logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. DALVARZINTEPA ARXEOLOGIK YODGORLIGINING ARXEOLOGIK JIHATDAN O’RGANILISHI

DALVARZINTEPA ARXEOLOGIK YODGORLIGINING ARXEOLOGIK JIHATDAN O’RGANILISHI

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1642.46484375 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: DALVARZINTEPA ARXEOLOGIK YODGORLIGINING ARXEOLOGIK JIHATDAN O’RGANILISHI REJA: KIRISH I BOB. DALVARZINTEPA YODGORLIGINING ARXEOLOGIK JIHATDAN O’RGANILISHI 1.1. Arxeologiya fani haqida umumiy tavsif 1.2. Dalvarzintepa arxeologiyasi II BOB. DALVARZINTEPA ARXEOLOGIK YODGORLIGINING ARXEOLOGIK MATERIALLARI 2.1 Dalvarzintepa arxeologik yodgorliklari 2.2 Dalvarzintepa arxeologik yodgorligining etnografik materiallari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Dalvarzintepa — qadimgi shahar harobasi. Surxondaryo viloyati Sho rchi tumani markazi — Sho rchi shimol.dan 10 kmʻ ʻ shimoliy sharqda joylashgan. Maydoni 47 gektar. Dalvarzintepa 2 qismdan: qudratli mudofaa devori (qalinligi 10 metrgacha) bilan o rab olingan shoh saroy ʻ qal asi va shaharning o zidan iborat. Shahar ham mudofaaning istehkomli tizimiga ʼ ʻ ega bo lib, bu yerda aslzodalar, hunarmandlar, kulollar, savdogarlar va ruhoniylar ʻ istiqomat qilishgan. O zbekiston san atshunoslik ilmiy tadqiqot institutining ʻ ʼ san atshunoslik ekspeditsiyasi Dalvarzintepada 1962 yil. dastlabki tekshiruv ʼ ishlarini va 1967 yil.dan buyon muntazam arxeologik qidiruv ishlarini olib boradi. Dushanba shimolda „Kushonlar davrida Markaziy Osiyo“ mavzuida o tgan xalqaro ʻ simpoziumi (1968) da ekspeditsiya topilmalari (haykallar, kulolchilik buyumlari, shahar mudofaa inshootlarini o rganish natijalari va h.k.) asosida Kushon ʻ podsholigining dastlabki poytaxti Dalvarzintepa o rnida bo lgan, degan faraz ʻ ʻ oldinga surilgan edi. Millodan avvalgi. II asr oxiri —I-asrlarda hozirgi Dalvarzintepa o rnida kichik manzilgoh paydo bo lgan. Kushon podsholaridan ʻ ʻ Kanishka davrida Dalvarzintepa shahar sifatida shakllangan. Millodan avvalgi . I asr oxiri — mil. boshlarida Shimolda. Baqtriya hududida Dalvarzintepadan boshqa bunchalik yirik shahar manbalarda qayd etilmagan. Shahar hududida uni bir qancha mahallalarga ajratgan shohko chalar, shuningdek, torko chalar bo lgan. ʻ ʻ ʻ Kengligi 12 metrga yaqin shoh ko chalardan biri badavlat fuqarolarning uylaridan ʻ ikkitasiga (dala belgisi: DT-5 va DT-6) borib takaladi. 1972 yil. ekspeditsiya shu uylarning biridan vazni salkam 36 kg chamasi keladigan oltin bezaklardan va yombilardan iborat noyob xazinani va fil suyagidan ishlangan, dunyoda eng qadimgi bo lgan shaxmat donalarini topdi (qarang Dalvarzintepa xazinasi). ʻ Badavlat fuqarolarning mahallasidan tashqari shaharda, arkka (qo rg onga) yaqin ʻ ʻ yerda hunarmandlar va kulollarning uylari joylashgan. Shu yerda ko p xonali uy, ʻ kulolchilik buyumlarini quritish may-donchasi va 11 xumdon ochildi. Qadimgi. sharobpazlar yashab, ishlagan uylar va musallasxonalar shaharning qarshi tomonida joylashgan. Dalvarzintepaning shimoliy.-g arbiy qismidan Kushon ʻ 3 ma budalaridan biriga bag ishlangan ibodatxona topilgan. Shahar devoriʼ ʻ tashqarisida esa budda ibodatxonasi va aslzodalar dafn etilgan daxma topildi. Asosiy shohko chalardan biri o tgan shahar markazida budda majmuasi — ʻ ʻ ulug vor haykallari bo lgan ibodatxona qad ko targan (dala belgisi: DT-25). ʻ ʻ ʻ Milloddan avvalgi I-asr oxiri — IV-asr boshlarida Kushon podsholigi eftaliylar tomonidan zabt etilgandan keyin Dalvarzintepa vayron kilinib hayot faqat uning bir qismidagina (hozirgi qal a (hisor) shoh saroyi o rnida) saqlanib kelgan. ʼ ʻ Kurs ishi vazifalari : Ma lumki, “xalq” tushunchasi bir necha ma noga ega. ʼ ʼ Ba zan oddiy tilda bir to p kishilarni yoki avomni xalq desak, ba zan bir necha elat ʼ ʼ ʼ va millatlardan tashkil topgan davlat yoki mamlakat aholisini ham xalq deb ataymiz. Аslida “xalq” so zi arabcha “yaratmoq” demakdir. Lekin o zbek tilida bu ʼ ʼ so z muayyan ijtimoiy tarixiy birlikni anglatadi. Etnografiyada xalq ma nosida ʼ ʼ “etnos” atamasi qo llaniladi. Etnoslar muayyan tarixiy davrning mahsuloti sifatida ʼ ayrim shaxs yoki kishilarning istagi bilan emas, balki ob ektiv tarixiy zaruriyat ʼ natijasida yuzaga keladi va rivojlanadi. Shuning uchun ham etnoslarning joylanishini, ularning mazkur mintaqa tubjoy aholisi (avtoxton yoki aborigen) ekanligini yoki boshqa yerdan ko chishi (migratsiya) natijasida kelganligini ʼ aniqlashda etnograflar paleoantropologik ma lumotlardan foydalanadilar. Ularning ʼ qaysi irqqa oid ekanligini aniqlashda antropologiya fani yordam beradi. Etnografiya “sof” irqlarni emas, balki tarix taqozosi bilan o zaro yaqinlashgan ʼ ijtimoiy birliklarni o rganadi. Аntropologiya esa u yoki bu xalqning, etnik ʼ birlikning jismoniy qiyofasini tipologik asosda tadqiq qiladi. Milliy mustaqillik xalqimiz tarixida yangi uyg’onish davrini boshlab berdi. Rus chorizmi va totalitar tuzum illatlari va tazyiqidan xolos bo’lib, o’tmish tariximizni, ajdodlarimizning boy ilmiy-madaniy merosini yangicha ruh iftixor va shijoat bilan xolisona o’rganishga kirishdik. Barcha jabhada bo’layotgan islohotlar singari ma'naviy hayotimizda ham chukur hamda yangicha tafakkur asosida keng tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Birinchi prizidentimiz tarixchilar oldiga quygan eng dolzarb va ustivor vazifalar – milliy davlatchiligimiz tarixi va o’zbek xalqining etnogenezini tadqiq 4 etishda etnografiya (etnologiya)- elshunoslik (xalkshunoslik) fanining o’rni beqiyosdir. Etnografiya va enoarxeologiya ko’p qirrali ijtimoiy fan bo’lib, uning asosiy tadqiqot ob'yekti millatlar, xalqlar va elatlar (etnoslar) hisoblanadi. 1 Kurs ishining ob'ekti . Arablar istilosidan so ng shahar batamom vayronʻ kilinib, hayot Dalvarzintepadan 10 km chamasi sharqda, Budrochtepa o rniga ʻ ko chgan. 1989 yil. Dalvarzintepani o rganishda yangi bosqich bo ldi — ʻ ʻ ʻ O zbekistan san atshunoslik ekspeditsiyasi bilan Yaponiyaning Tokiodagi Soka ʻ ʼ universiteti va Kashiharadagi Arxeologiya institutining profssor Kyudzo Kato rahbarligidagi ekspeditsiyasi qamkorlikda ish olib borishmoqda. Markaziy Osiyo buddaviylik tarixini o rganish, buddaviylik personajlari ikonografiyasi, ʻ shaqarsozlik jarayonining o ziga xos jihatlari va qonuniyatlari, davlatchilikning ʻ shakllanishi, Buyuk ipak yo li izlari, Ku-shonlar davridagi diniy e tiqodlarning ʻ ʼ o zaro ta siri va ular Baqtriya-Tohariston san atida aks ettirilishi yapon va o zbek ʻ ʼ ʼ ʻ olimlari oldidagi eng dolzarb ilmiy muammolar qatorida turadi. Kurs ishining mavzusi - Dalvarzintepa arxeologik yodgorligining etnografik materiallari Kurs ishining tuzilishi - Kurs ishi kirish qismidan, ikkita bob har bobda ikkitadan reja bor. Xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 1 Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-T.: O`zbekiston,1997. b.102. 5 I BOB. DALVARZINTEPA YODGORLIGINING ARXEOLOGIK JIHATDAN O’RGANILISHI 1.1. Arxeologiya fani haqida umumiy tavsif Arxeologiya fani, boshqa fanlar singari o ziga xos tadqiqot usullari vaʼ maxsus atamalariga ega. Uning uslubi muayyan dunyoqarash va nazariyalar (metodologiya) bilan bog liq bo lib, o z tadqiqotlarini ayrim fan sohalari bilan ʼ ʼ ʼ aloqador holda amalga oshiradi. Аyniqsa u antropologiya, arxeologiya, lingvistika, sotsiologiya, san atshunoslik kabi fanlar yutuqlaridan keng foydalanadi. ʼ 2 Ma lumki, “xalq” tushunchasi bir necha ma noga ega. Ba zan oddiy tilda bir ʼ ʼ ʼ to p kishilarni yoki avomni xalq desak, ba zan bir necha elat va millatlardan ʼ ʼ tashkil topgan davlat yoki mamlakat aholisini ham xalq deb ataymiz. Аslida “xalq” so zi arabcha “yaratmoq” demakdir. Lekin o zbek tilida bu so z muayyan ijtimoiy ʼ ʼ ʼ tarixiy birlikni anglatadi. Etnografiyada xalq ma nosida “etnos” atamasi ʼ qo llaniladi. Etnoslar muayyan tarixiy davrning mahsuloti sifatida ayrim shaxs ʼ yoki kishilarning istagi bilan emas, balki ob ektiv tarixiy zaruriyat natijasida ʼ yuzaga keladi va rivojlanadi. Shuning uchun ham etnoslarning joylanishini, ularning mazkur mintaqa tubjoy aholisi (avtoxton yoki aborigen) ekanligini yoki boshqa yerdan ko chishi (migratsiya) natijasida kelganligini aniqlashda etnograflar ʼ paleoantropologik ma lumotlardan foydalanadilar. Ularning qaysi irqqa oid ʼ ekanligini aniqlashda antropologiya fani yordam beradi. Etnografiya “sof” irqlarni emas, balki tarix taqozosi bilan o zaro yaqinlashgan ijtimoiy birliklarni o rganadi. ʼ ʼ Аntropologiya esa u yoki bu xalqning, etnik birlikning jismoniy qiyofasini tipologik asosda tadqiq qiladi. Etnik jarayonni tadqiq qilishda turli tarixiy manbalar, arxiv hujjatlari, og zaki ʼ ijod namunalaridan keng foydalaniladi. Etnoslarning kelib chiqishi va etnik qiyofasini aniqlashda tilshunoslik ma lumotlari ham yordam beradi. ʼ 3 Ularning moddiy madaniyat xususiyatlarini arxeologiya fani bilan hamkorlikda aniqlash mumkin. Аholining joylashishi, o sishi, tevarak-atrofning ta siri, migratsiyasi kabi ʼ ʼ 2 Stiles, Daniel (1977). "Ethnoarchaeology: A Discussion of Methods and Applications". Man . 