logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. PRESUPPOZITSIYA HODISASI

PRESUPPOZITSIYA HODISASI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

397.5 KB
Ko'chirib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA FAKULTETI O ZBEK FILOLOGIYASI YO‘NALISHI ʻ O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI ERGASHEVA GULSHOD SALOMIDDIN QIZI BITIRUV MALAKAVIY ISHI 5120100 – Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) bakalavriat ta’lim yo‘nalishi Ilmiy rahbar f.f.f.d. Sulaymonov B. Rasmiy taqrizchi o’qit. Turobov A. Bitiruv malakaviy ishi o‘ zbek tili va adabiyoti o‘qitish metodikasi kafedrasining 2017-yil 25- maydagi majlisida muhokama qilingan va YaDAK himoyasiga tavsiya etilgan ( ____-son bayonnoma). Kafedra mudiri dots. Mahmadiyev Sh Malakaviy bitiruv ishi YaDAKning 2022-yil ____ iyundagi yig‘ilishida himoya qilingan va ____ foiz bilan baholangan. ( ___ -son bayonnoma ) YaDAK raisi prof. Pardayeva.A A’zolari: _________________ __________________ __________________ SAMARQAND - 20 22 1 MUNDARIJA I. KIRISH ............................................................... 3-6-betlar II. ASOSIY QISM ................................................... 7-18-betlar 1-BOB PRESUPPOZITSIYA HODISASI HAQIDA 1.1 Presuppozitsiya hodisasining o‘rganilish tarixi……………… 7-11-betlar 1.2 Presuppozitsiya hodisasi haqidagi ilmiy qarashlar…………… 12-15-betlar 1.3 Yordamchi so‘z turkumlarida presuppozitsiya hodisasi……… 16-18-betlar 2-BOB O‘ZBEK TILIDA YUKLAMALARNING PRESSUPOZITSION XUSUSIYATLARI II.1 Ayiruv-chegaralov yuklamalar presuppozitsiyasi……………19-26-betlar II.2 Kuchaytiruv-ta’kid yuklamalarining presuppozitsiyasi……… 27-45-betlar II.3 So‘roq yuklamalarning presuppozitsiyasi……………………. 46-49-betlar 3-BOB PRESUPPOZITSIYA VA AKTUAL BO‘LINISH O‘RTASIDAGI ALOQADORLIK 3.1 Gapning aktual bo‘linishidagi presuppozitsiyaning ahamiyati…… 50-51-betlar 3.2 Aktalizatorlar – gapdagi tema va remani ajratuvchi vositalar……. 52-56-betlar 3.3 Bob bo‘yicha umumiy xulosalar…………………………………. 57-59-betlar III. XULOSA …………………………………………………….. 60-67-betlar IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………….68-70-betlar 2 KIRISH Mamlakatimizda bugungi kunda ona tilimizga bo‘lgan e’tibor yana bir karra yuqoriladi. Bularning prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tashabbuslarida ham ko‘rishimiz mumkin. O‘zbek tilining xalqimiz ijtimoiy hayotida va xalqaro miqyosdagi obro‘-e’tiborini tubdan oshirish, unib-o‘sib kelayotgan yoshlarimizni vatanparvarlik, milliy an’ana va qadriyatlarga sadoqat ruhida tarbiyalash, mamlakatimizda davlat tilini to‘laqonli joriy etishni ta’minlash, O‘zbekistondagi millat va elatlarning tillarini saqlash va rivojlantirish, davlat tili sifatida o‘zbek tilini o‘rganish uchun shart-sharoitlar yaratish, o‘zbek tili va til siyosatini rivojlantirishning strategik maqsadlari, ustuvor yo‘nalish va vazifalarini hamda istiqboldagi bosqichlarini belgilash maqsadida, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF- 5850-son Farmoni ning ishlab chiqilishi bunga misol bo‘la oladi. 1 Tilshunoslikda presuppozitsiya hodisasining o‘rganilishi ancha oldin boshlangan bo‘lib, o ‘zbek tilshunosligida presuppozitsiya hodisasining o‘rganilishi Usmonjon Raximov 2 tomonidan keng amalga oshirilgan, ammo bu hodisa hali to‘liq o‘rganilgan emas. Bitiruv malakaviy ishida tilshunoslarni jalb qilgan presuppozitsiya hodisasi haqida fikrlar bildiriladi. Ushbu hodisa sintaktik semantikaning dolzarb muammolaridan sanaladi. Demak, presuppozitsiyaning o‘rganilishi gap qurilishining semantik-sintaktik jihatlarini hamda u bilan bog‘liq muammolarni birmuncha hal qilishga xizmat qiladi. Bugungi kunda tilning sistemaliligi to‘g‘risidagi nazariya tilshunoslikdan muqim o‘rin egalladi. 1 Mirziyoyev Sh. M. Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish to‘g‘risida., PF-5850-son . 2 Рахимов У. Э. Ўзбек тилида юкламаларнинг прессупозицияси. Филол. Фан. Док. DSc ( дисс ) . – Самарқанд.:1994. 3 Tilda kuzatilgani kabi, sintaksisda ham mazmun kategoriyasi markaziy kategoriya hisoblanadi. Bu haqida Bugadov , “ mazmun kategoriyasisiz sintaksis o‘z jonidan mahrum bo‘lib, o‘lik tanaga aylanadi”, - deya ta’kidlagan. 3 Bunda tilga sistemalilik bilan qarash tildagi barcha elementlarni o‘zaro aloqadorlikda o‘rganishni taqozo etadi. Bundan tashqari, sitaksisning semantikadan ajratilishiga chek qo‘yildi. Ammo sintaktik semantikaning o‘rganilishi ko‘lami masaladiga bir xulosaga kelingani yo‘q. 4 Yuklamalarning presuppozitsiyasi haqida gapirishdan oldin so‘zimizni yuklamlar tarixidan boshlab olamiz. Hozirgi tilimizda keng qo‘llanilayotgan –mi, -chi, -oq, -yoq, -gina kabi yuklamalar tarixan (yo shaklda, yo ma’noda, yo qo‘llanishda) juz’iy yuklamalargagina uchragan bo‘lsa, -mat, -qad, -ko‘b, -ush, - qiya, kabi yuklamalar hozirgi tilimizgacha yetib kelmagan. Aksincha, bugungi kunda iste’molda bo‘lgan yuklamalar keying davr tilshunosligida yuzaga chiqqan mahsulidir. 5 O‘zbek tili leksikasi qanchalik boy bo‘lsa, undagi badiiy ifodalash vositalari ham shu qadar ko‘pdir. Badiiy asardagi mazmun va xususiyatni kuchaytirib beruvchi vositalarga ko‘makchilar va yuklamalarni kiritishimiz mumkin. 6 Ikki sememaning semantik bog‘lanishida ulardan har biriga xos semalar sostavi muhim rol o‘ynaydi. Semantik bog‘lanish imkoniyati ana shu semalarning munosabatidan kelib chiqadi. 7 Presuppozitsiyani to‘liq tahlil qilishda ana shu semantik bog‘lanishlarga alohida e’tiborimizni qaratishimiz zarur hisoblanadi. Aynan pragmatikada presuppozitsiyaning o‘rganilish imkoniyati semantika bilan aloqada olib boriladi. Bu o‘z navbatida ma’no ottenkalarini tahlil qilishni taqozo etadi. 3 Будагов Р.Э К теории синтаксических отношений. Москва .: 1973. , №1.15 -стр. 4 Нурмонов А. Гап ҳақида синтактик назариялар. Тошкент.:1988. , 58-64-б. 5 Шукуров. Ш. Юкламалар тарихидан. // Ўзбе тили ва адабиёти. 1963., №-2. 37-38-б. 6 Содиқова. М. Ўзбек тилида кучайтирув воситалари . // Ўзбек тили ва адабиёти. 1974., №1. 36-37-б. 7 Рахматуллаев Ш. Юнусов. Р. Семемаларнинг семантик боғланиш масаласи. // Ўзбек тили ва адабиёти. 1974., №1. 50-51-б. 4 Mavzuning dolzarbligi. Bugun tilshunoslikda presuppozitsiya hodisasiga e’tibor birmuncha ortdi. Rus tilshunosligida presuppozitsiyaning tadqiqi yuqori darajada o‘rganilgan bo‘lsa, o‘zbek tilshunosligida hali bu mavzu to‘liq yoritib berilgan emas. Bu mavzuning o‘rganilishi lingvistikaning ochilmagan qirralarini ochishga, yuzaga keladigan muammolarning oldini olishga xizmat qiladi. Presuppozitsiya hodisasi bugungi tilshunoslik bilan mantiqiy semantika o‘rtasidagi ko‘prik hisoblanadi. Mavzuning o ‘ rganilganlik darajasi. Hozirgacha presuppozitsiya hodisasining o‘rganilishiga oid turli tadqiqotlar olib borildi. Xusussan, Samarqand davlat universitetida yuklamalarning tadqiqi bo‘yicha Usmonjon Raximovning “O‘zbek tilida yuklamalarning presuppozitsiyasi” mavzusidagi dissertatsiyasi , hamda N. Mahmudovning “Presuppozitsiya va gap”, A. Nurmonovning “Ko‘makchili kontruksiyalar presuppozitsiyasi”, O. Bozorovning “O‘zbek tilining yuklama kategoriyasi” kabi maqolalarida ko‘rib o‘tishimiz mumkin bo‘ladi. Tadqiqotning maqsadi. Tilshunoslikda presuppozitsiyaning o‘rganilganlik ko‘lamini kengaytirish. Yuklamalarda ko‘zga tashlanayotgan presuppozitsiyaning o‘ziga xosliklarini ko‘rsatib berish, ushbu mavzuda yoritilgan ilmiy asar va maqolalar bilan chuqurroq tanishtirishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari. Presuppozitsiya hodisasidagi quyidagi masalalarga to‘xtalindi. - yuklamalardagi presuppozitsiya hodisasi va uning ahamiyati xususida ma’lumotlarni jamlash; - yordamchi so‘z turkumlarida kuzatiladigan presuppozitsiya hodisasiga alohida e’tibor qaratish; - gapning aktual bo‘linishida kuzatiladigan presuppozitsiya hodisasining ahamiyatini ochib berish; - Yuklamalaring ma’no ottenkalarini tahlil qilish, undagi o‘ziga xosliklari xususida umumiy xulosalar chiqarish. 5 Tadqiqotning obyekti. Mavzuga doir ilmiy adabiyotlar, dissertatsiya va ilmiy maqolalardan foydalanildi. Tadqiqotning predmeti. Ilmiy va badiiy adabiyotlardagi yuklamalarning presuppozitsiya hodisasini o‘rganishni asoslab berish. Ishning ilmiy yangiligi. Ishda yuklamalarning presuppozitsiyasiga oid qarashlar va izlanishlar o‘rganilib, ilmiy-nazariy xulosalar chiqarildi. - ilmiy adabiyotlarda keltirilgan mavzuga doir nazariy ma’lumotlarning berilishi yuzasidan munosabat bildirildi; - matnda uchraydigan yuklamalardagi presuppozitsiyani sharhlash; - kerakli xulosalarni chiqarish va xulosalar asosida yangi ma’lumotlarni ko‘rsatish. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy natijasi. Tadqiqotning ilmiy qimmati o‘zbek tilida yuklamalarning presuppozitsiya hodisasining o‘rganilishi bilan xarakterlanadi. Shuningdek, tadqiqotda olib borilgan mavzu yuzasidan chiqarilgan xulosalar va tahlil materiallari haqidagi ma’lumotlarga oydinlik kiritadi. Bundan tashqari manbaalardan foydalanish hamda ularni ilmiy asoslashdan iborat. Ishning tuzilishi va hajmi. BMI uch bob, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Ishning umumiy hajmi 70 sahifani tashkil qiladi. 6 1-BOB PRESUPPOZITSIYA HODISASI HAQIDA 1.1. Presuppozitsiya hodisasining o‘rganilish tarixi Presuppozitsiya hodisasi va uning fanga olib kirilishi nemis faylasufi G. Frege nomi bilan bog‘lanadi, lekin uning nazariy jihatdan ilmiy asoslanishi ingliz olimlari bilan bog‘liq jarayondir. 8 O‘zbek tilshunosligida bunday tadqiqotlarning boshlanishi bilan bog‘liq ma’lumotlar N. Mahmudov, A. Nurmonov, A. G‘ulomov kabi tilshunoslarning harakatlari natijasida bu hodisaning o‘rganilishi boshlandi. Presuppozitsiya hodisasining o‘rganilishida har bir tilshunos o‘ziga xos usul va uslubdan foydalangan. Bunday o‘zgachalikni presuppozitsiya hodisasiga berilgan ta’rif va tasniflarda ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Presuppozitsiya hodisasi yordamida gapdagi xususiyatlarni qo‘llanilish hamda uning anglashdagi zarur bo‘lgan so‘zlovchi va tinglovchi uchun tushuniladigan va chiqariladigan xulosalar, oldindan ma’lum bo‘lgan bilim va matn, vaziyat bilan bog‘liq ko‘rsatkichlarni o‘zida aks ettirishi sababdan ham o‘rganilishi zarur bo‘lgan masalalr guruhiga kiritiladi. Shu sababdan, avval, ushbu hodisaning tasnifiga to‘xtalib o‘tish muhimdir. Yu.S. Stepanov fikricha, semantika, sintaktika, pragmatika bugungi tilshunoslikda keng ma’nodagi tuzilish sifatida tadqiq etilmoqda. Nominasiya semantika nominativ vazifa; Predikatsiya semantika sintaktik vazifa; Performatsiya pragmatika pragmatik vazifa; Ushbu ko‘rsatilgan tilning vazifalari har bir til uchun umumiy hisoblanadi. Biroq har bir tildagi mazmuniy ko‘rinish turlicha grammatik shakllar asosida namoyish bo‘ladi. Ana shunday ma’nolardan hisoblanuvchi tilning pragmatik vazifasini namoyish qiluvchi hodisalardan biri bu presuppozitsiya hodisasidir. 9 8 Семиотика ва информатика. 8, Москва.: 1977. 40-46-стр. 9 Маҳмудов Н. Прессупозиция ва гап; Нурмонов А. Кўмакчили конструкциялар прессупозицияси. //Ўзбек тили ва адабиёти . 1986. , 6-сон, 28-42-б. 7 Presuppozitsiya hodisasi tilshunoslikning barcha bo‘limlarida ham o‘rganilgan emas, albatta. O‘zbek tilida presuppozitsiya hodisasi ham hali to‘liq o‘rganilmagan masalalardan biridir. O‘zbek tilshunosligida o‘tgan asrning 80- yillaridan boshlab til birliklarini pragmatik xususiyatlarini o‘rganishga qiziqish kuchaydi. Ayniqsa, gap tadqiqi yuzasidan olib borilgan ishlarda presuppozitsiya hodisasiga e’tibor qaratildi. O‘zbek tilshunosligi sohasida D.Lutfullayeva, U.Rahimov, H.Mahmudov kabi soha vakillari o‘zlarining ilmiy maqola va tadqiqot ishlarida presuppozitsiya hodisasini tilning ma’lum sathlari doirasida tahlil etganlar. Shu bois, presuppozitsiya masalasi o‘zining dolzarblik darajasini yo’qotgani yo‘q, balki o‘z yechimini kutayotgan masalalardan biridir. O‘zbek tilida bir so‘z orqali murakkab mazmunni ifodalovchi presuppozitsion signallar xilma-xildir. Shu signallar orqali bir so‘zning o‘zi ifodalagan ma’nosidan tashqari qo‘shimcha ravishda undagi yashirin ma’nolarni ham his etish lozim. Bu yashirin ma’nolarni tatqiq etish bilan bevosita presuppozitsiya sohasi shug’ulllanadi. Presuppozitsiyaga asosan til hodisasi sifatida qaralib unga quyidagi belgilarni asos sifatida qaraladi: bevosita ifodalanmaslik, gap qurilishidan anglashilish. Bundan chiqadiki, leksik sathdagi so‘z va boshqa birliklardan ifodalanmoqchi bo‘lgan ma‘nolar ham yaqqol ko‘rinmaydi, balki bu ma’no so‘zni sinchikovlik bilan qaralgandagina yuzaga chiqadi. Bu yashirin ma’noni aniqlash esa presuppozitsiya hodisasining vazifasidir. Lingvistik presuppozitsiya hisobiga muayyan mazmunni ifodalashga xoslanmagan sintaktik shakl uning ifodachisiga – tashqi signaliga aylanadi. Biroq presuppozitsiya orqali ifodalangan axborot, yuqorida qayd etilganidek, nutqiy gapda bevosita aks etmaydi, balki muayyan lisoniy birlikning ishorasi asosida yashirin tarzda ifodalanadi hamda nutq egalari tomonidan hech qanday qiyinchiliksiz qabul qilinadi. Presuppozitsiya tinglovchi va so ‘zlovchiga oldindan anglashilgan bilim va matnda va matn so‘zlanayotgan vaziyat kabilarni jamlovchi tushunchadir. Shunda ekan, har bir gap pressupozitsik asosda baholansa, to‘g‘ri tahlil qilinadi. Presuppozitsiya ikki tomon, ya’ni so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasida tuzilgan 8 kelishuv asosida yuzaga keladi. Bu kelishuv esa til birliklari asosida yuzaga keladi. Bu vaziyatda pragmatik sathda presuppozitsiya hodisasi alohida ahamiyatga egadir. 10 Pragmatikaga ko‘ra tildagi atash ma’no si ga ega bo‘lmagan so‘zlar, mavhum olmoshlar, atoqli otlar turli presuppozitsiyalar anglatadi. Shular yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar ular anglatadigan presuppozitsiyalarni o‘rganishdagi chalkash fikrlarni to‘g‘irlashga imkon beradi. 11 Yana pragmatikada shuni ko‘rishimiz mumkinki, til birliklari nutq sharoitida ma’lum ma’no anglatishi yoki leksik ma’noga ega bo‘lmagan birliklarning ham ma’lum ma’no anglatishi mumkin. Masalan, yuklamardagi kabi holat, yana, faqat, ham, xolos kabilar ham leksik ma’noga ega bo‘lmasa ham, nutq vaziyatidan kelib chiqilsa, soda gapga teng ma’noni anglatib kela oladi. Masalan: “Men faqat darsga boraman” (boshqa joyga emas); Darsga ham boraman (darsdan tashqari ham qayergadir bordim); Darsga bordim, xolos (boshqa ish qilmadim); Yana darsga bordim (oldin ham darsga borgandim) kabilar. Endi boshqacha gaplarga to‘xtaladigan bo‘lsak, shunday gaplar borki, ularni matndagi vaziyatdan kelib chiqibgina anglash mumkin bo‘ladi. Bolta olib keldi gapida Bolta atash ma’nosidagi so‘zmi yoki ish qurolimi mana bu hodisani o‘rganishimizga presuppozitsiya hodisasi yordam beradi. Demak, presuppozitsiya oldindan anglashiladigan ma’nolar jamlanmasini tahlil qiladi. Qanday matn bo‘lmasin presuppozitsiya asosida tahlil etilsa, u soddaroq tarzda tushunilishiga xizmat qiladi. 12 Agarda gapning barcha presuppozitsiyalari shakl ko‘rinishida ifodalanadigan bo‘lsa, har bir fikr bir nechta jumlalar yordamida ifodalanadi. Presuppozitsiya hodisasi oldindan anglashiladigan taxminiy fikrlar jamlanmasi deya tushunilishi ham mumkin. 10 Степанов Ю.С. Семиотическая структура языка. «Известия АН СССР». Серия литературы и языка. Том- 32, вып.:4. 1983 . , стр.341. 11 Маҳмудов Н. Ўзбек тили синтаксисининг долзарб масалалари. //Ўзбек тили ва адабиёти. 1990 ., 2-сон, 23- б. 12 Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений. Оценка события. Факт. Москва.: 1988. 