MAVZU: MIKROORGANIZMLAR KLASSIFIKASIYASI. 1-BO’LIMNING ASOSIY VAKILLARI VA XARAKTERLI XUSUSIYATLARI REJA: 1. Mikroorganizmlar sistematikasining asosiy prinsiplari 2. Prokariotlar dunyosiga Bergi sistematikasi asosida umumiy xarakteristika berish 3. Gracilicutas bo’limiga umumiy xarakteristika 4. Scotobactrialarning xarakterli belgilarini bayon qilish. 5 Anoxyphotobactcria sinfi va muhim vakillari. 6. Fototrof purpursimon bakteriyalarga x arakteristika 7. Yashil oltin bakteriyalar va uning muhim vakillari 8. Sianobakterlarga umumiy xarakteristika va muhim vakillari

Mikroorganizmlar yerdagi eng dastlabki tirik organizmlar bo’lib hisoblanadi. Bular yerda asosan bundan 3 milliard yil oldin paydo bo’lgan. Mikroorganizmlarning kelib chiqishi va evolyusiyasi bu ancha murakkab tomondan biri hisoblanadi. Bu soxada ayrim ma’lumotlarga ko’ra mikroorganizmlar yerda birinchi paydo bo’lgan organizm hisoblansa, boshqalari esa mikroorganizmlar bu xujayrasiz, ya’ni arxebiontlar, fotobiontlar va protobiontlardan paydo bo’lgan deb tadqik qilinadi. Birinchi mikroorganizmlarni sistemaga solish bilan shug’ullangan davr bu morfologik davr bo’lib XVII-XVIII asrga to’g’ri keladi. Bunda faqat bir tomonlama solishtirib taqqoslab sistemaga sola boshlaganlar. Bunda mikroorganizmlar evolyusion nuqtai nazardan tekshirilmasdan ularning tashqi muhit faktorlarida o’zgarishini hisobga olmaganlar. XVIII asrlarda shved naturalisti Karl Linney mikroorganizmlarni ham sistemaga solishga kirishib u umumiy binar nomenklaturasiga binoan qushaloq nom bilan atashni tavsiya etadi. Ya’ni avlod va turning nomini birgalikda qo’shib aytish. Masalan,: sil kasalligini qo’zg’atuvchisi Mycobacterium tuberculosis. Keyinrok esa mikroorganizmlarni faqat morfologik belgilariga qarab emas, balki fiziologik, kultural belgilariga qarab sistemaga solish boshlandi. Shulardan S.N.Vinogradskiy, M.Beyerinkdir. N.A.Krasilnikov mikroorganizmlar gruppasini 4 ta sinfga bo’lib o’rganadi: Actinoneycctes Bacterioc Myxobacterioc Sporochactoc Uning fikricha bu sinflarning har biri mazkur organizmlar evolyusion taraqqiyotining alohida etapi hisoblanadi. Boshqa tadqiqotchilar K.Leman, va R.Neymonlar 1896 yili dastlab ilmiy jihatdan asoslangan sistema ishlab chiqib barcha mikroblarni 3 ta oilaga ajratadi. 1. Coccaceae 2. Bacteriaceae

3. Spirillaceae Bu sistema ko’p vaqtlar mikrobiologiyada tan olinib keyinchalik o’z kuchini yo’qota borib, yangi sistema ishlab chiqarila boshlandi. Hozirgi vaktda barcha mikroorganizmlarni asosan 2 yunalish bilan o’rganiladi. 1. Birinchi yo’nalishda barcha mikroorganizmlar bor umumiy filogenetik sistema asosida evolyusion nuqtai nazardan qon-qarindoshligini obyektiv hal qilishdan iborat 2. Ikkinchi yunalish barcha mikroorganizmlarni praktik ahamiyati va moslashish belgilari va umum taksonomik birlikka ega bo’lishi kerak. Ancha haqiqatga yaqin sistematika bu amerikalik olimning, ya’ni D.X.Bergining 1923 yilda ishlab chiqqan sistematikasidir. Bu sistematikaning oxirgi nashrlari 1938-1974 yillar chiqib butun dunyo bakteriologlari tomonidan tasdiqlandi. Oxirgi sistematika bu nemis olimi Bergi D.X. (1984) ning tuzgan 9- nashrida to’liq morfologik, fiziologik-biokimyoviy belgilariga qarab barcha mikroorganizmlar xujayra pustining to’qimasiga qarab 4 ta bo’limga o’rganadi. Asosan ularning hujayra qobig’ining tuzilishi hisobga olingan. Bo’lim Gracilicutos – yupqa po’stlilar Bo’lim Firmicutes – Bo’lim Tenericutes – yumshoq Bo’lim Mendosicutes oshibochniy 1. bo’lim Gracilicutos bo’limiga grammanfiy prokariotlar kirib yuqorida aytganimizdek bu bo’limning vakillarining xujayra tuzilishi yupqa bo’ladi va grammanfiy, qoq tayoqchasimon va ipsimon formalari bo’lib, bular oddiy bo’linish va kurtaklanib ko’payadi. Bu to’qima aerob, anaerob va fakultativ anaeroblari bo’lib, uning fototrof qiluvchi va fototrof qilmaydigan shakllari bor. Bu bo’lim 3 ta sinfga bo’linadi. 1. Sinf Scotobacteria 2. sinf Anoxyphotobacteria 3. sinf Oxyphobacteria