12 (1): 87–89.   3 David, Nicholas; Kramer, Carol (2001). Ethnoarchaeology in action (Digitally repr., with corr. ed.). New York: Cambridge University Press . pp. 9-12 . 6 masalalarni o rganishda tarixiy-geografiya va demografik tadqiqot usullaridanʼ foydalaniladi. Etnoslarning ma naviy madaniyati san atshunoslik, ʼ ʼ musiqashunoslik, dinshunoslik, fol’klor va adabiyot bilan hamkorlikda o rganiladi. ʼ Dala ishlarida asosan axborotchilardan suhbat yo li bilan yozma yoki ʼ magnitofon va diktafon orqali ma lumotlar to plash, muayyan maishiy-madaniy ʼ ʼ turmush hodisalari, oila-nikoh munosabatlari va marosimlari, xalq sayillari va o yinlarini kuzatish, ularda bevosita ishtirok qilish va ularni jiddiy o rganish ʼ ʼ (yozish, chizish, rasmga olish) kabi usullar qo llaniladi. Zamonaviy texnika ʼ vositasida (raqamli videokamera va raqamli fotoapparat, audio yozuvlar) va an anaviy dala yozuvlarida xalq ma naviy hayotining ob ektlari va ko rinishlari ʼ ʼ ʼ ʼ (an analar, marosimlar, urf-odatlar, folklor qo shiqlar va shu kabilar) aks etadi. ʼ ʼ Ba zida dala tadqiqotlari jarayonida ayrim moddiy va ma naviy madaniyat ʼ ʼ namunalari muzeylar kollektsiyasi uchun yig iladi. Etnosotsiologik tadqiqotlar esa ʼ asosan maxsus anketalar tarqatish yo li bilan o tkaziladi va ular keyinchalik ʼ ʼ maxsus kompyuter prog-rammalari, masalan, SPSS asosida tahlil qilinadi. 4 Moddiy madaniyat manbalari asosida insoniyatning o’tmishini o’rgatuvchi fan hisoblanadi. Arxeologik manbalar tarixiy manbalarga nisbatan ancha qadimiydir. Uning ilk davri 2,5-3 million yilga borib taqaladi. Biz kishilik jamiyati tarixini 24 soat deb faraz qilsak, uning 23 soat-u 56 minuti yozma manbalarsiz davrga, 4 minuti yozma tarixga to’g’ri keladi. Demak, kishilik tarixining juda katta davrini o’rganish arxeologik manbalarga tayanib olib boriladi. Etnoarxeologiya predmetning qanday yaratilganligini va undan nima maqsadda foydalanilayotganini tushunishga ham yordam beradi. 5 Keyinchalik arxeologlar qadimgi jamiyatlar o'xshash ekologik sharoitlarni hisobga olgan holda zamonaviy hamkasblari bilan bir xil usullardan foydalangan degan xulosaga kelishlari mumkin. 4 Gould, Richard; Koster, Dorothy; Sontz, Ann (1971). "The Lithic Assemblage of the Western Desert Aborigines of Australia". American Antiquity . 36 (2): 130-131. 5 Lane, Paul. Barbarous Tribes and Unrewarding Gyration? The Changing Role of Ethnographic Imagination in African Archaeology . Blackwell. 7 Etnoarxeologiyaning yaxshi namunalaridan biri Brayan Xeyden (1987) bo'lib, uning jamoasi Mesoamerikan quern-toshlarini ishlab chiqarishni o'rganib, tarixdan oldingi quern-toshlarni ishlab chiqarish bo'yicha qimmatli ma'lumotlarni taqdim etdi. Boshqa ko'plab tadqiqotlar kulolchilik, me'morchilik, oziq-ovqat, tola va boshqa moddiy madaniyat turlarini ishlab chiqarish va ulardan foydalanishga qaratilgan. XXI asr boshiga kelib jahon aholisi soni 7 milliarddan oshdi. O’tgan XX asr mobaynida dunyoning etnik qiyofasi, unda yashovchi xalqlarning taqdirida tub o’zgarishlar ro’y berdi. Birinchi va ikkinchi jahon urushlari millatlar taqdirida ayanchli iz qoldirdi. Hozirgi davrda jahonda fanga ma'lum ikki mingdan ortiq xalqlar va elatlar yashaydi. Ayrim ma'lumotlarga qaraganda yer ko’rrasida etnoslarning soni 3-4 mingga yetadi. Shulardan 257 tasi bir million kishidan ortiq aholiga ega bo’lgan xalqlardan iborat bo’lib, ular jahon aholisining 96% ini tashkil qiladi. Eng kam sonli aholiga ega 1,5 mingga yaqin xalqlar dunyo aholisining atigi 1-2% ini tashkil qiladi. Dunyo aholisi 3 mingga yaqin tilda so’zlashadi. Sayyoramizning Avstraliya, Afrika, Amerika qit'alarida ibtidoiy jamiyat darajasida turgan urug’-qabilalardan tortib, katta-kichik xalq va elatlargacha mavjuddir. Albatta, ular ham sekinlik bilan qabilaviy tuzum sharoitidan bozor munosabatlari girdobiga tortilmoqda. Ma lumki, “xalq” tushunchasi bir necha ma noga ega. Ba zan oddiy tildaʼ ʼ ʼ bir to p kishilarni yoki avomni xalq desak, ba zan bir necha elat va millatlardan ʼ ʼ tashkil topgan davlat yoki mamlakat aholisini ham xalq deb ataymiz. Аslida “xalq” so zi arabcha “yaratmoq” demakdir. Lekin o zbek tilida bu so z muayyan ijtimoiy ʼ ʼ ʼ tarixiy birlikni anglatadi. Etnografiyada xalq ma nosida “etnos” atamasi ʼ qo llaniladi. Etnoslar muayyan tarixiy davrning mahsuloti sifatida ayrim shaxs ʼ yoki kishilarning istagi bilan emas, balki ob ektiv tarixiy zaruriyat natijasida ʼ yuzaga keladi va rivojlanadi. Shuning uchun ham etnoslarning joylanishini, ularning mazkur mintaqa tubjoy aholisi (avtoxton yoki aborigen) ekanligini yoki boshqa yerdan ko chishi (migratsiya) natijasida kelganligini aniqlashda etnograflar ʼ paleoantropologik ma lumotlardan foydalanadilar. Ularning qaysi irqqa oid ʼ ekanligini aniqlashda antropologiya fani yordam beradi. Etnografiya “sof” irqlarni 8 emas, balki tarix taqozosi bilan o zaro yaqinlashgan ijtimoiy birliklarni o rganadi.ʼ ʼ Аntropologiya esa u yoki bu xalqning, etnik birlikning jismoniy qiyofasini tipologik asosda tadqiq qiladi. Arxeologiya tarixining tarkibiy qismi bo’lib ijtimoiy fanlar orasida alohida o’rin tutadi. «Arxeologiya» termini «arxayos» - qadimgi, «logos» - fan degan ikkita grekcha so’zning birikishidan tashkil topgan. Demak arxeologiya qadimgi bilimlar haqidagi fan degan ma’noni bildiradi. Lekin ilgargi vaqtda arxeologiyani fanning qaysi sohasiga qo’shish to’g’risida bahslar bo’lib, ba’zilar uni qadimgi san’at haqidagi fan, yana boshqa birovlari singan sopol idishlarni o’rganuvchi fan degan fikrlarni bildirganlar. Ba’zilar esa uni tarix fanining xizmatkori bo’lgan ikkinchi darajali fan deb tushunganlar. Tarix va arxeologiya aslida o’zaro chambarchas bog’liq, bir-birini to’ldiruvchi yagona fanning ikkita sohasidir. Insoniyat o’tmish davrlarini arxeologiyasiz o’rganib bo’lmas ekan. Arxeologiya insoniyatning o’tmish tarixini o’rganishda arxeologik ekspeditsiyalar natijasida ibtidoiy makonlar, qishloqlar, shaharlar, mudofaa va suv inshootlari, qoyatosh rasmlari hamda boshqa buramlarga suyanib ish ko’radi. Hozir O’rta Osiyoning barcha joylarida shahar, rayon, qishloqlarda arxeologik tadqiqotlar olib borilmoqda. Topilgan arxeologik manbalarni shartli ravishda quyidagi ikki turga bo’lish mumkin: 1. Tabiiy manbalar (paleozoologiya, paleobotanika) - inson va hayvon suyaklari , o’simliklar qoldiqlari va geologik qatlamlar bo’lib ularni asosan zoologlar, botaniklar va geologlar o’rganadilar. 2. Inson tomonidan yaratilgan manbalar bo’lib, ular mehnat qurollari, yarog’-aslahalar, sopol idishlar, san’at va zeb-ziynat uyamlari, qoyatosh rasmlar, yozuv hamda yozma manbalar va hokazolar. shuni aytish kerakki, yozma manbalarni tarixchilar, moddiy manbalarni o’rganish bilan arxeologlar moddiy buyumlar va yozma manbalarga tayanib ish ko’radilar. O’rta Osiyo qadimgi Sharq tarixining ajralmas qismini tashkil etadi. Kishilik madaniyatining ilk markazlaridan biri hisoblanadi. O’rta Osiyo tabiiy iqlim sharoiti , xilma -xil hsimlik va hayvonot dunyosiga boy iqlim sharoiti asosan mo’tadil bo’lganligidan inosnning yashashi 9 uchun juda qulaydir. Bu hol esa ibtidoiy va qadimgi kishilar diqqat e’tiborini tortmasdan mumkin emas edi. Shu tufayli odamlar bu o’lkada juda qadim zamonlardan boshlab yashagan. O’lkaning hamma yerida ibtidoiy va qadimgi davr kishilari qoldirgan xilma-xil obidalar - tosh asri makonlari, g’orlari, bronza davri qishloqlari va mozorlari, temir davri qal’alari va shaharlarning xarobalari, qoyatoshga ishlangan rasmlar, sug’orish inshootlarining qoldiqlari, qadimiy mudofaa devorlarining qoldiqlari juda keng tarqalgan. Arxeologiya qazishmalarida topilgan moddiy manbalarni o’rganish bilan birga har xil yer qazish ishlarida tasodifan topilgan narsalarni, shu jumladan xazinalarni ham o’rganadi. Yer tagida yotmagan moddiy manbalar ham bor. Masalan o’rta asr xazinalaridan qolgan buyumlar va naqshinkor eski binolar va hokazolar ana shunday manbalardir. Arxeologlar bularni ham o’rganadilar. Tosh, metall, sopol va yog’ochdan yozuvlarni o’rganadigan epigrafika fani, tanga pullarni o’rganadigan numizmatika fani , muhrlarni o’rganadigan sfragistika fani, gerblarni o’rganadigan geraldika fani kabi arxeologiyaning bir qancha alohida tarmoqlari bor. Arxeologiya tarixga oid fan bo’lib qolish bilan birga qazishmalardagi kuzatmalarni izohlab bermoq uchun geologiya, botanika, zoologiya va antropologiya ma’lumotlaridan foydalaniladi va shu bilan birga o’zi ham o’sha tabiat fanlariga qimmatli materiallar beradi. O’rta Osiyo xalqlarining moddiy va ma’naviy yodgorliklarini o’rganish XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Bu o’lka Rossiyaga qo’shib olingach, bu yerga turli kasbdagi kishilar ko’plab