logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. TUPROQQAL‘A QADIMGI SHAHAR YODGORLIGINING O‘RGANILISH TARIXI

TUPROQQAL‘A QADIMGI SHAHAR YODGORLIGINING O‘RGANILISH TARIXI

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2564.8603515625 KB
Ko'chirib olish
MA VZU: " TUPROQQA L‘A QA DIMGI SHA HA R Y ODGORLI GIN IN G O‘RGA N ILI SH TA RIX I" REJA: KIRISH I-BOB: TUPROQQA L'A SHA HRI VA UN IN G TA RIX IY A HA MIY A TI 1. Tuproqqal'a shahri haqida umumiy ma'lumot lar 2. Tuproqqal'a shahrining t arixiy urnaqlari v a y odgorlik larining t urlari 3. Tuproqqal'a shahri y odgorlik larining arxeologik t opi l malari v a ularning o'rganilishi II-BOB : TUPROQQA L'A SHA HRIDA GI Y ODGORLIK LA R VA ULA RN IN G A SOSIY MA 'N O VA FUN KSIY A LA RI 1. Tuproqqal'a shahridagi asosiy y odgorlik lar haqida ma'lumot lar 2. Y odgorlik lar v a ularning t arixiy ma'nosi 3. Y odgorlik larining t uproqqal'a shahri uchun ahamiy at i v a ularning ijt imoiy , madaniy funk siy alari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 Kirish Tuproq-qal’a - qadimgi Xorazm “xazinasi” Tuproq-qal’a yoki “Yer shahri” - Qadimgi Xorazmning eng qimmat va mahobatli yodgorliklaridan biridir.   Qoraqalpog ʻ iston Respublikasi Ellikqal’a tumani hududida, Bo ʻ ston qishlog ʻ idan 12 km masofada joylashgan. Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasining boshqa ko ʻ plab yodgorliklari kabi ushbu yodgorlik ham taniqli arxeolog va tarixchi Sergey Pavlovich Tolstov tomonidan topilgan. Bu qidiruv ishlari 1938 yilda sodir bo ʻ lgan. Shaharning maydoni 120 gektarni tashkil etadi va keyinchalik ma’lum bo ʻ lishicha, bir vaqtlar bu yerda mudofaa devori va kvadrat minoralar bilan o ʻ ralgan shahar va hashamatli qal’a-saroy bo ʻ lgan.   Bir vaqtlar muhtasham qal’a qadimiy shaharning o‘zagi bo‘lib, eramizning II-III asrlarida Xorazm shohlarining qarorgohi bo‘lgan. Bu yerda, mudofaa devori orqasida dushman hujumlaridan himoya galereyalari bo‘lib, ko‘plab ko‘chalar va savdo rastalari joylashgan, shuningdek markazda keng old ko‘cha mavjud bo‘lgan. Qadimgi shahar shunchalik katta ediki, uning hududi 200 ga yaqin xo‘jalik va turar-joy binolaridan iborat 10 ta kvartalni o‘z ichiga olgan. Har bir 2 kvartalda o‘zlarining kichik-markazlari bo‘lib, ularda ziyoratgohlar va hunarmandchilik binolari joylashgan. Shaharda 2,5 mingdan ortiq aholi yashagan, ularning yarmi saroy qarorgohida ishlagan. Saroy alohida e’tiborga loyiqdir. Uning qanchalik ulug‘vor va hashamatli ekanligini tasavvur qilish qiyin emas, chunki uning balandligi 40 metrga yetishi mumkin va saroy haykaltaroshlik va rasmlar bilan bezatilgan 150 xonadan tashkil topgan saroydan iborat bo‘lgan. Qazishmalar davomida olimlar Tuproq-qal’aning   qiziqarli tafsilotini ta’kidlashdi: ellinistik uslubidagi badiiy rasmlar nafaqat saroy binolarini, balki oddiy fuqarolarning turar-joylarini ham bezatgan, bu esa qadimiy shaharning yuksak madaniyatidan dalolat beradi. Qal’a uch qavatdan iborat bo‘lgan. Uning xonalaridan ko‘plab yodgorliklar topilgan: oziq-ovqat qoldiqlari (suyaklar, urug‘lar), idishlarning bo‘laklari va butun qismlari, turli xil idishlar, zargarlik buyumlari, haykallar (eng mashhur haykallardan biri - Ruhoniy haykali), rasmlar va hatto qadimgi Xorazm qo‘lyozmalari. 3 Hashamatli saroyning markazida mahobatli devoriy rasmlar va antiqa naqshlar bilan bezatilgan taxt o‘rnatilgan xona bor edi. “Qirollar zali”da ellinistik san ʼ atiga oid haykallar, turli portretlar va yuzlari juda realistik tasvirlangan haykallar topilgan. Tuproq-qal’ani qazish ishlari shov-shuvga sabab bo‘ldi va III asrda shahar Qadimgi Xorazmning ilg‘or poytaxti bo‘lganligi, bu zaminda qadimiy madaniyatning gullab-yashnaganligi, ko‘chalar va binolar yaxshi loyihalashtirilganligi, Tuproq-qal’ani geometriya qirolligi deb atash mumkinligi haqida xulosa qilish imkonini beradigan qiziqarli materiallar olindi. oladi [1] . Tuproqqal ʼ a 4 Tuproqqal ʼ a xarobalari Shown within G ʻ arbiy va Markaziy Osiyo G ʻ arbiy va Markaziy Osiyo xaritasida ko ʻ rinishiUzbekistan xaritasida ko ʻ rinishiHammasini ko ʻ rsat 5 Mu qob il   n oml ar Tuproqqal ʼ a Ma nzil goh Qoraqalpog ʻ iston ,   O ʻ zbekiston Koo rdi nat alar 41°55′37.9″N   60°49′1 9.8″E / 41.927194°N 60.822167°E   G   O Koordi natalari :   41°55′37.9″N   60°49′19.8″E / 41.927 194°N 60.822167°E   G   O Tur i Manzilgoh Tarix Dav rlar Parfiya ,   Sosoniylar 6 Mak on qay dlari Qaz ish   san alar i 1938-yil Vaz iy at Vayron bo ʻ lgan 2. Tuproqqal'a shahrining t arixiy urnaqlari v a y odgorlik larining t urlari Tuproqqal ʼ a 1938—1950-yillarda   S.   