1 – sinf Scotobacteria – 10 ta gruppaga bo’lib o’rganiladi. 1- gruppa spiroxetalar. Bu gruppaga kiruvchi mikroorganizmlar 1 ta tartib va 2 ta oilaga ajratiladi. 1- tartib Spirochactales, 1 – oila Spirochacccoc. 2 – oila Zeptospiraccac. Spirochactaleslar tartibining vakillari tarqalgan joyi va oziqlanish xususiyatlariga qarab ham guruxlarga bo’linadi. Shuning uchun ham bular orasida erkin yashovchilari bo’lib, ko’lmak, sho’r suv, ayniqsa N 2 S hayot kechiradilar. Ayrim vakillari esa turli xil dengiz hayvonlari, ya’ni mollyuskalarning oshqozon ichaklarida parazitlik qilib yashaydi. Ba’zilari o’rta patogen bo’lib, kishilarda 1. Qaytarlama tifni keltirib chiqaradi – Borrclla recurrcntis. 3. Sifilis kasalini qo’zg’atuvchisidir – Trcponema pallidum. Sifilisni qo’zg’atuvchi spiroxetani oroxemani 1905 yilda Shaudin va Gofmonlar zaxm yarasidan topishgan. 2 gruppa aerob spiralsimon, grammanfiy vergulsimon bakteriyalar. Bu gruppaning bitta oilasi bor. Spirillaccoc bularning hammasi egilgan tayoqcha yoki spiralsimon bo’lib, hujayra pusti qattiq bo’lib u o’z shaklini o’zgartirmaydi. Buning harakatlanishi asosan hivchinlar yordamida bo’lib, uning tanasini anaerob va aerob va yarim aerob bo’lib, xemotrof, ya’ni turli xil oziqali muhitga joylashgan. Ba’zi xillari sintetik oziqali muhitda yashab tarkibida uglerod ammoniy va mineral modda ayrimlari murakkab oqsilli-peptonda o’sadi. Bu oilaning quyidagi avlodlari bor. 1. Aguaspirillus, 2. Spirillum, 3. Azopirillum, 4. Campylobactcr, 5. Bdcllovibrio. Aguaspirillus – azotfiksasiya qiladi Spirillum – bu avlodning vakillari saprofitlar bo’lib faqat iflos organik moddalarga boy bo’lgan suvlarda va o’simlik, hayvon chirindilarida hayot kechiradi. 3. Azopirillum – avlodiga kiruvchi prokariotlarni birinchi marta 1963 yil G.Shtolp va M. Starr aniqlab uning vakili Bdcllovibrio bacteriovarus – yirtqich bakteriya deb nom beradi. Bu ancha qizio’ish uyg’otib bakteriyalarni xujayrasining ichida parazitlik qilib yashaydi. Bu grammanfiy mayda, egilgan tayoqcha

shaklidagi kattaligi 0.25-0.4, 0.8-1.2 mkmdir. Bitta xivchindan iborat. Buning erkin yashovchi va paraziti bor. gruppa Grammanfiy aerob tayoqchasimon va kokksimon bakteriyalar.bu gruppaga kiruvchi bakteriyalarning 7 ta oilasi bo’lib, shundan 3 ta oila yerning unumdorligini oshirishda muhim rol o’ynadi. 1 oila Pscudomonodaccoc – bularning shakli bir xujayrali, egilgan tayoqchasimon, harakatchan bo’ladi. Tanada hivchinlar bor bo’lib shular yordamida harakatlanadi. Bu oilaning avlodi sifatida Pscudomonob – haqiqiy aerob bo’lib nuqul organik moddalar boy joylarda hayot kechiradi. Ayrim vakillari xemomitotrof bo’lib N va S ning oksidlanishidan shu hisobida ajralib chiqqan energiya hisobida oziqlanadi (faq. aerob). 1. Pscudomonas deuirificans – nitratlarni tiklab undan N 2 ni ajratib olib havoga chiqarib yuborishdir. Bu bakteriyalar bor joyda KNO 3 , NaNo 3 turlari kamayadi. 2. Oila Asotobacteraccoc – yirik xujayrali mikroorganizmlar kirib hayotining turli fazalarida, ayniqsa ovqat kulturasi o’zgarganda o’z shaklini o’zgartiradi. 1 – avlod. Azotobacter – sista hosil qiladi va molekulyar azotfiksasiya kila olish hususiyatiga ega bo’ladi. Bular mutloq aeroblar bo’lib, tuproqda, suvda va o’simliklarning tashqi yuzasida hayot kechiradi. Azotobakter 1-aerob mikroorganizmlardan biri bo’lib hisoblanadi va shuning uchun ham molekulyar azotni o’zlashtiradi. Azotobakterni laboratoriya sharoitida o’stirib qurilganda polimorfizmni ko’ramiz, ya’ni uning birinchi hujayrasida yadro molekulalarini yaxshi ko’rib hujayra tayoqchasimon, kok va shar shaklidagilarni ko’rish mumkin. Ayrimlarida xujayra bo’linganda ular bir-biridan ajralmay qo’shilib d-p – zanjir shakliga kiradi. Voyaga yetganlarida tinim davriga kelib usti sista bilan o’raladi, sista yo’g’on bo’lib makrokapsulasi bilan boshqalardan ajralib turadi. Buning eng muxim vakillaridan Azotobacter chcoococcum ni olish mumkin. 3 oila Rhizobiaccae – rizobiase. Rhizobiaccae – oilasining vakillari ko’pincha psevdomonadalarga o’xshab ketadi, ammo bularga polimorfizm borligi bilan farqlanadi. Hamda o’simliklarni