9 Masalan: Karim Toshkentda yashaydi. Demak, Karim O‘zbekistonlik. Toshkent O‘zbekistonning poytaxti. Bundan ko‘ rinayotgan narsa shundaki, presuppozitsiyada oldindan taxmin qilinadigan semantik ma’no mavjud bo‘ladi. Gapning presuppozitsiyalarini tahlil qilish ma’no nazariyasi bilan bog‘liq bo‘lgan qiyinchiliklarni hal qilishga yordam beradi, xususan: o‘zaro almashinish printsipini ko‘rib chiqishda, presuppozitsiyalar kengaytirilmagan kontekstlarni tahlil qilish vositasi sifatida e’tiborni tortadi. Bundan tashqari, munozara va dialoglarda oldindan taxminlar muhim rol o'ynaydi. Nutqning ushbu shakllarini tahlil qilganda, gap nafaqat aytilishi, balki suhbatdosh tomonidan idrok etilishi kerak bo‘lganda, har bir gapda, har bir eslatmada mavjud bo‘lgan yashirin, fikrlarni hisobga olish kerak. Faqat suhbatdoshlarning har biri tomonidan taxminlarni to‘g‘ri baholash bilan to‘liq muloqotni anglab yetish mumkin bo‘ladi. Presuppozitsiya atamasi gapda bilvosita yashiringan bilimlar majmuasidir. Unda ongli va ongsiz ravishda ma’lum bir mavzu bayonot qilinadi va undan hukm va taxminlar chiqariladi. 13 Ko‘rinib turibdiki, presuppozitsiya hodisasining o‘rganilishi ancha oldin mantiq fani bilan bog‘liq holda boshlangan. Bu hodisa inson ongida kechadigan semantika bilan bog‘liq hodisa hisoblanib, uni pragmatikaning bir qismi sifatida ko‘rishimiz mumkin. Chiqariligan xulosalar, hukm va taxminiy fikrlarning so‘zlovchi va tinglovchiga bir xilda anglashilishi kontekstning to‘g‘ri baholanishiga olib keladi. To‘g‘ri baholanmagan fikrlar yolg‘on xulosalarga sabab bo‘ladi. 13 Наумова Л. А. Пресуппозиции в логике и лингвистике . Сборник трудов Самарской гуманитарной академии. Вып. 5. – Самара: Изд – во СаГА, 1998.– стр 236-255. 10 1.2 Presuppozitsiya hodisasi haqidagi ilmiy qarashlar Presuppozitsiya haqidagi ilk ilmiy qarashlarni nemis mantiqshunosi G. Frege boshlab berdi va fanga ilk bor tadbiq etdi. Bir qancha furst o‘tgach, ushbu atama 11 ustida P.Stroson 14 va B.Rassel 15 ishlarida duch kelina boshandi. Ularning fikricha, presuppozitsiya hodisasi tilshunoslikka haqli ravishda kirib kelgan va uning pragmatika bilan bog‘liq jihatlarini o‘rganusvshi tushuncha. Unda kontekst qaratilgan mazmun va fikr yolg‘on yoki haqiqatligiga ko‘ra farqlanadi. Aynan shu fikrlar asosida chiqarilgan xuloslalar presuppozitsiyani hosil qilishga xizmat qiladi. Presuppozitsiyalarning asosiy xususiyati shundan iboratki, ular umumiy inkor gaplarda inkor ma’nosida kelmaydi. Masalan: u men qaytganimni bilmaydi yoki men qaytib kelganimni biladi. Har ikkala gapdan umumiy anglashiladigan ma’no men qaytib keldim bo‘ladi. Presuppozitsiya til birligining nutqiy vaziyat hamda nutq egalarining til ko‘nikmalari bilan bog’liq tarzda yuzaga chiquvchi pragmatik xususiyati bo‘lib, mohiyatan gap qurilishi asosida yotuvchi yashirin hukmning tashqi ishoraga asoslanuvchi ko‘rinishini anglatadi. Bunday tashqi ishora tilda moddiy ifodachisiga ega bo‘lganda, presuppozitsiya lingvistik xususiyat kasb etadi. Bu jihatdan, lingvistik presuppozitsiyaning gapda lisoniy vositalar ishorasi asosida yashirin ifodalanuvchi axborot tarzida baholanishi asosli. Ma’lumki, shu kunga qadar tilshunoslikda bu hodisaga nisbatan presuppozitsiya, prezumpsiya, tagbilim, ichki ma’no, monema, pragmatik ma’no, sigmatik ma’no terminlari qo’llandi. Presuppozitsiya asosiy hollarda gapda muayyan til birligining ishorasi asosida yashirin tarzda yuzaga chiqadi. So‘zlovchi ob’ektiv voqelik haqidagi muayyan axborotni gapda ochiq ifoda etishni xohlamaganda, presuppozitsiyaga yo‘l ochiladi. Presuppozitsiyaning gapda ifodalanishi muayyan nutqiy vaziyatni, nutq egalarining til ko‘nikmalarini taqozo etadi. 16 Presuppozitsiya hodisasi barcha tillarda kuzatiladi. U har bir tilda shu tilning ichki imkoniyati, ifoda vositalarining o‘ziga xos xususiyati asosida belgilanadi. Bu holat presuppozitsiyaning ifodalanishi masalasiga turli yondashuvni yuzaga keltirishi aniq bo‘lgan holatdir. Biroq tan olish joizki, presuppozitsiya gap tashqi qurilishida moddiy ko‘rinishini 14 С т р о с о н П .Ф. Идентифицирующая референция и истинностное значение // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 13. Логика и лингвистика (Проблемы референции). 1982 15 Р а с с е л Б. Дескрипции // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 13. Логика и лингвистика (Проблемы референции). 1982 16 Ҳакимов М . Тагмаъно ва тагбилим хусусида баъзи мулоҳазалар . // Ўзбек тили ва адабиёти . - Тошкент .: 2001. ,№1. 33- б . 12 to‘liq namoyish qilmaydi. Shunday bo‘lsa-da, uning tashqi signallari – ishora vositalari, tabiiyki, sintaktik strukturadan o‘rin oladi. Bu jihatdan qaraganda, presuppozitsiyaning emas, unga ishora qiluvchi til birligining eksplitsit ifodasi xususida fikr yuritish o‘rinli bo‘ladi. Bu til birligi presuppozitsiyaga ishora qilsa- da, uning sintaktik tuzilishini aks ettirmaydi. Presuppozitsiya nutqda turli sintaktik qurilmalar orqali yuzaga chiqadi. Bunday sintaktik qurilmalar bevosita propozitsiyani ham aks ettiradi. Presuppozitsiya orqali anglashiluvchi axborot esa sintaktik qurilmadan bu hodisani o‘rganish bilan bog’liq mavjud ilmiy manbalar tahlili asosida lingvistik presuppozitsiyaga xos quyidagi eng umumiy belgilarni ajratish mumkin: 1. Lingvistik presuppozitsiya til birligining kontekst, nutq vaziyati, so‘zlovchi va tinglovchilarning voqelik haqidagi umumiy bilimlari hamda til ko‘nikmalari bilan bog’liq jihatlarini aks ettiradi. 2. Lingvistik presuppozitsiya sintaktik strukturada yashirin ifodasiga ega bo’lgan vaziyat ifodasi hisoblanadi. 3. Lingvistik presuppozitsiya gap tashqi strukturasida bevosita aks etmaydi, ammo gapning semantik strukturasi orqali yashirin ifodasiga ega bo’ladi. 4. Lingvistik presuppozitsiya sintaktik strukturada muayyan tashqi signallari – ishora vositalariga ega bo’ladi. 5. Lingvistik presuppozitsiyada nutq ishtirokchilariga oldindan ma’lum voqelik ifodasi o‘z aksini topadi. 6. Lingvistik presuppozitsiya asosiy hollarda tilda amal qiluvchi tejash tamoyili asosida yuzaga chiqadi. 7. Lingvistik presuppozitsiya propozitsiya bilan bir qatorda gapning semantik tuzilishida ishtirok etadi va har qanday gapni mazmunan murakkablashtiradi. Buning natijasida gapda shakl va mazmun birligi buziladi. 13 8. Lingvistik presuppozitsiya gapda bevosita ifodalangan propozitsiyaga semantik jihatdan aloqador bo‘lgan axborotni aks ettiradi va asosiy hollarda ayni propozitsiyaga semantik jihatdan zidlanadi. Har bir tilning lingvistik presuppozitsiyaga ishora qiluvchi o‘z tashqi signallari mavjud. U.Rahimov lingvistik presuppozitsiyaning o’zbek tilidagi tashqi signallarini quyidagicha tasniflaydi: 1. Leksik vositalar. 2. Morfologik vositalar. 3. Sintaktik vositalar. U. Rahimov presuppozitsiyaga yo‘l ochuvchi leksik vositalarga omonim, sinonim va antonim so‘zlarni, morfologik vositalarga ma’lum so‘z turkumlaridagi kategoriyalarni hamda ko‘makchi va yuklamalarni kiritadi. Sintaktik vositalar sifatida so‘roq gaplar, o‘xshatishli qurilmalar hamda so‘z tartibini ko‘rsatadi. Uning boshqa ishida «presuppozitsiyaning lisoniy ko‘rsatkichlari – fonema, morfema, leksema, so‘z shakl, so‘z birikmasi, gaplar ishorasi» tarzida belgilanadi . 17 Shunisi xarakterliki, ba’zan gapda lingvistik presuppozitsiya bilan bir vaqtda ekstralingvistik presuppozitsiya ham yonma-yon aks etadi. Bunday holatda tilning maxsus ishora vositalari orqali yuzaga chiquvchi lingvistik presuppozitsiyani turli ekstralingvistik omillar – nutq vaziyati, nutq egalarining voqelikka munosabati, nutq obyekti haqidagi oldindan ma’lum bilimlar asosida yuzaga keladigan presuppozitsiyalardan farqlash lozim bo‘ladi. U.Rahimov ham «Ahmadning katta o‘g‘li keldi» gapini tahlil qilar ekan, bu gapda leksik antonimiya asosida shakllangan presuppozitsiyadan (Ahmadning kichik o‘g‘li ham bor.) tashqari, ekstralingvistik omillar – nutqiy vaziyat, oldindan ma’lum bo‘lgan xabar, nutq momenti asosida «Ahmadning kichik o‘g‘li kelishi kerak edi», «Ahmadning kichik 17 Раҳимов У . Лисоний пресуппозиция . Айюб Ғулом ва ўзбек тилшунослиги : Илмий мақолалар тўп . - Тошкент . : 2004. 58- б. 14 o‘g‘li kelmagan», «Ahmadning katta o‘g‘li kelmasligi kerak edi» mantiqiy presuppozitsiyalarining shakllanishini ham qayd etadi. 18 Bundan ko‘rinadiki, mantiqiy presuppozitsiyada bir ma’no ikkinchi bir ma’noning yuzaga kelishida xizmat qiladi. “Mening qizil gullarim ham ochildi”. Bu gapdan anglashilinadiki, “Mening boshqa gullarim ham bor”. “Mening boshqa gullarim ham ochilgan”. “Ochilgan gullarim boshqa ranglarda”. Ushbu gapdaki, ham yuklamasi ayirib ko‘rsatib beruvchi ma’noni hosil qilib beryapti. Tarjimachilikni olib qaraydigan bo‘lsak ham presuppozitsiyaning ahamiyati nihoyatda katta ekanligini ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Bugungi tilshunoslikda gaplarning stilistik jihatdan murakkablashuvi e’tirof etiladi. Biroq semantik murakkablashuvi to‘liq yoritilmagan. Ma’lumki, presuppozitsiya til birligining nutqiy vaziyat, matn, til egalarining nutq obyekti haqidagi umumiy bilimlari bilan bog‘liq xususiyatlarini yashirin yo‘l bilan namoyish etuvchi lingvistik hodisa bo‘lib, sifatlarda muayyan tashqi va ichki omillar ta’sirida yuzaga chiqadi. “Presuppozitsiya gapda ishtirok etayotgan bo‘laklar orqali ifodalangan ma’no emas, balki zohiriy ma’no ostidagi qo‘shimcha- botiniy ma’no”, - degan edi U.Rahimov “O’zbek tili va adabiyoti” jurnalida e’lon qilingan “Tagma’no va presuppozitsiya ” maqolasida. Xullas, presuppozitsiya til birligining pragmatik jihatini namoyish qiladi va nutq vaziyati, matn, so‘zlovchi va tinglovchilarning nutq obyekti haqidagi umumiy bilimlari, ularning til ko‘nikmalari bilan bog‘liq holda yuzaga chiqadi. 1.3 Yordamchi so‘z turkumlarida presuppozitsiya hodisasi 18 Раҳимов У. Тагмаъно ва пресуппозиция // Ўзбек тил ва адабиёти. - Тошкент.: 2005. - №5.,32- б. 15 BMIda asosiy e’tiborni yordamchi so’z turkumlari, xususan, yuklamalar asosida kuzatiladigan presuppozitsiya hodisasiga qaratdik. Bundan tashqari yuklamalar presuppozitsiyasiga juda yaqin turadigan hamda bir-biri bilan uzviy aloqada bo‘lgan aktual bo‘linish hodisasining presuppozitsiya hodisasiga bog‘liqligi va o‘ziga xos xususiyatlariga ham e’tibor qaratildi. Sababi bu hodisalarning o‘zaro aloqadorligini tadqiq etmasdan turib, bu hodisalar haqida holisona va asosli xulosalar chiqarishning ilojisi yo‘q. Yuklamalarning pragmatik ma’nolari haqidagi dastlabki ma’lumot A. G‘.G‘ulomovning “Sodda gap” kitobida uchraydi. A. G‘.G‘ulomov ham so‘zini yordamchi so‘z deb atab, u uyushiq bo‘laklarni bog‘lashga xizmat qilishi haqida to‘xtaladi va «Onasi ham keldi» (Demak, qizi ham kelgan). «Kunduzi ham o‘qiydi» (Demak, kechasi ham o‘qiydi) shaklidagi uyushiq bo‘laklarini ham bog‘laydi deb izohlaydi. 19 A. G‘.G‘ulomov ham yuklamasining presuppozitsiyasi haqida biror ma’lumot bermagan bo‘lsa ham, lekin shu ma’noda qo‘llanilishiga ishora qilgan edi. Bu esa o‘sha davr uchun kuchli tanqidlarga uchradi. O.Bozorov ham bu mavzuga to‘xtalib, faqat yuklamasining turli xususiyatlarini, shu yuklamaning bir sodda gapga teng keladigan ma’no anglatishini ko‘rsatdi va buni u faqat yuklamasining qo‘shimcha ma’nosi deb atadi 20 . Keyinchalik yuklamalarning presuppozitsiyasini tadqiq qilishni Usmonjon Raximovning aynan shu mavzudagi dissertatsiyalaridan ko‘rishimiz mumkin. Unda yuklamalarning faqat, emas, xolos, yana, ham kabilar tahlili bilan tanishishimiz mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari Usmonjon Raximovning “Tagma’no va presuppozitsiya”, N. Mahmudovning “Presuppozitsiya va gap”, A. Nurmonovning “Ko‘makchili kontruksiyalar presuppozitsiyasi” O.Bozorovning “O‘zbek tilining yuklama kategoriyasi”, M.Hakimovning “O‘zbek tilida matnning pragmatik talqini”, “Tagma’no va tagbilim xususida ba’zi mulohazalar” kabi maqolalardan ham foydalanildi. 19 Ғ уломов А. Содда гап. Тошкент. 1955. 94-бет. 20 Бозаров О. Ў збек тилининг юклама категорияси. // Ў збек тили адабиёти. 1977. 2-сон, 27-бет 16 Presuppozitsiyani hosil qilishda turli xil vositalar ishtirok etadi. Bularning ichida lingvistik vositalar alohida ahamiyat kasb etadi. Sintaktik sathda gapning mazmuniy birligi murakkablashtirlib, presuppozitsiyaga ishora qiluvchi vositalar turlichadir. Gapni tahlil qilishda so‘z yoki so‘z birikmalarini tahlil qilar ekanmiz, dastlab, uning gaplarda ishtirok etgan so‘zlarda presuppozitsiyaga ishora bormi yo‘qmi tekshirish zarur bo‘ladi. 21 Masalan: Kampirning bu gaplari bolaga muhabbati ortib borayotganligini ravshan ko‘rsatib turar edi . (G‘ofur G‘ulom “Yodgor”) gapidan anglashiladigan ma’no, Kampirning shu paytgacha bolaga mehri bo‘lmagan. Endi bolani yaxshi ko‘rib qolmoqda. Demak, bu gapda ham presuppozitsiyaga ishora mavjud. Gapda shunday vositalar ishtirok etadiki, ular ishtirok etgan gaplardan, albatta presuppozitsiya hodisasi anglashiladi. Masalan: “quruq” so‘zi ishtirok etgan gaplardan anglashiladigan ma’no xo‘llik tushunchasiga teng bo‘ladi. Buni quyidagi gap misolida ko‘ramiz. Qurigan kiyimlarni kiy, shamollab qolasan. Bu gapdagi qurigan kiyimlar so‘z birikmasiga qaraydigan bo‘lsak, hozirgi kiygan kiyimlari xo‘l ekanligini anglashimiz mumkin. Presuppozitsiyaga ishora qiluvchi so‘z va gaplardagi ishoralar anchani tashkil qiladi. Ishimizning asosiy maqsadi lingvistik presuppozitsiyaga ishora qiluvchi vositalarning tadqiqi ekanligini hosibga olib, presuppozitsiyani namoyon qilishda faol qo‘llanuvchi vositalarga e’tiborimizni qaratamiz. Bunday vositalar ichida yuklamalar va ko‘makchilar muhim o‘rin egallaydi. Ular ishtirok etgan gaplarning ma’no xususiyati ham birmuncha murakkablashadi. Negaki, yuklamalar presuppozitsiyasidagi ko‘rininsh ularning vazifasiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. “Yuklamalar yordamchi so‘zlar doirasidagi o‘z leksik-grammatik belgisiga, tarixiy taraqqiyotiga va semantik-grammatik gruppalariga ega bo‘lgan mustaqil kategoriyadir. Ularning leksik ma’nolari grammatik, logik va ekspressiv – stilistik funksiyalarga teng keladi. Shuning uchun ularning mazmuniy tomoni keng, 21 Рахимов У. Э. Ўзбек тилида юкламаларнинг прессупозицияси. Филол. Фан. Док. DSc ( дисс ) . – Самарқанд.:1994. 17 sintaktik sathda foydalanish qulaydir” 22 , - deb yuklamalarning boshqa so‘z turkumlariga o‘xshamagan tomonlarini ochib bergan edi V.Vinogradov. Yuklamalarning tadqiqida matn alohida ahamiyatga ega. Sababi, yuklamalar kasb etyotgan mazmun yuklanishini matn yoki gaplarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. O‘zbek tilshunosligida shuni ko‘rishimiz mumkinki, yuklamalar gapga qo‘shimcha ma’no berish xususiyati boshqa tillarga qaraganda ancha keng. Tilimizda mavjud – mi, -chi, -a, -ya, -gina, -oq, -yoq, na…na, kabi qo‘shimcha yuklamlar hamda naq, g‘irt, ham, hatto, yana, tag‘in, nahotki, nahot, xolos, faqat, xuddi, go‘yo kabi so‘z shaklli yuklamalarning har biri o‘zi ishtirok etgan gapga qo‘shimcha mazmun yuklaydi va bu presuppozitsiyaga xizmat qiladi. Yordamchi so‘z turkumlaridan ko‘makchilar ham xuddi yuklamalar singari presuppozitsiyaga ishora qiluvchi vositalar sifatida ko‘rsatiladi. 2-BOB O‘ZBEK TILIDA YUKLAMALARNING PRESSUPOZITSION XUSUSIYATLARI Yuklamalar, ko‘makchilar, olmoshlar, ravishlar, kelishiklar, o‘xshatish qurilmalari, modal so‘zlar, ayrim kishi nomlari, ayrim joy nomlari, sonlar gapda presuppozisiyaning yuzaga keltiruvchi vosita sifatida ishtirok etadi va gapning 22 Виноградов В.В. История русских лингвистических учений. М осква . : 1978. , стр.143 18 mazmuniy tuzilishini murakkablashtiradi. Shuning uchun ularni lingvistik presuppozitsiyaning informativlari, signalizatorlari yoki lingvistik presuppozitsiyaga yo‘l ochuvchi vositalar deb atash mumkin, - degan edi U. Raximov o‘zining “O‘zbek tilida yuklamalarning presuppozitsiyasi” nomli tadqiqot ishida. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, har qanday gapdan presuppozitsiyani anglashimiz mumkin. Presuppozitsiyalar yoki mantiqiy yoki lingvistik bo‘ladi. Agar presuppozitsiya lingvistik ishoralar yordamida aniqlansa, lingvistik presuppozitsiya sifatida qaraladi. Bunday presuppozitsiya o‘z navbatida hamisha o‘zining ishora belgisiga ega bo‘ladi. Buni quyidagicha tasniflash mumkin: Yig‘ilgan hujjatlarni yana qaytadan ko‘zdan kechirdim (Nabijon Boqiy “Qatlnoma”). Bu gapdagi propozitsiya – ko‘zdan kechirganligi bo‘lsa, presuppozitsiya – oldin ham bu hujjatlarni ko‘rib chiqqan degan xulosadir . Bunday xulosaning shakllanishiga xizmat qilgan lingvistik vosita esa yana yuklamasidir. Presuppozitsiyaga ishora qiluvchi vositalarning semantik tahlili hozirgi davr tilshunosligining dolzarb mavzusi hisoblanadi. Shuning uchun hozirgi kunda har bir so‘z turkumlari, har bir kategoriyani presuppozitsion tahlil etish kuchaydi. Til kategoriyalarini presuppozitsion tahlil etish tilshunoslikning yangi qirralarini ochib beradi. Ularning shu kungacha ko‘rinmay kelgan turli tomonlarini yana ham ochib beradi. Chunki S.D.Katsnelson aytganiday: «Grammatikani katta qismini suv ostiga yashiringan muz tog‘i bilan qiyoslash mumkin 23 . Hali grammatikaning, ayniqsa, sintaksisning mazmuniy uzvlari «suv ostida yashirinib» turibdi. Gapni turli qirralari bilan bog‘liq bo‘lgan sistema sifatida talqin etish zarur. Sistema unsurlarining hech biri chetda qolmasligi zarur. Chunki gap ichida leksik ma’noga ega bo‘lmagan so‘zlar bor, ularning ma’nolarini pragmatik jihatdan tahlil etilmasa, mavhum bo‘lib qoladi. Ana shunday so‘zlarning pragmatikasini presuppozitsiyasiz tushunib bo‘lmaydi. 23 Канцельсон С.Д. Типология языка и речевое мышление. – Л e нинград.: 1972. стр.8 19 Tildagi barcha xususiyatlarni presuppozitsion jihatdan tahlil etilsagina, yashiringan suv ostidagi mazmuniy uzvlarni kengroq yoritish mumkin bo‘ladi. Presuppozitsiya ishora qiluvchi vositalar haqidagi qarashlar ham birmuncha oldin shallangan bo‘lib, bunday ishlarni N.Xomskiy boshlab bergan. 24 Gaplarni tahlil etishda ularning semantik jihatlarini ham bog‘liqlikda o‘rganayapmiz. Bu esa sintaksisni semantika bilan uzviy aloqada ekanligini belgilaydi. Ammo hozirgacha sintaksis semantikasini o‘rganish chegarasi xususida aniq to‘xtamga kelingan emas. Yuklamalarning presuppozitsiyasining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular ko‘rsatayotgan ma’no bajarayotgan vazifa qiymatiga ham ta’sir ko‘rsatadi. 2.1 Ayiruv-chegaralov yuklamalar presuppozitsiyasi -gina yuklamasining presuppozitsiyasi Ayiruv va chegaralov yuklamalariga kiruvchi faqat, faqatgina, -gina (-kina, -qina) yuklamalar turli so‘z turkumlari bilan kelib, ularni chegaralab ko‘rsatish va ma’no jihatdan ajratish uchun qo‘llanadi. Masalan: O‘zi haqida o‘ylamay, faqat 24 Хомский Н. «Синтактические структуры». «Новые в лингвистике». Вып.2. М осква.: 1962. , стр. 416-421 . 20 xalqqa ilm berishga bel bog‘lagan olim kishi xuddi shamga o‘xshaydi, sham o’zini yondiradi, xalqqa ziyo bag’ishlaydi . (M.Xasaniy) Yoqimli do’stgina suhbati olis yo‘lni yaqin qiladi. (M.Xasaniy) Dunyoda ko‘rib o‘taturgan barcha orzuyimiz, havasimiz faqat sengagina qarab qolgan (A.Qodiriy). Endi -gina yuklamasining presuppozitsion xususiyatiga to‘xtalamiz. Bugun darsga Mavludagina kelmadi. Bu gapdan anglashiladigan pressupozitsiyalar bir nechtani tashkil qiladi. 1. Darsga Mavludadan boshqa hamma kelgan. 2. Boshqa kunlar Mavluda darsga kelgan. 3. Mavluda darsga kelmasligining sababi bor yoki yo‘q. Bunday presuppozitsin ma’nolarni hosil qilishda -gina yuklamasining vazifasiga e’tiborni qaratish o‘rinli hodisa hisoblanadi. Faqat sizgina qolgan edingiz, urushga bormagan (O‘tkir Hoshimov “Ikki eshik orasi”). Bunda propozitsiya urushga u ham ketyotganligi bo‘lsa, presuppozitsiya undan boshqa hammaning urushga ketganligi yoki ketyotganligi hisoblanadi. -gina yuklamasi -kina, -qina tarzida ham qo‘llanadi. Shu ko‘rikkina seni sog‘lom ekanligingni isbotlay oladi. Bunda ham presuppozitsiyani yuzaga keltirgan vosita –kina yuklamasi bo‘ladi. Anglashiladigan ma’no esa boshqa ko‘riklar aniqlab berolmagan. Prof. A. G‘ulomov –gina yuklamasining urg‘u olmasligi, -gina yuklamasining urg‘uli kelishi uning farqlovchi xususiyati ekanligini aytib o‘tadi. 25 - gina elementi ta’kid-chegaralash ifodalamagan hollarda bir umumiy xususiyatga ega bo‘ladi, ya’ni unda subyektiv munosabat ifodalanadi. 25 А. Хожиев. –гина элементиформа ясовчи аффикси бўла оладими? // Ўзбек тили ва адабиёти. 1978., №-5. 21 Gulsanam tezgina orqasiga qayrilib, uyiga ketaverdi. Bu keltirilgan misol yuqoridagi fikrlarga dalil bo‘la oladi. Bundan anglashiladigan presuppozitsion xususiyat shundaki, Gulsanam uyga qaytdi – propozitsiya, Gulsanam uyga qaytdi asta emas, Orqaga qayrildi oldinga emas bular presuppozitsiyani belgilab beradi. Bundan tashqari bu elementning chegaralash (ayirish) ma’nosini ham ko‘rishimiz mumkin. Masalan: Oqarib qolgan o‘rkachlarni yonginasiga borganda ko‘rishdi. (A. Muhtor). Presuppozitsiya uzoqdan emas. Ungacha ko‘rishmadi. Keltirilgan misollardan ma’lum bo‘ladiki, -gina elementining ayirish (chegaralash), ta’kid ma’nosi bilan subyektning turli munosabatini ifodalovchi ma’nosi o‘rtasida bog‘lanish bor. Umuman olgan ushbu –gina elementi har qanday holatda yuklama vazifasida keladi va u qatnashgan gaplarda presuppozitsion munosabat ifodalanishini ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Faqat yuklamasining presuppozitsiyasi Faqat yuklamasining talqini ko‘pgina lingvistik adabiyotlarda deyarli bir xil. Barcha lingvistik adabiyotlarda faqat yuklamasini ayiruv-chegaralov yuklamasi deb ataydilar 26 . Faqat A.N.Kononov modal so‘zlar qatorida talqin etadi . 27 26 Ў збек тили грамматикаси. I-том. Т ошкент.: 1975. 579-б; У.Турсунов ва бош қ. Ҳ озирги ў збек адабий тили. Т ошкент.: 1975. 250-б.; М.Мирзаев ва бош қ . Ў збек тили. 1975 й, 256-б.; Ш.Шоабдурахмонов ва бош қ . « Ҳ озирги ў збек адабий тили». Тошкент.: 1980 . 27 Кононов А.Н. Сов. Узб. Литературного языка. М осква . : 1960. , стр.337 22 Faqat yuklamasi turli so‘z turkumlariga qo‘shilib kelib, ularni chegaralab, ajratib ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi va asosan, o‘zi aloqador bo‘lgan so‘z oldidan keladi. Faqat yuklamasi o‘zi aloqador bo‘lgan so‘z bilan birgalikda gapning semantik strukturasini murakkablashtiradi va alohida propozitsiyani ifodalaydi. Shuning sababli bunday yuklama ishtirok etgan gaplarning semantik tuzilish jihatdan murakkab bo‘ladi va har doim birdan ortiq propozitsiya ifodalanadi. Faqat yuklamasi gapda sintaktik jihatdan ajratib kelayotgan qism bilan birgalikda alohida implitsit propozitsiyaga ishora qiladi. Bolalar xoxolab kulib yuborishdi, faqat o‘qituvchi opamiz kulmadi (O‘tkir Hoshimov “Ikki eshik orasi”). 1. O‘qituvchi kulmadi. 2. O‘qituvchidan boshqa hamma kuldi. Birinchi propozitsiya gapning sintaktik qurilishida ishtirok etgan bo‘laklar orqali ifodalangan, ikkinchi propozitsiya esa, faqat yuklamasi orqali tushuniladi. Shuning sababli ham ikkinchi implitsit ifodalangan propozitsiyani faqat yuklamasining presuppozitsiyasi deyish mumkin. Chunki bu gapda faqat yuklamasi tushirib qoldirilsa, ikkinchi implitsit ifodalangan propozitsiya anglashilmaydi. Demak, bu gapda presuppozitsiyaga ishora qiluvchi vosita faqat yuklamasidir. Faqat yuklamasi o‘zi ajratib kelayotgan bo‘lakka yaqin bo‘lgan tushunchalarni zidlash orqali ham presuppozitsiyani hosil qilishini kuzatishimiz mumkin. Zidlanishning inkor yoki tasdiq xarakterda bo‘lishi o‘zi ishtirok etayotgan gapning predikatiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni tasdiq propozitsiya inkor propozitsiyadan ajratiladi yoki teskari holatda bo‘lishi ham mumkin. Agar gapning predikati tasdiq shaklda bo‘lsa, zidlanish orqali yuzaga kelayotgan implitsit propozitsiya inkor xarakterda bo‘ladi yoki. Bu holatning yuzaga chiqishi presuppozitsiyaning tasdiqdan yoki inkordan ajralishiga bog‘liq. 23 … ayni damda faqat menigina emas, balki butun borliqni unutib yuborgandek, sekin borishardi (Chingiz Aytmatov “Jamila”). Propozitsiya – butun borliqni unutishgani. Presuppozitsiya – oldin bu holatga tushishmagani. Faqat yuklamasi grammatik jihatdan qaysidir bo‘lakni ajratib ko‘rsatadi. Shuning sababdan ham o‘zi ajratib ko‘rsatgan bo‘lakka bog‘liq bo‘lgan voqea- hodisa yoki harakat ham bo‘lishliligi, bo‘lishsizligidan ajratiladi yoki teskari ham bo‘lishi mumkin. Biroq semantik tuzilishda bu holatdagi ko‘rinishning aksi bo‘lgan presuppozitsiyaga ishora qiladi. Bunda ish-harakat hamda voqea- hodisalarning inkori ichidan bita tasdig‘ini ajratib, implitsit ifodalaydi yoki aksincha tasdig‘i ichidan inkorini ajratib, implitsit anglatadi. Demak, faqat yuklamasining grammatik funksiyasi semantik tuzilishda presuppozitsiya anglatilishiga teskari proporsionaldir. Masalan: Faqat ro‘za kunlari sahar pallasi chiroyli qiroat bilan Qur’on tilovat qilgani esimda. (O‘tkir Hoshimov “Mashaqqatli safar”). Bunda Qur’on tilovat qilganligi yodida borligi birinchi propozitsiya bo‘lsa, boshqalari yodida yo‘qligi presuppozitsiyani tashkil qiladi. Bunda birinchisi tasdiq shaklda, ikkinchisi esa inkor ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Ushbu yuklama ishtirok etgan gaplarda har doim ikkita hukm mavjud bo‘ladi. Buni yuqorida berilgan misollarda ham ko‘rishimiz mumkin. Gap kesimi qay shaklda bo‘lishi hukm chiqarilishiga ta’sir qilmaydi. Bunday yuklamalar ishtirok etgan gapning hukmi bir holatda tasdiq shaklda chiqarilsa, ikkinchi holatda inkor shaklda bo‘ladi. Faqat yuklamasi deyarli hamma holatlarda o‘zi ajratib kelgan so‘z oldidan qo‘llaniladi, ba’zan inversiyaga uchragan gaplarda va she’riy asarlarda o‘zi bog‘langan so‘zdan keyin kelishi mumkin. Bunday holatlarda faqat yuklamasi presuppozitsiya anglatib kelaveradi. 24 Faqat yuklamasi gap tarkibida egadan oldin kelib, egani ifodalovchi so‘zdagi xususiyat va belgi, holat va harakatni ajratib ko‘rsatadi hamda semantik tuzilishda ma’lum bir presuppozitsiyani yuzaga keltiradi. Masalam: Faqat Rahmonqulov yolg‘iz, faqat u qayoqqa ketayotganini o‘zi bilmaydi (A.Muxtor. “Tug‘ilish”) gapida alohida-alohida sodda gaplarning munosabati orqali bir necha propozitsiyalar anglashilgan: 1) Rahmonqulov o‘zi yolg‘iz; 2) u qayoqqa ketayotganini bilmaydi; 3) boshqalar yolg‘iz emas, boshqalar qayoqqa ketayotganini biladi. Ko‘rinadiki, faqat yuklamasi grammatik jihatdan egani ajratib kelyapti. Ega shaxs oti orqali ifodalangan. Shaxsning yolg‘izligi, qayoqqa ketayotganini bilmasligi faqat yuklamasi vositasida ajratilayapti , lekin nimadan ajratilayotganligi ko‘pgina lingvistik adabiyotlarda tushuntirilmaydi. Bunda faqat yuklamasining presuppozitsiyasi yordamga keladi, ya’ni boshqalardan, qayoqqa ketayotganligini biladiganlardan deb implitsit ajratilayotgan tushunchani ko‘rsatib beradi. Shuning uchun presuppozitsiyani bilmay turib, faqat yuklamasining ajratish funksiyasini aniq tushunish qiyin. Faqat yuklamasi vositali va vositasiz to‘ldiruvchilardan oldin qo‘llanib, shu so‘zni ajratib ko‘rsatadi va ma’lum ma’nodagi presuppozitsiyaga ishora etadi. Masalan: Uning chuqur qora ko‘zlari chaqnab tursa ham, faqat Jumanni ko‘rardi shu topda (A.Muxtor “Tug‘ilish”) gapida tushum kelishigidagi shaxs oti bilan ifodalangan vositasiz to‘ldiruvchini ajratib ko‘rsatayapti va “Jumandan boshqani ko‘rmas edi” presuppozitsiyasini yuzaga keltirmoqda. Presuppozitsiya faqat yuklamasi va shu yuklama ajratib kelayotgan bo‘lakka nisbatan bog‘lanmoqda. Demak, faqat yuklamasi gapning barcha bo‘laklarini ajratib, chegaralab ko‘rsatish xususiyatiga ega. Qanday bo‘lakni ajratib kelayotganligiga qarab, uning ma’nolari ham va ishora qilayotgan presuppozitsiyalari ham o‘zgarib boradi. Har qanday bo‘lakni ajratib kelishidan qat’iy nazar gapning semantik tuzilishini murakkablashtiradi, gapdan ikki hukm anglashiladi. Doimo hukmning xarakteri faqat yuklamasi shakliy jihatdan ajratib kelayotgan bo‘lak va kesimga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Anglashilgan hukmning biri presuppozitsiya orqali implitsit 25 tushuniladi, yana boshqasi gapning shakliy ko‘rsatkichlari orqali eksplitsit ifodalaydi. Faqat yuklamasi – gina (-kina, -qina) va xolos yuklamalari bilan birgalikda kelib, turli propozitiv ma’nolarni ifodalab kela oladi. 26 2.2 Kuchaytiruv-ta’kid yuklamalarining presuppozitsiyasi Kuchaytiruv- ta’kid yuklamalari so‘z va gaplarda ifodalanayotgan fikrning ta’sir etish darajasini kuchaytirib, ta’kidlab ifodalashga xizmat qiladi. Ma’lumki, ham yuklamasi o‘zbek tilida eng ko‘p ishlatiladigan yuklama hisoblanadi. Ham yuklamasining o‘ziga xos xususiyati murakkab bo‘lganligi uchun turlicha nomlar bilan atalib kelinadi. A.G‘ulomov «Sodda gap» kitobida ham so‘zini yordamchi deb ataydi va uning turli logik ma’nolarini ko‘rsatib beradi 28 . U.Tursunov, J .Muhtorov, Sh.Rahmatullaevlarning «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» sirtqi bo‘lim talabalari uchun qo‘llanmasida ham yuklamasi biriktiruv bog‘lovchilari qatorida talqin etiladi 29 . A.N.Kononovning « Грамматика современного узбекского литературного языка » kitobida ham bog‘lovchi sifatida izohlanadi. 30 O‘zbek tili grammatikasi, I tomda ham ni biriktiruvchi bog‘lovchisi hamda kuchaytiruv va ta’kid yuklamasi deyiladi. 31 R.Rasulov ham so‘zining qo‘llanilish o‘rinlari va anglatgan ma’nolarini atroflicha yoritib beradi hamda gaplarga qanday ma’no nozikliklari berishiga qarab: 1) ta’kid yoki kuchaytiruv yuklamasi; 2) to‘siqsizlik yuklamasi; 3) biriktiruv bog‘lovchisi kabi turlarga ajratadi. 32 Umuman, ham yuklamasi keyingi davrlarda yaratilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarida yuklamalar qatorida talqin etilmoqda. Tilda leksik ma’no anglatmaydigan yordamchi so‘zlar borki, «ularning leksik ma’nolari grammatik, logik ekspressiv-uslubiy funksiyalarga teng keladi (V.V.Vinogradov). Shuning uchun bunday so‘zlarni yordamchi so‘z turkumlarining qaysi gruppasiga kiritish yoki ma’no nozikliklari yuklayaptimi 28 Ғ уломов А. Содда гап. Тошкент .: 1955 й . , 94 - бет 29 Турсунов У., Мухторов Ж, Ра ҳ матуллаев Ш. Ҳ озирги ў збек адабий тили. Тошкент. : 1975 й., 244-бет 30 Кононов А.Н. Грамматика современного ў збекского литературного языка. Москва – Л. : 1960 г., стр.328 31 Ў збек тили грамматикаси. I том. 1975. , 368-576-бетлар 32 Расулов Р. Ҳам сўзининг қўлланилиш ўринлари ва ифодалайдиган маънолари. АДПИ. Асарлар. VII том. Андижон.: 1961., 176-бет 27 yoki gapda bog‘lash va so‘z ma’nolarini to‘ldirish funksiyalarini bajarayaptimi kabilarga qarab belgilanadi. Shu jihatdan ham so‘zining gapdagi ishtirokiga nazar tashlansa, juda ko‘p o‘rinlarda yuklama vazifasida kelar ekan. Ham so‘zi yuklama vazifasida kelganda, so‘z ma’nosini kuchaytirish, ta’kidlash kabi ma’nolarni ifodalash bilan birga mazmuniy tuzilishning bir elementi bo‘lgan presuppozitsiyani yuzaga keltiruvchi vosita bo‘lib ham kela oladi. Ham yuklamasi ko‘p hollarda qo‘shimcha ma’no yuklayotgan so‘zdan keyin keladi va o‘zi qo‘shilib kelgan so‘z bilan birgalikda alohida propozitsiya ifodalaydi. Shuning uchun bu yuklama ishtirok etgan gaplarning mazmuniy tuzilishi murakkab bo‘lib, doimo ikki propozitsiya ifodalanadi. Ham yuklamasi presuppozitsiyaga ishora qiluvchi sermahsul vositalardan biri hisoblanadi. Bu yuklama turli xil ma’nodagi presuppozitsiyaga ishora vositasi bo‘la oladi. 