P.   Tolstoye   rahbarligidagi   Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tomonidan o ʻ rganilgan. Uning   tarhi   to ʻ g ʻ ri burchakli   (500×350 m) bo ʻ lib, gumbazsimon   yo ʻ lakli   va   burjli   mudofaa devori   bilan o ʻ ralgan. Devorning mustahkam   janubiy darvozasidan   otashkada   tomonga markaziy ko ʻ cha o ʻ tgan. Ko ʻ ndalang tushgan ko ʻ chalar shaharni 10 ta kvartalga ( mahalla ) ajratgan. Tuproqqal ʼ aning   madaniy 7 qatlamidan   milod boshlaridan   VI asrgacha   bo ʻ lgan davrga oid ashyoviy materiallar chiqqan. Tuproqqal ʼ aning shimoli-sharqiy qismida maxsus   ko ʻ tarma   supa   ( balandligi   14 m,   maydoni   80*80 m) ustiga xom   g ʻ ishtdan saroy   qurilgan . Unga yondosh qilib balandligi 25 m li 3 ta   minorasi   bo ʻ lgan   ark   binosi (maydoni 40×40 m) bunyod etilgan. Arkka   sharq   tomonidan ko ʻ tarma   yo ʻ lak   orqali kirilgan. Tuproqqal ʼ adan 100 ga yaqin turar joy, xo ʻ jalik binolari va 8 ta saroy   xonalari topilgan. Xonalar   devori   bo ʻ rtma   naqshlar   va relyefli rangli   haykallar   bilan bezatilgan (qarang   Tuproqqal ʼ a devoriy rasmlari va haykallari ). Tuproqqal ʼ aning sharqiy qismida qurol-aslaha   ustaxonasi   bo ʻ lgan, u yerdan   temir nayzalar , 3   parrakli   o ʻ qlar , saroyning yemirilib ketgan 2- qavatidagi   podsho   arxividan esa   teri   va   yog ʻ och   taxtachalarga   yozilgan 100 dan ortiq hujjatlar topilgan. Ular qadimiy   xorazmiy   tilida bitilgan ( I — III asrlar ). Tuproqqal ʼ adan   jun ,   shoyi ,   ip   gazlama parchalari,   bo ʻ yra , rangli   gilam , ko ʻ plab haykal bo ʻ laklari,   sopol   buyumlar va   Kushon tangalari   topilgan. Qal ʼ a   sug ʻ orish inshootlarining buzilishi, harbiy to ʻ qnashuvlar natijasida xarobaga aylangan. 3. Tuproqqal'a shahri y odgorlik larining arxeologik t opishmalari v a ularning o'rganilishi Markaziy Osiyoda yozuv paydo bo‘lishi bilan muhim voqea-hodisalarni qandaydir   qattiq narsalarga-devor , tosh, sopol buyumlar,   metal taxtacha , yog‘och va yog‘och   taxtachalarga qayd qilib borish an’analari paydo bo‘ldi. Shunday qilib, muhim voqealar hujjatlashtirilib borilgan va hujjatlarni saqlash an’anasi paydo bo‘lgan. Shunga qadar Markaziy Osiyoda arxivchilik an’anasining paydo bo‘lganligi va rivojlanganligini tasdiqlaydigan arxivlar topilgan. Qadimgi Nisadan topilgan Parfiya ish yuritish 8 hujjatlari podshohning sharob saqlanuvchi omborxonasidan topilgan 2700 dan ortiq ostrakon (sopol taxtacha)lardan iborat bo‘lib, kimga,   qancha yoki kim , qaerdan vino olib kelganligi to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud. Mazkur ostrakonlar hisob hujjatlari vazifasini o‘tagan. Hujjatlar oromiy alifbosiga asoslangan parfiya tilida yozilgan.   Hujjatlar tasodifiy ravishda bir joyda to‘plangan bo‘lib, miloddan avvalgi I asr va milodiy II-III asrlarni o‘z ichiga oladi. Hujjatlardagi ma’lumotlar cheklangan bo‘lishiga qaramay, umumiy holda ular Parfiya jamiyati hayotining turli tomonlari to‘g‘risida axborot beradi. Ular yordamida podshohlik xo‘jaligining ayrim jihatlarini o‘rganish mumkin. Xususan ular Parfiya podshohligining ma’muriy-huquqiy tuzilishi,   boshqaruv tizimi , ijtimoiy qatlami to‘g‘risida tasavvur hosil qilishga yordam beradi.   1945-1950-yillarda S.P.Tolstov tomonidan Qorakalpog‘istonning Elliqqal’a tumanida joylashgan Tuproqqal’a harobalaridan Xorazm hujjatlari sanalgan ulkan arxivining topilishi fanga katta ma’lumotlarni olib kirdi. Tarix fanida bu arxiv joy nomi bilan “Tuproqqal’a arxivi” deb yuritiladi. Hujjatlardan ma’lumki, Xorazmda devonxona ish yuritish va arxivlashtirish ishlari juda yaxshi rivojlangan. Ayniqsa, ma’muriy-xo‘jalik tizimi turkumiga kirgan arxiv xujjatlarining topilishi Xorazm davlatidagi ish yuritish an’anasi uzoq davrlardan buyon davom etib kelayotganligini bildiradi.   