kela boshladi. Ular orasida mahalliy moddiy yodgorliklarga qiziquvchi kishilar ham bor edi. Insoniyat qadim-qadimdan o’z davriga xos turmush tarziga, moddiy va ma’naviy madaniyatga, ya’ni ma’lum darajadagi sivilizatsiyaga ega bo’lgan. Davrlar o’tishi bilan insoniyat sivilizatsiyasi darajasi o’sib, rivojlanib, takomillashib borgan. Bu jarayon odamlarning mehnat qilish usuli qanchalik darajada moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratish va ko’paytirib borishi bilan bog’liq kechgan.U yoki bu sivilizatsiya haqida so’z borganda insoniyatning yashash uchun kurashi, tinimsiz mehnati, ma’naviyat va ma’rifatga intilishi tufayli o’zi uchun yaratgan jismoniy va madaniy qulayliklari – ov va mehnat qurollari, 10 kiyim-bosh, uy-joy va oilaviy munosabatlari, ishlab chiqarish usullari, maishiy xizmat vositalari, ijtimoiy ongi va ma’naviy dunyosi, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy- huquqiy munosabatlari darajasi bilan tavsiflanadigan ma’lum bir tarixiy davr tushuniladi. Masalan, Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi, Antik Yevropa sivilizatsiyasi, Islom sivilizatsiyasi, Xristian sivilizatsiyasi, hozirgi zamon sivilizatsiyasi kabi tushunchalarda insonlarning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy hayoti, turmush tarzi, ma’naviy qiyofasi, axloqi, bilim saviyasi, mehnat qurollari va hokazo jihatlari mujassamlashgan bo’ladi. Har bir mintaqada sivilizatsiya davriy nuqtai nazardan ertaroq yoki kechroq, o’ziga xos shaklda shakllanib, rivojlanib borgan. Tarixiy, ilmiy tadqiqotlar bizning Vatanimiz - O’zbekiston insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o’choqlaridan biri ekanligidan dalolat bermoqda. XX asrning birinchi yarmidan boshlab arxeolog olim V.L.Vyatkin boshliq guruh Samarqand, Xorazm va Termizda, M.E.Masson boshliq arxeologlar guruhi Ohangaron vodiysida, A.A.Potapov Farg’ona vodiysida qidiruv va qazish ishlari olib bordilar. 30-40- yillarda O’zbekiston va MDH olimlari hamkorligida bir necha arxeologik ekspeditsiyalar tashkil etildi. Termiz ekspeditsiyasiga M.E.Masson, Xorazm ekspeditsiyasiga S.P.Tolstov, Zarafshon ekspeditsiyasiga A.Yu.Yakubovskiy rahbarlik qildilar. Bular tomonidan nafaqat O’zbekiston, butun Markaziy Osiyoning qadimgi tarixini, ajdodlarimizning ibtidoiy jamoa tuzumi, turmush tarziga oid qator qimmatli asarlar yaratilgan 6 . Bular orasida V.M.Massonning «Strana tisyachi gorodov» - M., «Nauka», 1966, A.P.Okladnikovning «Paleolit i mezolit Sredney Azii / Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronz ы » - M.-L.,1966, S.P.Tolstovning «Drevniy Xorezm. Op ы t istoriko-arxeologicheskogo issledovaniya» -M., 1948, V.A.Shishkinning «Afrasiab - sokrovi щ nitsa drevney kultur ы » - T., «Fan, 1966, «Arxetekturn ы e pamyatniki Buxar ы » -T., 1936 va boshqa asarlar bor.Ikkinchi jahon urushidan so’ng Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi tarixini o’rganish maqsadida yirik arxeologik ekspeditsiya guruhlari tashkil etildi. S.P.Tolstov boshliq Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi, 6 Stiles, Daniel (1977). "Ethnoarchaeology: A Discussion of Methods and Applications". Man . 12 (1): 87–89.   David, Nicholas; Kramer, Carol (2001). Ethnoarchaeology in action (Digitally repr., with corr. ed.). New York: Cambridge University Press . pp. 9-12 . 11 A.N.Bernshtam boshliq Pomir-Oloy va Pomir-Farg’ona ekspeditsiyasi, Ya.G’.G’ulomov va V.A.Shishkinlar boshliq Zarafshon arxeologik ekspeditsiyasi tadqiqot ishlari olib bordi. Mazkur ekspeditsiyalarda qatnashgan tadqiqotchilar muhim asarlar yaratdilar. Keyingi yillarda respublikamizning taniqli arxeolog olimlari - A.Asqarov, O’.Islomov, A.R.Muhammadjonov, E.V.Rtveladze, T.Shirinov va boshqalar yetakchiligidagi tadqiqotchilar O’zbekiston qadimgi tarixining paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronza davrlarini o’rgandilar. Arxeologiya va antropologiyaga oid tadqiqot ishlari Vatanimizning barcha vohalarida – Toshkent, Buxoro, Zarafshon, Surxondaryo bo’ylarida, Xorazm va Farg’ona vodiysida keng olib borildi. O’rta Osiyoda, jumladan, O’zbekistonda eng qadimgi, qadimgi, hozirgi zamon odamlarining juda ko’p qazilma holdagi qoldiqlari topilgan. Bu hududda zinjantropga zamondosh ajdodlarimiz yashagan. Undan keyin yashagan odamzod ajdodi pitekantroplar bo’lib, ular bundan 1 mln. yil burun yashagan. Uning zamondoshi ham O’rta Osiyo hududida hozircha uchragani yo’q. Pitekantroplardan keyin, ya’ni bundan 500-600 ming yillar burun yashagan odamzodning ilk izlari Xitoydan topilib, ularni olimlar sinantroplar deb atashdi. Sinantrop topilgan makondan (ular g’orlarda yashagan) toshdan ishlangan mehnat qurollari bilan birgalikda qalin kul qatlami ham topildi. Shuningdek, qalin madaniy qatlam va u qatlam ichida hayvon suyaklari ham uchragan. Bu qoldiqlar sinantroplarning g’orda uzoq vaqt (bir necha yuz ming yilliklar) yashaganligidan guvohlik beradi. Sinantroplar davridan boshlab odamzod birinchi bo’lib olov bilan tanishdi va undan o’z hayot faoliyatida foydalandi. Ana shu sinantroplarga zamondosh ibtidoiy odam ajdodining izlari O’rta Osiyoning bir necha joylarida uchraydi. Bu davr ajdodlari hali to’da-to’da bo’lib yashaganlar. Ular tabiat iqlimining sovib, ayrim tumanlarni muzliklar qoplagan, ayrim tumanlarda esa to’xtovsiz yomg’irlar yog’a boshlagan zamonda yashaganlar. Bu davr ibtidoiy to’da davrining o’rta bosqichi – ashel davriga to’g’ri keladi. Sinantroplar davrida ibtidoiy ajdodlarimiz asosan g’orlarda yashaganlar. Ularning kundalik tirikchiligi yovvoyi daraxtlarning mevalari, ayrim o’simliklarning ildizlari edi. Ular birgalashib yirik hayvonlarni ov qilganlar. Biroq ov o’ljasi hisobiga kun kechirish 12 sinantrop zamondoshlari uchun juda og’ir kechgan. Shuning uchun bo’lsa kerak, ular qurt-qumursqa va mayda kemiruvchi jonivorlarni ham iste’mol qilishga majbur bo’lganlar. Bu davr odamlarining mehnat qurollari asosan toshdan, yirik ov hayvonlarining suyak va shoxlaridan hamda qattiq daraxt shoxlaridan yasalgan. Afsuski, zamonning zayli bilan bizgacha u qurollardan faqat toshdan yasalgani yetib kelgan. Bu tosh o’rganilgan va ular birinchi bor topilgan makon nomi bilan ashel qurollari deb atalgan. Ashel tipidagi qurollar dastlab Fransiyadan topildi. Ular yassi tuxumsimon qilib ishlangan, uchli, nayzasimon, qarama-qarshi tomonlari esa yo’g’onroq tuxumsimon bo’lib, olimlar bu qurolga qo’l boltasi yoki qo’l cho’qmori deb nom berishdi. Ana shu qurol yordamida ibtidoiy ajdodlarimiz yirik hayvonlarni ov qilganlar, o’simlik ildizlarini kovlab yeyish uchun biror narsa tayyorlaganlar, o’lja bo’lgan hayvon go’shtini maydalaganlar va terisini shilganlar, daraxt shoxlarini kesib, ulardan qurollar yasaganlar. Arxeolog va geologlarning hisobiga ko’ra, ashel davri bir million yil burun boshlanib, miloddan av. 200-100 ming yillargacha davom etgan. Bu davr tabiiy- geografik muhiti O’rta Osiyo sharoitida, geologlarning hisobiga ko’ra, tabiatning yozi issiq va quruq, qishi sovuq, yog’ingarchilik kam bo’lgan davrga to’g’ri keladi. Ana shu sharoitda O’rta Osiyoning hozirgi cho’l va dashtlari landshafti rasmiylashdi hamda shu landshaftga xos hayvonot olami va o’simliklar dunyosi shakllandi. Ashel davrining oxirgi bosqichiga kelib, havo keskin soviydi. Ovro’paning shimoliy mintaqalarini muzliklar qoplaydi. O’rta Osiyo esa, asosan uning tog’li zonalarida muzliklar hosil bo’lib, daryolar oqimida o’zgarishlar yuz beradi va yangidan-yangi daryolarni shakllanishiga olib keladi. O’rta Osiyo muzliklari vohalarni qoplagan bo’lib, ular asosan tog’li viloyatlar darasida tarkib topadi. O’rta Osiyo pasttekisliklarida esa yomg’irlar uzluksiz yog’ib, havoning goh sovishi, goh ilishi kuzatiladi va ular bilan bog’liq holda o’simliklar dunyosida ham o’zgarishlar mintaqaning bu qismida yuz beradi. Qalin o’rmonlar o’rnini cho’l mintaqasiga xos o’simliklar egallaydi. O’rta Osiyo sharoitida ro’y bergan bu o’zgarishlar mintaqaning ayrim tumanlarida ilk ajdodlarimizning manzilgohlari Farg’ona vodiysining So’x rayonidagi Selung’ur g’oridan va Toshkent viloyatining 13 Angren shahri yaqinidagi Ko’lbuloq makonidan topib o’rganildi. Selung’ur g’ori 1958- yili akademik A.P.Okladnikov tomonidan topib o’rganilgan. Olim u yerda arxeologik qazilmalar o’tkazib, topilgan tosh qurollarga qarab, g’or yuqori paleolit davrida, ya’ni bundan 40-30 ming yil burun ibtidoiy odamlar tomonidan o’zlashtirilgan degan xulosaga keladi. Dalvarzintepa xazinasi Ammo 1980-yildan boshlab A.P.Okladnikovning shogirdi, o’zbek arxeologi,O’zbekiston Fanlar Akademiyasining muxbir a’zosi U.Ismoilov g’orni qayta o’rgana boshladi. U.Ismoilov g’orning bir necha joyida qazilmalar o’tkazib, toshdan ishlangan juda boy mehnat qurollari va hayvon suyaklarini topdi. Olim Selung’urda yashagan ajdodlarimiz g’orni qadimgi tosh davrining yuqori paleolit bosqichida emas, balki ashel davrining