1. Qo‘shib hisoblash, birgalik ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiya. Uyning eshigi ochiq edi (S.Zunnunova. Go‘dak hidi. 36-bet). Propozitsiya – uyning eshigi ochiq edi. Presuppozitsiya – uyning derazalari ham ochiq ekanligi. Bu gapda ham yuklamasi eshik so‘ziga qo‘shilib presuppozitsiya anglatmoqda. Gapda ochilishi mumkin bo‘lgan uyning elementlari, ya’ni eshik so‘ziga yaqin bo‘lgan tushunchalar ham yuklamasi orqali anglashilmoqda va uyning eshigi bilan birga derazalari hamda ochilishi mumkin bo‘lgan elementlari ochiq ekanligi ta’kid orqali reallashmoqda. Bu gapda eshikning ochiqligi to‘g‘risidagi hukm predikat orqali aniq anglashilgan, derazaning ochiqligi to‘g‘risidagi hukm presuppoziya orqali tushuniladi. Yuqoridagi tipli gaplarda predikatning qanday shaklda bo‘lishi hukmga ta’sir etadi. Agar predikat tasdiq shaklda bo‘lsa, hukm ham tasdiq xarakterida bo‘ladi yoki, aksincha. Ham yuklamasi ishora qilayotgan 28 presuppozitsiya orqali anglashilayotgan yashirin hukm bir-biriga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. Ham yuklamasi ishtirok etgan gaplarda presuppozitsiya ta’kidlanayotgan so‘z va ham yuklamasi orqali yuzaga keladi. Chunki ham yuklamasi o‘zi ta’kidlayotgan so‘z orqali shu so‘zga yaqin, jinsdosh, ma’nodosh tushunchalarga ishora qiladi va presuppozitsiyani yuzaga keltiradi. Masalan: U kitob ham o‘qiydi gapida ta’kidlanayotgan bo‘lak kitob . Gapning sintaktik bo‘laklari orqali anglashilgan propozitsiya – u kitob o‘qiydi. Presuppozitsiya esa – u gazeta, jurnal va boshqa o‘qilishi mumkin bo‘lgan predmetlarni o‘qiydi. Ko‘rinadiki, gapning sintaktik qurilishida mavjud bo‘lgan kitob o‘ziga yaqin, jinsdosh gazeta, jurnal va boshqalar, ya’ni o‘qilish uchun obyekt bo‘la oladigan predmetlar ham yuklamasi vositasida anglashilmoqda. Bu gapda nafaqat kitobdan boshqa narsalarni o‘qiy olishi, balki boshqa hunarlarga ham ega ekanligi tushunilishi mumkin. Shuning uchun presuppozitsiyani tahlil etayotganda faqat ham yuklamasining o‘zidan kelib chiqmay, balki shu yuklama bog‘lanib ta’kidlanayotgan, kuchaytirilayotgan bo‘lakning ma’nosini ham birgalikda olish kerak bo‘ladi. Chunki mazmuniy tuzilishda ham yuklamasi o‘zi yakka holda propozitsiyaga asos bo‘la olmaydi. YUqoridagi gapdan «boshqa hunarlarni ham biladi» presuppozitsiyasining yuzaga kelishi so‘zlovchi va tinglovchining kommunikativ niyatiga bog‘liq. Agar so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasida biror kishining o‘qiy olishi xususiyati haqida gap ketsa, «boshqa narsalarni ham o‘qiydi» presuppozitsiyasi yuzaga keladi, yoki «biror kishining bir qancha hunarlarni» bilish xususiyati haqida suhbat bo‘lsa, albatta «kitobdan tashqari yana boshqa narsalarni ham qila oladi» presuppozitsiyasi anglashiladi. SHuning uchun N.D.Arutyunova presuppozitsiyani «so‘zlovchi va tinglovchining umumiy bilishi fondi» deb ataydi. Erkaklarga ham tushuntirganman (A.Qahhor, Asarlar, I tom, 121 b.) gapida ham ko‘rib o‘tilgan holatni kuzatish mumkin. Bu gapda ochiq propozitsiya erkaklarga tushuntirgan, yashirin propozitsiya – presuppozitsiya – ayollarga ham tushuntirgan ekanligi. Presuppozitsiyaga ham yuklamasi ishora qilayapti. Ham 29 yuklamasi «erkaklar» so‘ziga bog‘lanib, bu so‘zni ta’kidlayapti. SHu ta’kidlanayotgan so‘z bilan birgalikda presuppozitsiyani yuzaga keltirayapti. Presuppozitsiyada erkaklar so‘zidan jins jihatdan boshqa bo‘lgan ayollar so‘zi tushunilmoqda. Lekin jins jihatdan boshqa-boshqa bo‘lsa, ham har doim erkak so‘zini eshitan kishi ongida ayol so‘zi ham gavdalanadi. Bu gapda ayol so‘zining anglashilishiga ham yuklamasi ishora qilayapti. Demak, ham yuklamasi o‘zi bog‘lanib ta’kidlab, kuchaytirib kelayotgan bo‘lakka yaqin, jinsdosh, ma’nodosh tushunchalariga ishora qilish orqali presuppozitsiya anglatib qolmay, balki qarama-qarshi, antonimik munosabatdagi tushunchalarga ishora qilish orqali ham presuppozitsiya anglatishi mumkin ekan. Chunki antonimik munosabatdagi so‘zlarning, tushunchalarning biri tabiatan ikkinchisini yodga soladi. Masalan: Yaxshi – yomon, katta-kichik, baland-past va h.k. Gap tarkibida biri orqali ikkinchisi anglashilishi uchun faqat informator, signalizator kerak bo‘ladi. Ham yuklamasi antonimik munosabatdagi tushunchalarga ishora qilish orqali presuppozitsiyani yuzaga keltirgan holatlarda bu yuklama tushib qolsa, ham presuppozitsiya anglashilaveradi. Faqat lingvistik presuppozitsiya anglashilmay, logik presuppozitsiya anglashiladi. Ham yuklamasi gaplardagi singari qo‘shib hisoblash ma’nosidagi presuppozitsiyani anglatganda, anglashilgan hukm sintaktik qurilishda ham yuklamasi ta’kidlab, kuchaytirib kelayotgan bo‘lak bilan birgalikda sintaktik planda ifodalanmayotgan , lekin implitsit tushunilayotgan bo‘lakka ham taalluqli bo‘ladi. SHuning uchun bu presuppozitsiyani qo‘shib hisoblash ma’nosidagi presuppozitsiya deyishimiz kerak bo‘ladi. MASALAN: Adabiyotlardan ham a’lo baho olgan edi . (A.Qahhor. Asarlar. T., 117-bet) gapida ham ko‘rib o‘tilgan holat ko‘zga tashlanadi. Bu gapda propozitsiya – Adabiyotdan a’lo baho olgan edi; presuppozitsiya – boshqa fanlardan ham a’lo baho olgan. «Boshqa fanlardan ham a’lo baho olganligi» ham yuklamasi orqali tushunilmoqda. Presuppozitsiya ham yuklamasining «adabiyot» so‘ziga qo‘shilib «boshqa fanlardan» so‘ziga, tushunchasiga ishora qilishidan anglashilgan hukmni ikkala tushunchaga birgalikda taalluqliligidan yuzaga kelmoqda. 30 Ham yuklamasi ko‘rib o‘tilgan holatlarda gaplarning sintaktik (formal) qurilishida qaysi gap bo‘lagini ta’kidlab kelsa, mazmuniy tuzilishda ham huddi o‘sha bo‘lak bilan anglashilgan mazmuniy elementga – ishora qiladi. Agar egaga bog‘lanib, uni ta’kidlab kelsa, sub’ektga ishora qiladi, to‘ldiruvchiga bog‘lanib kelsa, ob’ektga ishora qiladi. Demak, ham yuklamasi gapning mazmuniy tuzilishini murakkablashtiradi va xilma-xil ma’nodagi presuppozitsiyalarga ishora qilish vositasi bo‘la oladi. Biz yuqorida qo‘shib hisoblash ma’nosidagi presuppozitsiya anglatishga vosita bo‘lib kelish holatlarini ko‘rib o‘tdik. Ham yuklamasi takroriylik ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiyaga ishora vositasi bo‘lib kelganda, ko‘p holatlarda, payt ma’nosini bildiruvchi so‘zlar Bilan bog‘lanib keladi va kesimdan anglashilgan ish-harakatning takroriyligini ko‘rsatish orqali presuppozitsiyani yuzaga keltiradi. Kesimdan anglashilgan ish- harakatning takroriyligi shakl jihatdan, gapda ishtirok etmagan bo‘lsada, ham yuklamasining ishorasi tufayli yashirin tushuniladi. Masalan: Vazira bugun ham shunday ahvolda tong ottirdi (S.Zunnunova. “Go‘dak hidi”) gapida gapning mavjud, bo‘laklari orqali ifodalangan ochiq propozitsiya – Vazira bugun ham shunday ahvolda tong ottirga »ligi; presuppozitsiya – Vaziraning ahvoli avvalgi kunlari ham bugungiday ekanligi. Bu gapda Vaziraning tong ottirishdagi holati davomiy, ya’ni avvalgi kunlaridagi holat bugun ham takror bo‘lganligiga ham yuklamasi va payt bildiruvchi «bugun» so‘zlari ishora qilayapti. Davom etish, takror etish ma’nolari o‘sha payt, ya’ni gapda ifodalangan va ham yuklamasi ta’kidlab ko‘rsatayotgan paytda ham qayta takrorlanganligi bilan yakunlanadi. Yuqoridagi gapdan Vazira avvalgi kunda qanday tong ottirgan bo‘lsa, bugun ham shunday tong ottirganligi yashirin tushuniladi. Ko‘rinadiki, kesimdan anglashilgan ish-harakatning avvallari ham bo‘lganligiga ishora qiluvchi vosita ham yuklamasi va payt bildiruvchi so‘z bo‘lmoqda, shu bilan birga takroriylik ma’nosidagi presuppozitsiya yuzaga kelmoqda. Qora yigit kechqurun ham keldi («Sharq yuluduzi ») gapida ish-harakatning qayratirilishi bir kun ichida bo‘lganligini, lekin kunning ma’lum vaqtlarida 31 qaytarilganligi yashirin anglashiladi. Solishtiring: 1. Propozitsiya - qora yigit kechqurun keldi. 2. Presuppozitsiya (biz bundan keyingi sharhlarda yashirin propozitsiya – presuppozitsiya deyish o‘rniga, presuppozitsiya deyishni ma’qul ko‘rdik) - qora yigit kunduzi ham kelgan. Bu gapda (umuman presuppozitsiyaga ko‘ra gaplar shakl jihatdan ihchamlashadi) til taraqqiyotining etakchi tendensiyalaridan biri bo‘lgan til ekonomiyasi hodisasi ko‘rinadi . Ya’ni, «kechqurun ham» qurilmasi orqali «kunduzi ham» tushunchasi yashirin anglashiladi. Bunday tipdagi gaplarda ham yuklamasi payt munosabati anglatgan so‘zlar bilan birga presuppozitsiyani yuzaga keltirishi alohida ahamiyatga ega. Chunki payt bildiruvchi so‘z ma’lum bir «butunlik»ning «qism»ini, ya’ni sutka – butun, sutkaning qismlari – ertalab, tush, kechki payt, kechqurun va shu kabi ma’nolarni anglatishi mumkin. Huddi shu asosida takroriylik qanday butunlikda, ya’ni sutkaning qismlaridami, haftaning qismlaridami yoki oyning , yilning, asrning va h.k.larning qismlarida ro‘y berganligi aniqlanadi va presuppozitsiya tushuniladi. Shuning uchun payt bildiruvchi, so‘z ma’nosi ham presuppozitsiyani yuzaga kelishida alohida ahamiyatga ega. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, ham yuklamasi hozir, boya, bugun, kecha, avval, oldin, endi, indin, kech, so‘ng, keyin, dastlab, saharlab, ertalab, doim, hali, ertalab, tushda, kechki payt, kechqurun, yarim kecha, tong safar, fasllarni bildiruvchi so‘zlar: bahor, yoz, kuz, qish,; yil oylari: yanvar, fevral, mart, aprel, may, iyun, iyul, avgust, sentyabr, oktyabr, noyabr, dekabr; hafta kunlari – dushanba, seshanba , chorshanba, payshanba, juma, shanba, yakshanba, soatlar , yillar, asrlar vash u kabi boshqa payt munosabatini bildiruvchi so‘zlar bilan qo‘shilib kelganda takroriylik ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiyaga ishora qiladi. Masalan: 1. Do‘konimiz azamat tollar ostida va ayvon bo‘lishiga qaramay, kunduzi ham eshikni yopib, chiroq bilan ishlar edik. (A. Q ahhor). 32 2. Mana bugun ham brigadamizdagi o‘n ikki kishining hammasini, xafa qildim (O‘.Hoshimov. “Ikki eshik orasi”). 3. Mana, hozir ham Tim qorong‘i va zax, chakalavzordan ketayapmiz (O‘.Hoshimov, “Ikki eshik orasi”). 4. Salim buvva yozda ham keldi («Sharq yulduzi»). 5. Karim cho‘pon soat o‘n birda ham qo‘ylarini suvga olib keladi. («S h arq yulduzi»). 6. Bu masalani mayda ham ko‘rib chiqamiz («Sharq yulduzi») Ko‘rinadiki, yuqoridagi hamma gaplarda ham yuklamasi payt bildiruvchi so‘zlar Bilan birgalikda takroriylik ma’qnosini ifodalovchi presuppozitsiyaga ishora qiluvchi vositasi bo‘lmoqda. Ko‘rib o‘tilgan tipdagi gaplarning barchasida ham yuklamasi tushirib qoldirilsa, takroriylik ma’nosi ifodalanmay qoladi. Takroriylik ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiyani ham yuklamasidan tashqarii yana, tag‘in kabi yuklamalar ham yuzaga keltirishi mumkin. MASALAN: Salim buva kecha yana keldi («SHarq yulduzi») gapida «Salim buva avval ham kelgan» presuppozitsiyasi mavjud. Bu presuppozitsiyani yana yuklamasi yuzaga keltirmoqda. Biz bu xususda yana yuklamasi presuppozitsiyasini sharhlagan qismda alohida to‘xtalamiz. Ham yuklamasi chiqish kelishigidagi so‘z Bilan keladigan ko‘makchilar – so‘ng, keyin, beri, buyon, ilgari, oldin, avval kabilan Bilan birgalikda qo‘llanib ham presuppozitsiyaga ishora qilishi mumkin. Bu ham takroriylik ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiya hisoblanadi. Biz yuqorida ko‘rib o‘tilgan gaplarning barchasida kesimdan anglashilgan ish-harakat bo‘lishli , shuning uchun ish -harakatning bo‘lishi takrorlanganligi ko‘rinib turadi. Takroriylik gapda ko‘rsatilgan paytgacha davom etishi ham yuklamasi orqali anglashilib turadi. Agar kesim bo‘lishsiz shaklda bo‘lsa, ham yuklamasidan anglashilgan ma’no bo‘lishli kesim bilan shakllangan gaplarga qaraganda boshqacharoq bo‘ladi. MASALAN: Yodgor qorong‘i kvartirasiga 33 bugun ham kelmadi («Sharq yulduzi ») gapida takroriylik ma’nosi bo‘lishsizlik asosida yuzaga kelmoqda. Bu gapda propozitsiya – Yodgor qorong‘i kvartirasiga bugun kelmadi; presuppozitsiya – Yodgor qorong‘i kvartirasiga avval ham kelmagan. Presuppozitsiya kelmaganlikning takrorlanishi asosida yuzaga kelgan. Kelmaganlikning bugun ham takrorlanishiga ham yuklamasi ishora qilayapti. Yuqoridagi singari bo‘lishsiz shakldagi kesimlar orqali shakllangan gaplardan kutish ma’nosidagi presuppozitsiya ham anglashilishi mumkin. Lekin takroriylik singari ochiq ko‘rinmaydi . MASALAN: Orziqib kutilgan qor qishda ham yog‘madi («Sharq yulduzi») gapidan «Aslida yog‘ishi kerak edi» presuppozitsiyasi ham anglashilishi mumkin. Bu gapda kutish ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiya ochiq anglashilmoqda. Lekin “Yodgor qorong‘i kvartirasiga bugun ham kelmadi” gapida kutish ma’nosidagi presuppozitsiya ochiq anglashilmaydi. “Orziqib kutilgan qor qishda ham yog‘madi” gapidagi kutish ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiya “qor” so‘ziga ham bog‘liq. Chunki qor yog‘ishi, albatta, qish faslida bo‘ladi. Shuning uchun qish faslida qor yog‘ishini kutish tabiiy. Agar ham yuklamasi uyushgan payt bildiruvchi so‘zlarga bog‘lanib kelsa, takroriylikdan ko‘ra kutish ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiyaga ishora qiladi. MASALAN: Zufar Hakimovich kecha ham, bugun ham kelmadi. (P.Qodirov. “Uch ildiz”) gapida huddi anna shunday holat ko‘zga tashlanadi. Ham yuklamasi ot kesimli gaplarda payt bildiruvchi so‘zlarga bog‘lanib kelganda ham takroriylik ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiyaga ishora qiladi. MASALAN: Samandar – bugun ham injener («Sharq yulduzi ») gapida “Samandar avval ham injener bo‘lgan” presuppozitsiyasi mavjud: Ko‘rinadiki, endi ish-harakatning takroriyligi emas, kasbga egalik qilishning takroriyligini anglatadi. Demak, gapning kesimi kasbni anglatuvchi otlar bilan ifodalangan bo‘lsa, ham yuklamasi va payt bildiruvchi so‘z shu kasbga ega bo‘lishning takroriyligini anglatadi va shu asnoda presuppozitsiyani yuzaga keltiradi. 