Eramizning boshlari va milodiy II–III asrlarda, Tuproqqal’ada Xorazm shohlarining qarorgohini o‘rganish davomida to‘plangan   ashyoviy manbalarda , ayniqsa, haykaltaroshlik namunalarida Kushon podsholigi davri madaniyatining ta’siri yaqqol seziladi. Xorazmda yozuv o‘z yo‘nalishida davom etgan va oromiy alifbosi asosida qadimgi xorazm yozuvi shakllangan. Qadimgi Xorazm davlati poytaxti – Tuproqqal’a arki-a’losidagi podsho qarorgohi bo‘lib xizmat qilgan saroy   majmuini o‘rganish jarayonida III asrga oid Xorazm podsholari arxivi topilgan. Tuproqqal’a saroyidagi podsho arxivida 1947–1949 yillarda 9 S.P. Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi a’zolari qadimgi xorazmliklarning teri va yog‘ochga yozilgan 140 ta hujjatini topishdi. Shundan 122 tasi teriga yozilgan bo‘lib, ularning ko‘pi chirib ketgan. Teriga yozilgan hujjatlardan 18 tasi, taxtaga yozilganlardan esa 8 tasi yaxshi saqlangan. Bu hujjatlarning asosiy qismi ma’muriy-xo‘jalik masalalariga doir bo‘lib, oromiy tipidagi alifboda yozilgan. Hujjatlarning tili A.A. Freyman va boshqa tilshunoslar   tekshirgan Xorazmning XIII    XIV asrlardagi o‘ziga xos eroniy (forsiy) tiliga o‘xshaydi. Ayrim hujjatlarning yili ham ko‘rsatilgan. Ular teriga yozilgan bo‘lib, noma’lum davr sanalari – 207, 231 va 232 yillar bilan belgilangan. Hujjatlar topilgan madaniy qatlam Xorazm tarixining kushon- afrig‘iylar davri oralig‘i, ya’ni III-IV asrlarga oiddir.   Tuproqqal’a hujjatlari Mug‘ qal’asidan topilgan Panjikent hokimi Devashtich arxivi kabi O‘rta Osiyoning qadimgi davriga xos ijtimoiy munasabatlarni o‘rganishda beqiyos muhim manba hisoblanadi. Ilk o‘rta asrlarga oid teriga bitilgan boshqa bir Xorazm hujjati Yakkaporson ko‘shkida, 1959 yilda Xorazm arxeologik- etnografik ekspeditsiyasi xodimlari tomonidan topilgan.   10 Illyustrativ foto Keyingi paytda ijtimoiy tarmoqlarda “Tuproqqal ʼ a” arxeologik obidasida mahalliy hokimiyat tomonidan mardikorlar yordamida rekonstruksiya ishlari olib borilyapti, bu ishlardan Madaniyat vazirligi va mutasaddi tashkilotlar bexabar” qabilida gap-so ʻ zlar   aylana boshladi . Ushbu masalaga oydinlik kiritish maqsadida Qoraqalpog ʻ iston Respublikasi bo ʻ yicha madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish mintaqaviy davlat inspeksiyasi boshlig ʻ i   Quanishbek   Sharipovga murojaat etdik. — Sizning ushbu murojaatingizni tinglab, kuni kecha Nukusda bo ʻ lib o ʻ tgan bir tadbir yodimga tushdi, — deydi Q. Sharipov. — Men uni “Xabar” dasturi orqali ko ʻ rdim. O ʻ zbekiston Jurnalistlari ijodiy uyushmasi Qoraqalpog ʻ iston bo ʻ limi muassisligida tashkil etilgan, tajribali hamda yosh jurnalistlar qatnashgan ushbu “Jamoatchilik bilan aloqalar: muammolar va olddagi vazifalar” deb nomlangan seminarda “...Jurnalist   uyoq-buyoqdan   eshitgan gapiga qarab emas, bevosita voqea ichiga borib, ko ʻ rganiga tayanib yozishi kerak, afsuski, ayni paytda eshitganiga asoslanib yozilayotgan xabarlar ko ʻ payib 11 bormoqda, oqibatda esa bu asl voqelikka to ʻ g ʻ ri kelmay qolyapti”, degan o ʻ git ham ta ʼ kidlab o ʻ tildi. Demoqchi bo ʻ lganim, siz aytayotgan gap ham asossiz xabarlardan kelib chiqqan. Ellikqal ʼ a tumanida joylashgan “Tuproqqal ʼ a” arxeologik obyekti miloddan avvalgi III-II asrlarda qurilib, milodning IV-V asrlarida qayta tiklangan obidadir. Qal ʼ a Xorazmshohlar qarorgohi bo ʻ lgan. 1938 yildan sobiq ittifoq Fanlar akademiyasining Xorazm arxeologiya va etnografiya ilmiy safari xodimlari mazkur shahar o ʻ tmishiga oid masalalarni o ʻ rgana boshlagan. Aytish joizki, qadriyatlarimizni asrab-avaylash, ularga doimiy e ʼ tibor qaratish mamlakatimiz siyosati darajasidagi masalalardan biri. Xususan, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 15-16 dekabr kunlari Qoraqalpog ʻ iston Respublikasiga tashrifi davomida berilgan topshiriqqa muvofiq, “Tuproqqal ʼ a” yon-atrofida ochiq drenaj tizimi yaratildi. Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish ilmiy-ishlab chiqarish Bosh boshqarmasi qoshidagi “Meros Chashmasi” loyihalash kichik korxonasi tomonidan konservatsiya ishlarining smeta hamda loyihasi ishlab chiqilib, 2018 yilning sentyabridan “El-ta ʼ mirlash” mas ʼ uliyati cheklangan jamiyati obyektda konservatsiya ishlarini olib bordi. Bosh boshqarma boshlig ʻ ining o ʻ rinbosari X. Xolmurodov va “Meros Chashmasi” loyihalash kichik korxonasi direktori F.   