bosqichida o’zlashtirganliklarini isbotladi. Seleng’ur g’ori tariximiz uchun benihoyat muhim yodgorlik. Bu makonda ajdodlarimizning suyak qoldiqlari ham topildi. Antropolog olimlar 14 Seleng’ur suyak qoldiqlarining sinantroplarga zamondosh ekanligini aytmoqdalar. Seleng’urning asosiy tadqiqotchisi U.Ismoilov esa g’or materiallarini qaytadan o’rganib, ularning yoshi yaqin bir mln. yil atrofida bo’lishi kerak, degan xulosaga keldi. Seleng’ur g’oridan odamning qoldiqlari Farg’ona vodiysidan topilgani uchun, unga "Fergantrop" ya’ni "Farg’ona odami" degan shartli nom berish taklif qilinmoqda. Seleng’urdagi ilmiy izlanishlar va u yerdan topilgan odam yer yuzida odamning paydo bo’lishi muammosi yechimiga qo’shilgan ulkan hissa bo’lib, endilikda O’rta Osiyo hududida odamzod ilk bor paydo bo’lgan mintaqalar qatoriga kirdi. Ashel davrining so’nggi bosqichida, taxminan bundan 200 ming yillar burun qadimgi ajdodlarimiz Ko’lbuloq yaqinidan o’zlariga qarorgoh topganlar. Ko’lbuloq qarorgohi Angren shahridan 10-12 km g’arbda bo’lib, shu nom bilan atalgan buloq suvi yoqasida joylashgan. Yodgorlikda bir necha yuz ming yillar davomida ibtidoiy ajdodlarimiz yashaganlar. Ko’lbuloq manzilgohi 1862- yilda topildi va 1963-yildan boshlab bu yerda o’zbek arxeologi M.R.Qosimov izlanishlar olib bordi. Yodgorlikni qazish jarayonida uning qadimgi tosh davrining deyarli barcha bosqichlariga (ashel, muste, yuqori paleolit) tegishli ekanligi isbotlandi. Ko’lbuloqda odam qoldiqlari topilmagan, ammo tosh qurollar va hayvon suyaklari behisob. M.R.Qosimovning fikriga ko’ra, Ko’lbuloqning quyi qatlami ashel davrining so’nggi bosqichiga tegishlidir. Ushbu yodgorlik butun O’rta Osiyo qadimgi tosh (paleolit) davri yodgorliklari uchun arxeologik davriy tizim berdi. Yuqorida bayon etilgan dalillarga asoslangan holda quyidagi xulosaga kelish mumkin. O’rta Osiyo, jumladan, Farg’ona vodiysi o’zining tabiiy iqlim sharoitida va ekologik imkoniyatlariga ko’ra, ibtidoiy to’da davrining o’rta bosqichi – ashel davridan boshlab eng qadimgi ajdodlarimizning e’tiborini o’ziga tortgan va bu mintaqadagi Seleng’ur g’orida sinantroplarning zamondoshlari ilk bor makon topgan. Bu makondan odam suyak qoldiqlari topildi. Bu voqea O’rta Osiyoni odamning paydo bo’lish mintaqalari turkumiga kiritdi. Seleng’ur topilmasi juda yomon saqlangan. Ammo akademik V.P.Alekseev va professor T.K.Xo’jaevlar fikriga ko’ra, bu yerdan topilgan odam bosh suyagi qopqog’ining morfologik 15 tuzilishi uning juda qadimiy va g’ordan topilgan boshqa kimyoviy dalillar bilan zamondosh ekanligini inkor etmaydi. Ushbu topilma o’z ahamiyati bilan O’rta Osiyo hamda O’rta Sharq mintaqasida tengsiz kashfiyot hisoblanadi. Shuning uchun o’zbek arxeologlari va antropologlari uni "fergantroplar", ya’ni "Farg’ona odamlari" deb atamoqdalar. U odamning paydo bo’lishi shajarasida pitekantrop bilan neandertal odamning oralig’idagi bo’g’inni to’ldiradi. Ibtidoiy to’da davrining so’nggi bosqichi arxeologiya fani davriy tizimida muste davriga to’g’ri keladi. Bu davrda yashagan ajdodlarimiz esa odamning paydo bo’lishi shajarasida neandertal odami nomi bilan fanga kirgan. Neandertallar davrida ibtidoiy ajdodlarimiz yer yuzining qator mintaqalarini o’zlashtiradilar. Neandertallar yashagan zamonni arxeolog va geolog olimlar bundan 100-40 ming yillar bilan belgilaydilar. Ana shu 60 ming yil davomida neandertallarning biologik-jismoniy tuzilishida keskin o’zgarishlar yuz berdi. Agar bundan 100 ming yil burungi neandertallarni tasavvur etadigan bo’lsak, ular hali past bo’yli, ikki oziq tishi bo’rtib chiqqan, qo’l panjalari kalta va yo’g’on, boldir suyaklari bir oz egri bo’lganligi uchun tik turib yura olmagan. Bundan 40 ming yil burun yashagan neandertallar esa ko’p jihatdan deyarli hozirgi zamon odamlariga yaqin bo’lgan 7 . Ularning orasida baland bo’ylilari uchraydi. Peshonasi va pastki jag’i shakllangan. Ikki oziq tishlari boshqa tishlardan ajralib tursa-da, tashqariga bo’rtib chiqmagan. Oyoqlari tik va beli to’g’ri. Neandertallarning biologik tuzilishidagi bu keskin o’zgarishlar, albatta, ularning pishirilgan go’shtni ko’proq iste’mol qilishga o’tganligi natijasidir. O’rta Osiyoda neandertallar davriga oid birinchi yodgorlik 1938-yilda A.P.Okladnikov tomonidan Boysun tog’ining Teshiktosh deb atalgan g’oridan topib o’rganildi. Hozirgi kunda neandertal zamondoshlari yashagan makonlar O’rta Osiyoda 50 dan ortiq joydan topilgan. O’zbekistonda ular Toshkent viloyatining Obirahmat, Xo’jakent, Paltov nomli ungur va g’orlarida, Ko’lbuloq deb atalgan qadimgi buloq yoqasida Samarqand viloyatining Qo’tirbuloq, Zirabuloq, Xo’jamazg’in deb nomlangan buloq yoqasida, Buxoro 7 Ascher, Robert (Winter 1961). "Analogy in Archaeological Interpretation". Southwestern Journal of Anthropology . 17 (4): 217–225 . http://www.en.m.wikipidia.org 16 viloyatidagi Qizil Nurota, Samarqanddan Kitobga olib boruvchi Taxttokaracha dovonida joylashgan Omonqo’ton g’orida, Navoiy viloyatidagi Uchtutda topib o’rganildi. Bu yodgorliklarda o’tkazilgan arxeologik qazilmalar vaqtida o’sha zamon odamlarining toshdan ishlangan mehnat qurollari (qo’l-cho’qmor, hayvon terisini shilishda ishlatiladigan tosh "pichoqlar", tosh uchuruq va tosh o’zaklar nukleos) ko’plab topilgan. Qazilma jarayonida har xil hayvonlarning suyak parchalari va shoxlari ham uchragan. Olimlar ana shu topilmalarni o’rganib, neandertalga zamondosh ajdodlarimizni ovchilik bilan, birinchi galda yirik hayvonlar ovi bilan shug’ullanganlari haqida xulosaga kelganlar. Neandertallarning kundalik hayoti juda qiyin bo’lib, kundalik hayot kechirish yo’lida yirtqich hayvonlar bilan, tabiatning izg’irin, sovuq iqlimi bilan doimo kurash olib borishiga to’g’ri kelgan. Ajdodlarimiz hali yovvoyi hayvonlardek gala- gala bo’lib yashaganlar, jamoatchilik kurtagi bu davrda shakllanmagan. Nikoh tizimida tartibsizliklar hukmron bo’lgan, yirik hayvonlarni ov qilish har doim ham muvaffaqiyatli bo’lavermagan. Neandertallar ham tez yuguruvchi kichik hayvonlarni ov qilishga odatlanmaganlar. Chunki bu zamonda uzoqdagi tezkor hayvonlarni nishonga oluvchi qurollar kashf etilmagan. Hatto, dara va ko’llardagi baliqlarni tutish uchun zarur tosh nayza va tosh qarmoqlar ham yo’q edi. Ana shunday og’ir hayot kechirgan ajdodlarimiz oldida yashash uchun yagona chora – yirik hayvonlarni ov qilish va yovvoyi daraxtlarning mevalarini hamda ayrim o’simliklarning ildizlarini kovlab iste’mol qilishdan iborat edi. 17 Dalvarzintepa xazinasi O’rta Osiyo, jumladan, O’zbekistonda topilgan muste davri yodgorliklari orasida Teshiktosh g’ori alohida ahamiyat kasb etadi.Teshiktoshda o’tkazilgan arxeologik qazilmalar vaqtida ko’pgina arxeologik ashyoviy dalillar bilan birgalikda g’or devoridan 9 yashar bolaning mozori topildi. Chuqurcha qazilib, bola skeleti unga chalqanchasiga yotqizilgan. Bola mozorining atrofi hayvon shoxlari bilan o’ralgan. Shoxlarning deyarli hammasi o’sha zamonda Boysun tog’i daralarida yashagan tog’ qo’chqori va Buxoro bug’usi shoxlari bo’lib chiqdi. G’orda qalin kul qatlami bor. Qadimdan xalqlar savdo-sotiq yoki urushlar tufayli bir-biri haqida aniqroq ma'lumotlarga ega bo’la boshlagan. Sharqda Bobil, Ossuriya, Eron xukmdorlari o’zlarini ulug’lash maqsadida toshga bittirgan zafarnomalarda bosib olingan va buysundirilgan mamlakatlar xalqlari haqida ko’plab ma'lumotlar qoldirgan. Qadimgi Gretsiya va Rim mualliflari o’z asarlarida qo’shni qabilalar va elatlarning etnik tuzilishi, turmushi va madaniyati to’g’risida boy ma'lumotlar qoldirishgan. Eng yaxshi hollarda, bu tadqiqotlar uzoq muddatli etnografik dala ishlarini o'z ichiga olgan (masalan, Herbich 1987, Kramer 1997, Deal 1998, Dietler & Herbich 1998, Hinshaw 2000, Longacre & Skibo 2000, Kohn 2010). 18 1.1. Dalvarzintepa arxeologiyasi Arxeologik tadqiqotlarga qaraganda,Mikroneziya xalqlari dehqonchilik dastavval miloddan awalgi III ming yillikda janubi-g’arbiy hududlarda paydo bo’lgan. Shu asosda arxeologlar «kochiz», «monolon», «xoxokam» va «anasazi», deb atalgan hindi madaniyatining lokal tiplarini ajratadilar. Eng birinchi dehqonchilik madaniyatini yaratgan bo’lib, ular dastlab makkajo’xori, keyinroq qovoq va lobiyo ekkanlar. Ular yovvoyi o’simliklar yig’ish va ovchilik bilan ham shug’ullanganlar, g’orlarda yashaganlar 8 . I ming yillikka kelib kochiz madaniyati asosida makkaning yangi navlarini yaratganlar, yerto’lalarga ko’chgan va to’rtburchak doirasimon uylardan iborat qishloqlarga ega bo’lgan mogolon (mi-loddan avvalgi III asr-milodning XV asrlari) madaniyati paydo bo’ladi. Arizonaning janubi-g’arbiy qurg’oq hududlarida takomillashgan sug’orishga asoslangan dehqonchilik tizimi yaratilgan, o’ndan ortiq makka turlari, paxta, qovoq, lobiyo, tamaki, qalam-pir yetishtirgan xoxokam madaniyati (I-XVI asrlar) yana ham yuqori darajaga ko’tarilgan. Ularning loy va toshdan qurilgan katta (jamoa) uylardan tashkil topgan yaxlit qishloqlari (ispanlar «pueblo» deb ataganlar) zo’r mahorat bilan yasalgan badiiy sopol buyumlar va haykalchalar, paxta ip gazlamalar to’qish san'ati Tasmaniya xalqlarining yuksak madaniyatga erishganligidan dalolat beradi. XIV asrga kelib birdaniga bu ma- daniyat vakillari butunlay yo’qolib, faqat bo’m-bo’sh pueblo (qishloq) larini va toshdan ishlangan ko’ptarmoqli sug’orish inshootlarini qoldirganlar, xolos. 