolzarbligini belgilaydi. 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ў збек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. http://xs.uz/uz/ –Toshkent, 2019. 2

Muammoning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbek tilshunosligida sodda gap va uning turlari bo‘yicha qator tadqiqotlar olib borilgan va ushbu tadqiqotlarda tadqiqotchilar o‘z mavzu doirasida muammoning o‘rganilish darajasi xususida ma’lumot berib o‘tganlar. Masalan, N.Rahmatovaning “Ikki tarkibli sodda gaplarning nutqiy voqealanishi” deb nomlangan dissertatsiyasida A.G‘ulomovning “Sodda gap” nomli tadqiqoti, shuningdek, A.Abdulla y еv, G‘.Abdurahmonov, X.Abdurahmonov, X.Boltabo y еva, I.Rasulov, A.Safo y еv, A.Sulaymonov, O.Turdi y еv, B.Egambеrdi y еv, I.Xayrulla y еv, E.Shodmonov, B.O‘rinbo y еv, H.G‘ofurov, A.Hazratqulov kabi olimlarning sodda gapning qurilishiga doir masalalar ko‘rib chiqilgani haqidagi fikrlar bildirib o‘tilgan 2 . Biroq sodda gap va uning turlarining o‘zbek tilshunosligida kimlar tomonidan, qay darajada tadqiq etilgani alohida tarzda o‘rganilmagan. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . O‘zbek tilshunosligida sodda gaplarning o‘rganilishi tarixini monografik planda yoritib berish ishning asosiy maqsadini tashkil etadi. Tadqiqotda quyidagi vazifalarni bajarish ko‘zda tutildi: – s odda gap va uning turlari haqida qisqacha ma’lumot berish; – sodda gap turlarining jahon tilshunosligida o‘rganilishiga e’tibor qaratish; – turkiyshunoslikda sodda gap va uning turlarining o‘rganilish darajasiga ahamiyat qaratish ; – o‘zbek tilshunosligida sodda gap va uning turlari o‘rganilgan darslik va qo‘llanmalarni tadqiq etish; – o‘zbek tili sintaktik qurilishining an’anaviy talqinida sodda gap masalasi o‘rganilishini sharhlash; – sodda gap va uning turlari bo‘yicha qilingan ilmiy tadqiqotlarni o‘rganish; –sodda gaplar dialektal hamda tarixiy jihatdan yoritilgan ishlarga e’tibor qaratish va tadqiq etish; 2 Rahmatova N. Ikki tarkibli sodda gaplarning nutqiy voqelanishi: Filol.fan.nomz….diss.–Buxoro, 2012. –B.3-4. 3

–funksional-stilistik, lingvopoetik nuqtayi nazardan sodda gap va uning turlari o‘rganilish holatini tahlil etish; Tadqiqotning obyekti. O‘zbek tilida sodda gaplarning o‘rganilish tarixi ilmiy ishning tadqiq obyektini belgilaydi. Tadqiqotning predmeti. Sodda gap va uning turlari tilshunosligimizda qay darajada o‘rganilganligi tahlili ishning predmetini tashkil qiladi. Ishning obyekti va predmetini ochib berishda o‘ zbek tilshunosligida sodda gap va uning turlari o‘rganilgan dissertatsiyalar, monografiyalar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, ilmiy maqolalar material vazifasini o‘tadi. Tadqiqotning metodologik asosi va qo‘llanilgan metodlar. Tadqiqotning metodologik asosi sifatida dialektikaning umumiylik-xususiylik, shakl-mazmun tamoyillari tanlandi. Ishda tavsifiy, qiyosiy, diaxron va sinxron tahlil metodlaridan keng foydalanildi. Shuningdek, A. G‘ulomov, N.Mahmudov, A.Nurmonov, M.Qurbonova va boshqalarning shu yo‘lda olib borgan kuzatishlaridagi nazariy qarashlar va tadqiq metodlariga ham tayanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: – sodda gap turlarining jahon va turkiy tilshunosli k da o‘rganilishiga e’tibor qarati ldi; – o‘zbek tilshunosligida sodda gap va uning turlari o‘rganilgan darslik va qo‘llanmalar, ilmiy tadqiqotlar, yangicha qarashlar tahlil etildi; – sodda gaplar dialektal hamda tarixiy jihatdan yoritilgan ishlarga ahamiyat berildi; – funksional-stilistik, lingvopoetik nuqtayi nazardan sodda gap va uning turlari o‘rganilish holati tahlil etildi. Tadqiqotning nazar iy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqotda umumlashtirilgan nazariy xulosalar sodda gaplarni umumiy yaxlit tizim sifatida o‘rganilishini oydinlashishiga xizmat qiladi. Shu sababli tadqiqotda erishilgan natijalardan sodda gap va uning turlari bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalanish mumkin. Ayni paytda dissertatsiya natijalari “Hozirgi o‘zbek tili”, 4

“Tilshunoslik nazariyasi”, “Nazariy tilshunoslik masalalari” kabi kurslarni o‘qitishda, darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ilmiy risolalar yaratishda ahamiyat kasb etadi. Shuningdek dissertatsiya ishining asosiy natijalari va materiallaridan oliy ta’lim muassasalarining o‘zbek filologiyasi fakultetlari talabalari uchun va magistratura yo‘nalishlarida o‘tiladigan sintaksis darslarida keng foydalanish tavsiya etiladi. Natijalarning e’lon qilinganligi. Tadqiqot bo‘yicha ilmiy to‘plamlarda 4 ta maqola e’lon qilindi. Ishning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, III asosiy bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning umumiy hajmi 81 sahifani tashkil etadi. 5

O'xshashlar

Vazifaviy uslub haqida
PRESUPPOZITSIYA HODISASI
SINTAKTIK TARKIBI QISQARGAN GAPLAR TADQIQI VA TA’LIMI
QO‘SHMA GAPLARNI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNALOGIYALARNING O‘RNI
Rasmiy uslub haqida