Davletov   2018 yil oktyabrida kelib, “Tuproqqal ʼ a”da olib borilayotgan ishlar bilan tanishdi. Yo ʻ l-yo ʻ riq ko ʻ rsatib, konservatsiya ishlarini davom ettirishni belgilab berishdi. Bosh boshqarmaning 2019 yilgi restavratsiya, konservatsiya ishlari rejasiga kiritilgan “Tuproqqal ʼ a” arxeologik obyekti uchun joriy yilning I choragida 200 million so ʻ m mablag ʻ ajratilib, “El-ta ʼ mirlash” MCHJ 2019 yilning 5 martidan konservatsiya ishlarini davom ettirmoqda. 12 Bugungi kunda madaniy meros va arxeologik obyektlarni saqlash, ulardan foydalanish, turizmni rivojlantirish, qolaversa sayyohlarga sharoit yaratish uchun obyektlarda tezkor konservatsiya va obodonlashtirish ishlarini olib borish zarurati tug ʻ ilyapti. Gap shundaki, sayyohlar “Tuproqqal ʼ a”ni   devorlar ustida yurib tomosha qilishadi. Bu esa, devorlarga zarar keltirmoqda. Buning oldini olish maqsadida qal ʼ aning G ʻ arbiy tomonidan zina va bir joyda turib kuzatish maydonchasi bunyod etildi. Bundan tashqari, qal ʼ aning ayrim yo ʻ qolib borayotgan devorlarida ham konservatsiya ishlari olib borilmoqda. II-BOB : TUPROQQA L'A SHA HRIDA GI Y ODGORLIK LA R VA ULA RN IN G A SOSIY MA 'N O VA FUN KSIY A LA RI 1. Tuproqqal'a shahridagi asosiy y odgorlik lar haqida ma'lumot lar Tuproqqal ʼ a eramizning I—II asrlarida   Xorazm hukmdori   Artav   (Artaban) tomonidan qurilgan [3] . Qal ʼ aning tashkil etilishi, ehtimol, janubi-g ʻ arbdan 14 km uzoqlikda joylashgan   Aqchaxon-Qal ʼ aning   tark etilishidan keyin sodir bo ʻ lgan [4] . Artav (Artaban)   – Xorazm hukmdori va Tuproqqal ʼ aning asoschisi.   Byustiga   toj kiygan hukmdor   Nike . Taxminan eramizning I—II asrlari. Shahar xarobalari 1938-yilda Sergey Tolstov rahbarligidagi Xorazm ekspeditsiyasi tomonidan o ʻ rganilgan [1] . Saroyning qurilgan sanasi   Kushon imperiyasi   hukmdorlari   Vima Kadfiz   va   Kanishka   tangalari, shuningdek, Xorazm shohi Artav 13 (Artaban) tangalari topilganligi orqali aniqlangan [5] . Saroyda   zardushtiylik   xudolarini ifodalovchi devoriy rasmlar topilgan [1] . Tuproqqal ʼ a va butun Xorazmiya milodiy II asrda ma ʼ lum vaqt Kushon imperiyasi nazorati ostida bo ʻ lgan bo ʻ lishi kerak, chunki qal ʼ adan Vima Kadfiz va Kanishka tangalari topilgan, lekin ulardan oldingi va keyingi bir qator Xorazm hukmdorlarining tangalari topilmagan [6] . Boshqa tadqiqotchilar tanga zarb qilinganligi to ʻ g ʻ risidagi dalillarni tahlil qilib, kushonlar Xorazmni nazorat qilmaganligini ko ʻ rsatadilar [7] [8] . Tuproqqal ʻ a xarobalaridan   Gandharadagi yunon-buddist san ʼ ati uslubidan kelib chiqqan va Kushon imperiyasi ta ʼ sirini aks ettiruvchi ellinistik uslubdagi liboslarga o ʻ ralgan tik turgan haykallarning bir qancha baland relyefi topilgan [4] . Bu mo ʻ l-ko ʻ l haykaltaroshlik ishi   Yunon-Baqtriya podsholigi   davridan beri ellinistik san ʼ at uslubi faol saqlanib qolgan yaqin atrofdagi   Baqtriyadan   kelgan hunarmandlar tomonidan ham amalga oshirilgan bo ʻ lishi mumkin. Haykallar hozirda   Sankt-Peterburgdagi Ermitaj   muzeyida saqlanmoqda [4] . Sergey Tolstov qadimiy shaharning   rekonstruksiyasini   chizgan [9] . Tuproqqal ʼ a xarobalarining panoramasi  14 Tuproqqal ʼ a xarobalari  Tuproqqal ʼ a xarobalari (saroy va do ʻ konlar maydoni)  Tuproqqal ʼ a xarobalari  Tuproqqal ʼ adan topilgan devoriy rasm (milodiy II—III asrlar) 2. Y odgorlik lar v a ularning t arixiy ma'nosi 15 Tuproqqal ʼ a va   Qizilqal ʼ aning boshqa asosiy qal ʼ alarga nisbatan joylashuvi Tuproqqal ʼ aning janubi-sharq tomonidan 30 km uzoqlikda joylashgan boshqa arxeologik yodgorliklar ham mavjud bo ʻ lib, ular qatoriga „Ellik qal ʼ a vohasi“ning yana bir muhim tarkibiy qismi bo ʻ lgan   Qo ʻ yqirilgan qal ʼ a kiradi [1] . Yana bir shu kabi manzilgoh   Ayoz qal ʼ adir . Xorazm poytaxti miloddan avvalgi 305-yildan so ʻ ng,   afrig ʻ iylar   sulolasi davrida Kat (zamonaviy   Beruniy ) shahriga o ʻ zgartirilgan, ammo Tuproqqal ʼ a shahri milodiy VI asrgacha gullab-yashnashda davom etgan 16 Qadimiy va boy tariximizni o‘rganish, keng targ‘ib etish yoshlarda qanday buyuk zotlarning, dunyo ilm-fani va madaniyatiga beqiyos hissa qo‘shgan ulug‘ olim va mutafakkirlarning avlodi, betakror meros vorisi ekanidan faxrlanish tuyg‘usini kuchaytirish, ma’naviyatini yuksaltirishga xizmat qiladi. O‘tgan asrning o‘rtalariga kelib jahon jamoatchiligi nodir va betakror yodgorliklarni asrab-avaylash, ularni umumbashariyat mulki sifatida kelajak avlodlarga yetkazish masalasiga e’tibor qarata boshladi. YuNESKO 1972 yil Parijda bo‘lib o‘tgan simpoziumda Madaniy va tabiiy meros yodgorliklarini muhofazaga olish haqida rezolyusiya qabul qildi. 