O'RTA OSIYONING ANTIK DAVR MEMORCHILIGI (MIL. AV. IV MIL. IV ASRLAR).
MAVZU: O'RTA OSIYONING ANTIK DAVR MEMORCHILIGI (MIL. AV. IV MIL. IV ASRLAR). REJA: I.KIRISH. II.ASOSIY QISM. 1.Xorazm antik davr me’morchilik madaniyati. 2.Sug’d hududining antik davr me’morchilik madaniyati. 3. Baqtiryaning antik davr me'morchiligi madaniyati. 4. Toshkent hududining antik davr me'morchiligi madaniyati. III.XULOSA. IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI. KIRISH
Mavzu haqida umumiy ma'lumot: O'rta Osiyoning antik davr me'morchiligi (mil. av. IV - mil. IV asrlar) mintaqaning tarixiy, madaniy va san'at sohalarida muhim rol o'ynagan. Bu davrda Xorazm, Sug'd, Toshkent va Baqtriya hududlari o'ziga xos me'morchilik yutuqlariga ega bo'lgan, bu esa nafaqat mintaqaviy, balki xalqaro miqyosda ham e'tirof etilgan. Ushbu hududlarning me'morchilik yodgorliklari nafaqat texnik va san'at nuqtai nazaridan, balki ularning jamiyatdagi ijtimoiy, siyosiy va diniy rolini tushunish uchun ham qimmatli manbalardir. Xorazm, Sug'd va Baqtriya kabi hududlar qadim zamonlardan beri rivojlangan tsivilizatsiyalar markazi bo'lib kelgan. Bu hududlar Buyuk Ipak yo'lining chorrahasida joylashgan bo'lib, Sharq va G'arb o'rtasida savdo, madaniyat va bilimlar almashinuvi uchun muhim ko'prik vazifasini o'tagan. Natijada, ushbu hududlar arxitekturasida turli madaniy va uslubiy ta'sirlar aks etgan. Xorazmning antik davr me'morchiligi o'ziga xosliklari bilan ajralib turadi. Xorazm me'morchiligi mahalliy an'analar va texnikalarni saqlab qolgan holda rivojlangan. Ayniqsa, mudofaa inshootlari, saroylar va ibodatxonalar bu davr me'morchiligining yorqin namunalari sifatida ko'rsatib o'tiladi. Sug'd hududi esa o'zining noyob shaharsozlik an'analari bilan tanilgan. Sug'd shaharlaridagi katta ko'chalari va markaziy maydonlari bilan ajralib turadi, bu esa shahar hayotining ijtimoiy va iqtisodiy faolligini ko'rsatadi. Toshkent hududining antik davr me'morchiligi ham o'ziga xosdir. Ushbu hududda topilgan arxeologik yodgorliklar shaharlarning murakkab rejalashtirilganligini va rivojlangan ijtimoiy tizimga ega ekanligini ko'rsatadi. Toshkent me'morchiligida sharqona uslublar bilan birga mahalliy an'analar ham namoyon bo'ladi. Mavzuning dolzarbligi: O'rta Osiyoning antik davr me'morchiligi ko'plab ilmiy tadqiqotlar va arxeologik kashfiyotlarning obyekti bo'lib kelgan. Bu mavzuning dolzarbligi bir necha omillar bilan bog'liq. Birinchidan, antik davr me'morchiligi mintaqaning madaniy merosining muhim qismi hisoblanadi va uni o'rganish milliy o'zlikni anglashda katta ahamiyatga ega. Ikkinchidan, ushbu davrda yaratilgan me'morchilik obidalari zamonaviy arxitektura va dizaynga ilhom manbai bo'lib xizmat
qilishi mumkin. Uchinchidan, arxeologik tadqiqotlar va topilmalar bu davrning tarixiy va madaniy jihatlarini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi. Kurs ishining maqsadi: Kurs ishining asosiy maqsadi O'rta Osiyoning antik davr me'morchilik madaniyatini o'rganish, uning asosiy yodgorliklari va uslublarini tahlil qilishdan iborat. Shu bilan birga, antik davr me'morchiligida qo'llanilgan texnikalar va materiallarni aniqlash, bu davrning me'morchilik an'analari va ularning keyingi davrlarga ta'sirini o'rganish ham maqsad qilinadi. Kurs ishi doirasida quyidagi masalalar o'rganiladi: - Xorazm, Sug'd, Toshkent va Baqtriya hududlarining antik davr me'morchilik yodgorliklari; - Bu yodgorliklarning arxitektura uslublari