34 Agar kesim xususiyat, belgi, maza-ta’m, rang-tusni bildiruvchi so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lsa, shu sifatga egalik avval ham bo‘lganligini ifodalaydi va presuppozitsiyani yuzaga keltiradi. MASALAN: Choy endi ham bemaza (“P.Qodirov. Uch ildiz”) gapida huddi yuqoridagi holatni kuzatish mumkin. Ham yuklamasi shart fe’llari bilan kelganda (-sa ham qurilmasi), o‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasini olgan sifatdosh bilan kelganda to‘siqsizlik yuklamasi vazifasini bajaradi. Ham yuklamasi orqali ifodalangan to‘siqsizlik ma’nosi ish- harakatning yuzaga kelishiga to‘siq bo‘la olmaslik asosida belgilanadi: 33 Shart fe’llariga bog‘lanib, -sa ham qurilmasi tarzida to‘siqsizlik ma’nosini ifodalab kelganda sintaktik qurilishida kesimdan anglashilgan ish-harakatning yuzaga kelishiga to‘siq bo‘lmaslikni ifodalaydi. Mazmuniy tuzilishda o‘zi qo‘shilib kelgan shart formasidagi fe’ldan anglashilgan ish-harakatni umuman bo‘lmaganligini ko‘rsatadi va to‘siqsizlik ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiyaga ishora qiladi. Masalan: O‘zi piyodalar komandiri bo‘lsa ham, o‘quvchilar pilotkasini kiygan komandirlar, politruklar paydo bo‘ldi (Shuhrat, Shineli yillar, 60-bet) gapida to‘siqsizlik ma’nosi fe’lning shart formasi –sa va ham yuklamasi orqali ifodalangan va “politruklar, komandirlar – piyodalar komandirlaridir” degan presuppozitsiya yuzaga kelmoqda. Ko‘rinadiki, to‘siqsizlikni ifodalayotgan shart tuzilishidagi fe’l bo‘lishli bo‘lsa, bo‘lishli xarakterdagi presuppozitsiya yuzaga keladi yoki , tekarisi kuzatiladi. Sodda gaplarda kesimdan anglashilgan ish-harakat to‘siqsizlik ma’nosini ifodalovchi so‘z va ham yuklamasidan anglashilgan ma’noga qarama-qarshi bo‘ladi, lekin qarama-qarshi bo‘lsa ham, kesimdan anglashilgan ish-harakatning 33 Бу ҳақида тўлиқ маълумот олиш учун қаранг: Расулов Р. «Ҳам» сўзининг қўлланилиш ўринлари ва ифодалайдиган маънолари. АГПИ, Труды. Том VII. Андижон .: 1961 й. , 21-226-бетлар 35 yuzaga kelishiga to‘siq bo‘la olmaydi. Presuppozitsiya aynan to‘siq bo‘la olmayotgan tushuncha orqali inobatga olinadi. Qo‘shma gaplarda esa (ergash gapli qo‘shma gaplarda) to‘siqsizlik ma’nosi butun bir gap sifatida ifodalanadi, ya’ni bosh gapdagi ish-harakatga to‘siq bo‘lishi mumkin bo‘lgan holat va harakat ergash gap sifatida beriladi. Bunday holatlarda ham ergash gap orqali presuppozitsiyani belgilash mumkin bo‘ladi, lekin ishora qiluvchi vosita o‘zgarmaydi. Maslan: Havo bulut bo‘lmasa ham, yomg‘ir yog‘ayapti. Aslida yomg‘ir yog‘masligi kerak edi. To‘siqsizlik ma’nosidagi presuppozitsiya ko‘pincha soda gaplarda aniq seziladi, Aniq chegaralash mumkin bo‘ladi. Agar to‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gapning kesimi fe’ldan boshqa so‘z turkumi bilan ifodalangan bo‘lsa, kesimdan keyin “ bo‘l ” ko‘makchi fe’li keltiriladi va shart formasi, ham yuklamasi ko‘makchi fe’l bilan bog‘lanadi. Masalan: Salima kelgan bo‘lsa ham, zaldagilarning chehrasi ochilmadi («SHarq yulduzi»). Bunday gaplarda presuppozitsiya “Ummatali Nafisani kunda ko‘rmasa ham, xaftada bir ko‘ri turadi” gapidagiday ochiq sezilmaydi. Lekin presuppozitsiyani ham yuklamasi orqali aniqlab olish mumkin. “-ganda ham ” konstruksiyasi orqali ifodalangan presuppozitsiyadan noto‘g‘ri tasavvur ma’nosi tushuniladi. Ham yuklamasi takroriy holatda uyushgan payt bildiruvchi so‘zlarni ta’kidlab kelganda kutish ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiyani yuzaga keltiradi. Masalan: Juman tushda ham, kechki payt ham, yarim kechasida ham kelmadi . (A.Muhtor. “ Tug‘ilish”) gapidan kutish ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiyasi anglashiladi. Chunki Jumanning kelishi kerak ekanligi presuppozitsiya orqali yashirin tushuniladi. Ham yuklamasi aniq paytni bildiruvchi so‘zlardan keyin kelganda ham kutish ma’nosidagi presuppozitsiyaga ishora qiladi. MASALAN: Zufar 36 Hakimovich soat 11 00 da ham kelmadi (P.Qodirov. “ Uch ildiz”) gapida « Zufar Hakimovich soat o‘n birda kelishi kerak edi » presuppozitsiyasi anglashilmoqda. Presuppozitsiyani yuzaga kelishida aniq payt bildiruvchi «soat o‘n bir» konstruksiyasi va ham yuklamasi vosita bo‘lmoqda. Kutish ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiya anglashilgan gaplarning kesimi har doim bo‘lishsiz shaklda bo‘ladi. Ish-harakatning ma’lum bir paytda yuzaga kelishi kutilgan bo‘lsa ham, bo‘lmaganligi asosida presuppozitsiya belgilanadi. Presuppozitsiya ma’lum bir paytda ish-harakatning yuzaga kelishi kerakligiga ishora qilsa, gapning mavjud bo‘laklari orqali ifodalangan propozitsiya ish-harakatning yuzaga kelmaganligini anglatadi. Sintaktik (formal) jihatdan gapda ish-harakatning bo‘lishsizligi anglatilsa, presuppozitsiya shartlilik asosida tushuniladi. Masalan: Raisga soat o‘nda ham mashina kelmadi (S.Siyoev) gapida yuqorida ko‘rib o‘tilgan holatni kuzatish mumkin. Propozitsiya – raisga o‘nda ham mashina kelmadi; presuppozitsiya – raisga soat o‘nga mashina kelishi kerak edi. Gapning kesimi bo‘lishsizlikni ifodalovchi so‘zlardan bo‘lganda, egadan keyin ham yuklamasi qo‘shilsa ham, kutish ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiya anglashiladi. Masalan: Jo‘raboy ham kelmadi (Oybek, “Qutlug‘ qon”) gapida ham yuklamasi egadan keyin kelib, kutish ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiyaga ishora qilmoqda. Bunday gaplarda birgalik, qo‘shib hisoblash ma’nolarini ifodalovchi presuppozitsiya borga o‘xshab ketadi, lekin kesimning bo‘lishsizligi orqali presuppozitsiyadan anglashilgan ma’no – kutish ekanligi Aniq seziladi. Agar kesim bo‘lishli bo‘lganda edi birgalik, qo‘shib hisoblash ma’nosidagi presuppozitsiya anglashilar edi. Qiyoslang: Eng mutaassib, eng rashkli erkaklar ham din va diyonatga zararli deb qaramaydilar (Oybek. “Qutlug‘ qon”), gapida «eng mutaassib, eng rashkli erkaklar din va diyonatga zararli deb qarashi kerak edi «presuppozitsiyasiga ishora bor. Agar shu gapning kesimi bo‘lishli shaklda ifodalansa, kutish ma’nosidagi presuppozitsiya emas, birgalik, qo‘shib hisoblash ma’nosidagi presuppozitsiya anglashilar edi. 37 Ham yuklamasi –sa va –ganda qo‘shimchalari orqali shakllangan so‘zlarga qo‘shilib kelganda, biz yuqorida aytib o‘tganimizdek to‘siqsizlik yuklamasi vazifasini o‘taydi. Mana shunday holatlarda, agar gapning kesimi bo‘lishsiz shaklda bo‘lsa, kutish ma’nosini ifodalovchi presuppozitsiyani yuzaga keltiradi. Masalan : Karim aka Salimaning to‘yiga, ko‘ngli qolgan bo‘lsa ham, bordi («Sharq yulduzi») gapida « Karim aka aslida bormasligi kerak edi» presuppozitsiyasiga ishora bor. Chunki Karim akaning bormasligi kutilgan edi. Samarqandda oy ko‘rgan bo‘lsa ham bormaydi («SHarq yulduzi») gapida ham yuqoridagicha holatni ko‘rish mumkin. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, shart shaklidagi fe’llardan va o‘rin-payt kelishligi qo‘shimchasini olgan sifatdoshlardan keyin qo‘shilib to‘siqsizlikni ifodalovchi vazifada keluvchi ham yuklamasi agar bo‘lishli xarakterda, agar kesim bo‘lishli shaklda bo‘lsa, presuppozitsiyadan anglashilgan kutish bo‘lishsiz xarakterda bo‘ladi. Ham yuklamasi hatto, hattoki, nahot, nahotki , axir kabi yuklamalar bilan birgalikda kelib kutish ma’nosidagi presuppozitsiyaga ishora qilib keladi. Masalan: “ Kuzatish uchun hatto Zebo kelishi kerak edi ” presuppozitsiyasi bor. Presuppozitsiya hatto va ham yuklamalari vositasida anglashilmoqda. Yoki Nahotki Vazira ham tushunmasa? (S.Zunnunova. “Go‘dak hidi”) gapida nahotki va ham yuklamalari kutish ma’nosidagi presuppozitsiya (aslida Vazira tushunishi kerak) ga ishora qilayapti. Agar gapning predikati bo‘lishli xarakterda bo‘lsa, gapdan anglashilgan presuppozitsiya bo‘lishsiz xarakterda bo‘ladi. Masalan: Hatto Murzin ham uxlab qoldi (Shuhrat. “Shineli yillar”) gapida predikat bo‘lishli bo‘lganligi uchun anglashilgan presuppozitsiya bo‘lishsiz xarakterda tushuniladi. 1. Propozitsiya – Murzin ham uxlab qoldi. 2. Presuppozitsiya – Murzin uxlamasligi kerak edi. Ham yuklamasi takroriy holda qo‘llanib, gapning egasi, to‘ldiruvchisi, aniqlovchisi, holi, kesimini ta’kidlab, kuchaytirib kelganda, o‘zi ta’kidlab 38 kelayotgan bo‘lakdan anglashilgan tushunchalarni kutish ma’nosidagi presuppozitsiya orqali shakllantiradi. Masalan: Mehmondorchilikda Salimaxon ham, surnaychi yigit ham ko‘rinmadi («Sharq yulduzi») gapida «Salimaxon va surnaychi yigit mehmondorchilikda bo‘lishi kerak edi» presuppozitsiyasi bor. Presuppozitsiya ham yuklamasining takroriy qo‘llanishi asosida yuzaga kelmoqda. Ham yuklamasi tugul yuklamasi bilan birgalikda qo‘llanib noto‘g‘ri tasavvur ifodalovchi presuppozitsiyaga vosita bo‘ladi. Masalan: Non tugul, urvoq ham yo‘q («Sharq yulduzi») gapida «non bor deb o‘ylagan » presuppozitsiyasi bor. Presuppozitsiya tugul va ham yuklamalari vositasida tushuniladi. Ham yuklamasi – yam shaklida (unlidan so‘ng) va «h» undoshi tushgan holda qo‘llanishi ham mumkin. Bunday chog‘da o‘zi aloqador bo‘lgan so‘zga qo‘shib yoziladi, 34 lekin bunday holat presuppozitsiya anglatib kelishiga ta’sir etmaydi. Masalan: Men ham bordim. Presuppozitsiya – demak, boshqalar ham borgan. Biz ham yuklamasining juda ko‘p hollarda o‘zi aloqador bo‘lgan so‘zdan keyin kelishini va presuppozitsiya anglatishini ko‘rib o‘tdik. Faqat juda oz holatlarda gapning oxirida keladi. Gapning oxirida ham («SHarq yulduzi») gapida «hech narsa o‘zgargani yo‘q» presuppozitsiyasi anglashiladi. Ham yuklamasi uchun, bilan kabi ko‘makchilar bilan birgalikda qo‘llanib ham presuppozitsiya anglatib keladi. Masalan: Salim uchun ham oldi. Muxtorjon uchun ham gapirdim («SHarq yulduzi»). Murzin bilan ham bordim (Shuhrat. “Shinelli yillar”). Birinchi gapda – «o‘zi uchun ham olgan», ikkinchi gapda – «boshqalar uchun ham gapirgan », uchinchi gapda – «boshqalar bilan birga borgan» presuppozitsiyalari bor. Presuppozitsiya uchun, bilan ko‘makchilari va ham yuklamalari vositasida tushuniladi. 34 Ў збек тили грамматикаси. I-том. Тошкент .: 1975 й. 39 Ham so‘zlar tarkibida birikib, yangi so‘z hosil qilib kelish hollarida ham presuppozitsiyaga ishora qiladi. Masalan: Konferensiyada dokladni hamxonam o‘qidi («O‘zbek adabiyoti va san’ati») gapidan «doklad o‘qigan odam bilan so‘zlovchi bita xonada turadi» presuppozitsiyasini tushunish mumkin. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ham yuklamasi presuppozitsiyaning ishora vositalari ichida eng sermahsuli hisoblanadi, bu yuklama birgalik, qo‘shib xisoblash, kutish, noto‘g‘ri tasavvur; o‘xshatish tenglash, takroriylik , to‘siqsizlik kabi ma’nolarni ifodalovchi presuppozitsiyaga ishora vositasi bo‘la oladi. Ham yuklamasi gapning turli bo‘laklariga bog‘lanib keladi va o‘ziga xos presuppozitsiyani yuzaga keltiradi. Turli yuklama va ko‘makchilar bilan birgalikda qo‘llanib ham presuppozitsiyaga ishora qila oladi . Umuman, mazmuniy tuzilishining murakkab bo‘lishi, mazmuniy tuzilish elementlaridan biri bo‘lgan bo‘lgan presuppozitsiyani reallashtiruvchi vositalar ichida eng ahamiyatlisi hisoblanadi. Ham yuklamasining mazmuniy tahlili shuni ko‘rsatadiki, bu yuklama gapning qaysi o‘rinda kelishidan qat’iy nazar yuklamalik xususiyatini saqlaydi. Uyushiq bo‘laklarini biriktirib kelish holati esa, uslubiy jihatdan normaga to‘g‘ri kelmaydi. Shuning uchun bu so‘zni hamisha yuklamalar qatorida talqin etish kerak. 40 Yana yuklamasining presuppozitsiyasi Hozirgi davrgacha bo‘lgan tilshunoslikda yana so‘zining qanday so‘z turkumiga kiritilishi haqida turlicha qarashlar mavjuddir. Ayrim adabiyotlarda biriktiruv bog‘lovchilari qatorida talqin etilsa 35 , ba’zilarida fe’l-ravishlar qatorida izohlanadi 36 . Ayrim adabiyotlarda daraja-miqdor ravishiga kiruvchi, harakat va belgining ortiqligini ko‘rsatuvchi so‘z 37 . Ba’zi adabiyotlarda yana so‘zi haqida gapirilmay, shu so‘zning sinonimii bo‘lgan tag‘in so‘zi haqida fikr aytiladi. Tag‘in so‘zining yuklama deb atalganligi uchun biz « yana »ni ham yuklama deb tushundik 38 . Ko‘rinadiki, yana yuklamasi xususidagi fikrlar bir xil emas. Agar birgina adabiyotda yuklama deb ataganligini hisobga olmasak, yuklama bo‘lib kelish o‘rinlari haqida deyarli birorta manba yo‘q. Shuning uchun ishimizning asosiy maqsadini tashkil etmasa ham, yana so‘zining yuklama bo‘lib kelish o‘rinlari haqida fikrlarni jamlashga harakat qildik. V.I.Koduxovning fikricha, birorta so‘zning qaysi so‘z turkumiga mansubligini aniqlash uchun shu so‘zning semantik, morfologik va sintaktik belgilarini birgalikda olib tekshirish zarur bo‘ladi 39 . Bu fikrga sistemalilik nuqtayi nazaridan yondashiladigan bo‘lsagina bir so‘zni bir butunlik sifatida olib, butunlikka xos bo‘lgan elementlarni – semantik, morfologik va sintaktik belgilarni shu butunlikni xarakterlovchi sistema sifatida izohlash mumkin bo‘ladi. Agar shu sistema elementlarining birortasi xarakterlovchi belgilikdan mahrum bo‘lsa, u holda sistemada o‘ziga xos parchalanish yuzaga keladi va bunda sistemaning sifati ham o‘zgaradi. Bunday holatda o‘zidan kattaroq bo‘lgan sistemaga elementlilik funksiyasi va sifati ham yangilik kasb etadi. CHunki so‘zlar o‘zidan kattaroq bo‘lgan so‘z birikmasi va gapning elementi hisoblanadi va o‘zaro bir-biri oppozitsiyada o‘ziga xos funksiyani bajaradi. So‘zlarning 35 Муталибов С.М. Морфология ва лексика тарихидан қ ис қ ача очерк. Т ошкент.: 1959. , 123-бет . 36 Шербак А.М. Грамматика староузбекского языка. Москва.: 1962. , стр. 187 . 37 Турсунов У., Мухтаров Ж., Ра ҳ матуллаев Ш. Ҳ озирги ў збек адабий тили. Т ошкент.: 1975. , 230-бет . 38 Х ожиев А. Совет даврида ў зб. адаб. тилининг тара қ . Т ошкент.:, 1988. 220-б. 39 Кодухов И.В. Введение языкознания. М осква.: 1987. , стр. 232 . 41 oppozitsiyasi matn ichidagina reallashadi. Matnda so‘zlar qaysi so‘z turkumiga mansub ekanligi aniq bilinadi. Ayniqsa, leksik ma’nosi aniq bo‘lmagan so‘zlarni matnsizsiz, vaziyatsiz izohlash mumkin emas. Chunki leksik ma’nosiga aniq chegara qo‘yilmagan so‘zlarni belgilashda grammatik ma’no va sintaktik bog‘lanish asosiy mezon hisoblanadi. Shu jihatdan yana yuklamasining matn ichida kelish o‘rinlari kuzatilganda, juda ko‘p hollarda yuklama bo‘lib kelishi ko‘zga tashlanadi. Masalan: Mahkam chiroqni o‘chirib, yana uyquga ketdi (P.Qodirov. “Uch ildiz”) gapida yana so‘zi kesimga bog‘lanib, holatning takrorlanganligini ta’kidlab kelmoqda va kesim bilan bitta so‘roqqa javob bo‘lmoqda. Agar bu so‘zni mustaqil so‘z turkumi deb qaraydigan bo‘lsak, o‘zi mustaqil so‘roqqa javob bo‘lishi kerak edi. Kesimga bog‘lanib, ish-harakat va holatning takroriyligini bildirganligi uchun ravish deb atasak, u holda ravishning so‘roqlaridan biriga javob bo‘lishi kerak edi. Lekin yana so‘ziga ravishning birorta ham so‘rog‘ini berib bo‘lmaydi. Agar daraja-miqdor ravishlaridan kuchaytiruv ravishi deb ataladigan bo‘linsa, u holda bu so‘z kuchaytirish funksiyasini bajarishi kerak edi. Bizningcha, bu so‘zga kuchaytiruv funksiyasi yo‘q. Bunday holni kuchaytiruv ravishlari bilan taqqoslanganda aniqlash mumkin. Kuchaytiruv ravishlari eng, juda, nihoyatda kabilarda haqiqatan kuchaytirish ma’nosi bor. MASALAN: Karimaning ko‘ngli nihoyatda bo‘sh edi («Sharq yulduzi») gapida kuchaytiryapti. Ammo o‘zi alohida savolga javob bo‘lmasa ham kuchaytirish ma’nosi bor. Shuning uchun yana so‘zini kuchaytiruv ravishi deyishimizga asos qolmaydi. Shuningdek, nihoyat, g‘oyat, tag‘in, naq, o‘ta, lang, qoq, hech , sira, aslo, zinhor, hargiz, hadeganda kabi so‘zlarda ham mustaqillik aniq ko‘rinmaydi. Bu so‘zlar juda ko‘p o‘rinlarda yuklamalarga xos vazifani bajarmoqda. Agar yuklamalarning o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqib izohlaydigan bo‘lsak, yuqorida ko‘rib o‘tilgan so‘zlar ma’lum bir so‘zga ma’no jilosini beradi. Lekin o‘zi yakka holda mustaqil ma’no anglatmaydi va mustaqil holda ma’lum 42 bir so‘roqqa javob bo‘lmaydi. Shuning uchun “sifatlardagi orttirma darajani yasovchi turli kuchaytiruv ma’nosini beruvchi so‘zlar” ni va “tasdiq, hamda inkor yo‘li bilan hosil qilingan kuchaytiruv ravishlari” ni, bizningcha, yuklamalar qatorida talqin etish kerak bo‘ladi. Chunki bu so‘zlarda mustaqillik ma’nosi yo‘qolgan va yordamchiga aylangan. Yordamchi so‘zlar ichida yuklamalar ayrim so‘zlarga va gaplarga ma’no jilosini beroladi. Shuning uchun yuqoridagi so‘zlarni yuklama deyishimiz, bizningcha, asosli bo‘ladi. yana so‘zida esa kuchaytiruv ma’nosidan ko‘ra, ta’kid ma’nosi ko‘proq anglashiladi. To‘plangan materiallar shuni ko‘rsatadiki, yana yuklamasi juda ko‘p o‘rinlarda ta’kid ma’nosini anglatib kelar ekan. Shunga ko‘ra yana so‘zini ta’kid yuklamasi deb atadik va ta’kid ma’nosini tahlil qilishda shu so‘zning qanday so‘zlar bilan kelgani hamda qo‘llanish o‘rinlarini asos qilib oldik. Yana yuklamasi ham, faqat, emas yuklamalari singari so‘zga va gapga ma’no jilosi berish bilan birga, o‘zi qatnashgan gapning semantik strukturasiga ham ta’sir etadi va presuppozitsiyani yuzaga keltiradi. Shuning uchun ishning maqsadidan kelib chiqib yana yuklamasining qanday so‘zlar bilan kelish o‘rinlarini tahlil qilishda ko‘proq presuppozitsiya anglatib kelishiga to‘xtalindi. Yana so‘zining ta’kid yuklamasi bo‘lib kelishi. Yana so‘zi gapda ravishlarga xos vazifasidan ko‘ra turli so‘zlarni ta’kidlab kelib, yuklama vazifasida kelishi yuqorida aytib o‘tilgan edi. Haqiqatan ham ravish bo‘lib kelishi uchun ish-harkatning belgisini, belgining belgisini anglatib kelishi kerak. Lekin yana so‘zi faqat ish-harakatni bildirgan so‘zlar bilan birga kelib qolmay, balki boshqa so‘z turkumlari bilan ham birga qo‘llana oladi va unda turli xil ma’no jilolari berib kelish xususiyati ham bor. MASALAN: Yana Akbarov hayolida gavdalandi va yana uning «naryog‘idan» degani qulog‘iga eshitilib ketdi (P.Qodirov. “ Uch ildiz” ) gapida ta’kid ma’nosini ifodalab kelayapti va bu gapda belgining belgisini, ish- 43 harakatning belgisini yoki kuchaytirish ma’nolarini ifodalash xususiyati sezilmaydi. Yana so‘zi barcha gap bo‘laklari bilan birga kela oladi. Shuning uchun bu so‘zning turli o‘rinlarida kelishini alohida tahlil etish yangi-yangi qirralarni ochib beradi. Yana so‘zining gapda kelish o‘rni erkin bo‘lib, gapning boshida ham, oxirida ham kela oladi va turli ma’nodagi presuppozitsiya anglatish vositasi bo‘la oladi. Gapning semantik strukturasini murakkablashtiradi va birdan ortiq propozitsiyani anglatib keladi. Shuning uchun biz yana yuklamasining gap ichida qaysi gap bo‘lagi bilan birga kelib, qanday ma’nodagi presuppozitsiya anglatib kelish o‘rinlariga ko‘proq to‘xtalamiz. Yana yuklamasi ega bilan birga kelib, agar ega vazifasidagi so‘z ish- harakatni bajaruvchi shaxs bo‘lsa, ish-harakat shu shaxs tomonidan takroriy bajarilganligini ta’kidlab ko‘rsatadi va ish-harakatning shu shaxs tomonidan avval ham bajarilganligi to‘g‘risidagi implitsit hukmga ishora qilib, takroriylik ma’nosidagi presuppozitsiyani yuzaga keltiradi. Yana va tag‘in so‘zlari yuklama hisoblanadi . Bu yuklamalar kuchaytiruv va ta’kid yuklamalariga kiritilishi kerak. Bu yuklamalar ham boshqa yuklamalar singari presuppozitsiyaning ishora vositasi bo‘la oladi va gapning barcha bo‘laklari bilan birikib keladi. Bu yuklamalar ishtirok etgan gaplarning ham semantik strukturasi murakkablashadi va gapdan ikkita propozitsiya anglashiladi. Propozitsiyani biri gap konstuentlari orqali eksplitsit ifodalansa, ikkinchisi yana va tag‘in yuklamalarining presuppozitsiyasi orqali implitsit anglashiladi. Bu yuklamalar ishtirok etgan gaplarda ham ikki hukm mavjud bo‘ladi. Hukmlarning biri eksplitsit anglashilsa, ikkinchisi implitsit anglashiladi. Hukmlarning xarakteri gap predikatining formasiga bog‘liq bo‘ladi va ikkala hukm ham bir xil xarakterda bo‘ladi. 40 Bu yuklamalarning presuppozitsiyasi tahlili shu yuklamalar ishtirok etgan sodda gaplarning murakkabligini ko‘rsatadi. O‘zlari birikib kelgan bo‘lak bilan 40 Рахимов У. Э. Ўзбек тилида юкламаларнинг прессупозицияси. Филол. Фан. Док. DSc ( дисс ) . – Самарқанд.:1994. 