MEVALI DARAXTLARNING ZARARLI XAShAROTLARI Reja: 1. Kaliforniya kalkrndori utish y o‘ llari, rivojlanish xususiyatlari, karantin kurash tadbirlari. 2. Tut kalkrndori, o‘ tish yullari, rivojlanish xususiyatlari, karantin kurash tadbirlari. 3. Yapon soxta mum q alkondori, o‘ tish y o‘ llari, rivojlanish xususiyatlari. Karan tin kurash tadbirlari. 4. Anjir soxta mum k a lk o ndori, o‘ tish y o‘ llari, rivojlanish xususiyatlari. Ka rantin kurash tadbirlari.

Mevali darax e larning s o‘ ruvchi karantin x asharotlari. Kaliforniya kalkrndori, tut kalkrndori, yapon soxta mum k a lk o ndori, anjir soxta mum kalk o ndori. Kaliforniya q al q ondori — Diaspidiotus perniciosus Comst . Xasharot daraxtlarni shirasini so‘rib, zaiflashtiradi, yosh shoxlarni nobud kiladi, sifatini pasaytirady. Mevalarga to‘q kizil dog‘ tushiradi. Kaliforniya kalkondorini vatani Shimoli-Sharkiy Xitoy, Turkmanistonda, Ozarbayjon, Gruziyada, Krasnodar o‘lkasida, Moldaviyada, Xindistonda, Amerika, Avstraliyada, Koreyada, Yaponiyada bor. O‘zbekistonning xamma joylarida tarkalgan, fakat Jizzax va Buxoro viloyatlaridan tashkari. Kaliforniya kalkrndorining kalkoni yumalok., anchagina yapalok., och jigar-kul rang tusda bulib, diametri 1,0-1,5 mm, ba’zan 2 mm gacha boradi; kalkonning urta kismida och jigar rangda bo‘ladi. Erkagining q anoti bir juft. Yosh lichinkasi ozikdana boshlaganda okimtir shira chikaradi. Yup q a kavat b o‘ lib turadigan bu shira keyinchalik kalkonga aylanadi. 1-yoshda erkak va urgochi lichinkalarni bir-biridan ajratib b o‘ lmaydi, 2-yoshdan boshlab erkak lichinkalarining kalkrnlari chuzikrok b o‘ lib koladi. Ur g‘ ochi lichinkalarning Kalkonlari esa yumalok x o lida kolaveradi. Kaliforniya kalkondori 1-yoshdagi lichinkalik davrida kishlaydi. Ba x orda bir kismi ikki marta pust tashlab ur g‘ ochiga aylanadi, boshk a bir qismi ikki marta p o‘ st tashlab pronimfa va nimfa x o latiga tushadi. Lichinkalarni ozi ql anish davri o‘ simliklarni uy g‘ onish davriga t o‘g‘ ri keladi. Aprel oylarida yosh ur g‘ ochilari xarakatga tushadi. Shu vakt erkagi xam b o‘ ladi. Ur g‘ ochi otalangandan keyin 25-30 kun o‘ tgach daydilari chikadi. Bitta urgochi serpushtligi 100-120 lichinkaga tu g‘ ri keladi. Ona kalkonidan bushagan lichinka o‘ simlikni s o‘ ra boshlaydi va mum iplarni ajratib kal qo n x os il kiladi.

Birinchi yoshdagi lichinka 10-11 kun, ikkinchi yoshdagi 10-12 kun, xamma yashash davri 30-32 kun davom etadi. Kaliforniya kalkondori Markaziy Osiyoda 3-4 avlod beradi. Kurash choralari. Fizik-mexanik choralardan : erta kuklamda butalgan shox novdalar yogiladi, daraxtlar tanasi tozalanib, q urigan eski p o‘ stloklari y o‘ k kilinadi. O‘ zbekistonda kaliforniya kalkondori k o‘ p joylarda tarkalgan, shuning uchun asosan kurash choralari profilaktik, fizik-mexanik, agrotexnik va kimyoviy tadbirlardan iborat. Zararkunanda y o‘ k joylar xam bor. Shuning uchun ular karan tin tadbirlarga rioya kilishlari lozim. Ular olib keladigan mevali k o‘ chatlarni nazoratdan o‘ tkazish va olib kelgach k o‘ chatlarni maxsus ajratilgan introduksion karantin pitomniklarda tekshiruvdan o‘ tkazish lozim Daraxtlardagi koksidlarni insektitsidlar bilan batamom yuk, kilish uchun ularni tuxumlaridan yosh lichinkalar chikib, Urmalab yuradigan kiska bir davrdagina ishlatish kerak. Ammo bunday davr odatda turli koksidlar uchun aksari bir vaktda boshlanmaydi va atigi 2-3 kun davom etadi. Yoz vaktida koksidlarga Karshi kurashish uchun Benzofosfat 30 % k.e.-dan 2 l / ga, Bi-58 40 % k.e. 1,0-1,2 l / ga, Nugor 50 % k.e. 1-3 l / ga Kullaniladi.(2,4) Tut qalqondori —Pseudaulacaspis pentagona Targ. Tut kalk o ndori dunyoning xamma joylarida uchraydi. MDX. da 1933 yilda Suxumi shaxrida yapon olxurisida xisobga olingan. Zararlanadigan o‘ simliklar: tut kalkrndori, tut, shaftoli, gilos va boshka mevalarni zararlaydi. Tut va mevali daraxtlarni t o‘ lik. kurib kolishiga olib kela-di. Imag o si. Kalkoni dumalok. formada, ok. yoki sargish rangda, uzunligi 1,5-2 mm. Ur g‘ ochilar tanasi kiska, ovalsimon, sargish pushti rangda. Erkagini kalkrni uzunlashgan, ok, egatchalari bor.

