M е todik adabiyotlardan foydalangan holda tinish b е lgilarining ishlatilishi bilan tanishtiriladigan darslar, mashq mat е riallari ustida ishlash. Reja: 1. Tinish bеlgilarining ishlatilishi bilan tanishtiriladigan darslarni tashkil etish. 2. Tinish bеlgilarini o’rgatishda sintaktik-punktuatsion tahlil. 3 . Tinish bеlgilarini qo’llash bilan bog’liq xatolar va ularni tuzatishga oid ishlar. Tinish bеlgilarining ishlatilishi bilan tanishtiriladigan darslarni

tashkil etish. Boshlang’ich ta’limda ona tili o’qitishning eng muhim va eng murakkab vazifalaridan biri fikrni ifodalashda gap va unda qo’llaniladigan tinish belgilaridan ongli foydalanish ko`nikmasini shakllantirish sanaladi. Maktabda bu vazifa asosan, sintaksis elementlarini o’rgatish darslari bilan birgalikda amalga oshiriladi. O’zbek tilida jami o’nga yaqin tinish belgisi mavjud bo’lib, ularni nutqda qo’llanish qonun-qoidalarini o’rganuvchi bo’lim “Punktuatsiya” deb yuritiladi. Tinish belgilarining qo’llanilishini belgilab beradigan qonun-qoidalar ma’lum prinsiplar asosida yaratilgan. Nutqda tinish belgilarini o’rinli qo’llanilishida quyidagi prinsiplarga amal qilinadi: 1) Intonatsion prinsip. 2) Logik-grammatik prinsip. 3) Sintaktik prinsip. 4) Stilistik prinsip. 5) Differensiatsiya (farqlash) prinsipi. Punktuatsiyaning mazkur prinsiplari tinish belgilarini nutqda qo’llanilishining ilmiy asosi sanaladi. Har bir prinsip tilning fikriy va grammatik vositalarini hisobga olish asosida tuziladi, ya’ni nutqning fikriy tomoniga ta’sir eta oladigan, ma’lum grammatik ahamiyatga ega bo’lgan pauza va intonatsiyalargina ma’lum tinish belgisi bilan ko’rsatiladi. Jumladan, har bir fikr tugallangan ohang bilan aytiladi va predikativlikka ega bo’lgan sintaktik birlik – gap orqali ifoda etilishiga ko’ra gap oxirida “nuqta” belgisi qo’yiladi. Boshlang’ich ta’limda tinish bеlgilarining ishlatilishi bilan tanishtiriladigan darslar, asosan, 4-sinfda tashkil etiladi. Bunda ifodali o’qish, logik urg’u ustida ishlash, sintaksis elementlari ustida ishlash, yozma mashqlar, yozma ishlar hamda sintaktik-punktuatsion tahlillardan foydalangan holda tashkil etish mumkin. Maktabda punktuatsiya o’qitishni boshlang’ich sinflardayoq boshlanishining o’ziga xos o’rni va ahamiyati bor. Kichik yoshdagi o’quvchilarga ona tili o’qitishning bosh maqsadidan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, ularning og’zaki va yozma nutqini shakllantirish va rivojlantirishda, o’z fikrini boshqalarga

to’g’ri tushuntirish va boshqalarning fikrini to’g’ri anglashda, o’quvchilarda orfoepik, orfografik hamda punktuatsion savodxonlikni oshirishda tinish belgilarini o’rgatish katta ahamiyat kasb etadi. Qolaversa, ta’limning ilk bosqichida olingan har qanday bilim ta’limning keyingi bosqichlarida poydevor bo’lib xizmat qiladi. Umuman olganda, maktabda punktuatsiya elementlarini o’qitishni to’g’ri yo’lga qo’yishning ta’limiy ahamiyati juda katta:  tinish belgilari gapda ifodalangan fikrning mazmun-mohiyatini to’liq ochib beradi;  tinish belgisi matnni qismlarga bo’lib ko’rsatadi;  tinish belgisi qo’llanilmagan matn mazmunini noto’g’ri izohlanishining oldini oladi;  o’quvchilarda turli janrdagi asarlarni ifodali o’qish texnikasi rivojlantiriladi;  o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqi o’sishiga ko’mak beradi;  o’quvchilarni ba’zi (shakldosh) so’zlarning ma’nolarini farqlashga o’rgatadi;  o’quvchilarning punktuatsion savodxonligini ta’minlaydi. Boshlang’ich sinflarda to’rtta tinish belgi: gap oxirida nuqta, so’roq belgisi, undov belgisi hamda uyushiq bo’lakli gaplarda vergulning ishlatilishi haqidagi qoidalar o’rgatiladi. Boshlang’ich sinflarda o’rgatiladigan tinish belgilari kam bo’lishiga qaramay, o’qituvchi har bir sinfda punktuastiya ustida muntazam ish olib borishi zarur, chunki tinish belgilari fikrni aniq va tez o’qib olishga hamda o’zgalarga uqtirishga yordam beradi”. Kichik yoshdagi o’quvchilarni tinish belgilari bilan tanishtirishda o’qituvchi, avvalo, ularning yozma to’g’ri, boshqalarga tushunarli qilib fikr ifodalash uchun muhim ekanini tushuntiradi. Masalan, nuqtanining roli bilan elementar tarzda tanishtirish uchun gaplarga ajratilmagan yaxlit matndan foydalanish mumkin; o`quvchilar bunday matnni o’qish va mazmuniga tushunish qiyin ekanligiga ishonch hosil qiladilar.