1960-yillarga qadar arxeologiya va etnografiyaning birlashuvi, qoida tariqasida, madaniy genezis va etnogenez jarayonlarini o rganish maqsadidaʻ madaniy hodisalardagi o xshashlarni aniqlash maqsadida arxeologlarning ʻ etnografik materiallarga murojaatida ifodalangan. Ijtimoiy arxeologiya sohasida faoliyat yuritgan arxeologlar ham jamiyat va ijtimoiy munosabatlarga oid etnografik ma’lumotlarga asoslanib, bu yerda asosan qiyosiy tarixiy tahlil usulidan foydalanganlar. Etnograflar, o'z navbatida, arxeologik materiallar va artefaktlar 8 Очерки социальной философии . - СПб : Изд - во Санкт - Петербугск . ун - та , 1998. - С . 71-72. David, Nicholas; Kramer, Carol (2001 ). Ethnoarchaeology in action (Digitally repr., with corr. ed.). New York: Cambridge University Press. pp. 6 –31. Шнирельман В . А . Этноархеология - 70- е годы // Советская этнография . - 1984. - № 2. - С . 112. 19 (bu holda artefaktlar arxeologik qoldiqlardan qurilgan yoki hatto sun'iy ravishda yaratilgan, ob’ektlar, narsalar, asboblar, hodisalarni tashkil etgan 9 yordamida fanning muammolarini o'rganish imkoniyatlarini kengaytirdilar. Etnoarxeologiyani arxeologiyaning haqiqiy subsiplinasi sifatida keng qabul qilish 1950-yillarning oxiri va 1960-yillargacha paydo bo'ldi, chunki arxeologlar uning turli xil ilmiy qo'llanilishini o'rganishni boshladilar. Bugungi kunda etnoarxeologiya keng tan olingan tadqiqot amaliyotiga aylandi, bir necha arxeologlar hatto oddiygina “arxeologlar” emas, balki “etnoarxeologlar” deb ta rifʼ berishadi. 10 1960-1970 yillarda etnoarxeologiya Angliya-Amerika arxeologiyasida birinchi navbatda zamonaviy arxeologiya usullari bilan bog'langan yo'nalish sifatida rivojlana boshladi. 11 Etnoarxeologiyaga “harakat arxeologiyasi”, “tirik arxeologiya” deb ta rif ʼ berila boshlandi, asosiy e tibor “jonli madaniyat” arxeologiyasining ʼ mexanizmlarini tahlil qilishga qaratiladi. 12 G'arb tadqiqotida etnoarxeologiyaning asosiy usulining maqsadi ijtimoiy-madaniy hodisalarni yanada kattaroq yoki hatto deyarli to'liq qayta qurish qobiliyatiga erishish sifatida belgilangan. Va bu erda asosiy vazifa "tirik" madaniyatning "o'lik" ga, boshqacha aytganda, etnografik madaniyatning arxeologik madaniyatga aylanishining qonuniyatlari va mexanizmlarini o'rganish edi. Ushbu qonuniyatlar va mexanizmlarni bilish teskari harakat - arxeologik materiallarda qadimgi aholining "tirik" ijtimoiy-madaniy qiyofasini qayta tiklash imkoniyatini keskin oshirdi.Hozirgi bosqichda rus olimlarining etnoarxeologiyani bunday tushunishga munosabati qanday? Tom ma'noda etnoarxeologiya sohasida faqat bir nechta rus olimlari ishlaydi. Adabiyotlarda “...mahalliy arxeologiyada ham tarixshunoslik, ham arxeologik va 9 Очерки социальной философии. - СПб: Изд-во Санкт-Петербугск. ун-та, 1998. - С. 71-72. 10 David, Nicholas; Kramer, Carol (2001 ). Ethnoarchaeology in action (Digitally repr., with corr. ed.). New York: Cambridge University Press. pp. 6 –31. 11 Шнирельман В . А . Этноархеология - 70- е годы // Советская этнография . - 1984. - № 2. - С . 112. 12 Кениг А.В. Этноархеология как метод археологических реконструкций (по материалам тазовских селькупов). - Сургут, 1997. - С. 3-4. 20 etnografik jihatdan etnoarxeologik tadqiqotlarning umumlashtirilgan tajribasi mavjud emas”, 13 deb juda to g ri qayd etilgan. ʻ ʻ I.G.Glushkovning yozishicha, 1950-yillarning oxiri - 1960-yillarning boshlarida paydo bo'lgan. Anglo-amerika arxeologiyasida etnoarxeologiya «... arxeologik rekonstruksiya maqsadida tirik madaniyatni maqsadli o'rganishga» asoslanadi. 14 Bu allaqachon taniqli Sibir arxeologi ushbu ilmiy yo'nalishni bir xil tushunishga moyil degan taassurot paydo bo'ladi. Va allaqachon aniq, faqat uslubiy tomondan, A.V. Koenig, u "... "tirik" etnografik madaniyatda ushbu ilmiy yo'nalishda olib borilgan eksperimental modellashtirish usulini tushunishni" taklif qilganda. Biroq, u etnoarxeologiya masalalariga eng katta hissa qo‘shgan amerikalik olimlarning “... qadimgi jamiyatlar rivojlanishining umumiy qonuniyatlarinigina emas, balki ularni ochib berishga mo‘ljallangan” degan fikrini ham keltirishi qiziq xususiyatlari", shuning uchun fanning ushbu sohasi ortida nafaqat metodologiya, balki madaniyat, jamiyat va ularning dinamikasi nazariyasi ham mustahkamlanadi. Mahalliy etnograflar orasida V.A. Shnirelman. 1970-yillardagi xorijiy etnoarxeologiyaning rivojlanishini yoritib, u umuman haqli ravishda, bizning fikrimizcha, g‘arb etnoarxeologlari o‘sha bosqichda “...nazariyaning tashkiliy roli va tuzatuvchi roli o‘rtasida zaruriy “muvozanat”ni topa olmaganiga e’tiborni qaratadi. metodologiyaning roli". Va keyin u "... tarixiy qayta qurish tartibini takomillashtirish yo'llarini izlayotgan, madaniy qoldiqlar va faoliyat ko'rsatayotgan madaniyat tizimlari o'rtasidagi uzviy bog'liqlikni yaxshiroq tushunishga intilayotgan" etnoarxeologlar ishining mohiyatini aniqroq aniqlashga intiladi. 15 13 Кениг А.В. Этноархеология как метод археологических реконструкций (по материалам тазовских селькупов). - Сургут, 1997. - С. 4. 14 Глушков И.Г. Керамика как археологический источник (методика технологической диагностики лепной посуды). - Новосибирск, 1995. - С. 1. 15 Шнирельман В.А. Этноархеология - 70-е годы // Советская этнография. - 1984. - № 2. - С. 114. 21 II BOB. DALVARZINTEPA ARXEOLOGIK YODGORLIGINING ARXEOLOGIK MATERIALLARI 2.1 Dalvarzintepa arxeologik yodgorliklari O‘zbekiston san'atshunoslik ilmiy tadqiqot in-tining san'atshunos-lik ekspeditsiyasi Dalvarzintepada 1962 y. dastlabki tekshiruv ishlarini va 1967 yildan buyon muntazam arxeologik qidiruv ishlarini olib boradi. Dushanba sh.da «Kushonlar davrida Markaziy Osiyo» mavzuida o‘tgan xalqaro simpoziumi (1968) da ekspeditsiya topilmalari (haykallar, kulolchilik buyumlari, shahar mudofaa inshootlarini o‘rganish natijalari va h.k.) asosida Kushon podsholigining dastlabki poytaxti Dalvarzintepa o‘rnida bo‘lgan, degan faraz oldinga surilgan edi. Millodda avvalgi . II asr oxiri-I-asrlarda hozirgi. Dalvarzintepa o‘rnida kichik manzilgoh paydo bo‘lgan. Kushon podsholaridan Kanishka davrida Dalvarzintepa shahar sifatida shakllangan. Miloddan avvalgi I asr. oxiri- milody. boshlarida Shimol Baqtriya hududida Dalvarzintepadan boshqa bunchalik yirik shahar manbalarda qayd etilmagan. Shahar hududida uni bir qancha mahallalarga ajratgan 22 shohko‘chalar, shu-ningdek, torko‘chalar bo‘lgan. Kengligi 12 m.ga yaqin shoh ko‘chalardan biri badavlat fuqarolarning uylaridan ikkitasiga (dala belgisi: DT-5 va DT-6) borib takaladi. 1972 yil. ekspeditsiya shu uylarning biridan vazni salkam 36 kg chamasi keladigan oltin bezaklardan va yombilardan iborat noyob xazinani va fil suyagidan ishlangan, dunyoda eng qad. bo‘lgan shax-mat donalarini topdi (q. Dalvarzintepa xazinasi). Badavlat fuqarolarning mahallasidan tashqari shaharda, arkka (qo‘rg‘onga) yaqin yerda hunarmandlar va kulollarning uylari joylashgan. Shu yerda ko‘p xonali uy, kulolchilik buyum-larini quritish may-donchasi va11 xumdon ochildi. Qadimgi. sharobpazlar yashab, ishlagan uylar va musallasxonalar shaharning qarshi tomonida joylashgan. Dalvarzintepaning shim.- g‘arbiy qismidan Kushon ma'budalaridan biriga bag‘ishlangan ibodatxona topilgan. Shahar devori tashqarisida esa budda ibodatxonasi va aslzodalar dafn etilgan daxma topildi. Asosiy shohko‘chalardan biri o‘tgan shahar markazida budda majmuasi- ulug‘vor haykallari bo‘lgan ibodatxona qad ko‘targan (dala belgisi: DT-25). Milodiy III asr. oxiri IV asr. boshlarida Kushon podsholigi eftaliylar tomonidan zabt etilgandan keyin Dalvarzintepa vayron kilinib hayot faqat uning bir qismidagina (hoz. qal'a(hisor) shoh saroyi o‘rnida) saqlanib kelgan. Arablar istilosidan so‘ng shahar batamom vayron kilinib, hayot Dalvarzintepadan 10 km chamasi sharqtsa, Budrochtepa o‘rniga ko‘chgan. 1989 yil. Dalvarzintepani o‘rganishda yangi bosqich bo‘ldi- O‘zbekistan san'atshu-noslik ekspeditsiyasi bilan Yaponiyaning Tokiodagi Soka un-ti va Kashixarada-gi Arxeologiya in-tining profissor Kyud-zo Kato rahbarligidagi ekspeditsiyasi qamkorlikda ish olib borishmoqda. Markaziy Osiyo buddaviylik tarixini o‘rganish, buddaviylik personajlari iko- nografiyasi, shaqarsozlik jarayonining o‘ziga xos jihatlari va qonuniyatlari, davlatchilikning shakllanishi, Buyuk ipak yo‘li izlari, Kushonlar davrida-gi diniy e'tiqodlarning o‘zaro ta'siri va ular Baqtriya-Toxariston san'atida aks ettirilishi yapon va o‘zbek olimlari oldidagi eng dolzarb ilmiy muammolar qatorida turadi. 