Lichinkalari och pushti rangda, novdalar, shoxchalarda ok ko-loniyalarni x o sil kiladi. Keyinrok, kanoti erkak imagolar paydo bo‘ladi. X a yot kechirishi. Tut kalkondorining jinsiy yetilmagan ur g‘ ochilari, nilefa davridagi erkaklari kishlab chikadi. Imagolarni uchishi va otalanishi mart o‘ rtasida boshlanadi . mart oxiri va aprel boshlarida koloniyalarda yetuk ur g‘ ochilar paydo bo‘ladi. Aprel oyi urtalarida tuxum kuyishni boshlaydi. Tut k,alkondori ekish materiallari ork,ali tarkaladi. Karantin tadbirlar Karantin ostidagi materiallarni tekshirish va ekspertiza qilish; zararsizlantirish, zararkunanda uchoklarini yo‘q kilish va boshka tadbirlar. Kurush choralari. Tut kalk o ndoriga karshi biologik kurash samaralirok b o‘ lib xisoblanadi. MDX ga birinchi marta Italiyadan 1947 yilda tut kalkrndorini ixtisoslashgan paraziti — Prospalyella herleseihow ( Aphelinidai , Chalcidoidea ) keltirilgan. Batumida bu parazit k o‘ paytirilgan va muvaffakiyatli qo‘ llanilgan. Parazit ikki mavsum davomida 90-98 % gacha zararkunandani zararlagan. Ikkinchi marta bu parazit Suxumida qo‘ llanilgan. Parazit o rq ali zararkunanda uchoklari y o‘q otilgan. Shundan keyin bu zararkunanda x o‘ jalik a x amiyatini y o‘q otgan.(1,2) Yapon mum soxta qalqondori – Ceroplastes japonicas Creen Buyuk Britaniya, Xitoy, Yaponiya va boshka mamlakatlarda tarkalgan. MDXda zararkunanda uchoklari onda-sonda aniklangan. Zararlaydigan o‘ simliklar : sitrus ekinlari, lavr, olma va boshka o‘ simliklarni. Zararkunanda tarkalgan areallarda chegaralovchi faktorlar ta’sir kilmasdan, ularning soni juda oshib ketadi. Katta kolo niya xosil kilib

iovdalarni, barglarni zararlaydi, natijada o‘ simlik kuchsiz bulib kolib v a zararlangan joylar kuriydi. Zararlangan joylarda soxta kalkondorlar chikargan chikindilarda kora do g‘ lar chikargan chikindilarda kora g‘ ubor Koplanadi, bular kannodium (Sa nnodium ) zamburuglarining mi-seliylaridir. Yetuk urgochilar 1,75-4,2 mm uzunlikda, ovalsimon formada, belining ustki tomoni dumbok. Tanasini ustki koplami bu tur-ning boshka avlodlariga o‘ xshab, kalin mum kavat bilan koplangan. Kichik ur g‘ ochilar tanasi mum k o plami 8 ta o‘ tkir tugallangan plastinkalardan iborat. Tirik ur g‘ ochilardagi mum katlamining rangi nim pushti rangda, och pushti rangda. Korin koplami pastida oyoklari va 7 b o‘g‘ imli m o‘ ylovlari bor. Yapon soxta mum kalkondorining uru g‘ langan ur g‘ ochilari Kishlab chikadi. May o‘ rtalarida urgochilar tuxum qo‘ yishni bosh laydi. Yoz o‘ rtalarida lichinkalar paydo bo‘ladi. Ular 3 marta p o‘ st tashlaydi, asta-sekin kattalashadi va yetuk x.asharotga ayla-nadi. U r g‘ ochilar 2500 tagacha tuxum kuyadi, (0.5 mm gacha). Chikkan lichinka daydilari oyokli va m o‘ ylovli b o‘ ladi. O‘ simlikka yopishgan lichinkalar xarakatsiz va ok yulduzchaga o‘ xshaydi. Lichinka tanasi k i zil, 8-10 ta ok konussimon mumsimon plastinkali. Yapon soxta mum kalkondori yiliga 1 ta avlod beradi. Zararkunanda k o‘ chatlar, kalamchalar va boshka organlari orka l i tarkaladi . Karantin tadbirlar. Karantin ostidagi materiallarni tek- shirish va ekspertiza kilish.