1983 yilda BMT tomonidan 18 aprel – Xalqaro yodgorliklarni va tarixiy joylarni asrash kuni, deb belgilandi. 2003 yilda YuNESKO nomoddiy madaniy meroslarni muhofazasiga olish haqida qaror chiqardi. Prezident rahnamoligida milliy qadriyatlarimizni, yurtimizdagi tarixiy obida va madaniy yodgorliklarni asrab-avaylash, o‘rganish va muhofaza qilishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining “Madaniy meros ob’yektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi qonuni bu borada muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qilayotir. Mamlakatimiz, jumladan, Qoraqalpog‘iston Respublikasida ushbu hujjat asosida qadimiy yodgorliklarni o‘rganish, qayta tiklash bo‘yicha keng ko‘lamli ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar olib borilmoqda. Xususan, Kot-Firqal’a, Tuproqqal’a, Aqchaxonqal’a, Ayozqal’a, Chilpiq, Mizdaxkan singari madaniy yodgorliklar o‘rganilib, xalqaro turizm yo‘nalishiga kiritildi. Avstraliya xalqaro arxeologik ekspeditsiyasi bilan hamkorlikda 1995 yildan buyon Beruniy tumanidagi Aqchaxonqal’a yodgorligida ilmiy 17 izlanishlar olib borilmoqda. Tadqiqotlar natijasida Toshxirmon vohasidagi bu qal’a devorlari qalin paxsa va katta g‘ishtlardan qurilgani, har bir g‘ishtga o‘sha davr urug‘lari tamg‘asi bosilgani ma’lum bo‘ldi. Umumiy maydoni 50 gektar bo‘lgan qal’a yodgorligi bir- birining ichiga joylashgan tashqi va ichki qal’alardan iborat. To‘plangan arxeologik materiallar bu yerda o‘z davrida xalq hunarmandligining ko‘pgina turlari rivojlanganini ko‘rsatmoqda. Ayni paytda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog‘iston bo‘limida saqlanayotgan bu materiallar ustida laboratoriya-tekshiruv ishlari olib borilayotir. Qal’adan topilgan rangtasvir san’ati namunalari Avstraliya, Fransiya, Lixtenshteyn va irlandiyalik olim va mutaxassislar tomonidan ham o‘rganilmoqda. Laboratoriya-tahlil ishlari nihoyasiga yetkazilgach, xalqimizning qadimiy tarixi, amaliy san’ati namunalari va boy madaniy merosini targ‘ib etish maqsadida rivojlangan davlatlar muzeylarida ko‘chma ko‘rgazmalar tashkil etilishi rejalashtirilgan. Aqchaxonqal’a yodgorligida olib borilgan ilmiy tekshiruvlar va qazish ishlari natijasida uning atrofida qadimiy Toshxirmon, Cho‘pon, Sheyitlik, To‘proqqal’a-3, Qoratepa-2,3,4, Ko‘panqal’a, Jigarman kabi o‘nlab arxeologik yodgorliklar topildi. Mamlakatimizda milliy davlatchiligimiz tarixini o‘zida aks ettirgan ushbu yodgorliklarni, tarixiy va madaniy obidalarni o‘rganish, asrab- avaylash va keng targ‘ib etish borasida amalga oshirilayotgan ishlar samarasi yurtdoshlarimiz, ayniqsa, yoshlar qalbida Vatanga muhabbat, istiqlol g‘oyalariga sadoqat, ajdodlardan iftixor qilish tuyg‘usini yuksaltirishga xizmat qilmoqda 18 3. Y odgorlik larining t uproqqal'a shahri uchun ahamiy at i v a ularning ijt imoiy , madaniy funk siy alari Foto: Madaniyat vazirligi matbuot xizmati Qoraqolpog‘iston Respublikasiga tashkil etilgan press-turning birinchi kuni Amudaryo viloyatining mashhur madaniy meros ob’yekti «Chilpiq» tepaligini o‘rganishdan boshlandi. Madaniyat vazirligi matbuot xizmati ushbu sayohat haqida   reportaj tayyorladi. 