44 sodda gapga teng bo‘lgan mazmun bildiradi. Bu matn lingvistikasi uchun juda katta ahamiyatga ega. 2.3 So‘roq-taajjub yuklamalarining presuppozitsiyasi 45 Yuklamalarning navbatdagi turi so‘roq-taajjub yuklamalari bo‘lib, ular gaplar anglatib kelayotgan ma’nolarga qo’shimcha ma’no yuklab yangi ma’noni hosil qilishga xizmat qiladi. Tilshunoslikda yuklamalarning taraqqiy etib borishi va ularning tahlil qilinish ishlarining boshlanishi ancha oldin boshlangan bo‘lib, ularning presuppozitsion tadqiqi o‘tgan asrning 80-yillaridan boshlangan. Presuppozitsiya tilning pragmatik aspektini namoyon etuvchi hodisa sifatida kontekst, nutq vaziyati, til egalarining nutq ob’ekti haqidagi umumiy bilimlari tushunchalari bilan zich bog’lanadi va gapning semantik tuzilishi bilan bog’liq hodisa sifatida maxsus tadqiqotlarni talab etadi. So‘roq yuklamasi guruhiga kiruvchi –mi yuklamasining tarixiy ko‘rinishi sifatida –mat qo’shimchasining orqa va old qator unlilari bilan ifodalanish shaklini olamiz. Endi ularning presuppozitsiyasi bilan tanishtirishga harakat qilamiz: Bu hunarlar endi senga jam bo‘ldimi? Ushbu gapdagi propozitsiya va presuppozitsiya munosabatiga to‘xtalar ekanmiz, propozitsiya sifatida hunarlarning unda jam bo‘lganligini olsak, presuppozitsiya sifatida: 1. Bu hunarlarning undan boshqada jam bo‘lmaganligini. 2. Bu hunarlar boshqa paytda emas hozir unda jam bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. -mi yuklamasining qistov ma’nosidagi holatini ham ko‘rishimizm mumkin. Masalan: Qarzingni bugun berasanmi? Bu gapning pragmatik tahlilida kelib chiqsak, bu gapdan anglashiladigan mazmun qarzni berish kerakligida ko‘riladi. Presuppozitsion tahlilda esa bu gapning presuppozitsiyasi qarzni berish kerakligi, boshqa narsani emas qarzni bugun berishi kerakligi, boshqa kun emas bugun berishi kerakligida ko‘rinadi. 46 Asarlarni bugun o‘qib tugatasan-a? bu gapda ham so‘roq yuklamasi vazifasida kelgan –a qo‘shimchasini ko‘radigan bo‘lsak, bunda ham presuppozitsion munosabatga yuklamaning ta’siri bor ekanligini aytib o‘tishimiz joiz. Ertaga emas bugun tugatishi kerakligi gapdan naglashiladigan presuppozitsiyani tashkil qiladi. Shu gapnining yuklamasini tushirilgan holatda talqin qilganimizda presuppozitsion ma’noning o‘zgarganini ko‘rishimiz mumkin. Asarlarni bugun tugat. Yuqoridagi gapda –a o‘zi anglatadigan xususiyatiga ko‘ra gapning so‘roq mazmunda ifodalanishini ta’minlagan bo‘lsa, pastdagi gapda bu ohang yo‘qolib, buyroq ohangini kasb etmoqda. Endi xuddi shu –a yuklamasining taajjub ko‘rinishda ifodalangan gap tahliliga e’tiborimizni qaratadigan bo‘lsak, - Seni sardorlikkka tayinlashibdi. Meni-a! Bu gapda ham asosan presuppozitsion ma’no yuqoridagiga yaqin turadi. Undan boshqaning sardorlikka tayinlanmaganligi, boshqa narsaga emas, sardorlikka tayinlanishi bu ko‘rining turgan presuppozitsiyalardir. Ammo uqoridagi gapdan farqli jihati u gapda so‘roq mazmuni kuchlilik qilgan bo‘lsa, bu gapda taajjub mazmuni yuqoriroq darajada turadi. Nahot va nahotki taajjub yuklamalarining presuppozitsiyadagi o‘rni bu yuklamalarning hali tilshunoslikda presuppozitsion jihati tahlil qilingan emas. Usmonjon Raximovning “O‘zbek tilida yuklamalarning presuppozitsiyasi” nomli dissertatsiyasida ham ham, yana, emas, yuklamalarining tahlili va ular anglatadigan presuppozitsion ma’nosi izohlab berilgan. Yuklamalarning o‘rganilish darajasi o‘zbek tilshunosligida hali unchalik ham yuqori darajada emas. 47 Nahot va nahotki yuklamalari gaplarga qo‘shimcha taajjub ma’nosini yuklab, undagi mazmun ko‘lamining kengayishiga xizmat qiladi. Nahot biz bugun uyda qolamiz. Bo‘lishi mumkin emas, bugun uyda qolamizmi gaplarining semantik jihatdan ahamiyati deyarli bir xil, ammo ma’no anglatishiga ko‘ra turlichadir. Birinchi gapdan anglashiladigan presuppozitsiya uning doimo uyda qolmaganligi. Ikkinchi gapda ham xuddi shu presuppozitsion mazmundan tashqari inkordan anglashhiladigan mazmun ma’nosi ham qo‘shilgan. Bunda implitsit ma’no yuzaga keladi. Propozitsiya uyda qolish bo‘lsa, presuppozitsiyalar boshqa kunlar uyda qolmaganligi, bizdan boshqa hammaning uyda qolmaganligi bo‘ladi. Demak, shuni aytishimiz mumkinki, so‘roq-taajjub yuklamalari ishtirok etgan gaplarda ham yuqoridagi tahlilarga asoslangan presuppozitsiyaga xizmat qiluvchi ma’nolarni ko‘rishimiz mumkin. So‘roq-taajjub yuklamalarining ishtiroki gapning pragmatik jihatdan gap tahlilida muhim ahamiyat kasb etadi. Presuppozitsiya pragmatikaning asosiy uzvlaridan biridir. Presuppozitsiya implikatsiyaning xususiy munosabatidan kelib chiqadigan va tekst ichidagi gaplarning umumiy bog‘lanishini ta’minlovchi hodisa hisoblanadi. Presuppozitsiya «inson - olam» umumiy sistemani yuzaga keltiruvchi va bu sistemada tilning falsafiy, psixologik, sotsiologik tomonlarini birlashtiruvchi universal hodisadir. Presuppozitsiya hukmning tabiiy asosi sifatida so‘zlovchi va tinglovchining umumiy bilish fondi hamda ularning o‘zaro shartnomasi asosida yuzaga keluvchi murakkab hodisa hisoblanadi. Presuppozitsiya – gap tarkibidagi maxsus ishora 48 vositalari orqali yuzaga chiqadi hamda matn qurilishida dialektik bog‘lanishni hosil qiladi. 3-BOB PRESUPPOZITSIYA VA AKTUAL BO‘LINISH O‘RTASIDAGI ALOQADORLIK 3.1 Gapning aktual bo‘linishidagi presuppozitsiyaning ahamiyati 49 Aktual bo‘linish hodisasini V.Matezius birinchi bo‘lib lingvistik hodisa ekanligini o‘rgandi va bu hodisaning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashtirdi. 41 Aktual bo‘linish hodisasining o‘rganilish tarixi va bu hodisaning turli xususiyatlaridan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, bu hodisa turli davrlarda tilning turlicha sathlarida o‘rganilgan 42 . Aktual bo‘linish hozirgi davrda ham dunyo tilshunoslarining e’tiboridagi hodisa hisoblanadi. V.Matezius birinchi bo‘lib gapni faqat quruq, yalang‘och shakliy gapning alohida tuzilishi sifatida ajratdi. Yosh grammatikachilar nutqiy jarayonga e’tibor bergani holda, nutq tartibida ruhiy ega va ruhiy kesimni ajratdilar. Ruhiy ega va ruhiy kesimni ajratdilar. Ruhiy ega va ruhiy kesim tushunchasi Praga lingvistik maktabida mahsus atama – tema va rema bilan ataldi. V.Matezius fikricha, oddiy tartibdagi gaplarda birinchi fikrning ma’lum bo‘lgan qismi, undan keyin esa fikrning asosi – yadrosini ifodalovchi bo‘lak keladi. Ma’lum qism – tema, fikrning asosi, yadrosi – rema hisoblanadi. V.Matezius tema va remani aktual tuzilish – aktual strukturaning dastlabki elementlari deb hisoblaydi. Presuppozitsiya va aktual bo‘linishning bir-biri bilan aloqasi bormi yoki yo‘qmi?, – degan savolning berilishi bu holatda, tabiiy, hodisa sifatida qaraladi. Bunday savolga turli tilshunoslar o‘zlarining fikrlarini keltiradi. N.D.Arutyunova presuppozitsiya yangi xabar bilan qarama-qarshidir deydi. Uningcha, tema – presuppozitsiya, rema – yangi xabar munosabati mavjud hisoblanadi. 43 Buni qanday izohlash mumkin bo‘ladi. Bildirilayotgan fikr yoki matndan anglashilayotgan yangi ma’noning yuzaga kelishi yana bir yangi fikrni dunyoga kelishida xizmat qiladi. Haqiqatan, agar presuppozitsiyaning ta’rifidan kelib chiqilgan holda yondashiladigan bo‘linsa, yuqoridagi N.D.Arutyunovaning 41 Матезиус В. О так называемое актуальном членении предложения. В кн.: Пражский лингвистический кружок. М., 1967. С. 240-245 42 қ аранг: Нурмонов А. Гап ҳақ идаги синтактик назариялар. Тошкент, 1988, 82-84-бетлар 43 Арутюнова Н.Д. Понятие пресуппозиция в лингвистике. “Известия АН СССР”. Серия лит.и языка. I- 32. Вып.: №1. 1973., Стр.86 50 fikri to‘g‘ri bo‘ladi . Sababi presuppozitsiya so‘zlovchi va tinglovchiga oldindan ma’lum umumiy bilimlar hisoblanadi. Ayni shu jihati bilan tema tushunchasiga to‘g‘ri keladi. Masalan.: Madina keldi gapidan anglashilgan Madina ismli kishining mavjudligi to‘g‘risidagi presuppozitsiya temaga mos keladi. Lekin bu ikkala hodisaning bog‘liqligini ularga ishora qiluvchi vositalar talqini orqali izohlaydigan bo‘lsak, boshqacharoq holat ko‘zga tashlanadi. 3.2 Aktalizatorlar – gapdagi tema va remani ajratuvchi vositalar Ma’lumki, sintagmatik mustaqil gapni sintagmatik tobe gapga aylantirish uchun xizmat qiladigan lingvistik vositalar aktalizatorlar hisoblanadi. 44 Aktualizatorlar aktual bo‘linishda tema va remani ajratuvchi ko‘rsatuvchi vosita hisoblanadi. Chunki aktualizatorlarsiz tema va remani 44 Нурмонов А. Ў ша китоб. 90-бет 51 ajratib bo‘lmaydi. Shu sababli har qanday gapda aktual bo‘linish ajratilar ekan, shu aktual bo‘linishni ko‘rsatuvchi aktualizatorlar ham mavjud bo‘ladi. Aktual bo‘linish bir gapda bir necha aktualizatorlar vositasida ajratilishi mumkin. Masalan, urg‘u olgan bo‘lak pauza, so‘z tartibi yordamida ajratilishi mumkin yoki yuklama bog‘langan bo‘lak logik urg‘u bilan ajratiladi. Aynan shu xususiyatiga qaralganda, presuppozitsiya bilan aktual bo‘linish hodisalarining uzviy bog‘liqligini ko‘rish mumkin. Ayniqsa, yuklamalar, ko‘makchilar aktualizatorlik vazifasini bajarganda aktual bo‘lak presuppozitsiyaga asos bo‘ladi. MASALAN: Faqat Karim keldi, Karim ham keldi gaplarida “faqat Karim”, “Karim ham” bo‘laklari faqat, ham yuklamalari va logik urg‘u yordamida aktuallashmoqda. Demak, yuqoridagi gaplarda presuppozitsiya rema sostavidan anglashilmoqda. Chunki aktuallashtiruvchi vositalardan biri, ya’ni yuklama rema tarkibida kelmoqda. Shuning uchun presuppozitsiya rema sostavidan anglashilmoqda. Ko‘rib o‘tilgan gaplarda presuppozitsiya va tema munosabati bo‘lmay, presuppozitsiya – rema munosabati yuzaga kelmoqda. Agar yuklamalar keyingi bo‘lakka bog‘lansa, o‘sha bo‘lak aktuallashadi hamda presuppozitsiya ham shu bo‘lak asosidan anglashiladi. Chunki yuklama va logik urg‘u orqali anglashgan bo‘lak presuppoziyaga ishora qiladi. MASALAN: Karim faqat tingladi, Karim tingladi ham gaplarida “faqat tingladi”, “tingladi ham” bo‘laklari rema, Karim tema hisoblanadi. Shuningdek, presuppozitsiya ham rema orqali anglashilmoqda. Rema tarkibidagi yuklamalar presuppozitsiyaga ishora qilmoqda. Presuppozitsiya va aktual bo‘linishning bog‘liqligini ham aynan shu yo‘nalishda yoritish kerak. Agar biz bu ikkala hodisani yuzaga chiqaruvchi vositalari bilan birgalikda tushnutirib bermasak, ularning tekshirish obyekti xususida ham chalkashlik kelib chiqadi. Aktualizatorlar o‘rtasida ham turlicha munosabatlar mavjud. Ularni bir-biridan ajratgan holda talqin etib bo‘lmaydi. Bunday bog‘liqlikni quyidagicha ko‘rsatish mumkin: 52 1. Faqat Karim keldi. Rema – faqat Karim, tema – keldi. Presuppozitsiya: boshqalar kelishi kerak edi, kelmadi. 2. Karim ham keldi. Rema – Karim ham, tema – keldi. Presuppozitsiya – boshqalar ham keldi. 3. Karim faqat tingladi . Rema – faqat tingladi. Tema- Karim. Presuppozitsiya: boshqa ishlarni qilmadi. 4. Karim tingladi ham. Rema – tingladi ham. tema – Karim. Presuppozitsiya: boshqa ishlarni ham qildi. Demak, yuklamalar aktualizatorlik vazifasini bajargan sodda yig‘iq gaplarda presuppozitsiya hamisha rema tarkibidan anglashiladi. Agar yuklamalar tushirib qoldiriladigan bo‘lsa, u holda mantiqiy urg‘u aktalizatorlik vazifasini bajaradi. Lekin mantiqiy urg‘u so‘zlovchi va tinglovchiga harakatni yuzaga keltirgan shaxs haqida ma’lumot zarur bo‘lsa, mantiqiy urg‘u “Karim” ga tushadi, yoki shaxsning harakati haqidagi ma’lumot ahamiyatli bo‘lsa, mantiqiy urg‘u “keldi” ga tushadi. A.Nurmonov mantiqiy urg‘u bilan aktual bo‘lakni ajratish mumkin deb tushuntiradi. Uning fikricha, turkiy tillar uchun so‘z tartibi gapning sintaktik tuzilishi sathida ma’no ifodalovchi vosita vazifasini bajarmaydi, ya’ni grammatik kategoriyalarni farqlash uchun xizmat qilmaydi. Lekin aktual bo‘linish sathida u farqlovchi vosita hisoblanadi. 45 A.Nurmonov biror frazadan birorta bo‘lakni ahamiyatliligi jihatdan ko‘rsatiladigan bo‘lsa, so‘zlovchi mantiqiy urg‘u bilan 45 Нурмонов А. Гап ҳақи идаги синтактик назариялар. Т ошкент.: 1988. , 93-бет 53 ajratishi va bunday usul bilan barcha gap bo‘laklarining tartibini o‘zgartirmay aktual bo‘lakka aylantirishi mumkin deb hisoblaydi. 46 Shu fikrlar asosida chiqarilgan xulosalarga ko‘ra, o‘zbek tilida logik urg‘u gapning aktualizatorlik vazifasini bajara oladi. Lekin mantiqiy urg‘u so‘zlovchi va tinglovchining kommunikativ maqsadi asosida qo‘yiladi. Shu jihatdan presuppozitsiya ham mantiqiy urg‘uning qo‘yilishiga qarab o‘zgaradi. Masalan: Ahmad keldi gapida mantiqiy urg‘u Ahmadga tushsa, shu bo‘lak rema bo‘ladi va presuppozitsiya ham shu bo‘lak asosida anglashiladi. Ahmad–rema, presuppozitsiya “boshqasi emas”. Agar mantiqiy urg‘u “keldiga” tushsa, shu bo‘lak rema bo‘ladi va presuppozitsiya ham shu bo‘lak asosida anglashiladi. Keldi – rema, presuppozitsiya – “kelmaydi deb o‘ylanganligi”. Bunday holat faqat sodda yig‘iq gaplardagina emas, balki sodda yoyiq gaplarda ham saqlanishi mumkin. Ammo sodda yoyiq gaplarda birdan ortiq presuppozitsiya anglashilishi mumkin. Biz ko‘rib o‘tgan presuppozitsiyalar umumiy bilimlar asosida chiqarilgan. Agar biz yuqorida ko‘rib o‘tilgan gapni aktual bo‘linish nuqtai nazaridan izohlasak, nutq so‘zlangan paytda so‘zlovchi va tinglovchi uchun ahamiyatli bo‘lak logik jihatdan ajratiladi va presuppozitsiya ham o‘zgaradi. Yoki ko‘rib o‘tilgan presuppozitsiyalardan so‘zlovchi va tinglovchi uchun zaruri ajratib olinadi. Bu holatlarda mantiqiy urg‘u olmagan bo‘laklardan tema va rema munosabatida o‘z ahamiyatini yo‘qotadi. Bu esa gapdagi presuppozitsiyaning aynan aktalizatorlar va mantiqiy urg‘u olgan bo‘lak bilan aniqlanishini ko‘rsatadi. Demak, yuklamalar ishtirok etmagan sodda yoyiq gaplarda presuppozitsiya aktual bo‘lak tarkibidan anglashiladi. Boshqa presuppozitsiyalar esa quyi darajada qoladi. Chunki presuppozitsiya so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi shartnoma asosida yuzaga keladi. Shu jihatdan aktual bo‘linish bilan moslashadi. 