23 Ilk temir davri tarixiy-madaniy jarayonlari. Etno-madaniy migrasiyalar. Eron, Kavkazorti va O’rta Osiyo hududlarida qadimgi davlatlarning shakllanishi. Shaharlar. O’rta Osiyoning temir davri tavsifi O’troq dehqonchilik markazlari va ularning xususiyatlari. qadimgi shahar shaklidagi manzilgohlar (Yozdepa, Afrosiyob, Ko’ktepa, Uzunqir, Yerqo’rg’on, Qiziltepa, Dalvarzintepa, Ko’zaliqir, Gyaurqal’a va boshqalar) Qurilish va me’morchilik. Milloddan avalgi. I ming yillikning birinchi yarmiga oid Skiflar madaniyati. Kamensk shahar xarobasi. Qozoqistonda Tosmoli madaniyati. Orolbo’yi saklarining moddiy madaniyati. Antik davri ijtimoiy-siyosiy munosabatlari. O’rta Osiyoning antik davri davlatlari. Madaniy-tarixiy viloyatlarning yirik shahar markazlari. Dalvarzintepa, Afrosiyob, Yerqo’rg’on, Gyaurqal’a, Niso, Tuproqqal’a, Qozoqliyotgan, va boshqalar). Sirdaryo havzasi o’troq dehqonlari va chorvador qabilalari, Kanka va O’tror. Sharq ellinizmi va shaharsozlik, me’morchilik va moddiy madaniyatda namoyon bo’lishi. Chirikrabot va Babushmulla madaniyatlari. Antik davrida Farg’ona.. Qurilish va me’morchilik. Ixtisoslashgan ishlab chiqarish (kulolchilik, metallar ishlab chiqarishi, 24 to’qimachilik, zargarlik) San’at (haykaltaroshlik, haykalchalar va rang-tasvir). Torevtika. Antik davri madaniyati ahamiyati. O’rta asrlar Ilk o’rta asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari Yer egaligi munosabatlarining qaror topishi. Yirik feodal davlatlari (Hazar va Turk hoqonliklari) O’rta Osiyo ilk o’rta asrlar davrida.O’rta Osiyoda kichik feodal davlatlarning qaror topishi. Dehqonchilik markazlari. Yirik shaharlar (Marv, Buxoro, Samarqand, Panjikent, va boshqalar) va manzilgohlar. Qurilish va me’morchilik. Hunarmandchilik turlari. (kulolchilik, metallarga ishlov berish, to’qimachilik, zargarlik). Haykaltaroshlik, haykalchalar va rang-tasvir. Rivojlangan va so’nggi o’rta asrlar moddiy madaniyati xususiyatlari Qadimgi va o’rta asrlar davri tarixini o’rganishda arxeologiya fanining ahamiyati. XIX asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo Rossiya tomonidan bosib olindi. Juda qadim zamorlardayoq g’oyat taraqqiy topgan, o’rta asrlarda esa dunyoda eng madaniy, arxeologiya nuqtai nazaridan qimmatli bo’lgan O’rta Osiyo shaharlarini qazish juda murkaab va qiyin ish edi. Avval boshda arxeologik qidirish ishlari bilangina chegaralanishga to’g’ri keldi. N.I.Veselovskiy O’rta Osiyoda bu ishlarni muvaffaqiyatli o’tkazdi. U qidirish jarayonida sharqiy elmen podsholiklarining shaharlarini topdi. Bungacha bunday shaharlarni hyech kim hyech qayerda topolgan emas edi. XX asr boshlarida V.L.Vetkin ko’p yillar davomida qazishlar qilib, jahonning eng muhim va qadimgi madaniy markazlaridan biri bo’lgan Samarqand arxeologiyasini yaratdi. Arxeologiya A.V.Arsixovskiyning tarifiga kishilik o’tmish tarixini moddiy manbalar asosida o’rganuvchi fan bo’lsada bu ta’rif mazkur fanning mazmunini to’liq ifodalab bera olmaydi. M.Ye.Massonning arxeologiya tarixning bir sohasi bo’lib, kishilik jamiyati o’tmishi va faoliyatini xilma-xil izlarga, aksariyat hollarda, moddiy yodgorliklarga, imkoniyat bo’lgan joylarda esa yozma manbalarga, til, etnografiya, geologiya tuproqshunoslik, antropolgiya zoologiya botanika va boshqa fanlar yutuqlariga tayanib o’rganuvchi fandir degan ta’rifi to’g’riroqdir. 25 Arxeologik ekspedisiya deyilganda viloyat, shahar, tuman, qishloq va boshqa joylarda moddiy madaniyat yodgorliklarini dala tadqiqot yo’li bilan o’rganish usuli tushuniladi. Arxeologik ekspedisiya va otryadlarning ish uslubi uch pog’onali bo’lib, arxeologik qidiruv, sinov va qazish ishlarini amalga oshirishdan iborat. Uning vazifasi yodgorlikning paydo bo’lgan davri, qancha yashagani inqirozga yuz tutishi va boshqa xususiyatlarini aniqlashdan iborat. Arxeolog yodgorlikni qazir ekan madaniy qatlamga duch keladi. Madaniy qatlam deyilganda – insoniyatning turmushi, xo’jaligi va g’oyaviy faoliyatining izlari saqlanib qolgan tuproq qatlami tushuniladi. Arxeologik yodgorliklar bir yoki bir necha o’n madaniy qatlamdan iborat bo’lib, ularning qalinligi bir necha santimetrdan 30-35 metrgacha borishi mumkin. Madaniy qatlam yodgorlikada shurf tashlash keng ko’lamdagi qazish ishlari natijasida aniqlandi. Shur aslida nemischa so’z bo’lib, o’zbek tilida qazilmoq degan ma’noni bildiradi. Shurf solish deyilganda yodgorlikdagi dastbalki qazish ishlari tushunilib, asosiy maqsad yodgorlik haqida dastlabki ma’lumot olishdir. Shurf ko’pincha kvadrat, to’g’ri to’rtburchak shaklida bo’lib, chuqurligi va kengligi madaniy qatlamga qarab har xil bo’lishi mumkin. Qazish natijasida madaniy qatlam to’la ochilib inson faoliyatining izlari bo’lmagan joygacha kovlab tushiladi. Arxeologiyada u ―materik – bezovta‖ qilinmagan yer deb ataladi. O’rta Osiyodan topilgan arxeologik manbalarni shartli ravishda ikki turga bo’lish mumkin. 1. Tabiiy manbalar – inson va hayvon suyaklari, o’simliklar qoldig’i va geologik qatlamlar bo’lib, uni asosan zoologlar, botaniklar, geologlar o’rganadi. 2. Inson tomonidan yaratilgan manbalar – mehnat qurollari, yarog’ aslahalar, sopol idishlar, san’at va zeb-ziynat buyumlari, qoyatosh rasmlari, yozuv va yozma manbalar va hokazo. Odamlar yasagan joylar – ibtidoiy makonlar. Qishloq va shahar xarobalari, qoyatosh rasmlari, istehkomlar, ibodatxonalar, qadimgi sug’orish inshootlari arxeologik yodgorliklar deb ataladi. 26 2.2 Dalvarzintepa arxeologik yodgorligining etnografik materiallari Kushon imperiyasi davrining (eramizning I-IV asrlari) yodgorliklari orasida Termizdan 60 km uzoqlikda Surxondaryo viloyatining Sho‘rchi tumanida joylashgan qadimiy Dalvarzintepa shaharchasi alohida o‘rin egallaydi. Ushbu obyektni batafsil o‘rganish 1967 yilda tarixchilar Galina Pugachenkova va M.E. Masson tomonidan boshlangan. Qadimgi shaharning shimoliy qismida Baqtriya ma budasi ibodatxonasi va noyob rasmlar topilgan. Mazkur hududda miloddanʼ avvalgi I asrning boshlarida barpo etilgan budda ibodatxonasining xarobalari topilgan, bu O‘zbekistondagi eng qadimgi buddaviylik binosi hisoblanadi. Kushon imperiyasi davrida bu yerda shaharlar, tumanlar va turar-joylar gullab-yashnagan. 1972 yilda qadimgi shaharchaning ko‘chalari o‘rganilayotganda uy deb taxmin qilinayotgan binolardan birida og‘irligi 36 kg bo‘lgan oltin buyumlar xazinasi topilgan. O‘zining ilmiy ahamiyatiga ko‘ra Dalvarzin xazinasi Britaniya muzeyida saqlanayotgan mashhur Amudaryo xazinasidan qolishmaydi. Ushbu joyda olib borilgan qazish ishlari davomida fil suyagidan yasalgan turli xil buyumlar topilgan, ular orasida dunyoda eng qadimgi shaxmat donalari (eramizning I-II asrlari), qimmatbaho toshlardan yasalgan zargarlik buyumlari, tangalar va Yunon-Baqtriya davriga oid nozik sopol buyumlar alohida o‘rin egallaydi 16 . 1972 yili Darvarzin shaharchasida olib borilgan arxeologik qazilma ishlari mobaynida eramizning I asriga tegishli dalvarzin tumanining tarixdagi eng yirik — 36 kg.ga yaqin oltin buyumlar qazilmasi topilgan. Dalvarzin xazinasi o‘zining ilmiy ahamiyatiga ko‘ra mashhur hozirda Britaniya muzeyida saqlanayotgan amudaryo xazinasidan qolishmaydi. kushoniylarning qimmatbaho buyumlari butun Markaziy Osiyo chegarasida ilk bor topilganligi bilan birga, arxeologik qatlamiga ko‘ra juda nafis hamdir. 16 Karimov I . A . O ` zbekiston XXI asr bo ` sag ` asida xavfsizlikka tahdid , barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari .- T .: O ` zbekiston ,1997. b .102 27 Dalvarzintepa xazinasi Qazilma vaqtida , shunnigdek , fil suyagidan yasalgan ko ‘ plab buyumlar ham topilgan , xususan , eng qadimiy shaxmat donachalari ( eramizning I - II asrlariga tegishli ), ishlov berilgan toshdan yasalgan buyumlar , mis tangalar , qimmatbaho toshlardan terilgan munchoq , hamda yunon - baqtriya davriga tegishli ingichka shisha . Topilmalar ichida musiqachilar haykalchalari katta qiziqish uyg‘otadi, zero shu davrlarda yashab o‘tgan odamlarning musiqaga bo‘lgan qiziqishining namunasidir. U vaqtlarning musiqiy asboblari orasida kalta udni uchratish mumkin. Musiqachilarning (o‘tirish) holatidan ellinik Yunoniston an’analari sezilib turadi. Musiqachining qizg‘ish-jigar rang asbobi baqtriya arfasini, O‘rta Sharqda juda hurmatga sazovor bo‘lgan “osmon musiqasini” yodga soladi. Dalvarzintepa – arxeologik turizm maskaniga aylanmoqda: O‘shanda taniqli arxeolog olim Bahodir Turg‘unov qazish ishlarini olib borayotganida 115 xil tilla buyum joylangan sopol ko‘zaga duch kelgan. Gardish buyumlar, quyma yombilar, erkak va ayollarning turli taqinchoqlaridan iborat javohirotda feruza ko‘zli, zarhal iplardan ishlangan nafis marjonlar ham joy olgan. Bu zebu-ziynatlar antik dunyo zargarlik san’atining noyob namunasi sifatida hozir ham o‘z qadr-qimmatini yo‘qotmagan. 