19 Mazkur qadimgi Zardushtiylik yodgorligi - Dahmiy Chilpiq (Shilpiq, Chilpiq- qal’a) yoshi 2200 yildan ortiq. Chilpiq - bu 15 metr balandlikdagi 65 metr diametrga ega tomsiz dumaloq minora bo‘lib, Nukusdan 43 km masofadagi tabiiy yassi tepalikning cho‘qqisida joylashgan. Mazkur tepalik Zardushtiylar davrida murdalarni minora ichida yovvoyi qushlarga yem uchun qoldiriladigan joy bo‘lgan. Keyinroq, suyak qoldiqlari yerga ko‘milgan. Ushbu dafn etish usuli zardushtiylik falsafasi bilan bog‘liq bo‘lib, jasad qoldiqlari 20 bilan yerni zararlantirishni tahqirlaydi. Keyinchalik Xorazmshoxlar davrida ushbu yodgorlik minora sifatida foydalanilgan. Bu yerlarga arablarning kelishi (VII asr) bilanoq, minora qayta qurilgan, so‘ngra, IX-X asrlarda Qadimiy Xorazmning gullagan vaqtlarida yana ta’mirlangan. Bir qator tadqiqotchi olimlarning fikricha, xorazmliklar Chilpiqdan Xorazmshohlar davlatining boshqa qal’alari bilan bir qatorda xabar yetkazish va mudofaa minorasi sifatida foydalanishgan. «Chilpiq» Qoraqalpog‘istonning yorqin yodgorliklaridan biri hisoblanib, hatto respublika gerbida ham uning tasviri aks ettirilgan. 21 Bilasizmi, ushbu yodgorlikning hozirgi kundagi holati achinarli albatta, ammo u o‘ziga sayyohlarni jalb etuvchi maskandir, chunki aynan zardo‘shtiylar davridan saqlanib qolgan ushbu tepalikni ko‘rish va yuqoridan hududni tomosha qilib, uning tarixini eshitishga ko‘pchilik oshnodir. Biz press-tur ishtirokchilari ushbu tepalikka chiqayotganimizda, haqiqatdan ham u yerda qandaydir sir-sinoatlar borligiga amin bo‘ldik, tor yo‘lak bo‘ylab tepalikni zabt etdik. Tabiat xodisalaridan o‘sha davrdan loy-paxsalardan qurilgan yodgorlikning taxminan 20-30 foizi saqlanib qolgan. Quvonarlisi shu bo‘ldiki, tepalikda bir qator xorijlik sayyohlar bilan uchrashib, ushbu tepalik haqida savol berganimizda, bizga O‘zbekistonga ilk bora safar uyushtirgani va aynan Qoraqalpog‘iston hududida joylashgan qal’alarni ko‘zdan kechirishni niyat qilgani va barcha qal’alarning tarixini o‘rganishgani to‘g‘risida ma’lumot berishdi. 22 Shu bilan birga, Amudaryo viloyati mutassadi xodimlari bizga «Chilpiq»ning yangi ko‘rinishi borasidagi loyiha hujjatlari bilan o‘rtoqlashishdi. Turizmni rivojlantirish maqsadida yaqinda «Chilpiq» yodgorligi yonida xunarmandlar o‘tovlari, avtoturargoh joyi va tepalikka chiqish uchun maxsus zinapoyalar barpo etiladi. Shundan so‘ng Ellikqal’a tumaniga yo‘l oldik, bu yerda biz «Tuproq-qal’a» yodgorligini o‘rgandik. Tarixiy yodgorlik miloddan avvalgi I-IV va VI asrlarga 23 tegishli. «Tuproq-qal’a» 1938 yil S.P.Tolstov ekspeditsiyasi tomonidan kashf etilgan. «Tuproq-qal’a» tuzilishi to‘g‘ri to‘rt burchak shaklida bo‘lib, 17,5 ga yer maydoni teng, unda 2000-2500 kishi istiqomat qilgan. Shahar gumbazsimon yo‘lakli va burjli mudofaa devori bilan o‘ralgan. Shaharning ichida joylashgan xonadonlarning orasidagi yo‘laklar juda tor bo‘lib, g‘ishtlarga tushirilgan tamg‘alar orqali yashagan jamoalarning qaysi uruqqa mansubligini aniqlash mumkin bo‘lgan. Hayratlanarlisi shuki, tashqari devorlarning qalinligi 7-9 metrga teng bo‘lgan. Shaharni arxeologik qazish jarayonida 100ga yaqin turar joy va 8ta saroy zali aniqlangan. Zallar bo‘rtma naqshlar va rangli xaykallar bilan jixozlangan. 24 «Tuproq-qal’a» eramizning I-IV asrlarida Xoraz davlatining poytaxti hisoblangan. Shahar tarixi to hozirgi kunga qadar o‘rganilmoqda. Arxeologik yodgorlikka chiqish uchun zinapoyalar barpo etilgan. Chunki, zinalardan avval, loysimon yo‘laklar noqulayliklar tug‘dirgan. 25 Ammo yodgorlikni konservatsiya qilish davrida ilmiy kengash bilan kelishilmagan holda ish olib borilgan va oqibatda yemirilib borayotgan devorlarni o‘rnatilgan qoidasi bo‘yicha ta’mirlanmagan. Bu masala ommaviy axborot vositalarida mart-aprel oylarida keng tus olgan edi. Hozirda barcha konservatsiya ishlari to‘xtatilgan. Kunning ikkinchi yarmida OAV vakillari bilan «Ayazqal’a» madaniy meros ob’yektiga tashrif buyurdik. Ma’lumki, milodimizning I asr ohiri va II asrlarida Xorazm Kushonlar imperiyasi tarkibiga kirgan. «Ayazqal’a» uch kompleksdan 26 iborat bo‘lgan. «Ayazqal’a-1» qo‘rg‘oni 60 metr baland tog‘ qoyasi tepasida tekislikda xom g‘isht bilan qurilgan. S.P.Tolstovning fikriga qaraganda «Ayazqal’a»da hayot milodimizning III-IV asrlarigacha davom etgan. Bu yerda arxeologik qazish ishlari olib borilganda II asrda zarb qilingan tangalar topilgan. «Ayazqal’a-2» qo‘rg‘oni eramizning IV-VIII asrlarida barpo bo‘lgan va qurilish ishlari IX asrga qadar davom etgan. Ya’ni, qal’a Sulton Uvays tog‘i va Qizilqum tomonlaridan kelgan ko‘chmanchi-bosqinchilaridan himoya qilish maqsadida qurilgan. Uning pastki qismida «Ayazqal’a-3» qo‘rg‘oni qurilgan, unda topilgan 2ta tegirmon hozirda Ellikqal’a tuman tarix va arxeologiya muzeyida saqlanmoqda. 