Punktuastiya semantik, sintaktik va intonatsion qoidaga asoslanadi. Bu uch asos bir-biriga o’zaro ta’sir etadi. Xat yozuvchi tinish belgisini qo’yishda, avvalo, bayon etadigan fikrining mazmuniga asoslanadi. 1-sinf o`quvchilariga savod o`rgatish davridayoq nuqta, so`roq belgisi va undov belgisi bilan amaliy tanishtiriladi. Bolalar hali «Alifbe» o’qimasa ham, rasmga qarab gap tuzadilar. O’qituvchi ularga talaffuzda bir gap boshqasidan o’zaro to’xtam (pauza) bilan ajratilishini, gapning oxirida ohang pastlashib tugallanishini tushuntiradi. Bolalar, o’qituvchi topshirig’iga ko’ra, 4-5 gapdan iborat bo’lgan kichik matnni qismlarga ajratadilar va bunda ular o’rtasidagi to’xtam hikoya mazmunini yaxshi tushunishga yordam berishiga ishonch hosil qiladilar. Ular gapni to’g’ri talaffuz qilishni o’rgana boshlaydilar. Bu gap oxiriga nuqta qo’yilishi bilan tanishtirish uchun mazmuniy va intonatsion asos yaratadi. Bolalarni gapni o’qishga oldindan tayyorlash uchun grafik sxemadan ham foydalanish mumkin. Masalan, o’quvchilar gap tuzadilar, undagi so’zlarni sanaydilar va o’qituvchi rahbarligida chiziqcha bilan belgilaydilar: 1.Biz ertakni sevamiz (_______ ______ _______ .) Yana boshqa gap tuzib, uni ham chiziqcha bilan belgilaydilar: 2. Qovun pishdi . (________ ______ .) O’qituvchi quyidagi mazmunda tushuntiradi: Og’zaki nutqda bir gapni ikkinchisidan pauza bilan ajratamiz: (Har bir gap talaffuz qilinadi). kitoblarda, gazetalarda gapning tugaganini, ovozni pasaytirish va pauza qilish kerakligini ko’rsatish uchun alohida belgi - nuqta ishlatiladi. Bir necha darsdan so’ng o’quvchilar gaplarni o’qiy boshlaydilar. Ular nuqta pasaytirish, pauza qilishga belgi ekanini tushunadilar. Kesma harflardan gap tuzishda, albatta, nuqtali kartochkadan foydalaniladi. O’quvchilar gapni yozganda, o’qituvchi nuqta qo’yishni eslatadi, ishni tekshiradi. Gapning oxiriga nuqta qo’yilmasa, xato hisoblanadi. O’quvchilar o’qituvchi yordamida nima uchun nuqta qo’yish lozimligini tushuntiradilar. Shunday yo’l bilan gapning oxiriga nuqta qo’yish ko’nikmasi shakllantiriladi.

So’roq va undov belgilari bilan ham savod o’rgatish davrida tanishtiriladi. Bolalar so’roq mazmunini bildirgan gaplarni o’qiydilar. O’quvchilar bunday gaplarni ohangiga rioya qilgan holda, ya’ni gapning oxirida ovozni ko’tarish bilan o’qishga o’rgatiladi. Bunda gapning mazmuni va ohangi so’roq belgisini qo’yishni talab etishi tushuntiriladi. Undov belgisini qo’yishni o’quvchilar gapning his-hayajon ifodalashi va alohida ohangda o’qilishi bilan bog’laydilar. O’quvchilar 2- sinfda «Gap» bo`limi mavzularini o’rganish jarayonida nuqta, so’roq va undov belgisi haqida nazariy tushunchalar oladilar. 3-sinfda esa tinish belgilari haqidagi nazariy tushunchalar chuqurlashtiriladi. Shu vaqtdan boshlab ular o’quvchilar gap oxiriga tinish belgilari sintaktik asosda qo’yilishini anglay boshlaydilar. «Darak gap» mavzusini o’rganish bilan bog’liq holda nuqta qo’yilishi, «So’roq gap» mavzusi bilan bog’liq holda so’roq belgisi va «Undov gap» mavzusini o’rganish bilan bog’liq holda undov belgisining qo’yilish shartlari o’rgatiladi. 4-sinfda tinish bеlgilarining ishlatilishiga oid bilimlar yanada kengaytiriladi. Tinish bеlgilarini o’rgatishda sintaktik-punktuatsion tahlil. 4- sinfda tinish bеlgilarining ishlatilishiga oid darslarda o’quvchilar e’tibori ikki narsaga qaratiladi: 1) har xil mashq va topshiriqlar ustida ishlash orqali tinish belgi (nuqta, vergul, tire, ikki nuqta)larining ishlatilishi bilan amaliy tanishtirish; 2) tinish bеlgilarini o’rgatishda sintaktik-punktuatsion tahlil o’tkazish. 1. O’quvchilar har xil mashq va topshiriqlar ustida ishlash orqali tinish belgi (nuqta, vergul, tire, ikki nuqta)larining ishlatilishi bilan amaliy tanishadilar. Savod o’rgatish davridayoq o’qituvchi o’quvchilar e’tiborini nuqta, vergul, tire, ikki nuqtaning ishlatilishiga qaratadi, matnni o’shanda bu tinish belgilariga rioya qilishni amaliy o’rgata boshlagan bo’lsa, 4-sinfda bunga yanada ko’proq ahamiyat berilgan holda mashqlar ustida mustaqil yondashuv asosida punktuatsion belgilarni ongli ravishda ishlatish ko’nikmasi shakllantiriladi. Xususan, so’zlarni guruhlash