28 Sho‘rchi tumanidagi qadimiy tepalik Kushonlar davri madaniyati saqlanib qolgan noyob yodgorlik sifatida jahonga tanilgan. Dalvarzintepani dunyoga tanitishda yaponiyalik taniqli qadimshunos olim Kyudzo Katoning ham alohida xizmati bor. Ko‘p yillar bu yerda arxeologik tadqiqot ishlarini olib borgan hassos arxeolog Kushon podsholigi davriga oid ko‘plab asori-atiqalarni topib, ularni ilmiy jihatdan o‘rgandi. Buyuk o‘tmishimizning nafis qirralarini, jahonga keng tarannum etish va avlodlarga yetkazishga munosib hissa qo‘shdi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 27 maydagi «Surxondaryo viloyatining turizm salohiyatidan samarali foydalanish va uni rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarori tarixi uzoq- uzoq o‘tmishga borib taqaladigan Dalvarzintepani sayyohlik makoniga aylantirishning yangi yo‘nalishlarini belgilab berdi. 29 – Bu vazifalarni amalga oshirish Dalvarzintepa o‘z bag‘riga chorlayotgan sayyohlar uchun qulay sharoitlar yaratishi bilan ham ahamiyatli bo‘ldi, – deydi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi Surxondaryo viloyati hududiy boshqarmasi boshlig‘i o‘rinbosari, yosh arxeolog Z.Alimardonova. – Hudud obodonlashtirilib, infratuzilmasi yanada yaxshilanadi. Keng, ravon yo‘llar barpo etiladi. Kyudzo Kato yashab, faoliyat olib borgan hovliga tutash xonadonlarda mehmon uylari, choy tayyorlash marosimi xonalari, yapon uslubida tamaddixona va savdo nuqtalari tashkil etiladi. Arxeologik yodgorlik muzeylashtiriladi. Zamonaviy sanitar-gigiyenik shoxobchalar, tomosha maydonlari, so‘qmoqlar va tungi yoritgichli chiroqlar tashkil etiladi. Kushon podshohligining ilk poytaxti bo‘lgan Dalvarzintepa yodgorligida tadqiqot maydonlarini kengaytirish, Kyudzo Kato uy muzeyini barpo etish ham rejalashtirilgan. Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi Surxondaryo viloyati hududiy boshqarmasi mutasaddilari yodgorlik joylashgan hududda bo‘lib, mazkur hujjatning mazmun-mohiyati va ahamiyatini aholiga tushuntirdi. Bu yerda olib borilayotgan ishlar bilan tanishdi. O‘tgan yili mahalladagi 43-umumta’lim maktabiga yaponiyalik hassos professor Kyudzo Kato nomi berilib, buyuk qadimshunosning noyob topilmalari o‘rin olgan muzey tashkil etildi. Ayni paytda qadimshunos yashagan hovlini ta’mirlab, uning hayotini aks ettiruvchi uy muzeyiga aylantirish bo‘yicha loyiha ishlari olib borilmoqda. Avtoturargoh va sanitariya-gigiyena shoxobchasini qurish uchun yer maydonlari ajratildi. 43-umumta’lim maktabini yapon usulida mukammal ta’mirlash yuzasidan loyiha-smeta hujjatlari tayyorlanayotir. Ushbu ta’lim muassasasi negizida Kyudzo Kato nomidagi yapon va ingliz tillarini chuqur o‘rganishga ixtisoslashtirilgan «Yosh arxeologlar» maktabining nizomi tayyorlanib, davlat ro‘yxatidan o‘tkazish choralari ko‘rilmoqda. Mahalliy va xorijlik qadimshunoslar Dalvarzintepada qariyb oltmish yildan buyon arxeologik tadqiqot olib borib, bu yerda qadimgi shahar zodagonlari uylari, ishlab chiqarish inshootlari, shu jumladan kulol ustalar mahallasi va xumdonlar, diniy inshootlar, shaharning buddaviylik ibodatxonalari, mudofaa istehkomlarini 30 atroflicha o‘rgangan. Ko‘plab arxeologik ashyoviy manbalar jumladan, yuksak did bilan yaratilgan badiiy san’at namunalari, badiiy metall buyumlar va hunarmandchilik namunalarini topishgan. Budda ibodatxonasining qoldiqlari, buddaning boshi, qimmatbaho fil suyagidan tayyorlangan shaxmat donalari, gipsdan ishlangan nafis haykallar, mis tangalar, mis ko‘zgular, fil suyagidan tayyorlangan taqinchoqlar, shoshqol o‘yin donalari singari topilmalar bu makonning qadimdan go‘zal shahar va qasrlarga ega madaniyat, san’at, tijorat rivojlangan hudud bo‘lganini jonli hikoya qiladi. Mamlakatimizning boy o‘tmishidan so‘zlovchi bu yodgorlikda joriy yildan amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli ishlar Dalvarzintepani dunyo ahlini maftun etadigan arxeologik turizm maskaniga aylantirishga xizmat qilishi bilan ahamiyatli bo‘lmoqda. 31 XULOSA Etnoarxeologiya – XX asrda arxeologiya va etnografiyaning integratsiyalashuvi natijasida vujudga kelgan va rivojlangan, jamiyat va insoniyat madaniyatining genezisi va dinamikasi bo yicha qator muammolarni hal qilishgaʻ mo ljallangan ilmiy yo nalish (yoki hatto alohida rivojlanayotgan fan), ʻ ʻ shuningdek, ushbu muammolarning arxeologik va etnografik ko'rinishining konjugasiyasiga asoslangan turli xronologik davrlarning elementlari. Va bu yo'nalishning qisqacha ta'rifi: etnoarxeologiya - madaniyat va jamiyat haqidagi ilmiy bilimlarning bo'limi, ularning arxeologik va etnografik bilimlarini birlashtiradi. Etnoarxeologiya ta'rifini ishlab chiqishga bunday yondashuvning asosi insoniyatning umumiyligi "... o'ziga xos madaniy xilma-xillik, mozaika, lekin tuzilish va o'zini o'zi tashkil etishga intilish, ob'ektiv mavjud bo'lganlarning uzluksizligi" degan uslubiy pozitsiyadir. va jamiyat va madaniyatning alohida elementlari”. Shu nuqtai nazardan, etnoarxeologik bilimlarning ma'nosi arxeologik va etnografik voqelikdagi sotsial-madaniy hodisalarning tuzilishi va tizimli tashkil etilishi (tuzilishi va tizimining ko'rinishi) jarayonlarini bilishdir. Oxir oqibat, hamma narsa sotsiallik, jamiyat, jamiyatni izlash, qayta qurish, loyihalash va o‘rganish, ularning munosabatlarini madaniy osori-atiqalarga mos ravishda tashkil etish, boshqacha aytganda, ijtimoiy-madaniy voqelik modellari va ularning dinamikasini aniqlash va o‘rganishga to‘g‘ri keladi. Shu yerda ko’p xonali uy, kulolchilik buyumlarini quritish maydonchasi va 11 xumdon ochildi. Qadimgi sharobpazlar yashab, ishlagan uylar va musallasxonalar shaharning qarshi tomonida joylashgan. Dalvarzintepaning shimoliy-g’arbiy qismidan Kushon ma’budalaridan biriga bag’ishlangan ibodatxona topilgan. Shahar devori tashqarisida esa budda ibodatxonasi va aslzodalar dafn etilgan daxma topildi. Asosiy shohko’chalardan biri o’tgan shahar markazida budda majmuasi — ulug’vor haykallari bo’lgan ibodatxona qad ko’targan (dala belgisi: DT-25). Milodiy III-asr oxiri — IV-asr boshlarida Kushon 32 podsholigi eftaliylar tomonidan zabt etilgandan keyin Dalvarzintepa vayron kilinib hayot faqat uning bir qismidagina (hozirgi qal’a (Hisor) shoh saroyi o’rnida) saqlanib kelgan. Arablar istilosidan so’ng shahar batamom vayron qilinib, hayot Dalvarzintepadan 10 kilometr chamasi sharqda, Budrochtepa o’rniga ko’chgan. 1989 yil Dalvarzintepani o’rganishda yangi bosqich bo’ldi — O’zbekiston san’atshunoslik ekspeditsiyasi bilan Yaponiyaning Tokiodagi Soka universiteti va Kashixaradagi Arxeologiya institutining professor Kyudzo Kato rahbarligidagi ekspeditsiyasi hamkorlikda ish olib borishmoqda. Markaziy Osiyo buddaviylik tarixini o’rganish, buddaviylik personajlari ikonografiyasi, shaharsozlik jarayonining o’ziga xos jihatlari va qonuniyatlari, davlatchilikning shakllanishi, Buyuk ipak yo’li izlari, kushonlar davridagi diniy e’tiqodlarning o’zaro ta’siri va ular Baqtriya-Toxariston san’atida aks ettirilishi yapon va o’zbek olimlari oldidagi eng dolzarb ilmiy muammolar qatorida turadi. 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Томилов Н.А. Проблема этнографо-археологических комплексов в исследованиях омских этноархеологов // Этнографическое обозрение. - 1998. - № 1.- С. 3-14. 2. Этноархеологическое направление в омской исторической науке // История и культура Сибири. - Омск, 1996. - С. 110-115. 3. McCall, G. S. (2012). Ethnoarchaeology and the organization of lithic technology. Journal of Archaeological Research, 20(2), 157-203. 4. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-T.: O`zbekiston,1997. b.102 5. Stiles, Daniel (1977). "Ethnoarchaeology: A Discussion of Methods and Applications". Man . 12 (1): 87–89.      6. David, Nicholas; Kramer, Carol (2001). Ethnoarchaeology in action (Digitally repr., with corr. ed.). New York: Cambridge University Press . pp. 9-12 . 7. Ascher, Robert (Winter 1961). "Analogy in Archaeological Interpretation". Southwestern Journal of Anthropology . 17 (4): 217–225. 8. Gould, Richard; Koster, Dorothy; Sontz, Ann (1971). "The Lithic Assemblage of the Western Desert Aborigines of Australia". American Antiquity . 36 (2): 130-131. 9. Lane, Paul. Barbarous Tribes and Unrewarding Gyration? The Changing Role of Ethnographic Imagination in African Archaeology . Blackwell . 10. Очерки социальной философии. - СПб: Изд-во Санкт-Петербугск. ун- та, 1998. - С. 71-72. 11. Шнирельман В.А. Этноархеология - 70-е годы // Советская этнография. - 1984. - № 2. - С. 112. 34