27 «Ayazqal’a» qo‘rg‘onlarini ko‘zdan kechirayotgan vaqtimizda xorijiy sayyohlarning biri bilan suhbat uyushtirdik. U Buyuk Ipak Yo‘lida joylashgan barcha madaniy meros ob’yektlari xaritasini shakllantirayotganini aytdi. Xaritaga kiritilayotgan har bir ob’yektni o‘zi o‘rganib, ularning tarixi va joylashgan joyini shaxsan bilishi lozimligini aytib o‘tdi. 28 Qo‘rg‘onning yonida 20 ta o‘tovdan tashkil topgan sayyohlar uchun maxsus turar joylar tashkil etilgan. Barcha xizmat turlari kiritilgan, ayniqsa tabiat qo‘ynida dam olish istaganlarga bu maskan yoqishi aniqdir. Xullas, madaniy meros ob’yektlarimiz tarixi borasida ko‘plab rivoyatlar eshitdik. Bularni o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rishingiz va xis etishingizni tavsiya qilamiz. 29 Adabiyotlar  Tolstov S. P., Drevniy Khorezm, M., 1448;  Tolstov S. P., Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. T., 1964.  Dzhabbarov I. Drevniy Khorezm   – strana vysokoy kul’tury i unikal’noy dukhovnosti (Etno-istoricheskiye ocherki) Moskva   : Institut etnologii i antropologii RAN, 2014. Manbalar 1. ↑   Jump up to:   1,0   1,1   1,2   1,3   1,4   1,5   Adrianov, Boris V.; Mantellini, Simone .   Ancient Irrigation Systems of the Aral Sea Area: Ancient Irrigation Systems of the Aral Sea Area   (en). Oxbow Books, Limited, 31 December 2013 — 38 bet.   ISBN   978-1-78297-167-2 .   2. ↑   Nerazik, Ye. Ye., Lapirov-Skoblo, M. S., Trudnovskaya, S. A. & Vaynberg, B. I. (1981).   Gorodiщe Toprak-kala (raskopki 1965-1975 gg.)   (TXAEE, t. 12). Moskva. 3. ↑   "The second king of the dynasty was Artav (' ri ' w " the just „   ; Vainberg , 1977 , p . 52). He appears to have begun construction of a new capital, the ruins of which were discovered by   Sergey Tolstov   in 1938 at Toprak   – kala“   Yar-Shater, Ehsan .   Encyclopaedia Iranica   (en). Routledge & Kegan Paul, 1982 — 514 bet.   ISBN   9780710090904 .   4. ↑   Jump up to:   4,0   4,1   4,2   Minardi, Michele (January 2020).   "The Ancient Chorasmian Unbaked-clay Modelled Sculptures: Hellenistic Cultural 'Impacts' on an Eastern Iranian Polity"   (en).   Religion, Society, Trade and Kingship. Art and Archaeology in South Asia Along 30 the Silk Road 5500 BCE-5th Century CE (South Asian Archaeology and Art 2016, Volume 1) : 195-205, Figs. 7, 9, 11.   https://www.academia.edu/42306214 . 5. ↑   "Apart from purely archaeological and artistic evidence, the date   has been determined from coins of the Kushan kings Vima Kadphises   and Kanishka, and of the Khwarazmian king Artav, that were found on the lower floors of some structures . Some economic documents found in the Palace were dated to between   188 and 252 of the   Khwarazmian era , i.e., to within the third century A.   D.   It should be borne in mind that only an insignificant portion of the archive has survived." in   (en)   Bulletin of the Asia Institute . Wayne State University Press. 1996. p. 183.   https://books.google.com/books?id=X-ZtAAAAMAAJ&pg=183 . 6. ↑   Basham, Arthur Llewellyn .   Papers on the Date of Kaniṣka: Submitted to the Conference on the Date of Kaniṣka, London, 20-22 April 1960   (en). Brill Archive, 1969 — 414 bet.   7. ↑   "Theories that Chorasmia was incorporated into the Kushan empire are refuted by the numismatic evidence; there was no interruption in the local minting of silver coins, and many Kushan coins bear Chorasmian overstrikes, often obliterating the rulers' portraits."   Yar-Shater, Ehsan .   Encyclopaedia Iranica   (en). Routledge & Kegan Paul, 1982 — 514 bet.   ISBN   9780710090904 .   8. ↑   „CHORASMIA i. Archeology and pre-Islamic hist. – Encyclopaedia Iranica“ .   iranicaonline.org . 9. ↑   Jettmar, Karl (1967).   "The Middle Asiatic Heritage of Dardistan. (Islamic Collective Tombs in Punyal and Their Background)" .   East and West   17   (1/2): 59–82, Fig. 11.   ISSN   0012- 8376 .   https://www.jstor.org/stable/pdf/29755106.pdf . 31 10. ↑   Basham, Arthur Llewellyn .   Papers on the Date of Kaniṣka: Submitted to the Conference on the Date of Kaniṣka, London, 20-22 April 1960   (en). Brill Archive, 1969 — 204 va 414 bet.   Wikimedia Commonsda   Toprak K ala mavzusiga oid fayllar bor. 32

