Afrosiyob arxeologik yodgorligining Samarqand turizmidagi ahamiyati MUNDARIJA Reja Kirish I BOB . Afrosiyob yodgorligining tarixiy ahamiyati 1.1 Yodgorlikning umumiy tavsifi. 1.2 Afrosiyobning o’rganilish tarixi. 1. 3. Afrosiyob yodgorligi – dunyo e’tiborida II BOB. Ko’ktepa yodgorligining arxeologik ahamiyati 2.1. Yodgorlikning umumiy tuzilishi 2.2. Yodgorlikdan topilgan topilmalar 2.2 . . 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zarurati . Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki kunlaridayoq ijtimoiy fanlar sohasi olimlari oldida xalqimiz tarixini, shuningdek boshqa xalqlar tarixini haqqoniy va to‘laqonli o‘rganish masalasi dolzarb vazifa etib qo‘yildi. Respublikamiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov o‘zining tarixchilar oldidagi chiqishlarida Vatanimizning qadim o‘tmishini obyektiv o‘rganish va yoritish masalasini qayta-qayta ta’kidlaganlar 1 . Bunda madaniyatimiz ildizlarini o‘rganishga ham katta ahamiyat berilgan. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov 1998-yil yozida bir guruh yetakchi tarixchi olimlar bilan bo‘lgan uchrashuvda ta’kidlaganidek., “…o‘z tarixini bilgan, u bilan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo‘lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur!” 2 . Bundan tashqari prezidentimizning tarix mutaxassislari bilan uchrashuvlarida “…davlatimiz, millatimizning haqqoniy, ilmiy tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun g‘oyat muhim va dolzarb masalaga aylanishi lozim” – degan so‘zlari bevosita tarixchi olimlarimiz, tarix sohasida ilmiy izlanishlar olib borayotgan tadqiqotchilar oldiga qo‘yilgan ulkan vazifa hisoblanadi 3 . Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2018 yil 15 iyun kuni O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi quriladigan hududga tash tashrifi davomida 4 “Hamma o‘z tarixini ulug‘laydi. Lekin bizning mamlakatimizdek boy tarix, bobolarimizdek 1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., 1998. B-1. 2 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz., VII tom, Toshkent.:”O‘zbekiston”, 1999. 149 b. 3 Karimov I.A.Tarixiy xotira va inson omili – buyuk kelajagimizning garovidir. Toshkent .:”O‘zbekiston”, 2012. 19- bet. 4 G. Xalq so‘zi. 21 dekabr 2018 yil. Shavkat Mirziyoyev 2018 yil 15 iyun kuni O ‘ zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi quriladigan hududga tashrifi davomida gi nutqi. 2

buyuk allomalar hech qayerda yo‘q. Bu merosni chuqur o‘rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak”, deb aytgan jumlalaridan ham qanchalar biz tarixchilarning vatanimiz, millatimiz oldida mas’uliyatimiz katta ekanligini, va yanada chuqurroq o‘rganishimiz kerak ekanligiga turtki bo‘ladi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Afrosiyob yodgorligi N.V. Xanikov, V.V. Krestovskiy, N.I.Veselovskiy, V.L. Vyatkin, V.V Bartold, fransiyalik arxeolog Shaffanjon kabi yetuk olimlar tomonidan o’rganilgan. Tadqiqotning obyekti. Samarqanddag arxeologik yodgorliklarni o`rganish sohalarida sodir bo’lgan o’zgarishlar, amalga oshirilayotgan islohotlar. Tadqiqotning predmeti. Samarqanddagi arxeologik yodgorliklarni o`rganish va bu borada qilinayotgan bir qator o’zgarishlarning amalga oshirilishi. Sodir bo’lgan o’zgarishlarni qiyosiy tahlil qilish va tqqoslash mavzuning predmetini tashkil qiladi. Tadqiqotning usullari. Mavzuni yoritib berishda quyidagi usullardan foydalanilgan: xolisona, haqqoniy, muommoli, xronologik, ilmiy va tarixiy shakllarni paydo bo’lishi, Samarqanddagi arxeologik yodgorliklarni o`rganishga, bu borada qilinayotgan o`zgarishlar va yangiliklarni aniqlashga qaratiladi. Tadqiqotning maqsadi va vazifasi. Samarqanddagi arxeologik obyektlarini o`rganish, turistik imkoniyatlarini yanada oshirish va bu borada qilinayotgan bir qator o’zgarishlarning amalga oshirilishini manbalar yordamida ochib berish mavzuning maqsad va vazifasi hisoblanadi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Samarqanddagi arxeologik yodgorliklarni o`rganish, tahlil qilish va turistik imkoniyatlarini yanada oshirish . Kurs ishning tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 3