MAVZU: DALVARZINTEPA ARXEOLOGIK YODGORLIGINING ARXEOLOGIK JIHATDAN O’RGANILISHI REJA: KIRISH I BOB. DALVARZINTEPA YODGORLIGINING ARXEOLOGIK JIHATDAN O’RGANILISHI 1.1. Arxeologiya fani haqida umumiy tavsif 1.2. Dalvarzintepa arxeologiyasi II BOB. DALVARZINTEPA ARXEOLOGIK YODGORLIGINING ARXEOLOGIK MATERIALLARI 2.1 Dalvarzintepa arxeologik yodgorliklari 2.2 Dalvarzintepa arxeologik yodgorligining etnografik materiallari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Dalvarzintepa — qadimgi shahar harobasi. Surxondaryo viloyati Sho rchi tumani markazi — Sho rchi shimol.dan 10 kmʻ ʻ shimoliy sharqda joylashgan. Maydoni 47 gektar. Dalvarzintepa 2 qismdan: qudratli mudofaa devori (qalinligi 10 metrgacha) bilan o rab olingan shoh saroy ʻ qal asi va shaharning o zidan iborat. Shahar ham mudofaaning istehkomli tizimiga ʼ ʻ ega bo lib, bu yerda aslzodalar, hunarmandlar, kulollar, savdogarlar va ruhoniylar ʻ istiqomat qilishgan. O zbekiston san atshunoslik ilmiy tadqiqot institutining ʻ ʼ san atshunoslik ekspeditsiyasi Dalvarzintepada 1962 yil. dastlabki tekshiruv ʼ ishlarini va 1967 yil.dan buyon muntazam arxeologik qidiruv ishlarini olib boradi. Dushanba shimolda „Kushonlar davrida Markaziy Osiyo“ mavzuida o tgan xalqaro ʻ simpoziumi (1968) da ekspeditsiya topilmalari (haykallar, kulolchilik buyumlari, shahar mudofaa inshootlarini o rganish natijalari va h.k.) asosida Kushon ʻ podsholigining dastlabki poytaxti Dalvarzintepa o rnida bo lgan, degan faraz ʻ ʻ oldinga surilgan edi. Millodan avvalgi. II asr oxiri —I-asrlarda hozirgi Dalvarzintepa o rnida kichik manzilgoh paydo bo lgan. Kushon podsholaridan ʻ ʻ Kanishka davrida Dalvarzintepa shahar sifatida shakllangan. Millodan avvalgi . I asr oxiri — mil. boshlarida Shimolda. Baqtriya hududida Dalvarzintepadan boshqa bunchalik yirik shahar manbalarda qayd etilmagan. Shahar hududida uni bir qancha mahallalarga ajratgan shohko chalar, shuningdek, torko chalar bo lgan. ʻ ʻ ʻ Kengligi 12 metrga yaqin shoh ko chalardan biri badavlat fuqarolarning uylaridan ʻ ikkitasiga (dala belgisi: DT-5 va DT-6) borib takaladi. 1972 yil. ekspeditsiya shu uylarning biridan vazni salkam 36 kg chamasi keladigan oltin bezaklardan va yombilardan iborat noyob xazinani va fil suyagidan ishlangan, dunyoda eng qadimgi bo lgan shaxmat donalarini topdi (qarang Dalvarzintepa xazinasi). ʻ Badavlat fuqarolarning mahallasidan tashqari shaharda, arkka (qo rg onga) yaqin ʻ ʻ yerda hunarmandlar va kulollarning uylari joylashgan. Shu yerda ko p xonali uy, ʻ kulolchilik buyumlarini quritish may-donchasi va 11 xumdon ochildi. Qadimgi. sharobpazlar yashab, ishlagan uylar va musallasxonalar shaharning qarshi tomonida joylashgan. Dalvarzintepaning shimoliy.-g arbiy qismidan Kushon ʻ 3

ma budalaridan biriga bag ishlangan ibodatxona topilgan. Shahar devoriʼ ʻ tashqarisida esa budda ibodatxonasi va aslzodalar dafn etilgan daxma topildi. Asosiy shohko chalardan biri o tgan shahar markazida budda majmuasi — ʻ ʻ ulug vor haykallari bo lgan ibodatxona qad ko targan (dala belgisi: DT-25). ʻ ʻ ʻ Milloddan avvalgi I-asr oxiri — IV-asr boshlarida Kushon podsholigi eftaliylar tomonidan zabt etilgandan keyin Dalvarzintepa vayron kilinib hayot faqat uning bir qismidagina (hozirgi qal a (hisor) shoh saroyi o rnida) saqlanib kelgan. ʼ ʻ Kurs ishi vazifalari : Ma lumki, “xalq” tushunchasi bir necha ma noga ega. ʼ ʼ Ba zan oddiy tilda bir to p kishilarni yoki avomni xalq desak, ba zan bir necha elat ʼ ʼ ʼ va millatlardan tashkil topgan davlat yoki mamlakat aholisini ham xalq deb ataymiz. Аslida “xalq” so zi arabcha “yaratmoq” demakdir. Lekin o zbek tilida bu ʼ ʼ so z muayyan ijtimoiy tarixiy birlikni anglatadi. Etnografiyada xalq ma nosida ʼ ʼ “etnos” atamasi qo llaniladi. Etnoslar muayyan tarixiy davrning mahsuloti sifatida ʼ ayrim shaxs yoki kishilarning istagi bilan emas, balki ob ektiv tarixiy zaruriyat ʼ natijasida yuzaga keladi va rivojlanadi. Shuning uchun ham etnoslarning joylanishini, ularning mazkur mintaqa tubjoy aholisi (avtoxton yoki aborigen) ekanligini yoki boshqa yerdan ko chishi (migratsiya) natijasida kelganligini ʼ aniqlashda etnograflar paleoantropologik ma lumotlardan foydalanadilar. Ularning ʼ qaysi irqqa oid ekanligini aniqlashda antropologiya fani yordam beradi. Etnografiya “sof” irqlarni emas, balki tarix taqozosi bilan o zaro yaqinlashgan ʼ ijtimoiy birliklarni o rganadi. Аntropologiya esa u yoki bu xalqning, etnik ʼ birlikning jismoniy qiyofasini tipologik asosda tadqiq qiladi. Milliy mustaqillik xalqimiz tarixida yangi uyg’onish davrini boshlab berdi. Rus chorizmi va totalitar tuzum illatlari va tazyiqidan xolos bo’lib, o’tmish tariximizni, ajdodlarimizning boy ilmiy-madaniy merosini yangicha ruh iftixor va shijoat bilan xolisona o’rganishga kirishdik. Barcha jabhada bo’layotgan islohotlar singari ma'naviy hayotimizda ham chukur hamda yangicha tafakkur asosida keng tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Birinchi prizidentimiz tarixchilar oldiga quygan eng dolzarb va ustivor vazifalar – milliy davlatchiligimiz tarixi va o’zbek xalqining etnogenezini tadqiq 4

etishda etnografiya (etnologiya)- elshunoslik (xalkshunoslik) fanining o’rni beqiyosdir. Etnografiya va enoarxeologiya ko’p qirrali ijtimoiy fan bo’lib, uning asosiy tadqiqot ob'yekti millatlar, xalqlar va elatlar (etnoslar) hisoblanadi. 1 Kurs ishining ob'ekti . Arablar istilosidan so ng shahar batamom vayronʻ kilinib, hayot Dalvarzintepadan 10 km chamasi sharqda, Budrochtepa o rniga ʻ ko chgan. 1989 yil. Dalvarzintepani o rganishda yangi bosqich bo ldi — ʻ ʻ ʻ O zbekistan san atshunoslik ekspeditsiyasi bilan Yaponiyaning Tokiodagi Soka ʻ ʼ universiteti va Kashiharadagi Arxeologiya institutining profssor Kyudzo Kato rahbarligidagi ekspeditsiyasi qamkorlikda ish olib borishmoqda. Markaziy Osiyo buddaviylik tarixini o rganish, buddaviylik personajlari ikonografiyasi, ʻ shaqarsozlik jarayonining o ziga xos jihatlari va qonuniyatlari, davlatchilikning ʻ shakllanishi, Buyuk ipak yo li izlari, Ku-shonlar davridagi diniy e tiqodlarning ʻ ʼ o zaro ta siri va ular Baqtriya-Tohariston san atida aks ettirilishi yapon va o zbek ʻ ʼ ʼ ʻ olimlari oldidagi eng dolzarb ilmiy muammolar qatorida turadi. Kurs ishining mavzusi - Dalvarzintepa arxeologik yodgorligining etnografik materiallari Kurs ishining tuzilishi - Kurs ishi kirish qismidan, ikkita bob har bobda ikkitadan reja bor. Xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 1 Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-T.: O`zbekiston,1997. b.102. 5

I BOB. DALVARZINTEPA YODGORLIGINING ARXEOLOGIK JIHATDAN O’RGANILISHI 1.1. Arxeologiya fani haqida umumiy tavsif Arxeologiya fani, boshqa fanlar singari o ziga xos tadqiqot usullari vaʼ maxsus atamalariga ega. Uning uslubi muayyan dunyoqarash va nazariyalar (metodologiya) bilan bog liq bo lib, o z tadqiqotlarini ayrim fan sohalari bilan ʼ ʼ ʼ aloqador holda amalga oshiradi. Аyniqsa u antropologiya, arxeologiya, lingvistika, sotsiologiya, san atshunoslik kabi fanlar yutuqlaridan keng foydalanadi. ʼ 2 Ma lumki, “xalq” tushunchasi bir necha ma noga ega. Ba zan oddiy tilda bir ʼ ʼ ʼ to p kishilarni yoki avomni xalq desak, ba zan bir necha elat va millatlardan ʼ ʼ tashkil topgan davlat yoki mamlakat aholisini ham xalq deb ataymiz. Аslida “xalq” so zi arabcha “yaratmoq” demakdir. Lekin o zbek tilida bu so z muayyan ijtimoiy ʼ ʼ ʼ tarixiy birlikni anglatadi. Etnografiyada xalq ma nosida “etnos” atamasi ʼ qo llaniladi. Etnoslar muayyan tarixiy davrning mahsuloti sifatida ayrim shaxs ʼ yoki kishilarning istagi bilan emas, balki ob ektiv tarixiy zaruriyat natijasida ʼ yuzaga keladi va rivojlanadi. Shuning uchun ham etnoslarning joylanishini, ularning mazkur mintaqa tubjoy aholisi (avtoxton yoki aborigen) ekanligini yoki boshqa yerdan ko chishi (migratsiya) natijasida kelganligini aniqlashda etnograflar ʼ paleoantropologik ma lumotlardan foydalanadilar. Ularning qaysi irqqa oid ʼ ekanligini aniqlashda antropologiya fani yordam beradi. Etnografiya “sof” irqlarni emas, balki tarix taqozosi bilan o zaro yaqinlashgan ijtimoiy birliklarni o rganadi. ʼ ʼ Аntropologiya esa u yoki bu xalqning, etnik birlikning jismoniy qiyofasini tipologik asosda tadqiq qiladi. Etnik jarayonni tadqiq qilishda turli tarixiy manbalar, arxiv hujjatlari, og zaki ʼ ijod namunalaridan keng foydalaniladi. Etnoslarning kelib chiqishi va etnik qiyofasini aniqlashda tilshunoslik ma lumotlari ham yordam beradi. ʼ 3 Ularning moddiy madaniyat xususiyatlarini arxeologiya fani bilan hamkorlikda aniqlash mumkin. Аholining joylashishi, o sishi, tevarak-atrofning ta siri, migratsiyasi kabi ʼ ʼ 2 Stiles, Daniel (1977). "Ethnoarchaeology: A Discussion of Methods and Applications". Man . 12 (1): 87–89.   3 David, Nicholas; Kramer, Carol (2001). Ethnoarchaeology in action (Digitally repr., with corr. ed.). New York: Cambridge University Press . pp. 9-12 . 6

O'xshashlar

Afrosiyob arxeologik yodgorligining Samarqand turizmidagi ahamiyati
O'RTA OSIYONING ANTIK DAVR MEMORCHILIGI (MIL. AV. IV MIL. IV ASRLAR).
Qadimgi va o‘rta asrlarda Koreya san’ati. (arxeologik va yozma manbalar asosida) mavzusida
Shaharsozlik va ilk davlatchilik tarixida O’zbekiston arxeologiyasi yutuqlariI
SAMARQAND ARXEOLOGIYASI O’RGANILISHI TARIXI