MA VZU: " TUPROQQA L‘A QA DIMGI SHA HA R Y ODGORLI GIN IN G O‘RGA N ILI SH TA RIX I" REJA: KIRISH I-BOB: TUPROQQA L'A SHA HRI VA UN IN G TA RIX IY A HA MIY A TI 1. Tuproqqal'a shahri haqida umumiy ma'lumot lar 2. Tuproqqal'a shahrining t arixiy urnaqlari v a y odgorlik larining t urlari 3. Tuproqqal'a shahri y odgorlik larining arxeologik t opi l malari v a ularning o'rganilishi II-BOB : TUPROQQA L'A SHA HRIDA GI Y ODGORLIK LA R VA ULA RN IN G A SOSIY MA 'N O VA FUN KSIY A LA RI 1. Tuproqqal'a shahridagi asosiy y odgorlik lar haqida ma'lumot lar 2. Y odgorlik lar v a ularning t arixiy ma'nosi 3. Y odgorlik larining t uproqqal'a shahri uchun ahamiy at i v a ularning ijt imoiy , madaniy funk siy alari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1

Kirish Tuproq-qal’a - qadimgi Xorazm “xazinasi” Tuproq-qal’a yoki “Yer shahri” - Qadimgi Xorazmning eng qimmat va mahobatli yodgorliklaridan biridir.   Qoraqalpog ʻ iston Respublikasi Ellikqal’a tumani hududida, Bo ʻ ston qishlog ʻ idan 12 km masofada joylashgan. Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasining boshqa ko ʻ plab yodgorliklari kabi ushbu yodgorlik ham taniqli arxeolog va tarixchi Sergey Pavlovich Tolstov tomonidan topilgan. Bu qidiruv ishlari 1938 yilda sodir bo ʻ lgan. Shaharning maydoni 120 gektarni tashkil etadi va keyinchalik ma’lum bo ʻ lishicha, bir vaqtlar bu yerda mudofaa devori va kvadrat minoralar bilan o ʻ ralgan shahar va hashamatli qal’a-saroy bo ʻ lgan.   Bir vaqtlar muhtasham qal’a qadimiy shaharning o‘zagi bo‘lib, eramizning II-III asrlarida Xorazm shohlarining qarorgohi bo‘lgan. Bu yerda, mudofaa devori orqasida dushman hujumlaridan himoya galereyalari bo‘lib, ko‘plab ko‘chalar va savdo rastalari joylashgan, shuningdek markazda keng old ko‘cha mavjud bo‘lgan. Qadimgi shahar shunchalik katta ediki, uning hududi 200 ga yaqin xo‘jalik va turar-joy binolaridan iborat 10 ta kvartalni o‘z ichiga olgan. Har bir 2

kvartalda o‘zlarining kichik-markazlari bo‘lib, ularda ziyoratgohlar va hunarmandchilik binolari joylashgan. Shaharda 2,5 mingdan ortiq aholi yashagan, ularning yarmi saroy qarorgohida ishlagan. Saroy alohida e’tiborga loyiqdir. Uning qanchalik ulug‘vor va hashamatli ekanligini tasavvur qilish qiyin emas, chunki uning balandligi 40 metrga yetishi mumkin va saroy haykaltaroshlik va rasmlar bilan bezatilgan 150 xonadan tashkil topgan saroydan iborat bo‘lgan. Qazishmalar davomida olimlar Tuproq-qal’aning   qiziqarli tafsilotini ta’kidlashdi: ellinistik uslubidagi badiiy rasmlar nafaqat saroy binolarini, balki oddiy fuqarolarning turar-joylarini ham bezatgan, bu esa qadimiy shaharning yuksak madaniyatidan dalolat beradi. Qal’a uch qavatdan iborat bo‘lgan. Uning xonalaridan ko‘plab yodgorliklar topilgan: oziq-ovqat qoldiqlari (suyaklar, urug‘lar), idishlarning bo‘laklari va butun qismlari, turli xil idishlar, zargarlik buyumlari, haykallar (eng mashhur haykallardan biri - Ruhoniy haykali), rasmlar va hatto qadimgi Xorazm qo‘lyozmalari. 3

Hashamatli saroyning markazida mahobatli devoriy rasmlar va antiqa naqshlar bilan bezatilgan taxt o‘rnatilgan xona bor edi. “Qirollar zali”da ellinistik san ʼ atiga oid haykallar, turli portretlar va yuzlari juda realistik tasvirlangan haykallar topilgan. Tuproq-qal’ani qazish ishlari shov-shuvga sabab bo‘ldi va III asrda shahar Qadimgi Xorazmning ilg‘or poytaxti bo‘lganligi, bu zaminda qadimiy madaniyatning gullab-yashnaganligi, ko‘chalar va binolar yaxshi loyihalashtirilganligi, Tuproq-qal’ani geometriya qirolligi deb atash mumkinligi haqida xulosa qilish imkonini beradigan qiziqarli materiallar olindi. oladi [1] . Tuproqqal ʼ a 4

Tuproqqal ʼ a xarobalari Shown within G ʻ arbiy va Markaziy Osiyo G ʻ arbiy va Markaziy Osiyo xaritasida ko ʻ rinishiUzbekistan xaritasida ko ʻ rinishiHammasini ko ʻ rsat 5

O'xshashlar

O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING O‘RGANILISH TARIXI
Antik davr shaharsozlik madaniyati
QADIMGI RIM TARIXI MANBALARINING TASNIFI VA XUSUSIYATLARI
Boqiy shahar majmuasi faoliyati
Afrosiyob arxeologik yodgorligining Samarqand turizmidagi ahamiyati