va texnikalari; - Arxeologik topilmalar va ularning madaniy ahamiyati. Nazariy va metodologik asoslar: Ushbu kurs ishining nazariy va metodologik asoslari tarix, arxeologiya va me'morchilik fanlariga asoslanadi. Tadqiqot davomida quyidagi metodlar qo'llaniladi: - Tarixiy metod: Mavzuning tarixiy kontekstini aniqlash va tushunish uchun tarixiy manbalar va tadqiqotlar tahlil qilinadi. - Arxeologik metod: Arxeologik topilmalar va ularning joylashuvi, tuzilishi va vazifasini o'rganish orqali me'morchilik obidalari tahlil qilinadi. - Taqqoslama metod: Turli hududlarning me'morchilik yodgorliklarini bir-biri bilan taqqoslash orqali ularning o'xshash va farqli jihatlari aniqlanadi. - Tahlil va sintez: Olingan ma'lumotlarni tahlil qilish va umumlashtirish orqali mavzuning asosiy jihatlarini aniqlash. Shuningdek, kurs ishida zamonaviy ilmiy adabiyotlar, monografiyalar, maqolalar va arxeologik hisobotlardan foydalaniladi. Ushbu nazariy va metodologik yondashuvlar yordamida mavzuni keng qamrovda o'rganish va chuqur tahlil qilish imkoniyati yaratiladi.
II. 1. Xorazm antik davr me’morchilik madaniyati. Xorazmning antik davri tarix to’g’risidagi qisqacha ma’lumotlar yunon-rim mulliflari asarlarida saqlangan. Mil. avv. IV asr boshlarida ahamoniylardan mustaqil bo’lib olgan Xorazm shoh Farasman (Arrian) yoki Fratafern (Kursiy Ruf) ning Aleksandr Makedonskiy bilan kelishuvi tufayli mustaqilligini saqlab qolgan. Xorazmning salavkiylar tarkibiga kirganligi to’g’risida ma’lumotlari uchramaydi. 1 Mil. avv. II asrning – I asr boshlariga Xan sulolasi yilnomasi (Syan Xan shu) da keltirib o’tilgan Kanguy davlatiga tobe bo’lgan beshta viloyatlardan biri Yuyegyan mulkligi tadqiqotchi olimlar tomonidan Urgench (Xorazm) bilan qiyoslangan. Xorazmshohlar to’g’risida ayrim ma’lumotlar sosoniylarning paxlaviy III-IV asrlarga oid bitiklarida keltirilgan. Qadimgi Xorazmning antik davri madaniyatini o’rganilishi ishlari dastlab 1936-1937 yillarda Ya.G’ulomov va T.Mirg’iyosovlarning tadqiqotlari bilan boshlangan. 1937 yilda S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologik- etnografik ekspedisiyasi (XAEE), keyinchalik O’zRFA Qoraqolpag’iston arxeologiyasi bo’limi tomonida olib borilgan keng qamrovli arxeologiya tadqiqot ishlari natijasida o’lkaning qadimgi davr madaniyati yaxshi o’rganilgan. Amudaryoning quyi oqimi hududlarida o’rganilgan arxeologiya yodgorliklarining vazifasi jihatdan bir necha turlari ajralib turadi. Yirik shahar markazlari, istehkom- qal’alar, ishlab chiqarish manzillari, uy-qo’rg’onlari va diniy inshootlar.Xorazmning arxeologiya yodgorliklari, xususan, ko’hna shaharlari tuzilishiga ko’ra Markaziy Osiyoning boshqa hududlarinikidan farq qiladigan jihatlari bilan ajralib turadi. Xorazm arxeologik-etnografik ekaspedisiyasining tadqiqotlari tufayli bu hududlardan arxaik davrga oid 400 ga yaqin aholi punktlari va yirik kanal izlari aniqlangan. Bular orasida o’zida shaharsozlik belgilarini ask ettirgan eng yirik yodgorlik miloddan avvalgi VI-V asrning o’rtalariga oid Ko’zaliqir qal’asi hisoblanadi. Tadqiqotchilarning fikricha, Xorazm shaharsozlik madaniyati aynan Ko’zaliqirdan boshlanadi.Xorazm hududlaridan hozirgi kunga qadar bronza va temir davrining boshlanish davriga oid o’zida shaharsozlik belgilarini aks ettiruvchi yodgorliklar aniqlanmagan. Xorazmning qadimgi aholisi neolit-bronza davridayoq janubdagi 1 Анарбаев А.А. Ахсикент - столица древней Ферган ы. Ташкент, 2013.