46 Нурмонов А. Ў ша китоб. 95-96-бетлар 54 Agar gap tarkibida turli yuklamalar ishtirok etadigan bo‘lsa ham o‘zi bog‘langan bo‘la kka mantiqiy urg‘u oldiradi va aktuallashtiradi. Presuppozitsiya ham shu bo‘lak asosidan anglashiladi. Hamisha yuklama ishora qilgan presuppozitsiya birinchi darajada turadi. Shuning uchun ma’lum ishora vositasi orqali ro‘yobga chiqadigan presuppozitsiya, ya’ni mantiqiy urg‘u va yuklamalar orqali anglashiladigan presuppozitsiya hamisha rema tarkibidan tushuniladi. Chunki ularni yuzaga keltiruvchi vositalar bir-biriga mos kelib qoladi. Agar biz faqat yuklamasini “Men Toshkentda kutuxonaga do‘stim bilan bordim” gapining har bir bo‘lagiga bog‘laydigan bo‘lsak, yuqoridagi fikrlar yana ham oydinlashadi. 1. Faqat men Toshkentda kutubxonaga do‘stim bilan bordim. 2. Men faqat Toshkentda kutubxonaga do‘stim bilan bordim. 3. Men Toshkentda faqat kutubxonaga do‘stim bilan bordim. 4. Men Toshkentda kutubxonaga faqat do‘stim bilan bordim. 5. Men Toshkentda kutubxonaga do‘stim bilan faqat bordim. Bu gaplarda “faqat” yuklamasi gapning qaysi bo‘lagiga bog‘lansa, o‘sha bo‘lakni mantiqiy urg‘u oldirib aktuallashtiryapti va shu bo‘lak asosida presuppozitsiyaga ishora qilayapti: 1. Faqat men – rema; presuppozitsiya – boshqalar bilishi kerak edi bormadi. 2. Faqat Toshkentda kutubxonaga do‘stim bilan bordim – rema; presuppozitsiya – boshqa joylarga o‘zim bordim. 3. Faqat kutubxonaga do‘stim bilan bordim – rema; presuppozitsiya – boshqa yerlarga o‘zim bordim. 4. Faqat do‘stim bilan bordim – rema; presuppozitsiya – Toshkentda boshqa joylarga do‘stim bormadi. 5. Faqat bordim – rema; presuppozitsiya – kelishda o‘zim keldim. 55 Demak, yuklamalar ishtirok etgan sodda gaplarda hamisha aktual bo‘lak bilan presuppozitsiya mos kelib qolar ekan. Shuning uchun N.D.Arutyunova aytganidek, presuppozitsiya – tema munosabati emas, balki presuppozitsiya – rema munosabati mavjud bo‘lar ekan. O‘zbek tilida shunday gaplar ham borki, ularda aktuallashtiruvchi leksik- grammatik vositalar – yuklamalar ishtirok etmaydi. Bunday gaplarda aktual bo‘laklarga ajratilishni so‘zlovchi va tinglovchining kommunikativ niyati asosida qo‘yiladigan mantiqiy urg‘u yuzaga keltiradi. Masalan: O‘sha kuni Salimadan boshqa hamma quvnab o‘tirdi (“Sharq yulduzi”). Bu gapda aktual bo‘linishni turli ko‘rinishlarda izohlash mumkin. Chunki bu gapning barcha bo‘laklarini mantiqiy urg‘u orqali aktuallashtirish mumkin va savol ham so‘zlovchi va tinglovchining niyati asosida mantiqiy urg‘u olgan bo‘lakka nisbatan beriladi. 3.3 Bob yuzasidan umumiy xulosalar Demak, gap qurilishida presuppozitsiya va aktual bo‘linishning o‘zaro aloqadorligini ko‘rib o‘tishimiz mumkin bo‘ladi. Negaki aktual bo‘linish presuppozitsiyani anglashda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari o‘zbek tilida bir necha yuklamalar qator keluvchi gaplar ham borki, bunday gaplarda presuppozitsiya va aktual bo‘linishning bog‘liqligi boshqacharoq yuzaga chiqadi. 56 Bir necha yuklamalar qator keluvchi gaplarda yuklamalar bir so‘zni ajratish uchun ishlatiladigan bo‘lsa, o‘sha bo‘lak aktuallashadi va shu bo‘lak asosida presuppozsiya anglashiladi. MASALAN: Faqat Go‘ri Amirga qaragan maydonga chiqqanlaridagina yo‘llarini fonus ushlagan posbonlar to‘sishdi. Bu gapda faqat va –gina yuklamalari qatnashayapti. Ikkala yuklama sinonim bo‘lganligi uchun va bir bo‘lakni ajratishga ishlayotganligi uchun bitta presuppozitsiyaga ishora qilayapti. Tema – yo‘llarini fonus ushlagan posbonlar to‘sishdi. Rema – faqat Go‘ri Amirga qaragan maydonga chiqqanlaridagina. Presuppozitsiya Go‘ri Amirga qaragan maydonga kelgunlarigacha hech kim yo‘lini to‘smagan. Agar ikkala yuklama ham alohida-alohida presuppozitsiyalarga ishora qiladi. Aktual bo‘linishda ikkala yuklama ajratib kelgan so‘zlar rema bo‘lib keladi. Bu gapda ikkala yuklama ikkita bo‘lakni ajratayapti. Presuppozitsiya ham alohida-alohida anglashilayapti. Demak, bir gapda bir necha yuklamalar qator kelganda, agar yuklamalar bitta bo‘lakni ajratish uchun qo‘llanilsa , presuppozitsiya ham shu bo‘lak asosida anglashilar ekan. Agar ikkala yuklama ham alohida-alohida anglashilayapti. Aktual bo‘linish ikkala yuklama va mantiqiy urg‘u vositasida anglashilayapti. Presuppozitsiya ishora qiluvchi vositalardan ko‘makchilar ham aktual bo‘linishga ta’sir etadi. Agar ko‘makchi va ko‘makchi konstruksiyalar bog‘lanib kelgan so‘z mantiqiy urg‘u olmasa, kesimga yopishgan holda kelmasa, aktual tuzilishda tema tarkibida ikkilamchi bo‘linishni yuzaga keltiradi. Ikkilamchi bo‘linishga ko‘makchi va u bog‘lanib kelgan so‘z ishora qilgan presuppozitsiya tema bo‘ladi. Rema esa gap tarkibidagi ko‘makchi va u bog‘langan sintaktik qurilma hisoblanadi. Rema aniq ifodalansa, tema yashirin anglashiladi. Presuppozitsiya va aktual bo‘linish hodisalari so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi mazmuniy munosabat asosida belgilanganligi uchun ham uzviy aloqada. Ular alohida-alohida talqin etilsa, ikkala tuzilishning ham turli qirralari ochilmay qoladi. SHuning uchun ularning dialektik birligi, aloqadorigi asosidagi 57 talqini presuppozitsiya uchun ham, aktual bo‘linish uchun ham juda katta ahamiyatga ega. 47 Aktual bo‘linishning asosiy xususiyati shundan iboratki, unda asosan gapning mazmun jihatdan taqsimlanishini ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Yuqoridagi tilshunoslarning fikridan kelib chiqib shuni aytishimiz mumkinki, tilshunoslikning rema va tema mavzusiga munosabati presuppozitsiya va actual bo‘linish degan mavzuga kelganda kesishadi. Ularning har biri ikkinchisini taqozo qilivchi vositalar hisoblanadi. Ualarning fanda tahlil qilinishi, matn va kontekstda ko‘rilishi birgalikda o‘rganiladigan uzvlar hisoblanadi. Bu haqida Usmonjon Raximov tomonidan olib borilgan tadqiqot ishlarida ham ko‘rishimiz mumkin. Aktual bo‘linish mantiqiy urg‘u olgan so‘zlarga qarab belgilanadigan bo‘lsa, gapda presuppozitsiyani yuzaga keltiruvchi vosita ishtirok etmasa, uning presuppozitsion jihati aynan mantiqiy urg‘u olgan qismga yoki gap predikatiga qarab belgilanadi. Umuman tilshunoslikda o‘rganilayotgan sohlar, bo‘limlar yoki guruhlar har biri qaysidir jihati bilan bir-birini taqozo qilib keluvchi hodisalar hisoblanadi. Masalan so‘z va gaplarning mazmun jihatini tahlil qilish vaqtida uning pragmatik, sintaksik, semantik, leksik, yoki grammatik xususiyatlari bir-biriga bog‘langan holda tadqiq qilinadi. Agar qaysidir xususiyati o‘rganilmay qolsa, demak, bu bilimlar hali kemtikligicha qolaveradi. Yuklamalarning pressupozitsiyasi mavzusi ham hali o‘rganilishi zarur bo‘lgan bilimlar sirasiga kiritiladi. 47 Рахимов У. Э. Ўзбек тилида юкламаларнинг прессупозицияси. Филол. Фан. Док. DSc ( дисс ) . – Самарқанд.:1994. 58 XULOSA Presuppozitsiya – (lotin tilidan prae – oldida, supposition–qo‘yish, garov), shuningdek, prezumsiya gapda ma’no mavjudligini ta’minlovchi zaruriy semantic component hisoblanadi. Presuppozitsiya muayyan til vositalarining ishorasi orqali reallashuvchi obyektiv vaziyat ifodasi bo‘lib, sintaktik qurilmada moddiy qiyofasiga ega bo‘lmaydi. Presuppozitsiya orqali reallashuvchi axborot gapda yashirin ifodasiga ega bo‘ladi. 59 O‘zbek tilida so‘zlovchining baho munosabati nutqiy vaziyat, so‘zlovchi va tinglovchining umumiy bilish fondi, o‘zaro kelishuvi, kontekst asosida o‘zining asl mohiyatini topadi. Shunga ko‘ra baho munosabati pragmalingvistika obyekti sifatida o‘rganilishi maqsadga muvofiq. Matndan ajratib olingan birlik so‘zlovchi istagan ma’no va mazmunni emas, balki butkul boshqa ma’noni ifodalashi, ya’ni o‘zining sof lug’aviy ma’nosi bilan chegaralanib qolishi ham mumkin. Insonning ruhiy holati-g’oyat murakkab hodisa. Uni til bilan izohlash undan- da murakkabligi har bir kitobxonga ma’lum. Biroq so‘z ustalari insonning ichki kechinmalari, ruhiy holatini shu qadar aniq tasvirlashadiki, go‘yoki shu inson ruhiyati bilan yashay boshlaysan kishi. Inson ruhiy holatini ifodalashda turli xil birliklardan foydalaniladi. Jumladan, inson ruhiy holatini ifodalovchi faol birliklardan biri sifatlardir. Pragmatik tadqiqotlar til birligining nolisoniy omillar bilan bog’liq bevosita kuzatishda berilmagan imkoniyatlarini yuzaga chiqarishga yordam beradi. Tilshunoslikda presuppozitsiya hodisasining o‘rganilishi ancha oldin boshlangan bo‘lib, o ‘zbek tilshunosligida presuppozitsiya hodisasining o‘rganilishi Usmonjon Raximov tomonidan keng amalga oshirilgan, ammo bu hodisa hali to‘liq o‘rganilgan emas. Bitiruv malakaviy ishida tilshunoslarni jalb qilgan presuppozitsiya hodisasi haqida fikrlar bildiriladi. Presuppozitsiya hodisasi yordamida gapdagi xususiyatlarni qo‘llanilish hamda uning anglashdagi zarur bo‘lgan so‘zlovchi va tinglovchi uchun tushuniladigan va chiqariladigan xulosalar, oldindan ma’lum bo‘lgan bilim va matn, vaziyat bilan bog‘liq ko‘rsatkichlarni o‘zida aks ettirishi sababdan ham o‘rganilishi zarur bo‘lgan masalalr guruhiga kiritiladi. O‘zbek tilida bir so‘z orqali murakkab mazmunni ifodalovchi presuppozitsion signallar xilma-xildir. Shu signallar orqali bir so‘zning o‘zi ifodalagan ma’nosidan tashqari qo‘shimcha ravishda undagi yashirin ma’nolarni ham his etish lozim. Bu yashirin ma’nolarni tatqiq etish bilan bevosita 60 presuppozitsiya sohasi shug’ulllanadi. Presuppozitsiyaga asosan til hodisasi sifatida qaralib unga quyidagi belgilarni asos sifatida qaraladi: bevosita ifodalanmaslik, gap qurilishidan anglashilish. Bundan chiqadiki, leksik sathdagi so‘z va boshqa birliklardan ifodalanmoqchi bo‘lgan ma‘nolar ham yaqqol ko‘rinmaydi, balki bu ma’no so‘zni sinchikovlik bilan qaralgandagina yuzaga chiqadi. Bu yashirin ma’noni aniqlash esa presuppozitsiya hodisasining vazifasidir. Presuppozitsiya hodisasi oldindan anglashiladigan taxminiy fikrlar jamlanmasi deya tushunilishi ham mumkin. Presuppozitsiya til birligining nutqiy vaziyat hamda nutq egalarining til ko‘nikmalari bilan bog’liq tarzda yuzaga chiquvchi pragmatik xususiyati bo‘lib, mohiyatan gap qurilishi asosida yotuvchi yashirin hukmning tashqi ishoraga asoslanuvchi ko‘rinishini anglatadi. Bunday tashqi ishora tilda moddiy ifodachisiga ega bo‘lganda, presuppozitsiya lingvistik xususiyat kasb etadi. Presuppozitsiya nutqda turli sintaktik qurilmalar orqali yuzaga chiqadi. Bunday sintaktik qurilmalar bevosita propozitsiyani ham aks ettiradi. Presuppozitsiya orqali anglashiluvchi axborot esa sintaktik qurilmadan bu hodisani o‘rganish bilan bog’liq mavjud ilmiy manbalar tahlili asosida lingvistik presuppozitsiyaga xos quyidagi eng umumiy belgilarni ajratish mumkin: 1. Lingvistik presuppozitsiya til birligining kontekst, nutq vaziyati, so‘zlovchi va tinglovchilarning voqelik haqidagi umumiy bilimlari hamda til ko‘nikmalari bilan bog’liq jihatlarini aks ettiradi. 2. Lingvistik presuppozitsiya sintaktik strukturada yashirin ifodasiga ega bo’lgan vaziyat ifodasi hisoblanadi. 3. Lingvistik presuppozitsiya gap tashqi strukturasida bevosita aks etmaydi, ammo gapning semantik strukturasi orqali yashirin ifodasiga ega bo’ladi. 61 4. Lingvistik presuppozitsiya sintaktik strukturada muayyan tashqi signallari – ishora vositalariga ega bo’ladi. 5. Lingvistik presuppozitsiyada nutq ishtirokchilariga oldindan ma’lum voqelik ifodasi o‘z aksini topadi. 6. Lingvistik presuppozitsiya asosiy hollarda tilda amal qiluvchi tejash tamoyili asosida yuzaga chiqadi. 7. Lingvistik presuppozitsiya propozitsiya bilan bir qatorda gapning semantik tuzilishida ishtirok etadi va har qanday gapni mazmunan murakkablashtiradi. Buning natijasida gapda shakl va mazmun birligi buziladi. 8. Lingvistik presuppozitsiya gapda bevosita ifodalangan propozitsiyaga semantik jihatdan aloqador bo‘lgan axborotni aks ettiradi va asosiy hollarda ayni propozitsiyaga semantik jihatdan zidlanadi. Endi misollarda ham bu hodisaning kelishi haqida fikr almashamiz. “Mening qizil gullarim ham ochildi”. Bu gapdan anglashilinadiki, “Mening boshqa gullarim ham bor”. “Mening boshqa gullarim ham ochilgan”. “Ochilgan gullarim boshqa ranglarda”. Ushbu gapdaki, ham yuklamasi ayirib ko‘rsatib beruvchi ma’noni hosil qilib beryapti. Presuppozitsiyani hosil qilishda turli xil vositalar ishtirok etadi. Bularning ichida lingvistik vositalar alohida ahamiyat kasb etadi. Sintaktik sathda gapning mazmuniy birligi murakkablashtirlib, presuppozitsiyaga ishora qiluvchi vositalar turlichadir. Gapni tahlil qilishda so‘z yoki so‘z birikmalarini tahlil qilar ekanmiz, dastlab, uning gaplarda ishtirok etgan so‘zlarda presuppozitsiyaga ishora bormi yo‘qmi tekshirish zarur bo‘ladi. Masalan: Kampirning bu gaplari bolaga muhabbati ortib borayotganligini ravshan ko‘rsatib turar edi . (G‘ofur G‘ulom “Yodgor”) gapidan anglashiladigan ma’no, Kampirning shu paytgacha bolaga mehri 62 bo‘lmagan. Endi bolani yaxshi ko‘rib qolmoqda. Demak, bu gapda ham presuppozitsiyaga ishora mavjud. Yig‘ilgan hujjatlarni yana qaytadan ko‘zdan kechirdim (Nabijon Boqiy “Qatlnoma”). Bu gapdagi propozitsiya – ko‘zdan kechirganligi bo‘lsa, presuppozitsiya – oldin ham bu hujjatlarni ko‘rib chiqqan degan xulosadir . Bunday xulosaning shakllanishiga xizmat qilgan lingvistik vosita esa yana yuklamasidir. Yuklamalarning ma’nolari pragmatikaga ko‘ra anglashiladi va ularning pragmatik ma’nolari asosida turli nutqiy jarayonlarda xilma-xil presuppozitsiyalar yuzaga keladi hamda ular lingvistik presuppozitsiyani reallashtiradi. O‘zbek tilidagi hatto, hattoki, nihoyat, nahotki, faqat, yolg‘iz, xolos, -gina, huddi, naq, yana, tag‘in, emas, tugul, nafaqat, yakka, birgina, hali, endi, esa kabi yuklamalar presuppozitsiya anglatish vositasi bo‘lib keladi. Faqat yuklamasi gapning barcha bo‘laklarini ajratib, chegaralab ko‘rsatish xususiyatiga ega. Qanday bo‘lakni ajratib kelayotganligiga qarab, uning ma’nolari ham va ishora qilayotgan presuppozitsiyalari ham o‘zgarib boradi. Har qanday bo‘lakni ajratib kelishidan qat’iy nazar gapning semantik tuzilishini murakkablashtiradi, gapdan ikki hukm anglashiladi. Doimo hukmning xarakteri faqat yuklamasi shakliy jihatdan ajratib kelayotgan bo‘lak va kesimga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Anglashilgan hukmning biri presuppozitsiya orqali implitsit tushuniladi, yana boshqasi gapning shakliy ko‘rsatkichlari orqali eksplitsit ifodalaydi. Ham yuklamasi presuppozitsiyaning ishora vositalari ichida eng sermahsuli hisoblanadi, bu yuklama birgalik, qo‘shib xisoblash, kutish, noto‘g‘ri tasavvur; o‘xshatish tenglash, takroriylik , to‘siqsizlik kabi ma’nolarni ifodalovchi presuppozitsiyaga ishora vositasi bo‘la oladi. Ham yuklamasi gapning turli bo‘laklariga bog‘lanib keladi va o‘ziga xos presuppozitsiyani yuzaga keltiradi. 