I BOB . Afrosiyob yodgorligining tarixiy ahamiyati. 1.1. Yodgorlikning umumiy tavsifi. Ularning eng yirigi bo‘lgan Afrosiyob, qadim Samarqand ko‘hna shahri hozirgi Samarqandning shimoliy qismida tepaliklar ko‘rinishida joylashgan bo‘lib noto‘g‘ri yuraksimon shakldagi 220 gektar maydonni egallagan. Bu hududlarda qal’a devorining to‘rtta halqasi aniqlangan bo‘lib, arxeologik taqiqotlarning ko‘rsatishicha, birinchi va to‘rtinchi halqalar nisbatan qadimgi hisoblanadi. Birinchi halqaning pastki qatlamlaridan xom g‘isht devor qoldiqlari aniqlangan bo‘lib, arxeologik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, birinchi va to‘rtinchi halqalar nisbatan qadimgi hisoblanadi. Birinchi halqaning pastki qatlamlaridan xom g‘isht devor qoldiqlari aniqlangan bo‘lib, bu devor qoldiqlari o‘z vaqtida G.V. Shishkina tomonidan miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalariga oid deb sanalagan 5 . Keyingi tadqiqotlar bu devor tagidan “lo‘mboz” usulida bunyod etilgan himoya devorlarini aniqlash imkonini imkonini berdi. Ilk himoya inshootlari qatlamidan burg‘ulik-chust ko‘rinishidagi qo‘lda ishlangan naqshli sopollar ham topilgan. Shuningdek, bu davr qatlamlaridan silindr shaklidagi idishlar ham paydo bo‘ladi. Ushbu qatlamni Ko‘ktepa ibodatxonasi qatlamlari bilan radiokarbon asosda solishtirgan M.X. Isomiddinov uni mil. avv. VIII-VII asrlarga oid deb hisoblaydi 6 . Shuningdek, Chust madaniyati istehkomlaridagi o‘xshashlik ham shu sanani tasdiqlaydi 7 . Afrosiyobga o‘xshash arxaik davr ko‘hna shaharlari Ulkendepa va Erkqal’aning shakllanishida ham dastlabki himoya devorlari yaxlit, bir butun edi. Yerqo‘rg‘onda ham so‘nggi yillardagi tadqiqotlar natijasida bu yerdagi dastlabki devorlar Afrosiyobga o‘xshash shakldagi xom g‘ishtlardan qad ko‘targanligi 5 Шишкина Г.В. Древнейшая оборонительная стена Самарканда //Общественные науки в Узбекистане. Ташкент.1970.№9. С. 102-107. 6 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культур ы …, С. 87-89. 7 Спришевский В.И. Оборонительные сооружения эпохи бронзы на территории Узбекистана // Советская археология. 1972. №3. С. 227-233. 4

hamda bu davr madaniy qatlamlarida qo‘lda ishlangan naqshli sopollar, silindr shakldagi idishlar borligi aniqlandi. Afrosiyobning keyingi devorlari himoya inshootlarining boshqacha ya’ni minoralari bo‘lgan yo‘lak-galeriya shaklida tiklanadi. Devorlardagi o‘q egar burjlar ko‘hna shaharning ichki va tashqi tomonlariga qaratilgan 8 . Yuqoridagi jihatlar qadimgi shaharlar qurilishida yangi uslub bo‘lib, bunday uslub ahamoniylar davri shaharlar qurilishida keng yoyiladi. Ularning chegaralari soylarning tabiiy irmoqlari bo‘lib, ular himoya xandaqlari vazifasini o‘tagan. Shunga o‘xshash qurilishlar markaziy Baqtriyadagi qadimgi Balxda, Shim Shimoliy Baqtriyadagi Qiziltepada kuzatiladi 9 . Qiyosiy tahlillar shuni ko‘rsatadiki, mil.avv. VII asrdan boshlab Afrosiyobda qadimgi istehkomli himoya inshootlari tartibining paydo bo‘lishi – shahar atrofida sug‘orish tartibining shakllanishiga va shaharlarda hunarmandchilikning rivojlanishiga, rejaga ko‘ra shahar qurilishidagi ko‘chalar yoki mahallalar tizimining shakllanishi bilan mos tushadi. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida ko‘hna shaharning xronologiyasi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy tarixiga ko‘pgina aniqliklar kiritildi. Afrosiyobda uzoq yillar tadqiqot ishlari olib borgan. M.X. Isomiddinov qiyosiy tahlillar asosida Afr Ob qatlamlarini mil.avv. VIII-VI asrning boshlari bilan, Afr 1a qatlamlarini esa mil.avv VII-VI asrning birinchi yarmi bilan sanaladi 10 . Ko‘hna shaharni o‘rab turgan qal’a devori mil.avv. VII-VI asrlarda bunyod etiladi. Bu davrda olib borilgan bunyodkorlik ishlari natijasida shahar oldi hududlari kengayib, ko‘hna shahar bir necha qismlarga bo‘linadi. Shaharning bir qismini mustahkam qo‘rg‘on, boshqa bir qismlarini esa qal’a devorlari bilan o‘ralgan saroy majmui, savdo-hunarmandchilik mahallalari tashkil etadi. Ko‘hna shahar atrofida shahar oldi tayanch inshootlaridan tashqari (Lolazor) yirik yer egalarining uy-qo‘rg‘onlari ham paydo bo‘ladi. Bularning barchasi So‘g‘diyona davlatchiligida Afrosiyob muhim ahamiyatga ega bo‘lganligidan hamda qadimgi 8 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культур ы …, С. 123. 9 Сагдуллаев А.С. Усадьбы древней Бактрии… 10 Исамиддинов М.Х. Истоки городской культур ы …, С. 123. 5