sivilizatsiya markazlari va shimoldagi Andronov madaniyati sohiblari bilan uzviy aloqada bo’lgan bo’lib, Ushbu aloqalar moddiy madaniyat buyumlarida kuzatiladi, shahar madaniyatida esa kuzatilmaydi. Xorazm ilk shahar madaniyatining O’rta Osiyoning boshqa hududlariga nisbatan kechroq rivojlanishi, fikrimizcha, aholi mashg’ulotiga bog’liq edi. Mil.avv. I ming yillik o’rtalariga qadar bu hudud aholisi asosan xonaki chorvachilik, ko’chmanchi chorvachilik, ovchilik va baliqchilik bilan shug’ullanganliklari bois shaharlarga ehtiyoj sezilmagan. Mil.avv.VI asrning o’rtalaridan boshlab qadimgi, Xorazm bu hududlarida shahar madaniyati jadal rivojlanadi. Fikrimizcha, aynan mana shu davrdan boshlab, Sharqiy Orol bo’yida yarim ko’chmanchi chorvador xo’jalik madaniy shakli ustunlik qilgan bo’lsa, Amudaryoning janubiy o’zanlarida esa yuqori darajadagi sun’iy sug’orishga asoslangan o’troq dehqonchilik xo’jaliklari hal qiluvchi ahamiyatga ega edi. Mil. avv. I ming yillikning ikkinchi choragiga kelib Orol bo’yida hunarmandchilik ajralib chiqishining dastlabki belgilari kuzatiladi. Ortiqcha mahsulotning ko’payishi esa mulkiy va ijtimoiy tabaqalanish uchun imkoniyatlar yaratadi. 2 Qo’yqirilgan qal’a - qadimgi otashparastlar ibodatxonasi va qishloq xarobasi bo’lib, milloddan avvalgi 4-milodiy 4-asrlarga oid. To’rtko’l shahridan 22 km shimoliy-sharqda joylashgan. Yodgorlik Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tomonidan 1938-yilda ro’yxatga olingan. 1951-57 yillardagi qazishmalar natijasida qadimgi xorazmliklarning maqbara-qasri va milloddan avvalgi IV-III asrlarga oid doira shaklidagi ikki qavatli markaziy ibodatxona binosi (diametri 44,4 m, bal. 9,5 m ga yaqin) qazib o’rganilgan. Ibodatxona atrofi 2 qator paxsa va xom g’ishtdan tiklangan mudofaa devori bilan o’ralgan. Qal’a atrofida xandaq (eni 15 m, chuq. 3 m) bo’lib, qadimda suv bilan to’ldirilgan. Qo’yqirilgan qal’a devorida O’rta Osiyo, Yaqin va O’rta Sharq shaharlar qurilishi uslubiga xos bo’rtib chiqib turgan maxsus burjlar bo’lib, ularda o’q otish uchun nishon tuynuklari bor. Devor bilan markaziy bino oralig’ida xo’jalik inshootlari joylashgan. Ravoqlar uchun trapetsiya shaklidagi maxsus g’isht qo’llanilgan. Qal’aning sharqiy qismida darvozasi bo’lib, darvoza oldi labirint shaklida qurilgan. Qo’yqirilgan qal’a markazidagi 2 2 Асқаров А.А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. Тошкент, 2015.