63 Turli yuklama va ko‘makchilar bilan birgalikda qo‘llanib ham presuppozitsiyaga ishora qila oladi . Umuman, mazmuniy tuzilishining murakkab bo‘lishi, mazmuniy tuzilish elementlaridan biri bo‘lgan bo‘lgan presuppozitsiyani reallashtiruvchi vositalar ichida eng ahamiyatlisi hisoblanadi. Ham yuklamasining mazmuniy tahlili shuni ko‘rsatadiki, bu yuklama gapning qaysi o‘rinda kelishidan qat’iy nazar yuklamalik xususiyatini saqlaydi. Uyushiq bo‘laklarini biriktirib kelish holati esa, uslubiy jihatdan normaga to‘g‘ri kelmaydi. Shuning uchun bu so‘zni hamisha yuklamalar qatorida talqin etish kerak. Yana va tag‘in so‘zlari yuklama hisoblanadi . Bu yuklamalar kuchaytiruv va ta’kid yuklamalariga kiritilishi kerak. Bu yuklamalar ham boshqa yuklamalar singari presuppozitsiyaning ishora vositasi bo‘la oladi va gapning barcha bo‘laklari bilan birikib keladi. Bu yuklamalar ishtirok etgan gaplarning ham semantik strukturasi murakkablashadi va gapdan ikkita propozitsiya anglashiladi. Propozitsiyani biri gap konstuentlari orqali eksplitsit ifodalansa, ikkinchisi yana va tag‘in yuklamalarining presuppozitsiyasi orqali implitsit anglashiladi. Bu yuklamalar ishtirok etgan gaplarda ham ikki hukm mavjud bo‘ladi. Hukmlarning biri eksplitsit anglashilsa, ikkinchisi implitsit anglashiladi. Hukmlarning xarakteri gap predikatining formasiga bog‘liq bo‘ladi va ikkala hukm ham bir xil xarakterda bo‘ladi. Shuni aytishimiz mumkinki, so‘roq-taajjub yuklamalari ishtirok etgan gaplarda ham yuqoridagi tahlilarga asoslangan presuppozitsiyaga xizmat qiluvchi ma’nolarni ko‘rishimiz mumkin. So‘roq-taajjub yuklamalarining ishtiroki gapning pragmatik jihatdan gap tahlilida muhim ahamiyat kasb etadi. Presuppozitsiya pragmatikaning asosiy uzvlaridan biridir. Presuppozitsiya implikatsiyaning xususiy munosabatidan kelib chiqadigan va tekst ichidagi gaplarning umumiy bog‘lanishini ta’minlovchi hodisa hisoblanadi. Presuppozitsiya «inson - olam» umumiy sistemani yuzaga keltiruvchi va bu 64 sistemada tilning falsafiy, psixologik, sotsiologik tomonlarini birlashtiruvchi universal hodisadir. Aktual bo‘linish bir gapda bir necha aktualizatorlar vositasida ajratilishi mumkin. Masalan, urg‘u olgan bo‘lak pauza, so‘z tartibi yordamida ajratilishi mumkin yoki yuklama bog‘langan bo‘lak logik urg‘u bilan ajratiladi. Aynan shu xususiyatiga qaralganda, presuppozitsiya bilan aktual bo‘linish hodisalarining uzviy bog‘liqligini ko‘rish mumkin. O‘zbek tilida shunday gaplar ham borki, ularda aktuallashtiruvchi leksik- grammatik vositalar – yuklamalar ishtirok etmaydi. Bunday gaplarda aktual bo‘laklarga ajratilishni so‘zlovchi va tinglovchining kommunikativ niyati asosida qo‘yiladigan mantiqiy urg‘u yuzaga keltiradi. Presuppozitsiya va aktual bo‘linish hodisalari so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi mazmuniy munosabat asosida belgilanganligi uchun ham uzviy aloqada. Ular alohida-alohida talqin etilsa, ikkala tuzilishning ham turli qirralari ochilmay qoladi. SHuning uchun ularning dialektik birligi, aloqadorigi asosidagi talqini presuppozitsiya uchun ham, aktual bo‘linish uchun ham juda katta ahamiyatga ega. Barcha presuppozitsiya anglatuvchi yuklamalar qatnashgan gaplarning mazmuniy tuzilishi murakkab bo‘ladi va hamisha ikki hukm anglashiladi. Presuppozitsiya gapning aktual bo‘linish hodisasi bilan dialektik aloqada bo‘lgan hodisadir. 48 Presuppozitsiya va aktual bo‘linish hodisalari bir-biri bilan bog‘liq bo‘lsa ham alohida-alohida tekshirish obyektiga ega va o‘ziga xos ishora vositalari bilan farqlanadi. Bitiruv malakaviy ishimizda shu paytgacha rus tilshunosligida va o‘zbek tilshunosligida presuppozitsiya mavzusida qilingan tadqiqotlardan foydalanildi. 48 Рахимов У. Э. Ўзбек тилида юкламаларнинг прессупозицияси. Филол. Фан. Док. DSc ( дисс ) . – Самарқанд.:1994. 65 Yuklamalar mavzusi katta va hali o‘rganilishi zarur bo‘lgan bilimlarni o‘zida jamlagandir. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Mirziyoyev Sh. M. Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish to‘g‘risida., PF-5850-son . 2. Рахимов У. Э. Ўзбек тилида юкламаларнинг прессупозицияси. Филол. Фан. Док. DSc ( дисс ) . – Самарқанд.:1994. 3. Будагов Р.Э К теории синтаксических отношений. Москва .: 1973., №1 . 4. Нурмонов А. Гап ҳақида синтактик назариялар. Тошкент.:1988. 5. Шукуров. Ш. Юкламалар тарихидан. // Ўзбе тили ва адабиёти. 1963., №-2. 66 6. Содиқова. М. Ўзбек тилида кучайтирув воситалари. // Ўзбек тили ва адабиёти. 1974., №1. 7. Рахматуллаев Ш. Юнусов. Р. Семемаларнинг семантик боғланиш масаласи. // Ўзбек тили ва адабиёти. 1974., №1. 8. Маҳмудов Н. Прессупозиция ва гап; Нурмонов А. Кўмакчили конструкциялар прессупозицияси. //Ўзбек тили ва адабиёти . 1986. , 6-сон. 9. Степанов Ю.С. Семиотическая структура языка. «Известия АН СССР». Серия литературы и языка. Том-32, вып.:4. 1983. 10. Маҳмудов Н. Ўзбек тили синтаксисининг долзарб масалалари. //Ўзбек тили ва адабиёти. 1990 ., 2-сон. 11. Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений. Оценка события. Факт. Москва.: 1988. 12. Наумова Л. А. Пресуппозиции в логике и лингвистике . Сборник трудов Самарской гуманитарной академии. Вып. 5. – Самара: Изд – во СаГА, 1998. 13. С т р о с о н П .Ф. Идентифицирующая референция и истинностное значение // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 13. Логика и лингвистика (Проблемы референции). 1982. 14. Р а с с е л Б. Дескрипции // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 13. Логика и лингвистика (Проблемы референции). 1982 . 15. Ҳакимов М. Тагмаъно ва тагбилим хусусида баъзи мулоҳазалар. // Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкент.: 2001., №1. 16. Раҳимов У. Лисоний пресуппозиция. Айюб Ғулом ва ўзбек тилшунослиги: Илмий мақолалар тўп. - Тошкент. : 2004. 17. Раҳимов У. Тагмаъно ва пресуппозиция // Ўзбек тил ва адабиёти. - Тошкент.: 2005. - №5 . 18. Ғ уломов А. Содда гап. Тошкент. 1955. 19. Бозаров О. Ў збек тилининг юклама категорияси. // Ў збек тили адабиёти. 1977. 2-сон . 67 20. Виноградов В.В. История русских лингвистических учений. М осква . : 1978. 21. Канцельсон С.Д. Типология языка и речевое мышление. – Л e нинград.: 1972. 22. Хомский Н. «Синтактические структуры». «Новые в лингвистике». Вып.2. М осква.: 1962 . 23. А. Хожиев. –гина элементиформа ясовчи аффикси бўла оладими? // Ўзбек тили ва адабиёти. 1978., №-5. 24. Ў збек тили грамматикаси. I-том. Т ошкент.: 1975. 579-б; У.Турсунов ва бош қ. Ҳ озирги ў збек адабий тили. Т ошкент.: 1975. 25. М.Мирзаев ва бош қ . Ў збек тили. 1975 й . 26. Ш.Шоабдурахмонов ва бош қ . // Ҳ озирги ў збек адабий тили». Тошкент.: 1980 . 27. Кононов А.Н. Сов. Узб. Литературного языка. М осква . : 1960. 28. Ғ уломов А. Содда гап. Тошкент .: 1955 й. 29. Турсунов У., Мухторов Ж, Ра ҳ матуллаев Ш. Ҳ озирги ў збек адабий тили. Тошкент. : 1975 й . 30. Кононов А.Н. Грамматика современного ў збекского литературного языка. Москва – Л. : 1960 г . 31. Ў збек тили грамматикаси. I том. 1975. 32. Расулов Р. Ҳам сўзининг қўлланилиш ўринлари ва ифодалайдиган маънолари. АДПИ. Асарлар. VII том. Андижон.: 1961 . 33. Бу ҳақида тўлиқ маълумот олиш учун қаранг: Расулов Р. «Ҳам» сўзининг қўлланилиш ўринлари ва ифодалайдиган маънолари. АГПИ, Труды. Том VII. Андижон.: 1961 й. 34. Муталибов С.М. Морфология ва лексика тарихидан қ ис қ ача очерк. Т ошкент.: 1959 . 35. Шербак А.М. Грамматика староузбекского языка. Москва.: 1962. 68 36. Турсунов У., Мухтаров Ж., Ра ҳ матуллаев Ш. Ҳ озирги ў збек адабий тили. Т ошкент.: 1975 . 37. Х ожиев А. Совет даврида ў зб. адаб. тилининг тара қ . Т ошкент.:, 1988. 38. Кодухов И.В. Введение языкознания. М осква.: 1987 . 39. Матезиус В. О так называемое актуальном членении предложения. В кн.: Пражский лингвистический кружок. М осква.: 1967. 40. Арутюнова Н.Д. Понятие пресуппозиция в лингвистике. “Известия АН СССР”. Серия лит.и языка. I-32. Вып.: №1. 1973. 41. Нурмонов А. Гап ҳақи даги синтактик назариялар. Т ошкент.: 1988. 42. Норман. Б. Ю. Лингвистическая прагматика. Минск.: БГУ., 2009. 43. Turdiyeve . G. O‘zbek tilida sifatning pragmatik xususiyatlari. Navoiy.: 2012. 44. WWW. ZIYONET.UZ 45. WWW. Talaba. Uz 69 70

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA FAKULTETI O ZBEK FILOLOGIYASI YO‘NALISHI ʻ O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI ERGASHEVA GULSHOD SALOMIDDIN QIZI BITIRUV MALAKAVIY ISHI 5120100 – Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) bakalavriat ta’lim yo‘nalishi Ilmiy rahbar f.f.f.d. Sulaymonov B. Rasmiy taqrizchi o’qit. Turobov A. Bitiruv malakaviy ishi o‘ zbek tili va adabiyoti o‘qitish metodikasi kafedrasining 2017-yil 25- maydagi majlisida muhokama qilingan va YaDAK himoyasiga tavsiya etilgan ( ____-son bayonnoma). Kafedra mudiri dots. Mahmadiyev Sh Malakaviy bitiruv ishi YaDAKning 2022-yil ____ iyundagi yig‘ilishida himoya qilingan va ____ foiz bilan baholangan. ( ___ -son bayonnoma ) YaDAK raisi prof. Pardayeva.A A’zolari: _________________ __________________ __________________ SAMARQAND - 20 22 1

MUNDARIJA I. KIRISH ............................................................... 3-6-betlar II. ASOSIY QISM ................................................... 7-18-betlar 1-BOB PRESUPPOZITSIYA HODISASI HAQIDA 1.1 Presuppozitsiya hodisasining o‘rganilish tarixi……………… 7-11-betlar 1.2 Presuppozitsiya hodisasi haqidagi ilmiy qarashlar…………… 12-15-betlar 1.3 Yordamchi so‘z turkumlarida presuppozitsiya hodisasi……… 16-18-betlar 2-BOB O‘ZBEK TILIDA YUKLAMALARNING PRESSUPOZITSION XUSUSIYATLARI II.1 Ayiruv-chegaralov yuklamalar presuppozitsiyasi……………19-26-betlar II.2 Kuchaytiruv-ta’kid yuklamalarining presuppozitsiyasi……… 27-45-betlar II.3 So‘roq yuklamalarning presuppozitsiyasi……………………. 46-49-betlar 3-BOB PRESUPPOZITSIYA VA AKTUAL BO‘LINISH O‘RTASIDAGI ALOQADORLIK 3.1 Gapning aktual bo‘linishidagi presuppozitsiyaning ahamiyati…… 50-51-betlar 3.2 Aktalizatorlar – gapdagi tema va remani ajratuvchi vositalar……. 52-56-betlar 3.3 Bob bo‘yicha umumiy xulosalar…………………………………. 57-59-betlar III. XULOSA …………………………………………………….. 60-67-betlar IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………….68-70-betlar 2

KIRISH Mamlakatimizda bugungi kunda ona tilimizga bo‘lgan e’tibor yana bir karra yuqoriladi. Bularning prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tashabbuslarida ham ko‘rishimiz mumkin. O‘zbek tilining xalqimiz ijtimoiy hayotida va xalqaro miqyosdagi obro‘-e’tiborini tubdan oshirish, unib-o‘sib kelayotgan yoshlarimizni vatanparvarlik, milliy an’ana va qadriyatlarga sadoqat ruhida tarbiyalash, mamlakatimizda davlat tilini to‘laqonli joriy etishni ta’minlash, O‘zbekistondagi millat va elatlarning tillarini saqlash va rivojlantirish, davlat tili sifatida o‘zbek tilini o‘rganish uchun shart-sharoitlar yaratish, o‘zbek tili va til siyosatini rivojlantirishning strategik maqsadlari, ustuvor yo‘nalish va vazifalarini hamda istiqboldagi bosqichlarini belgilash maqsadida, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF- 5850-son Farmoni ning ishlab chiqilishi bunga misol bo‘la oladi. 1 Tilshunoslikda presuppozitsiya hodisasining o‘rganilishi ancha oldin boshlangan bo‘lib, o ‘zbek tilshunosligida presuppozitsiya hodisasining o‘rganilishi Usmonjon Raximov 2 tomonidan keng amalga oshirilgan, ammo bu hodisa hali to‘liq o‘rganilgan emas. Bitiruv malakaviy ishida tilshunoslarni jalb qilgan presuppozitsiya hodisasi haqida fikrlar bildiriladi. Ushbu hodisa sintaktik semantikaning dolzarb muammolaridan sanaladi. Demak, presuppozitsiyaning o‘rganilishi gap qurilishining semantik-sintaktik jihatlarini hamda u bilan bog‘liq muammolarni birmuncha hal qilishga xizmat qiladi. Bugungi kunda tilning sistemaliligi to‘g‘risidagi nazariya tilshunoslikdan muqim o‘rin egalladi. 1 Mirziyoyev Sh. M. Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish to‘g‘risida., PF-5850-son . 2 Рахимов У. Э. Ўзбек тилида юкламаларнинг прессупозицияси. Филол. Фан. Док. DSc ( дисс ) . – Самарқанд.:1994. 3

Tilda kuzatilgani kabi, sintaksisda ham mazmun kategoriyasi markaziy kategoriya hisoblanadi. Bu haqida Bugadov , “ mazmun kategoriyasisiz sintaksis o‘z jonidan mahrum bo‘lib, o‘lik tanaga aylanadi”, - deya ta’kidlagan. 3 Bunda tilga sistemalilik bilan qarash tildagi barcha elementlarni o‘zaro aloqadorlikda o‘rganishni taqozo etadi. Bundan tashqari, sitaksisning semantikadan ajratilishiga chek qo‘yildi. Ammo sintaktik semantikaning o‘rganilishi ko‘lami masaladiga bir xulosaga kelingani yo‘q. 4 Yuklamalarning presuppozitsiyasi haqida gapirishdan oldin so‘zimizni yuklamlar tarixidan boshlab olamiz. Hozirgi tilimizda keng qo‘llanilayotgan –mi, -chi, -oq, -yoq, -gina kabi yuklamalar tarixan (yo shaklda, yo ma’noda, yo qo‘llanishda) juz’iy yuklamalargagina uchragan bo‘lsa, -mat, -qad, -ko‘b, -ush, - qiya, kabi yuklamalar hozirgi tilimizgacha yetib kelmagan. Aksincha, bugungi kunda iste’molda bo‘lgan yuklamalar keying davr tilshunosligida yuzaga chiqqan mahsulidir. 5 O‘zbek tili leksikasi qanchalik boy bo‘lsa, undagi badiiy ifodalash vositalari ham shu qadar ko‘pdir. Badiiy asardagi mazmun va xususiyatni kuchaytirib beruvchi vositalarga ko‘makchilar va yuklamalarni kiritishimiz mumkin. 6 Ikki sememaning semantik bog‘lanishida ulardan har biriga xos semalar sostavi muhim rol o‘ynaydi. Semantik bog‘lanish imkoniyati ana shu semalarning munosabatidan kelib chiqadi. 7 Presuppozitsiyani to‘liq tahlil qilishda ana shu semantik bog‘lanishlarga alohida e’tiborimizni qaratishimiz zarur hisoblanadi. Aynan pragmatikada presuppozitsiyaning o‘rganilish imkoniyati semantika bilan aloqada olib boriladi. Bu o‘z navbatida ma’no ottenkalarini tahlil qilishni taqozo etadi. 3 Будагов Р.Э К теории синтаксических отношений. Москва .: 1973. , №1.15 -стр. 4 Нурмонов А. Гап ҳақида синтактик назариялар. Тошкент.:1988. , 58-64-б. 5 Шукуров. Ш. Юкламалар тарихидан. // Ўзбе тили ва адабиёти. 1963., №-2. 37-38-б. 6 Содиқова. М. Ўзбек тилида кучайтирув воситалари . // Ўзбек тили ва адабиёти. 1974., №1. 36-37-б. 7 Рахматуллаев Ш. Юнусов. Р. Семемаларнинг семантик боғланиш масаласи. // Ўзбек тили ва адабиёти. 1974., №1. 50-51-б. 4

Mavzuning dolzarbligi. Bugun tilshunoslikda presuppozitsiya hodisasiga e’tibor birmuncha ortdi. Rus tilshunosligida presuppozitsiyaning tadqiqi yuqori darajada o‘rganilgan bo‘lsa, o‘zbek tilshunosligida hali bu mavzu to‘liq yoritib berilgan emas. Bu mavzuning o‘rganilishi lingvistikaning ochilmagan qirralarini ochishga, yuzaga keladigan muammolarning oldini olishga xizmat qiladi. Presuppozitsiya hodisasi bugungi tilshunoslik bilan mantiqiy semantika o‘rtasidagi ko‘prik hisoblanadi. Mavzuning o ‘ rganilganlik darajasi. Hozirgacha presuppozitsiya hodisasining o‘rganilishiga oid turli tadqiqotlar olib borildi. Xusussan, Samarqand davlat universitetida yuklamalarning tadqiqi bo‘yicha Usmonjon Raximovning “O‘zbek tilida yuklamalarning presuppozitsiyasi” mavzusidagi dissertatsiyasi , hamda N. Mahmudovning “Presuppozitsiya va gap”, A. Nurmonovning “Ko‘makchili kontruksiyalar presuppozitsiyasi”, O. Bozorovning “O‘zbek tilining yuklama kategoriyasi” kabi maqolalarida ko‘rib o‘tishimiz mumkin bo‘ladi. Tadqiqotning maqsadi. Tilshunoslikda presuppozitsiyaning o‘rganilganlik ko‘lamini kengaytirish. Yuklamalarda ko‘zga tashlanayotgan presuppozitsiyaning o‘ziga xosliklarini ko‘rsatib berish, ushbu mavzuda yoritilgan ilmiy asar va maqolalar bilan chuqurroq tanishtirishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari. Presuppozitsiya hodisasidagi quyidagi masalalarga to‘xtalindi. - yuklamalardagi presuppozitsiya hodisasi va uning ahamiyati xususida ma’lumotlarni jamlash; - yordamchi so‘z turkumlarida kuzatiladigan presuppozitsiya hodisasiga alohida e’tibor qaratish; - gapning aktual bo‘linishida kuzatiladigan presuppozitsiya hodisasining ahamiyatini ochib berish; - Yuklamalaring ma’no ottenkalarini tahlil qilish, undagi o‘ziga xosliklari xususida umumiy xulosalar chiqarish. 5

O'xshashlar

BADIIY MATNNING PRAGMALINGVISTIK TAHLILI
Pragmalingvistika tahlili asoslari
O‘ZBEK TILIDA YUKLAMALARNING SEMANTIK-STILISTIK XUSUSIYATLARI
HODISALARNING O'Z TO'PLAMIDA BOG'LIQSIZLIGI VA JUFT-JUFTI BILAN BOG'LIQSIZLIGI ORASIDAGI MUNOSABAT BERNSHTEYN MISOLI
MOS TUSHISH MASALASI VA UNING UMUMLASHMALARI